Лонва

"Чорт з ёй... Пяцёрка дык пяцёрка... А тады будзе відаць... Будзе відаць... Але яго трэба выцягнуць, выцягыуць з-за грубкі ў лес",— падумаў ён яшчэ раз і, падышоўшы да Акцызніка, паклаў яму руку на плячо. Той аж уздрыгнуў.

У гэты час бразнулі аб вушак, адхінуўшыся, дзверы, і сюды, у другую палавіну хаты, лез у вузкі праход шырокі чалавек, з вялікімі, як у Акцызніка, рукамі, у чорнай кашулі, чорных штанах-галіфэ, з чорнымі густымі валасамі на круглай галаве, якія рассыпаліся і звісалі на нізкі лоб.

Завішнюк пазнаў старшыню, Міхала. Той быў яшчэ і выгалены,— маладзейшы з твару,— свежы і падцягыуты. У яго блішчалі начышчаныя боты, хоць яму з дому трэба было прайсці і па гразі, і па пяску.

- Добры дзеыь, мужчыны...— Ён сказаў у парозе ціха, глянуўшы адразу за грубку. Пасля падышоў і падаў руку Завішнюку, тады павярнуўся і працягнуў яе Акцызніку. Рабіў ён гэта спавагі, не спяшаўся,— відаць, любіў здаровацца. Акцызнік павітаўся, але вачэй на старшыню не падняў. Пакратаўся толькі,— як бы адсоўваўся і даваў яму месца на ложку.

Міхал тады стаў хадзіць па хаце, заклаўшы рукі за спіну. Хадзіў і ківаў галавой, рассыпаючы глухія словы:

— Сушыла, сушыла, а цяпер уліло. А на полі — снапы. Падол не падставіш, неба вялікае. Але аблешчылася. Як думаеце, хлопцы, зноў стане на пагодзе? Хто дасць добрага чаго закурыць?..

Завішнюк развёў рукамі, паказваючы, што не курыць, а Акцызнік, не падымаючы вачэй, буркнуў:

— Учора ўсю сасмажыў. Добры чалавек, прыйшоўшы ў хату, сам частуе... А табе і "Казбек" можна кожны дзень курыць. Начальства курыць...

— Ну-ну... начальства... Я куру толькі самасад. Прывык. А сёння папуша слабая пад рукі папалася... Закурвай, Андрэй...— Міхал працягнуў яму скураны, чорны, выцерты партабак.— I не сядзі, як сыч. Сонца ўжо над хатай. Чалавека б чужога пастыдаўся. Штаны надзень. Свінства. Учора вунь на вечарынцы з Чаркашыным што вы вытваралі? На каго ты падобны?.. Устань, пахмяліся. Пройдзе. А ўчора і я па мордзе ўляпіў бы твайму Чаркашыну. Калі самі свінні, то рохкайце на сябе, чужых людзей паважайце... А то людзі нас перастануць паважаць...

Акцызнік раптам адкінуў далёка ад сябе з калень — аж на брыж — пасцілку і стаў ля ложка хістаючыся. Падцягнуў споднікі, тады, правай рукой — далонню — закінуў з патыліцы на лоб сівую пасму валасоў — прыкрыў лысіну, пасля паказаў рукой на маленькі ўслончык, што стаяў ля акна ад двара:

— Падай штаны, старшыня... I не рохкай надта ў мяне ў хаце...

Міхал як ступаў па хаце, так і прырос да падлогі. Пачырванеў, закратаў рукамі. Тады адбегся ў парог, дастаў з кішэні расчоску і стаў прыгладжваць валасы.

— Х-хм!..— Акцызнік прашлёпаў да ўслончыка, спрытна ўхапіў штаны і панёс іх у запечак, за грубку. Надзеў і зноў сеў на ложак, паклаўшы рукі на калені.

— Цябе людзі даўно перасталі паважаць, хоць ты і камандуеш імі. Ты пра гэта не думаў? А то — свінні... па мордзе... пахмяліцца...— перадражніў ён, скрывіўшыся, старшыню.— Ці не за гэтым прыбег так раненька? Ведаў, што я хмяліцца буду?.. А ў вёсцы, відаць, у баб не асталося пасля ўчарашняга, леспрамгасаўцы ўсё падчысцілі... Ге-ге-ге... Ён мяне раненька прыбег чысціць... Адмываць ад гразі, як свінню смаленую... Пры чужым чалавеку... А ты мне... А ты мне хто? Ты мне — шырака страна мая радная... Я свой карак яшчэ нікому не згінаў... Ні немцам, ні шмэнцам. А ты... Паказаць сябе цяпер захацеў. Відаць, перад начальствам прывык паказваць... I нямецкім, і савецкім. Таксатар ніякі не начальнік і не чужы чалавек. Ён мне больш свой, чым ты... А то ўжо...— Акцызнік быў памаўчаў.— Я табе вось што запяю: не можаш сякеры трымаць у руках — не бярыся і за сасну. Калені пасячэш... У-у-у... Ды я табе многа чаго сказаў бы пад гарачы язык... Сказаў бы... Свярбіць ён мне даўно... Толькі вось — хлапец у хаце...

— А ты скажы, скажы, не бойся... А можа, я і прыйшоў пагаварыць, а не хмяліцца з табой тваім паскудствам. Хто-хто, а ты ведаеш, што я даўно не п’ю, кінуў, што ў мяне жывот...— Міхал зноў супакоіўся і пачаў хадзіць па хаце, рукі за спіну.

— Кінуў... Позна. Калі спаліў яго... Хе-хе... Ну і чорт з табой. Пасля вайны, стаўшы старшынёй, ты ліў у яго, у свой жывот, як у сажалку... Сам спаліў... А мы ў гэты час кроў пралівалі на фронце. Хоць трошкі, а пралівалі.... Тут-то ў цябе рукі кораткі махаць на мяне... Кораткі...

Міхал Кастыцкі, пачуўшы такое, прыціх, не хадзіў па хаце і стаў надзіва яшчэ больш спакойны.

— Вось што... Не таго я прыйшоў да цябе, мой ты Акцызнік... Не маё персанальнае дзела рашаць. Пра ўсё гэта, што ты балбочаш тут, каму трэба — ведаюць. Райком ведае. I калі на старшыню мяне ставіў — ведаў. I солтысам да немцаў, калі Ігнася расстралялі, не сам я тады пайшоў, не сам... У штабе партызанскага руху ёсць дакументы. Ды і людзі тыя жывуць. Я і тады, мой ты Акцызнік, быў наш чалавек. А што ў калгасе не быў да вайны... немцам гэта больш за ўсё падыходзіла.— Міхал памаўчаў, і зноў пачаў хадзіць па хаце. Падышоў да стала, куды адступіў Завішнюк.— Я, Акцызнік, не хваліўся заслугамі нідзе і не хвалюся. I пяю гэта, можа быць, і не табе, як ты кажаш, а чужому чалавеку. Яму пра мяне ўсяго ўжо нагаварылі...

Акцызнік сядзеў на ложку і церабіў пальцамі калені, бы да яго са слоў старшыні нічога зусім не далягала.

Міхал тады падышоў да самага ложка:

— Дагавор твой кончыўся даўно... Ты гэта ведаеш? Табе Волька Янкава ўжо напамінала. Пара вярнуцца ў калгас. Мы цябе пусцілі па-добраму. На год. Ды, можа, і не пусцілі б, каб з раёна не было ўказання. Сваё ты даўно адбыў. Ды і што ты там цяпер у леспрамгасе робіш? У лес ты не ходзіш...Кантору сеў вартаваць. Лёгкі хлеб. А нам людзі патрэбны. А твой дагавор кончыўся ўжо месяц назад, ці што. Будзем пісаць нарад. Варочайся, а то — вернем. Я хоць і храновы старшыня, але яшчэ старшыня. I вярну. Народ мяне ставіў, народ цяпер з мяне і патрабуе... Да малатарні патрэбны людзі... Цяні яшчэ не скошаны...

Акцызнік раптам аж падскочыў на ложку — як укусіў хто чалавека.

— Народ цябе паставіў? Народ? Хіба не помняць лонваўцы, як цябе прыязджалі ставіць? Хіба памяць у іх адсохла? Гм? Ты ўсё нейкую цёмную ноч з сябе строіш... Трэба будзе, дык і перад народам адчытаешся... Народ яго ставіў... Ты відзеў...— Акцызнік устаў і, зыбаючыся на нагах і выцягнуўшы руку, пайшоў да Міхала.— А ты кінь... Сам кінь. Не чакай справаздачнай сходкі... Адкажыся. Калгас-то давёў... Кінь сам, не чакай, пакуль народ цябе скіне. Кінь старшыньства, вазьмі ў мяне сякеру, я яе табе дам, не адбяру, як ты ў мяне хочаш адабраць... Вазьмі сякеру і — у квартал... Памахай рукамі, а не языком. Навучыўся махаць языком, што траплом, ты скажы... А да вайны — ніхто ніколі цябе не чуў. Пры немцах, мусіць, пачаў вучыцца. Што ты мне круціш. Ты ж пайшоў у солтысы. Хоць трошкі — ды пабыў, паслужыў... Я ж цябе, калі быў у партызанах, меў поўнае права сам прыйсці і прыхлопнуць. У партызаны ты нешта не пайшоў з камі. Партызанскім солтысам пасля стаў. А можа, ты ім стаў, каб грэх свой выкупіць?.. Можа, табе сказалі: ці так, ці гэтак... Коні, падводы, сена-салома, сена-салома. Мясцо ў лазенцы вэндзіў... Ну і за Вілію па сала нам ездзіў... Ездзіў, было... Помню. А вінтовачкі-то ты ў руках не патрымаў. Не патрымаў. Не ведаеш нават, ці цяжкая яна. На жывот усё свой спасылаўся. А ці была там язва ў цябе, дык адзін чорт ведае, як і адзін чорт толькі ведае, хто цябе да немцаў на службу ставіў. Нашы ці вашы... У-у-у...— Акцызнік зашлёпаў босымі нагамі па падлозе, забегаў ля акна.— Ён у мяне сякеру прыйшоў адбіраць. Ці чулі вы... Хлеб адымаць. Дагавор... Дагавор яму кончыўся... 3 раёна далі ўказанне мяне адпусціць... А колькі я цябе папайваў, каб ты той дагавор падпісаў, га? Забыўся, скаціна? А цяпер — раён. Каб жа я тады ведаў, што раён. Не-е... Цяпер-то я гэтага табе не дарую. Будуць ведаць і ў раёне. Шпікуля-ант!.. Ён мяне без хлеба хоча пакінуць!.. А можа, я ўжо рабочы? Рабочы... Ты ведаеш, што такое рабочы... Сам быў... А можа, я хачу свой хлеб зарабляць у лесе, а не ў цябе? А можа, я на цябе глядзець не хачу!.. У-у-у...

Акцызнік забегаў па ўсёй хаце.

Завішнюк стаяў ля стала як укопаны. Не ведаў, што рабіць. Хацеў спачатку пакінуць мужчын адных, пайсці, але Міхал яго не пусціў. Значыць, без яго, Завішнюка, ён гэтага не сказаў бы Акцызніку. Цяпер жа, калі Акцызнік затупаў па хаце, як стары казёл у Грасыльды ў гародчыку, Завішнюк адышоўся ад стала і стаў сярод мужчын. Падумаў, што Акцызнік яшчэ п’яны і пад злосную руку можа кінуцца на старшыню.

Акцызнік раптам стаў, спяшаючыся, апранацца. Соваў рукі ў рукавы кашулі і ніяк не мог лучыць.

— Ён мной камандаваць прыбег... Ці чулі вы... 3 самай раніцы. На пуць мяне настаўляе. Як казла за рогі бярэ. Асазнаў. Вырас за вайну да начальства. На чужой крыві... калі хочаш маё знаць. Людзі кроў пралівалі, а ты адседжваўся!..— Акцызыік крычаў, крычаў на ўсю хату, нацягваючы на ногі гумавыя боты. 3 першай хаты выглянула Юзэфа і хуценька зачыніла дзверы, а ён усё крычаў: — Асазнаў... Нашым стаў! Нашым!.. Відзелі яго... Ласку нам зрабіў... Стаў нашым — і ў начальства. А ў калгас чаму да вайны не пайшоў з усімі? А што ты вырабляў, як зямлю пры немцах дзялілі? Асазнаў... А ці пайшоў бы ты цяпер з вінтоўкай у руках на немцаў? Ці пайшоў?.. Асазнаў... А ці пайшоў бы кроў праліваць? Не-е-е, мусіць... Язву сваю бы ў жмені панёс, у вочы б тыкаў, каб усе людзі відзелі... Вон з маёй хаты... Я хоць і п'яніца апошні, але ў мяне душа чыстая... Чыстая... Я кроў праліваў... А ён — сякеру ў мяне з рук... Дагавор... Відаць, хочаш, каб я ў цябе яшчэ адкупіўся на год?.. Гарэлкай?.. Вон з хаты! У-у-у...

Акцызнік, відаць, не пачуў, як бразнулі дзверы і выбег з хаты Міхал, бо, калі падняў галаву ад сваіх гумавых ботаў і ўбачыў, што ў парозе пуста,— злякнуўся і змоўк. Пасля падышоў да стала, да Завішнюка, змучаны, спацелы. У яго тросся надбародак, скакалі падстрыжаныя вусікі разам з верхняй губой і гарэлі вочы нейкім упартым і добрым, дзіцячым бляскам.

- Што вы ад мяне хочаце?.. Адзін гоніць у лес з сякерай, другі рве яе з рук і да малатарні на ферму прэ... Нават на вялікага каня не надзенеш два сядлы... Вы гэта знаеце... Знаеце!..

Пасля ён нагнуўся над сталом, прынік да акна, доўга глядзеў недзе на ферму, тады адвярнуўся на хату. На ферме ён, мусіць, угледзеў Міхала — там былі людзі,— бо зноў да яго вярнулася ўтрапенне.

— Сякеру ён у мяне з рук... Дагавор... Ды я табе яго якраз і выставіў... Шыш! Сам, сам пайду на любую пасеку-шмасеку! На любую лінію... За любыя грошы... Галодны, не еўшы,— а сякеры сваёй табе не дам. Не дам, каб ты і хацеў. Я рабочы. Я люблю лес... Лес люблю!.. I я — не ты. Не ты... Не дам я ў твае паганыя рукі сякеры... I ніхто яе ў мяне не адыме... Сам іду, таксатар. На лінію іду. I твая пяцёрка мне не трэба. Хопіць мне і без яе... Пайду... Пайду... Мог і не пайсці, але пайду... Юзэфа-а!..— крыкнуу ён на ўсю хату, і, здавалася, гэта ад ягонага крыку самі расчыніліся дзверы.— 3 сабой мне чаго!.. На лінію іду. Есці не строй. Позна ўжо. Заспала. Пойдзем, таксатар. Ты, брат, відзеў, што ён за чалавек... Павесь — дык ён з пятлі выкруціцца. Не веру я ў яго байкі... Не веру... Мы з ім, брат,— "старыя друззя", як ты кажаш...

Калі яны выйшлі на двор, Завішнюк угледзеў, што ля парога, апёршыся на частакол і адвярнуўшыся спіною да хаты, глядзела недзе за гароды на раку Жэнька. Стаяла як збедніўшыся. I Света з Юркам перайшлі цераз вуліцу на гэты бок, пад частакол, на лаўку, да Акцызнікавага гародчыка.

Іх, Завішнюка і Акцызніка, прачакаліся...

Акцызнік, здавалася, аж прабег па двары да варотцаў, пасля далёка адкінуў іх ад сябе — расчыніў насцеж расчыненыя ўжо — і, перамераўшы шырокімі крокамі пясок на вуліцы, падаўся дзядзінцам да фермы. Скіраваў на загуменне — ішоў напрамую, праз Цяні, на Каралінскую пасеку.

За ім падаліся Юрка са Светай.

Калі Завішнюк быў ужо ў варотах, яго аклікнула Жэнька. Падышла, стала і стаяла, апусціўшы вочы. Не глянула ні разу на яго. Тады сказала:

— Вы на мяне не злуйце... што не выйшла ўчора. Не злуйце...

Сказала і пабегла даганяць Свету.

Завішнюк стаяў, як разгубіўшыся. Не ведаў быў адразу, што рабіць. Тады стаў зачыняць варотцы. Пасля зашчапіў іх на кручок.

"Які сёння цяжкі дзень... Які цяжкі... 3 самай раніцы...— падумаў ён.— А якая цяжкая была ноч..."

Ягоныя людзі ўжо міналі ферму.

"У каго тэадаліт? У Юркі? Так і забыцца можна. Трэба дагнаць іх. Хлопцу недзе цяжка..."

Неба над Лонвай стаяла чыстае і — пасля хмар — аж блішчала, усё роўна як памытыя ў хаце ў суботу вокны. Сонца было гарачае — пякло з самай раніцы.

"Які сёння цяжкі дзень...— зноў падумаў ён.— I гарачы... Цяжкі і гарачы..."

Раздзел дзевяты

Парыпанава студня — другі расказ Грасыльды

Завішнюк стаяў, апёршыся на вароты, і глядзеў на вуліцу. Вуліца была пустая, толькі ля Акцызніка на лаўцы сядзелі Юзэфа і Жэнька са Светай. Сёння яны, відаць, нікуды не хацелі ісці і, пасля вячэры, мусіць, адразу збіраліся легчы спаць. Сёння і дзяўчатам хапіла — за дзень пад сабою ніхто не чуў ног. Выйшлі з Каралінскай пасекі аж пад Сырніцу. Лінія вяла якраз самым балотам — месцамі правальваліся ў твань па пояс — і ішла па былыя партызанскія лагеры. Там яшчэ, гаварыў Акцызнік, зямлянкі не разбураны — залазь і жыві...

Вечарэла. Было ціха. На ферме сёння кончылі малаціць і пагналі трактар у другі канец вёскі па загуменню.

Ля варот было чуваць, як ціха пра нешта гавораць з Юзэфай дзяўчаты. Не смяюцца і не падскокваюць на дзядзін-цы, як раніцай. Завішнюку стала шкада іх. А ён сёння быў увесь дзень злосны і ганяў іх з лентай і вехамі па лініі, прымушаючы перамерваць балота дзе аж па два разы.

Што падумае Жэнька? Падумае яшчэ, што ён на яе пакрыўдзіўся за ўчарашняе... Яна ж яго перапрасіла... А ён, можа, ад гэтага быў такі ўтрапёны, што нават у акуляры тэадаліта ў яго ўвесь дзень зліваліся ў адно і паласатыя вехі, і нізкія на балоце бярозы. Ён бегаў, як чорт, не глядзеў ні пад ногі, ні на дзяўчат.

"Вехі!.. Лявей... Правей... Перамер!.."

Збоку яму добра было відаць, дзе не нацягнута лента, дзе яна перавешвалася цераз купіну, як вужака... А купін шмат на балоце... Так бы яны, дзяўчаты, намералі яму...

Дзяўчаты ўвесь дзень былі ціхія і рабілі ўсё, што ён загадваў. Жэнька на яго не падняла ні разу вачэй, не агрызнулася ні разу і Света. Ён іх такіх бачыў першы раз і спачатку рашыў, што гэта добра,— зробяць хоць што людскае за дзень, і так адсталі праз дажджы,— пасля яму стала трывожна, але ён не кінуў свайго.

"Вехі!.. Перамер!.."

Так аж да вечара.

Цяпер у яго самога ныла шыя, балелі ногі... Ён стаяў, узлёгшыся на вароты,— адпачываў. За плячыма халаднела кашуля. Пяршыла, напіраў кашаль: па вуліцы даўно прагналі кароў, але ў густым вячэрнім паветры вісеў пыл, не апаў і лез у горла.

Хутка з вуліцы пайшлі да Акцызніка ў хату дзяўчаты з Юзэфай. Яны сёння мала сядзелі.

Завішнюк доўга яшчэ стаяў, глядзеў на вуліцу, на пясок — думаў: адкуль яго набралася гэтулькі ў Лонве, мусіць, намыла, прыгнала з вадой у дажджы ад лесу за многа гадоў; думаў яшчэ, што, як сцямнее, трэба будзе запаліць лямпу і прывесці да ладу сённяшнія запісы ў абрыснай кніжцы... Пасля заўважыў, што ў яго дрыжаць рукі, падумаў, што і ён стаміўся, як і дзяўчаты,— пайсці б ды паваліцца на ложак, а заўтра ўзяць ды ўстаць раней... Але ж Грасыльда пабудзіць вячэраць, яе не ўпросіш. А калі яшчэ тая вячэра... Грасыльда позна прыйшла з фермы, бярэцца толькі раскладаць на двары ля студні агонь.

Ён чуў, як Грасыльда шчапае трэскі на дрывотні; пасля пачуў, як запахла дымам ад сухіх смаляных дроў — густым і прыемным. Тады яму захацелася пайсці і пасядзець ля агню, ля Грасыльды. Ён рабіў так кожны вечар...

Калі ён адхінуўся ад варот, пачуў, што зачапіўся курткай за кручок. Адчапіў кручок, выпусціў яго з рук, той бразнуў аб вароты, заківаўся і, падскокваючы, знайшоў сваё месца — пазок. Пазок быў глыбокі і крываваты — дужкай. Вароты ў Грасыльды былі старыя, даваенныя яшчэ, толькі браму яна нядаўна новую паставіла. Кручком многа гадоў бразгалі муж, дзеці, суседзі, госці. Людзі да Грасыльды хадзілі часта — яна любіць гэта расказваць,— і кручок выгрыз за доўгія гады глыбокую ямку — хаваецца ўсёй дзюбай. Не хадзілі ніколі да Грасыльды на двор толькі брыгадзіры. Прасіць на работу яе не трэба было: сама бегла нарад раніцай глядзець, сама пыталася ў брыгадзіра, на якую работу ісці.

Ён зноў сеў ля агню па тую калодачку, на якой кляпалі касу. Грасыльда вынесла сабе з хаты маленькі ўслончык. Сталюгу, на якой яна сядзела перш, адцягнула на дрывотню, аж пад самую варыўню.

— Рагатая. Палавіну двара займае. Ля яе не павярнуцца...

Дровы доўга не браліся гарэць. Мусіць, папаліся мокрыя трэскі пад руку Грасыльдзе. Трашчалі, сіпелі. Грасыльда падсунула пад трэскі саломы. Запахла едкім дымам, як бы за ракой дзе гарэў торф і адтуль прынесла гар.

Яны доўга сядзелі моўчкі, аж пакуль з-за лесу не паказаўся чырвоны, вялікі і круглы месяц. Здавалася, яны чакалі яго, а не пакуль угарацца дровы.

У вёсцы было ціха. Зрэдку толькі ля моста галяшылі дзеці, пасля нехта зваў гусей — далёка зайшоў ля ракі, аж пад лес... Калі ўслухацца, можна было пачуць, як на пагранзастаўскай дарозе гудуць леспрамгасаўскія машыны.

Грасыльда сядзела ў накінутай на галаву белай паркалёвай хустцы. Адной рукой прыціскала ражкі хусткі ля шыі, у другой трымала кіёк і сартавала на агні трэскі.

— Камары, глядзіце вы... Ні дыму не баяцца, ні агню. Як вы толькі там у лесе ад іх бароніцеся... Позна ж бываеце. А вечарам іх там — кучы. Спрадвеку яны ў нас...

— Так і баронімся. Рукамі махаем...

— Рука-а-мі...— Грасыльда ўсміхаецца.— Хачу я яшчэ ў вас запытацца: чаму гэта вы вады ў лес з сабой ніколі не берыцё? Такой гарачынёй... Ці, можа, з балота смокчаце над Сырніцай? — Яна зноў усміхаецца.— Вам, відаць, дзяўчаты носяць. Толькі — якая ж? Чорная ці белая? Відаць, чорная... А не — то ў мяне біклажка ёсць, ад партызан асталася... Прычапіў — хай матляецца. Як знойдзеш, калі піць захочацца. 3 балота толькі не пі, сын. У нас адна...— Грасыльда нешта хацела, відаць, расказаць, але змоўкла і маўчала.

— Спачатку дзяўчаты насілі,— адказаў Завішнюк,— а цяпер і яны не носяць...

— А як жа вы тады абыходзіцеся?

— А мы п'ем з Парыпанавай студні. Халодная вада, не аддыхаючы не нап’ешся. I чыстая...

— 3 Парыпанавай студні?..— Грасыльда раптам задумалася і доўга глядзела на соснік, туды, дзе жаўцеў месяц. Пасля спытала: — I вы ведаеце Парыпанаву студню?

Ён сказаў, што ведае, нават добра ведае, тады яна зноў доўга маўчала. Калі ўгарэліся дровы, устала, схадзіла прынесла з сенечак стары, пагнуты, руды ад сажы і агню "даваенны", як яна сказала, трыножнік. Паставіла на яго маленькі алюмініевы чыгунок з вадой — на чай. Чыгунок доўга стаяў, наліты вадою, на зрубе студні, з самага краёчку.

Сеўшы зноў на ўслончык, Грасыльда паправіла пад падбародкам ражкі паркалёвай хусткі і сказала, бы сама сабе:

— Не... Парыпанавай студні вы не ведаеце... Не ведаеце вы і Парыпана...— Грасыльда зноў памаўчала. Яна сёння часта маўчала і не падымала на яго, Завішнюка, вачэй, як хавала ўсё роўна. Ведала, мусіць, што ў іх відаць гора. Бывае ж так, што на ферме хто папярок дарогі стане, то Міхал сувірнецца, яго на такое прасіць не трэба... А цяпер, калі яна, Грасыльда, пабыла ў райкоме, ён кожны раз стаў на яе сувірацца. Злуе, а чаго? Ну няхай ён не вінаваты ні ў чым, не вінаваты, што і на солтыса пайшоў,— дык чаго тады злаваць?.. Канец свой блізкі чуе. У старшынях усё роўна яму доўга не хадзіць. Канечне, з работы яго адразу не здымуць, будуць чакаць справаздачнай сходкі. Але ж і Волькі Панковай судзіць не будуць. У дзяцей маці астанецца. А Міхал сувіраецца цяпер. Сувірнецца — яна яго не баіцца,— успомніцца тады ёй, што яна адна ў Лонве як палец. Адна. Хлапец толькі чужы, дзякуй яму, як сын ёй...

Відаць, пра гэта яна думала і сёння, бо неяк вечарам не падымала на яго вачэй, як бы чаго баялася, а тады ўзяла і расказала ўсё...

— Парыпанаву студню ў нас кожны ведае... А на самога Парыпана забыліся...— падграбла яна кійком маленькія галавешкі, якія ад тонкіх сухіх дубчыкаў адразу ж апалі на зямлю і адкаціліся ад вогнішча.— Акцызнік вам пра яго не расказваў?

— Не, не расказваў...

— Акцызнік пра Парыпана вам ніколі не раскажа...— Грасыльда падняла галаву і доўга цёрла рукамі вочы. Ад дыму.— А вы ведаеце, што яго не Парыпанам звалі? Прозвішча ў яго было Лубнеўскі. А Парыпанам звалі яго...— Яна падумала.— Мусіць, сам ён сабе такое іменне даў... Вялікі быў выдумляка. Звалі яго яшчэ і Фуфцікі. Працаваў ён да вайны ўсё ў лясніцтве, як і вы. Лесніком быў — як помню, дык усё ў лес хадзіў. За мяне ён старэйшы, а ведаю я яго з той пары, як сюды замуж зайшла. Жыў ён адзін, у старой, даўнейшай, бацькавай хаце,— у тым канцы вёскі. Ніхто не ведаў, чаму ён не ажаніўся, калі быў малады. Не ажаніўся і пазней. Пасля сталі казаць, што ў яго "няма адной клёпкі". А ў яго гэтых "клёпак", можа, нават вунь колькі было, на траіх хапіла б... Ну і выдумляка быў, на ўсё. У яго і лісафет і стрэльба была. За паляванне сваё, за воўчыя шкуры купіў. На ваўкоў дык ён толькі і паляваў адзін, усю жызню. I зімой і летам. Жыць без іх не мог. А як ён іх вабіў... Як завые ноччу на загуменні — ідуць аж у вёску. У мяне дык шорах заўсёды ішоў па спіне, калі ён выў. А балбатаў, як цецярук, ніколі ў яго рот не закрываўся. Зубы заўсёды былі наверсе, белыя, дробныя. I язык меў. Добра ён быў у яго падвешаны. Дзе нашаму Акцызніку да яго, хаця і Акцызнік па слова ў кішэню не лезе. Вёрткі і ён на язык. А сам Парыпан быў высокі, чорнавалосы, плячысты... Добры мужчына. Цяжка мне пра яго вам расказваць — усяго ж я не ведаю. А маніць чаго пра чалавека не хачу. Можа, у яго што і было з галавой, можа, яна і балела яму, толькі ён пра гэта нікому не гаварыў і ў дактароў не лячыўся. Хаця я за ім не глядзела. Але раз я на свае вушы чула, сама... Тады я толькі прыйшла сюды, у Лонву, маладая была. Запомнілася мне тое добра, бо я тады сваім Валодзем хадзіла...— Яна перавяла дух і памаўчала.— Баялася, каб ён на свет якім калекам не паявіўся. Доўга баялася; дурная, відаць, была. Бег тады пад вечар Парыпан з лесу па загуменню і, аглядаючыся, крычаў... Калі яго запынілі мужчыны, вырываўся, паказваў рукамі на лес і гаманіў усё цішэй і цішэй... Пасля шаптаў, што ён у лесе бачыў "дваццаць пяць Парыпанаў"... Яго хацелі ўсёй вёскай адправіць адразу ж да дактароў, але назаўтра раніцай ён зноў, як і заўсёды,— усходам сонца — пакалдыбаў у лес. Гаварыў з усімі, як бы нічога з ім не было. Відаць, забыўся на ўсё. Але пасля гэтага яго сталі зваць Парыпанам. Што за такія Парыпаны тады яго гналі з лесу, дык я і цяпер не ведаю, "аб дух свенты", як у нас адна кажа. I ніхто не ведае...

У нас у хаце ён быў толькі адзін раз, як я помню. Можа, калі ён і прыходзіў, ды мяне не было дома. Мог прыходзіць — людзей ён не цураўся.

Гэта было ў сорак трэцім, летам, за год перад той блакадай, калі нашу Лонву палілі. Майму Валодзю пайшоў ужо адзінаццаты год. I нічога з хлопцам не сталася, паявіўся на свет жывы-здаровы. А я тады так настрашылася...

У той год перакрывалі мы хату: пацякла. Салома старая, згніла... Крыць у вайну не было чым: не знайшлі цвікоў. Прывезлі тады аднекуль з Жоўтага берага, з заставы,— яе спалілі немцы, яна стаяла яшчэ ад трыццаць дзевятага года, калі нашы пайшлі за Вілію,— прывезлі два маткі калючага дроту. Дрот быў у агні, саржавеў, гнуўся, але дзе ты возьмеш што лепшае. Раскручвалі яго, секлі на цвікі. Астаўся вунь нават. На паркане вісіць на калку,— паказала яна рукой назад — недзе на асвер.— Хапіла і новую хату накрыць...

Помню, як сёння,— не то субота была тады, не то нядзеля. Дубаўцы тады ў нас нешта доўга стаялі — тыдні два. Паехалі якраз у той дзень гарнізон недзе браць за раку... Вымыла я падлогу, вышаравала дажаўта. Я любіла мыць падлогу. У хаце ў мяне, і як сям’я жыла, было чыста. Помню, сядзіць мой Валодзя на ўслончыку ля грубкі з малатком — цвікі прастае. А прасталі мы тады цвікі на пустых снарадах. Малыя такія снарады былі — ад той яшчэ нямецкай вайны асталіся ў нас пад Сырніцай,— крушняй ляжалі. Снарад такі ўгоніш у калодку абухом, а зверху на ім, на пяце, раўняй што хочаш, пляшчы канец, каб цвік той лепш у лату лез, калі ты яго не наўскос адсек.

Сядзіць мой Валодзя: цюк-цюк-цюк... Плешча малатком, у ржу рудую выпацкаў і штаны і нос... Рукі жоўтыя ад іржы, а ён завіхаецца ля калодачкі, вада на ім не ўстоіць: бацьку пераганяе. А бацька толькі ўсміхаецца мне, як сёння помню.

Мы і не пачулі, як прыйшоў Парыпан. Убачылі толькі, што стаіць на парозе, смяецца і рукамі паказвае, што мы надта ўжо вялікія ўдарнікі. Павітаўся падышоў з намі за руку, не баяўся, што рукі нашы былі ў іржы. Мы перасталі бразгаць малаткамі, толькі Валодзя не кінуў — яму было ўсё роўна: Парыпан гэта прыйшоў, ці хто. Тады Парыпан падаў і яму руку. Валодзя павітаўся, як стары, і глядзеў усё на нас, што мы будзем рабіць. Вочы ў яго гарэлі, як вугольчыкі. Думаю, зарагоча хлапец на ўсю хату. Я тады насупілася, і ён апусціў галаву, махаў толькі малатком. Парыпан нагнуўся над ім, паклаў яму далонь на галаву.

— А ты ведаеш, як гэта цацка завецца, па якой ты малатком лупіш? Не-е? Гэта, брат, фуфцікі... Фуфцікі... Не чуў? Давай разам смяяцца. Табе, бачу, смяяцца хочацца...

I яны засмяяліся на ўсю хату. Смяяліся і мы з бацькам, як сёння помню... Валодзя мой тады аж малаток з рук выпусціў. Парыпан сагнуўся, падняў і падаў яго Валодзю.

— Пляшчы, пляшчы... Фуфцікі... Я і не ведаў, што такі ўдарнік пры немцах у вёсцы расце...

Парыпан быў добра апрануты, ва ўсё новае: у новыя чорныя картовыя штаны і ў чорны доўгі пінжак з самаробнага сукна. Кашуля белая, раскошная яму, зашпілена на ўсе гузікі. Я яго такім прыбраным ніколі не бачыла. Ды тады надта прыбрацца і не было ў што: данашвалі ўсё крамнае, калі ў каго яно яшчэ было. А Парыпан жа лесніком ужо не рабіў. Хадзіў усё па вёсках, аж за Вілію нават,— "наразаць пілы"...

— Прыйшоў да цябе, сусед,— сказаў ён бацьку — ён усіх у Лонве зваў суседзямі,— падмаладзіцца...

- Бацька мой,— так Грасыльда заўсёды звала свайго мужа, Завішнюк не чуў, каб яна яго калі назвала па імені,— стрыг усіх мужчын у вёсцы. I партызаны з усяго "Жалезняка" стрыгчыся прыязджалі,— кожны дзень поўна хата...— Грасыльда ўздыхнула.— У бацькі і машынка свая была, асталася. Сагнаў ён Валодзю з услончыка, паставіў услончык пасярод хаты і пасадзіў на ім Парыпана. Парыпан зняў свой пінжак — у хаце было горача,— занёс на куфар. Сеў, папрасіў хустку "на карак ускінуць", каб валасы не сыпаліся за шыю. Я падала з цвічка ручнік, новы, дастала толькі раніцай...

Глядзела я на Парыпана і не пазнавала. Сядзіць і маўчыць, думае ўсё нешта сваё і думае. Вачэй не падымае — ні на мяне, ні на бацьку. А яны ў яго сумныя, крані яго пальцам, здаецца,— заплача. Чалавека, бачу, нешта трывожыць, а ён маўчыць.

— Як будзем стрыгчыся, Мікола? Пад польку? — спытаўся ў яго бацька.

— Ды пад по-о-ольку...— уздыхнуў Парыпан і зноў маўчаў. I калі бацька кончыў яго стрыгчы, падняўся з услончыка, нагнуўся да самай падлогі і пачаў пальцамі збіраць валасы.

— Падмяту сама! — крычу я на яго, а ён усё роўна збірае. "Такая чыстая падлога",— кажа мне. Тады ўжо бацька ўмяшаўся і накрычаў сам на яго.

Парыпан занёс услончык да печы, дзе на каленечках ля снарада сядзеў Валодзя і абцугамі раскручваў на пасечаным дроце калючкі.

— На, бяры, кляпі, фуфцікі...— Ён пагладзіў Валодзю на галаве.— Ударнік...

Пасля сядзеў ля акна за сталом і галіўся бацькавай брытвай. Галіўся памалу, як першы раз, нібыта баяўся парэзацца. Скончыўшы галіцца, выцер твар рукавом пінжака, склаў асцярожна брытву, занёс у парог і кінуў на прыпечак паперыну са стала, аб якую выціраў брытву. Вярнуўся, сеў зноў на сваё месца. Маўчаў, тады загаварыў, ціха, нудна, як бы адзін дзе ў лесе сам з сабой:

— У вас работа... а я адвітацца прыйшоў...— Ён зноў памаўчаў і глядзеў у запечак, на Валодзю.— Вы добрыя людзі, хай у вас будзе ўсё добра. Колькі разоў я маніўся прыйсці пагаварыць да вас, а і на двор баяўся заходзіць. Пра мяне ўсяк гаварылі...

Мы з бацькам пераглянуліся і не ведалі, што рабіць. Я дык зноў спалохалася была, як цяпер помню.

— Не бойцеся...— Парыпан падняўся быў ісці.— Галава ў мяне была і асталася на карку. I вы даруйце мне, калі што, можа, не так здаралася. Жылі мы ў адной вёсцы...

— Ды што з табой, Мікола? Гаворыш нешта...— аж зазлаваўся на яго бацька.

— Не-е, сусед. Прыйшоў адвітацца. Мне ўжо тут не жыць. Не жылец я ў Лонве...— Ён уздыхнуў і нагнуўся над сталом, загаварыў цішэй.— Адхадзіў я сваё па лесе...— Зірнуў ён на мяне, і я ўбачыла, што чалавек вось-вось заплача. Заплача — і нічым яго не суцешыш...

— Ты што? Як сабраўся куды на той свет ад нас? — падняў на яго галаву бацька,— відаць, незалюбіў.

— Ды не. Пайду далёка. За Вілію...

— Што-о ты... Хітрыш, Мікола,— не адступаўся ад яго бацька.

— Ды пілы ўсё... Не вярнуся я ўжо да вас...

Тут і я ўмяшалася. "Прымы, мусіць, Мікола, недзе добрыя апытаў",— кажу і міргаю бацьку.

— Ды апытаў, суседка. Прыляплюся. Лягчэй пражыць будзе...

Мы змоўклі. Прыціх і Валодзя, не бразгаў абцугамі — ён ужо ўсё разумеў. Сын мой...— Грасыльда цяпер сама магла заплакаць. Маўчала — выцірала толькі ражкамі паркалёвай хусткі вочы.— Каб жывы астаўся, быў бы ўжо, можа, такі, як вы... Ён рослы быў, выцягнуўся, увесь у бацьку...

Агонь гарэў доўга і ціха. Шумела ў маленькім гаршчэчку на трыножніку вада — пачынала кіпець. Ад агню было горача і хацелася адсунуцца далей, да паркана, але Завішнюк сядзеў не здрыгануўшыся. Пасля ўжо, калі Грасыльда доўга маўчала, зняў акуляры і пачаў выціраць.

Месяц падняўся над лесам, стаў белы і ўзяўся свяціць. Павіднела ля лесу поле, за ракой парадзеў туман. У вёсцы недзе рыпелі вароты і на загуменні ляскаталі калёсы.

Грасыльда ўстала з услончыка, зняла скавародку з чыгунка, якой накрывала бульбу,— глядзела, ці кіпіць,— тады разгарнула агонь і паставіла чыгунок на жар. Стаяла, гледзячы, як дымяць галавешкі, кратала іх кійком, перакочвала і маўчала. Пасля ўздыхнула.

— Не трэба было мне пускаць дзіця на Палік... Не трэба было. Усё жыццё сябе буду праклінаць. Я яго сама загубіла. Быў бы са мной — жыў бы. Я знаю, што жыў бы...

Яна зноў села на ўслончык і падпёрла рукой шчаку.

— Дык я вам пра Парыпана і не кончыла... Сваім занялася... А Парыпан што... Мы думалі — у яго з галавой зноў нешта... А ён тады, помню, устаў з-за стала, зноў мне руку падаў, бацьку... Вачэй усё не падымае. Падышоў да печы, да Валодзі, пагладзіў яго па галаве,— па галаве ён яго тады ўвесь час гладзіў, як цяпер помню,— і сказаў уздыхнуўшы:

— Эх, фуфцікі мае, фуфцікі...

Пасля закрыў рукой вочы і пайшоў з хаты. Мусіць, плакаў...

Пайшоў, а мы ўвесь дзень не ведалі, што рабіць. Ці пайсці расказаць каму, каб, калі што якое, рады чалавеку даць, ці проста маўчаць. Я дык і цвікі тыя кінула, хадзіла ўвесь дзень, як дурная, месца сабе нідзе не знаходзіла. Бацька толькі маўчаў. Казаў, што тут нешта другое, дагадваўся і мне загадаў, каб маўчала. Але я... Пабегла назаўтра раніцай сама праведаць Парыпана — думаю, бяда з ім, а мяне пераняла ля варот Волька Мацяёнкава — вы яе не ведаеце — белая ўся, загаварыць не можа: "Немцы ў тым канцы... 3 Цянёў, з балота, сыплюць..." — сіпіць баба і жагнаецца. Я яшчэ не паверыла: гэта ж учора толькі дубаўцаў была поўна вёска...

— А Парыпан? — Завішнюк адсунуўся ад агню і глядзеў толькі на Грасыльду.

— Парыпа-ан?..— перапытала яна, неяк здзівіўшыся.— Не да яго тады, сын, мне было. Бацькі дома няма: у Жукаўшчыну араць выправіла раніцай разам з усімі. Адзін Валодзя ў хаце. А немцаў... 3 Цянёў усё ішлі, з-за Віліі... На дварах, на вуліцы, на платах — не павярнуцца за імі. Дзверы ў хату не зачыняліся. Адзін за адным: "Масла, матка". Бралі ўсё: і з хаты, і з хлева. Людзей тады не кранулі ў нас. Партызаны каля блізку іх не зачапілі. А немцы ўсё сыпалі і сыпалі — з грэблі ўжо, цэлы дзень — на Мсціжы, на Палік. Там ужо даўно грукатала — з тыдзень. Блакада ішла... Да вечара, здаецца, усе немцы, якія дзе на свеце былі, праз нашу вёску перавалілі валам. Машыны нават гружоныя паехалі. Астаўся толькі стаяць іхні штаб у Міхала. У яго хата была вялікая пасярод вёскі. Дым з коміна чорны валіў з самай раніцы: смалілі там, пяклі. А вечарам сталі баб заганяць да яго на двор. "Дзе мужчыны?" — "Аруць у Жукаўшчыне".— "Дзе стараста?" Пра Міхала пытаюцца. Дома, кажам. "Няма!.. — крычыць на ўвесь двор перакладчык (у чорным быў мужчына).— Бандзіты... Парцізаны... Калі нанач не вернуцца мужчыны — дымам усё задыміць..." — паказвае ён на стрэхі. Не ўсе вярнуліся. Тыя, хто шкадаваў сваіх дзяцей, прыехалі. Бацька мой вярнуўся. Немцы вечарам тады нікога не зачапілі, толькі доўга яшчэ ўсё шукалі па хатах старасты. Жонку яго ў свірне асобна запёрлі і немца свайго ля дзвярэй паставілі. А Міхал — як у ваду... Не прыйшоў ён і назаўтра. Не было яго тады ў вёсцы, мусіць, тыдні два,— гэта я помню...— Грасыльда доўга глядзела ў агонь. Твар яе расчырванеўся ад вуголля.— Усю ноч немцы са сваім тым штабам начавалі ў Міхала ў хаце. Па загуменні хадзілі, па вуліцы... Пакладуць чорныя аўтаматы на плот і ў лес страляюць. Недзе пад дзень ужо аціхлі. Паснулі, можа.

Лета тады было, як цяпер. Ноч ціхая стаяла, туман. Я ля акна сядзела. Бацька з Валодзем на падлозе спалі. На мяне ўсё бацька крычаў, каб і я клалася, не тырчала. На падлозе не так куля дастане. Лягла я была, а калі бацька захроп, схаваўшы недзе пад паху Валодзю, я зноў паднялася і падышла да акна. Пасля села воддаль, ля стала. О-ха-ха... Гляджу на белы гарод, за рэчку. Заснуць я, сын, тады не магла. Такая мітрэнга ў вёсцы. Бацька дык змардаваўся за дзень, з ног зваліўся. Яго ў штаб да Міхала цягалі, на калені ставілі, аўтамат чорны да грудзей прыстаўлялі. Усё Міхала дамагаліся. Даўся ім той у знакі. Начальства, думалі мы, свайго немцы шукаюць... Усяк думалі... А бацька мой і праўда не ведаў, дзе Міхал. Ніхто не ведаў. Не было яго, мусіць, у вёсцы з самай раніцы, ці што... Ды і перад гэтым, учора, я яго не бачыла...

Сяджу я, сын, ля стала натапырыўшыся... Холадна ўсёй, лахман нейкі стары на плечы ўскінула... Дрыжу, дзе там той сон... Гляджу, раптам нейкі цень ад нашай варыўні на гарод паўзе. Шырокі, калышацца. Пастаіць, пастаіць на зямлі — зноў скалыхнецца, пабольшае. Жудасна стала, зубы ляскаюць. Хачу бацьку разбудзіць, а не магу крыкнуць... Не падымуся нават, як хто на плечы ўзваліўся. А цень усё бліжэй і бліжэй да акна сунецца. Пастаіць, пакратаецца і сунецца. Я ўжо думала, што заснула, працёрла вочы... Ажно нешта раптам блісь ад месяца над варыўнёй. Тады адразу ад сцяны чалавек адлучыўся і, узяўшы ў рукі нешта бліскучае, стаў ісці па прызбе да акна, якраз сюды, дзе я сядзела. Маленькі, як цяпер помню, у круглай кубанцы, тады такія партызаны насілі. Сэрца ў мяне маё хворае закалацілася... Падышоў ён да акна, ціха-ціха, я дык і не пачула... Галавой ледзь дастае да ніжняй шыбіны. Падняў руку і ціхенька пальцамі па шыбіне — дзын... Шыбіна была дрэнна прыстаўлена,— як зазвініць... Ён аж прыкарэў да сцяны, як муха... А ў мяне і душа замерла. Немцы ж у Міхала... Па вуліцы поўзаюць. Страляць толькі што кінулі. Холадна мне тады стала ўсёй. Пасля дрыжыкі як хто рукой зняў. Мусіць, закамянела... Паправіла лахман на плячах, паглядзела на бацьку: спіць,— і выйшла ціхенька на ганак. Пастаяла на двары, нідзе нікога. Зайшла тады за сенечкі, вунь туды, сын, - Грасыльда паказала рукой на варыўню,— дзе цяпер драбіна стаіць. Захінулася за вугал. Стаю. Падышоў да мяне маленькі той, што ў акно стукаў. Бачу, хлапчаня зусім, як мой Валодзя. Паказаў ён мне рукамі, каб я адвязала белую хустку,— яна ў мяне на галаве была. Гэта, каб здалёку мяне не ўвідзелі... Глянула я пад варыўню і ледзь не абамлела. Там аж пяць чалавек паклалі рукі на свае аўтаматы і на мяне іх наставілі... Не на мяне, сын, гэта мне так здалося. Немцы ж недзе на вуліцы... Пасля, гляджу, ідуць да мяне. Адзін да аднаго прыхінуўшыся. Адзін ступіць — і ўсе за ім. А па зямлі цень шырокі сунецца... Падышлі яны да мяне, сталі пад страхой, там вунь, дзе аконца варыўні,— пяць чалавек, ніколі не забудуся. Маленькі пры мне стаіць.

— Немцы ў вёсцы...— шапчу я і паказваю рукамі.— Штаб...

— Знамо... Гэта не штаб...— адказвае скоранька маленькі, як цяпер помню. За старшага ў іх, думаю... Пасля кажа, а я вушам сваім не веру: — Нам нужна к Парыпанаваму калодцу. Блуждаем усю ноч. Два разы ў баю былі...— Гэта ён мне, бабе, так і кажа пра свой бой. А сам чуць стаіць на нагах...— Нужан чалавек, хто б даставіў да Парыпанавага калодца. I скарэй... Врэмя дорага...

Я падумала была адразу: "Трэба разбудзіць бацьку..." — а тады нехта самую як за язык пацягнуў. "Ідзіце за мной, хлопцы..." — кажу яму. Маленькі той, у кубанцы, толькі паглядзеў на мае босыя ногі, пасля зрабіў нейкі знак тым, што стаялі пад варыўнёй...

Пралезла я памалу і пайшла ля паркана,— да сосніку падалася, да ям,— Грасыльда кіўнула галавой, паказваючы на гароды,— тут бліжэй да лесу, думаю. Іду, а мне, бабе, бегчы хочацца — баялася, мусіць. Хутчэй бы ў лес, там — бог бацька... А малы шэпча мне, што бегчы не трэба, трэба памалу ісці і сагнуцца. Сагнулася я і пайшла паперадзе, спатыкаючыся ў бульбоўніку. А бульбоўнік тады вялікі парос за плотам, чалавека хаваў. Гляджу, і ўсе шасцёра пазгіналіся ў бульбоўніку. Ды іх ужо было і не шасцёра. Двое дык адразу недзе з-пад тыну ля вуліцы вылезлі і далучыліся,— у засадзе былі. А ля ям — яшчэ гэтулькі... I скрынкі на зямлі стаяць іхнія. Як у вас цяпер: і малыя і вялікія. Падымаюць іх адразу на плечы, як мяне ўбачылі. I ўсе яны, гляджу я на людзей, што дзеці. Ці, можа, мне поначы здалося тады так. I ўсё на іх у гразь укачанае...

Павяла я іх соснікам,— вунь там, дзе ямы, лахман свой на плячах папраўляючы. На пагранзастаўскую дарогу выйшла. Іду, як маці з дзецьмі. А дзяцей тых... Аж дваццаць налічыла. Можа, іх і менш было. Была з імі і дзяўчынка. Адна... Беленькая, што ваша Света. Ідуць яны за мной і ні пра што не пытаюцца. Ціхенька так. Свеціць толькі ліхтарыкам з рукава той малеыькі на сваю карту. Змэнчаныя, бачу, людзі. Зварыць бы ім бульбы і спаць пакласці, думаю... Пачалі ў вёсцы немцы зноў страляць. У нашым канцы... Агледзелі нешта, мусіць. Душа мая туды рвецца. Там жа Валодзя з бацькам... Доўга тады ўсё немцы стралялі ў нашым канцы. Рэха па лесе ідзе, а людзі маўчаць. Спяшацца толькі пачалі. Маленькі патушыў свой ліхтарык і сказаў, каб я хустку дзе схавала белую. Я яе ў руках несла... Тады я паклала яе за пазуху, як цяпер помню...— Грасыльда была аціхла і доўга маўчала. Угарэліся трэскі, якія яна ўзяла ўскінула на вуголле. 3 гаршка, дзе была вада на чай, пайшла пара.

— А што з Парыпанам? — зноў спытаўся Завішнюк, ціха, як прашаптаў.

— Парыпа-ан...— уздыхнула Грасыльда.— Я тады ўсяго не знала. Прывяла людзей да студні... Абступілі яны мяне, дзякуюць... Як зваць пытаюцца... А я дамоў рвуся... Успамінаю цяпер, сын, што тады я ўсё-такі ўгледзела, як да іх пасля мяне чалавек далучыўся. Мужчына, у чорным. Вялікі... Схаваўся быў ад мяне, ці што,— а так я яго пазнала б. Кінулася мне тады толькі ў вочы, што ён падобны на Міхала. Але хто б гэта даў веры...

Немцы раніцай павезлі свой штаб, ці што там было ў іх, з вёскі. Ціхенька, не стралялі нават. Вярнулася я з лесу, калі развіднела,— іх ужо ў вёсцы не было. Мусіць, угледзелі былі партызан... I жонка Міхалава жывая асталася. Чую вечарам: па вёсцы пагалоска пайшла... Партызаны былі... Па загуменні валам валілі. I камандзір у іх — баба. Наперадзе ішла ў чорнай скуранцы. А на мне, сын, і скуранога нічога не было, і па загуменні я не ішла.

А вось людзі бачылі... Хаця не спаў у тую ноч ніхто. Пачула я ў той вечар, што немцы павесілі ў Мсціжах Парыпана. Ніхто не ведаў, дзе яго злавілі і чаму павесілі.

Чуў чалавек сваю смерць... Ты скажы... Адвітацца прыйшоў...

Грасыльда апусціла галаву, глядзела ў зямлю пад ногі, і Завішнюк не бачыў яе твару. Не адрываючы вачэй ад зямлі, яна раптам сказала:

- Днём сёння прыязджаў Савасцянчык з тым тоўстым, што быў у яго ў кабінеце, калі я за Паніху хлапатаць хадзіла. Сходку склікалі... Якая там сходка. Сабраліся на дзядзінцы ля канцылярыі. Пра калгас наш гаварылі... Пра Міхала... I Міхал быў, стаяў, на плот апершыся. Ад слова адказаўся. Сказаў толькі: "Як народ рашыць..." Хоча ён, відаць, быць за старшыню. Савасцянчык мала гаварыў: гаварыў усё той, тоўсты. Ён, сын, і сказаў, што тады ноччу была спецгрупа. Партызаны тыя, якіх я завяла да Парыпанавай студні,— з Масквы былі. На парашутах іх не туды скінулі. На блакаду якраз... Немцы іх акружылі. I вывеў іх Парыпан... 3-пад носа ў немцаў, з балота... Ля самых Мсціжаў. Заданне яму "Жалязняк" даў... А сам Парыпан папаўся: збіваў немцаў саследу. Партызаны надта вялікія былі. 3 нейкімі апаратамі. I немцы гэта вынюхалі. Жывых хацелі пабраць. "Жалезняк" наш прарываўся да іх,— тоўсты той сам быў у "Жалезняку",— дык немцы аж танкі свае пусцілі. Гэтак хацелі тых партызан узяць. А Парыпан іх вывеў. I "пілы наразаць" ён, сын, за Вілію хадзіў ад "Жалезняка". Тоўсты той усё расказваў. О-ха-ха... А ля студні тады Міхал быў. Мяне ён не пазнаў. Каб пазнаў, сказаў бы дзе. Хаця ён тады не скора да партызан падышоў: на паліцыю баяўся наўрэцца. А партызан тых трэба было ў аўгустоўскія лясы за Вілію весці. Іх не ў наш лес кідалі, а туды, за раку. А за ракой — гарнізоны. Міхал і павёў тых людзей,— два тыдні яго не было. Доўга мы пра чалавека ўсяк думалі. О-ха-ха, сын... Змарылася я за дзень зусім...— Грасыльда стала гладзіць рукамі па каленях, адсунуўшыся ад агню.— А Парыпан пасля сябе памяць пакінуў — сваю студню. Калі ён жыў, ніхто надта і не ведаў, што ў лесе студня. Пасля ўжо ўгледзелі. А цяпер яна, студня тая, завалілася. Дрэва хоць і камянее ў сырой зямлі, а ўсё роўна гніе памаленьку. Парыпан, мусіць, нейкую падземную крыніцу быў апытаў. Вада адтуль і зімой і летам б’е аж наверх, на Белы лог, як мы завём той лажок на Каралінскай пасецы. I марозу не баіцца, а летам халодная-халодная. Касцы лонваўскія, калі на луг да Віліі ездзілі, заўсёды станавіліся ля лажка набраць вады ў біклажкі, бо яна лепшая, як у нас у студні. А нашу ваду хваляць. Хто ні піў, усе хваляць. I вы, во, не ганіце.

А тая студня — старая ўжо, завалілася. Ласі зімой да яе, казалі, прыходзілі піць,— сцежку вытапталі. Ласі ў нашым лесе ёсць... Партызаны з "Жалезняка", як цяпер помню, тую Парыпанаву студню хвалілі... О-хо-хо...

Закіпела вада ў чыгунку, і Грасыльда пайшла ў хату, "забылася ўзяць па судніку малінавы чай"...

Завішнюк устаў з калодкі, апёрся на паркан і доўга глядзеў на халодны белы месяц. Здалося, што на ім сёння пабольшала чорных плям.

Пастаяўшы далёка ад агню, ён пачуў, што стала холадна за плячыма, пасля — холадна ўсяму. Падумаў, што калі дасць сабе волю, то заляскае зубамі.

Туман ад ракі поўз на самыя гароды. Было ціха, здавалася,— толькі адна Грасыльда на ўсю Лонву стукае дзвярыма.

Ён зноў адчуў, што ў яго вунь як баляць ногі і рукі, ные спіна. I, мусіць, яшчэ начынае балець галава. Не хацелася ісці ў хату, хацелася зарыцца ў хляве ў сена з галавой, як у першую ноч, і забыцца на ўсё на свеце. Заўтра ж рана ўставаць.

І калі яго клікнула Грасыльда піць чай, ён падумаў, што і чаю зусім не хоча; тады падумаў яшчэ, што пакрыўдзіў бы Грасыльду, што цяпер, каб і зарыўся вунь у якую глыбокую нару,— не засне.

Ён пайшоў у хату. У хаце ўжо гарэла лямпа.

Раздзел дзесяты

Сырніца

Калі Юрка Даліна за мастком убачыў пагорак ля балота, у пнях і ў белым верасе, успомніў, што белым цветам цвіце і дома бульба ў гародзе, а пад цветам раніцай, калі ён, Юрка, ідзе ў лес, ужо лётаюць белыя матылькі. Сну ім няма. Няма сну і маці: яна капае ў гародзе маладую бульбу. Юрку тады робіцца шкода маці — яна кожны раз устае рана-рана, і спаць ёй не хочацца. Не, мусіць, і маці хочацца спаць, але ж трэба рана ўставаць — падкапаць маладой бульбы, змалоць у жорнах жыта — на праснак, нарваць у гародзе, над рэчку, лебяды парасяці. А прагнаўшы ў поле карову, трэба ісці чытаць нарад, што Волька Янкава начапіла ля Палюшынай брамкі, бо Волька тады сама ідзе аж у хату і просіць маці ўзяць свае граблі і ісці падграбаць мякіну. Маці не любіць, каб яе Волька "гнала" на работу, маці сама ідзе. Але ж дома бывае няўпраўка: есці ж нешта трэба зварыць і бацьку, і яму, Юрку. А яму, Юрку, трэба яшчэ і з сабой у лес даць...

Юрка сёння нясе толькі скрыначку з тэадалітам. Трыножнік узяў сам Завішнюк, закінуў за плечы і ад гэтага, здаецца, яшчэ больш сагнуўся. Ступае хутка-хутка, бы яго падганяе цяпер трыножнік. I чаго ён спяшае, гэты Завішнюк. I лекцый ужо не чытае дзяўчатам, толькі: "Правей!.. Правей!.. Вяху!.." Крычыць і носіцца па лініі. Дзяўчат зусім замучыў...

Сёння ён ад самай Лонвы, ад фермы, прыпусціўся — Юрку дык трэба ісці аж подбегам: адзін ён астаецца. Дзяўчаты ад Завішнюка не адсталі. Яны нічога цяжкага сёння не нясуць — Жэнька сваю ленту, Света дзве вяхі.

Ужо другі дзень, як Завішнюк не пайшоў праз Цяні — па кладках,— а кіраваў пагранзастаўскай дарогай на масток. Да Сырніцы тут, мусіць, бліжэй. Юрку дык усё роўна, ён мог ісці і на Цяні. На Цяні цяпер ходзіць адзін Акцызнік. Другі ўжо дзень адзін, як Завішнюк забраў ад яго Юрку. Забраў "толькі на пару дзён", пакуль выйдуць на сухое з Сырніцы — пад Ямскае, да партызанскіх лагераў. Акцызнік яго адпусціў, нічога не сказаў. Апошнія дні Акцызнік нешта зусім не гаворыць ні з Юркам, ні з Завішнюком — перамяніўся. Маўчыць, курыць і махае, махае сякерай цэлы дзень. Учора, казаў, нават быў без палудня. Многа ўгнаў Акцызнік за дзень. Перайшоў балота — на балоце, дык там і церабіць не было чаго,— а ў Сырніцы... Ельнік вышэй хаты парос. Ваўкі на лініі ў ім пладзіліся нядаўна, можа, нават летась,— Акцызнік вадзіў усіх логава паказваць.

За мастком — толькі падняцца на гару, а там завярнуць на лініі — Сырніца. Але Завішнюк не хоча мясіць лішне гразь — дзяўчат шкадуе,— завярнуў на старую ездавую дарогу і павядзе іх пагор’ем да самага таго месца ля рэдкага пад’ялоўцу, дзе ўчора вылезлі з балота.

Калі яны ўжо зварочвалі з пагранзастаўскай дарогі, іх нагналі два матацыклісты з ружжамі ў брызентавых чахлах за плячыма.

"На качак на Вілію...— падумаў Юрка.— Чужыя. У леспрамгасе такіх матацыклаў няма".

Матацыклы паўціскалі на дарожцы ў зямлю свежую жаўтаватую сасновую ігліцу, што ад расы і ветру апала за ноч на дол. Юрка ўгледзеў, што на дарозе ёсць яшчэ і свежы конскі след. Нехта ўжо ехаў на калёсах, мусіць, старых, разбайдаваных,— кола рабіла васьмёрку.

Стаяла гарачая летняя раніца. Сонца плыло над Сырніцай-імшарай у густой сінечы, як у тумане,— ад таго імшара здавалася вялікай і нуднай, як голае поле ўвосень. Над ёй толькі высока ў чыстым небе сонныя з начы канюхі млява прасілі піць...

"Гэтулькі вады на балоце,— падумаў Юрка,— а яны хочуць піць". Падумаў і ўспомніў, што і яму ўжо хочацца піць, што да Парыпанавай студні з Сырніцы далёка, нават у палудзень не збегаеш.

Але ён нап’ецца і ў Сырніцы, у балоце. Калі не знойдзе добрай яміны, выцісне вады прыгаршчамі з моху. Яна кіслая і халодная, яе можна піць, не раз ён піў, хоць у ёй і плаваюць маленькія чорныя парушынкі.

Ён успомніў, што сёння маці хацела яму наліць у бутэльку вады з сабой, але ён не ўзяў. Цягні яшчэ бутэльку — колькі ў яе ўлезе той вады, і яна сагрэецца адразу,— да лесу яшчэ не данясеш... Яму зноў стала шкада маці. Ён падумаў, што будзе вучыцца, вунь як будзе вучыцца, а тады стане таксатарам, як Завішнюк.

На пагор’і — старая дарога. Некалі тут ездзілі на калёсах, знаць тор — павыбіваныя калдобы. Пад нагамі шапоча і нагінаецца да зямлі верас, асморгваецца — з яго пырскаюць белыя пупышкі, што крупкі. 3 верасам расце сівец — цвёрдымі зялёнымі кустамі; аб іх спатыкаешся, калі наступіш нагой. Трапляецца і папараць, высокая. зялёная — па пояс. Папараць абсела мятліца, сівенькая, дробненькая — дрыжыць нават тады, калі няма ветру. Гэта ад таго — Юрка заўважыў,— што па ёй поўзаюць мурашкі, вялікія, з крыламі... Успомніў, што Света баіцца мурашак. "І-і-і!.." — крычыць яна на ўвесь лес, калі ўгледзіць, што на яе гумавы боцік ускочыла мурашка. Света яшчэ баіцца жаб. Убачыць — бяжыць па балоце, крыла ўразаючы... Света ўсяго баіцца ў лесе, не толькі мурашак і жаб. Баіцца нават птушак, дзікіх качак учора спужалася — крычала на ўсю Сырніцу. Света, мусіць, гарадская — трэба будзе ў Завішнюка спытацца. Юрка ўспомніў, што Завішнюк усё скажа, што ў яго ні запытайся. I Жэнька, мусіць, гарадская... А можа, і не гарадская, бо яна не баіцца ні качак, ні гадзюк. Але яна прыгожая... Гарадская, мусіць.

Там, дзе пагорак апускаецца да самай імшары,— бярэзнік. Лета яшчэ, а ён пажаўцеў; ля самай дарогі, дзе яны ідуць,— лучаюцца і маленькія, чырвоныя ўжо асінкі.

Ля імшары халадок, пахне балотам і вадой, але на дарозе суха. Шашчыць пад нагамі сівы мох, і ўцякаюць з вачэй, хваста ўразаючы, маленькія, рудаватыя яшчаркі. У старых, выбітых калясьмі калдобінах тут растуць грыбы чашчавікі, на тонкіх і высокіх ножках, і зайцавы баравікі — зялёныя, як альховае лісце.

Тут сыра, і грыбы растуць усё лета, з вясны. Але іх "давяць", як Завішнюк казаў, "браканьеры". Юрка ўспомніў, што браканьеры — два мужчыны на разводах — не ездзяць болей пагор’ем у Сырніцу. Яны недзе вазілі сасну з самай Сырніцы, далёка ад людскіх вачэй. А цяпер не ездзяць. Бо Юрка з Завішнюком убілі пад старой сасной на пагранзастаўскай дарозе яловы калок. Угналі ў зямлю на самай дарозе, а да яго прыбілі кавалак фанеры — з дому прынеслі, ён, Юрка, прынёс — і напісалі на ёй вялікімі літарамі, Завішнюк сам напісаў: "Заминировано! Проезд в Сырннцу закрыт!"

Юрка смяецца, калі ўспомніць фанеру з Завішнюковым надпісам. Яны ўсе смяюцца: і Света, і Жэнька, і сам Завішнюк. Смяюцца, бо Акцызнік падпільнаваў, як тыя двое мужчын на разводах завярнуліся і пагналі коней назад, на Каралінскую пасеку. Аж пыл з-пад калёс курэў...

3 Сырніцы-балота, калі глядзець лініяй на пагор’е, дзе ля пагранзастаўскай дарогі пасечаная мінай сасна,— перад вачыма роўная-роўная прасека і доўгая: цягнецца, здаецца, аж за Вілію, на самы кут зямлі. Чыстая, шырокая, а там, дзе яна вузее і губляецца з воч,— жоўтая паласа грады, і над ёй кавалачак сіняга неба.

Без лініі лес быў бы нудны. Нудны і чужы... Юрка ўжо не можа нават падумаць, што на Каралінскай пасецы няма лініі...

Калі доўга глядзіш лініяй на граду — пачынаюць балець вочы, хочацца жмурыцца і круціцца галава... Тады Юрка апускае вочы і глядзіць толькі на Сырніцу, на імшары, дзе ўчора лазілі з Акцызнікам, а пад вечар Завішнюк загадаў яму, Юрку, цягаць ленту. На лініі, якраз там, дзе канчаецца імшара,— жаўцее бярозка, а за ёй — чорныя сляды на балоце. Яны цягнуцца (далёка — маленькія, а бліжэй — большыя) чародкай аж сюды, дзе цяпер Завішнюк расстаўляе ля курганчыка, на якім ссякаў учора ніцую лазу Юрка, тэадаліт. Сляды тыя ад іхніх ног — ягоных і Жэньчыных. Ён з Жэнькай пад вечар лазілі тут з купіны на купіну з лентай — Завішнюк два разы ганяў перамяраць: не сыходзілася нешта ў яго са старой картай ці планам. Ну і што, калі ў яго не сыходзіцца нешта?.. Дык праз гэта трэба ганяць дзяўчат сто разоў з лентай па адным і тым жа месцы? Усё роўна не сышлося ў яго, Завішнюка... Хай ён выкіне свой стары план... Каб узяў асмеліўся ды сказаў гэта Завішнюку... Узлаваўся б і яшчэ з лесу мог бы прагнаць... Ён бывае і злосны. Вунь як злуе на Свету, калі яна яго возьме не паслухае... Крычыць тады і на Жэньку. Ён можа прагнаць. I возьме каго другога з вёскі: Валуйка ці Сідарку...

Калі Юрка думае, што Завішнюк можа прагнаць яго дадому, яму робіцца нудна. Яму сёння і так нудна, бо Завішнюк ужо ўчора сказаў дзяўчатам, што "дзела" ідуць добра, што калі парупяцца за пагодай, пакуль не ляглі туманы, то скора здымуцца. Ён так і сказаў: скора здымуцца. А што тады рабіць яму, Юрку? Астацца аднаму, без Завішнюка, без Жэнькі? Зноў з Валуйком і Сідаркам бегаць па сціртах саломы на ферме? I па вуліцы па гразі?.. А тады хадзіць па грэблі ў школу... Аж за чатыры вярсты... Юрка не хоча ні ў школу, ні бегаць па вуліцы з Валуйком... Не хоча гуляць ні ў "немцаў", ні ў "нашых", і што гэта за гулі — кідай адзін у аднаго каменнем. Галаву разбіць можна... Вокны вунь у канцылярыі, у Палюшынай хаце, павыбівалі... Паложыш камень на аборыну — на пятлю,— раскруціш і — выпусціш адзін канец аборыны з рукі... Камень ляціць тады і гудзе, як снарад, аж звініць: вум-м-м... Такая пушчалка ёсць яшчэ і цяпер у Юркі — ляжыць недзе ў сенечках за шафарняй. Даўно ўжо Юрка не кідаў камення са сваёй пушчалкі і не будзе. Яшчэ з пугі можна, калі пагоняць у Жукаўшчыну ў поле кароў. I то Юрка не будзе кідаць каменне з пугі на полі. Карове вока можна выбіць... Хіба толькі па старым маяку, калі на ім будуць сядзець груганы...

Тады Юрка думае, што ўсё роўна калі Завішнюк і не прагоніць яго з лесу, то хутка паедзе сам. Здымецца са сваімі дзяўчатамі — з Жэнькай і Светай — і пакіне яго ў Лонве аднаго. Юрка не хоча аставацца ў Лонве адзін. Ён прывык да Завішнюка, прывык да тэадаліта. Ён будзе прасіць Завішнюка, каб той узяў яго з сабой. Ён будзе з ім ездзіць усюды і хадзіць усюды, па любым балоце, з лентай — не страх. Ён будзе і церабіць лініі, каб толькі быць з Завішнюком і Жэнькай... Але ж Жэнька паедзе скора вучыцца...

— Света! Вяху! — крычыць Завішнюк сёння з самай раніцы. Сагнуўшыся, ён круціць тэадаліт; на тэадаліт няма як глядзець — на ім блішчыць сонца, б’е якраз у вочы. А Завішнюк прынік да яго, закасаў рукавы ў кашулі і ўсё круціць за "пад’ёмныя вінты". Юрка ведае — Завішнюк прыводзіць лімб у гарызантальнае становішча... Праз акуляр яму, Завішнюку, недзе відаць уся Сырніца і нават старая лінія за Сырніцай у Ямскім, дзе партызанскія лагеры. Завішнюк недзе нават бачыць Акцызніка з сякерай на лініі. Той пайшоў сёння раней за іх, зноў "напрамую" — праз Цяні.

Чвяк, чвяк, хлюп... Чвяк, чвяк, хлюп...

Гэта Света пайшла па лініі ў сваіх гумавых боціках. Яны ў яе кароценькія, і, калі правальваюцца ў балота ногі, Света чэрпае імі ваду і гразь.

Ідзе яна з вяхой памалу, асцярожна, выбірае цвярдзейшае месца, мацае нагой купіну, перш як на яе ступіць, і — правальваецца пасля за калені. У Светы яшчэ вузенькая і кароценькая спаднічка — не дае шырока надта ступіць. Света, калі пераступае з купіны на купіну, падымае сваю спаднічку вышэй калень. Юрка тады не глядзіць на Свету, адварочваецца.

Але Света ўпартая. Злосная і ўпартая — гэта калі ёй закамандуе Завішнюк. Не любіць яна, калі ёй камандуюць. Моршчыць тады свой маленькі носік, руды ад загару, што спелы арэх. Ідзе, скача, як каза, з купіны на купіну, войкае, махае паласатай вяхой, як грабільном, але не апіраецца на яе, як баіцца ўсё роўна, каб не зламаць.

— На вяху апірайся!..— крычыць ёй здалёку Жэнька і смяецца.

Але Света нічога не адказвае Жэньцы — злуе — і ўсё роўна не апіраецца на вяху. Махае ёй і махае, як разбівае грабільном сена, аж пакуль Завішнюк не крычыць ёй: стоп! Тады Света паварочваецца да іх тварам і паказвае зубы — смяецца. Смяецца, што не надта "выкачалася ў гразі". Садзіць вяху дзе папала, кладзе руку сабе на бок і стаіць, скрывіўшыся, чакае.

— Правей! — зноў камандуе ёй Завішнюк, прынікшы да тэадаліта і махаючы рукою, у якой сціснуты скручаны ў трубку абрысны журнал. Тады Света зноў хмурыцца, Юрку відаць і здалёку, і са злосцю перастаўляе вяху ад сябе далей — у самае балота. Вяха робіцца зусім маленькая, роўная са Светай.

— Правей!.. Вышэй!.. Правей!..— зноў камандуе і камандуе Завішнюк і зноў топчацца па адным месцы Света, відаць, баючыся сысці з купіны, торкае ўсё вяху ў балота, нібыта шукае цвёрдага месца, дзе можна ступіць, аж пакуль Завішнюк не скажа цішэйшым голасам: "Сто-оп!.. На сябе... Стоп!"

Света тады як замірае. Яна, відаць, стала на нешта цвёрдае і баіцца з яго саступіць. Здаецца, каб і Завішнюк падаў ёй цяпер каманду,— не здрыганулася б: як прырасла да вяхі. Толькі блішчыць на сонцы яе белавалосая галава.

— Вяху-два!..— камандуе Завішнюк, ціха запісваючы нешта ў свой "абрыс".— Юрка-а!..— кліча ён Юрку, не падымаючы галавы ад журнала.— Вяху-два — Свеце. Падкінь. Света — вяху-два! Правей толькі бяры адразу... На вербалоз! На вербалоз, што ля вывараткі. Не згінайся... Журавін назбіраеш у палудні. Нідзе яны не дзенуцца, іх тут — як насыпана, не ступіць...— Завішнюк маўчыць, тады — Юрка чуе — кажа Жэньцы, зусім ціха: — А табе — што? Ногі баляць? Расцягвай ленту. Пойдзеш з Юркам... Ён спрытнейшы за тваю Свету. Не трэба будзе лішні раз перамерваць...

А Жэнька нібы не чуе. Стаіць і думае. Тады згінаецца, падымае з травы ленту і паволі адыходзіцца далей ад Завішнюка.

"Чаму яна сёння такая ціхая?" — думае Юрка. Ціхая ўсе дні пасля вечарынкі ў Палюхі... Не гаворыць з Завішнюком, нават з імі, Светай і Юркам, і то мала гаворыць. А Завішнюк на яе і не крычыць, як на Свету, ціха гаворыць з ёй, як чаго баючыся. I вачэй не падымае. Нейкі мяккі робіцца ўвесь, яшчэ больш сутуліцца і — тады непрыгожы. Акуляры свае здымае і ўсё трэ і трэ, аж, здаецца, шкло павыціскае, і валасы закідвае з ілба за вуха аднымі пальцамі.

Юрку робіцца зноў нудна... Ён нечага баіцца сёння Жэнькі... Яму зусім не хочацца цягаць з ёй ленту... Збег бы куды да Акцызніка — на лінію ў Ямскае, і махаў бы, махаў сякераю ўвесь дзень...

— Юрка! Ленту! Што гэта сёння як папрырасталі ўсе?

Завішнюк зноў пачынае махаць рукамі.

Юрка падыходзіць да Жэнькі і бярэ ў яе з рук канец раскручанай, мокрай і слізкай, як дажджавы чарвяк, бліскучай ленты. I лента сёння блішчыць на сонцы, як тэадаліт, хоць ты і на яе не глядзі...

Хлюп-хлюп... Хлюп-хлюп...— ідзе наперадзе з лентай у руках Юрка. Чвяк-чвяк... Цяжка выцягваць вялікія бацькавы чаравікі з балота — на іх наліпае гразь, і яны тады робяцца яшчэ большыя і цяжэйшыя.

Чвяк-чвяк... Чвяк-чвяк... Калі Юрка спыняецца, чуе, як ззаду ідзе Жэнька, хуценька выцягваючы ногі ў гумавых боціках з балота, нібыта баючыся, каб яны там доўга не пабылі і не размоклі.

Жэнька ідзе хутка, хутчэй за Юрку,— ён нават выцягнуў наперад руку, а лента не напялася, цягнецца, шашчыць па траве і куп’і, чапляецца за сухую ніцую лазу і звініць. Юрка тады ступае шпарчэй, але ўсё роўна лента цягнецца па зямлі: дзе ты размахнешся ў такіх чаравіках — нават за ніцую лазу чапляюцца, як лента. Толькі б не паваліцца. Тады будзе бачыць усё Жэнька, бачыць, як ён абапрэцца, упаўшы, на локці, локці праваляцца ў мох, і ён ткнецца галавой між купін, у жоўтую лужыну, усё роўна як захацеўшы піць. Хоць бы ў чыстую лужыну, а то туды, дзе Светка, скачучы, што каза, з вяхой, разбалабошыла гразь... Жэнька будзе смяяцца, рагатаць на ўсю Сырніцу. Стане з лентай у руках, задзярэ галаву, адкіне яе аж на плечы, зажмурыцца ад сонца і будзе смяяцца не сціхаючы. Яе чорныя валасы рассыплюцца на плячах па стракатай сукенцы. Жэнька не скора супакоіцца, аж пакуль на яе не стане крычаць здалёку Завішнюк.

Юрку зноў робіцца нудна, і ён пачынае злаваць на Жэньку. Калі яна стане смяяцца з яго, ён ёй ніколі не раскажа пра сябе нічога, не раскажа, як ён капаў яму і як яго страляў паліцай.

Юрку хочацца самому пасмяяцца з Жэнькі. Вось каб яна паляцела носам у балота...

Але яна не падае. Не падае і не пішчыць, як Света. Яна ўмее хадзіць па балоце: чвяк-чвяк, чвяк-чвяк... Валюх-валюх з боку на бок, што качка... Жэнька, мусіць, зусім і не гарадская... I смяецца, Юрка ўспамінае, яна не заўсёды. I цяпер, мусіць, не стала б смяяцца з яго.

Нейкая яна сур’ёзная і ціхая. Усё пасля той вечарынкі ў Палюхі такая. Юрка ўсё ведае, што там было, уся вёска ведае. Ён, Юрка, паказаў бы таму Чаркашыну... Ён нават не ведае, што зрабіў бы... Але хай Чаркашын надта не носіцца... Юрка яму яшчэ не даруе. Ён яму зробіць "падэсце", як гаворыць Акцызнік, і будзе рабіць, аж пакуль Чаркашын не з’едзе куды са сваёй калонай. Юрка ведае, што трэба зрабіць, каб не завёўся ў машыне матор. I ён не завядзецца. I не будзе заводзіцца кожны дзень...

Юрка ведае і як страляюць колы ў машыне... Ён, Чаркашын, назнае, хто такі Юрка... А Завішнюк добры... Добры... I ён, Юрка, гэтак бы зрабіў, як Завішнюк, каб толькі змог дастаць у Чаркашына яго доўгую морду. Зрабіў бы... Хай бы тады і Жэнька ведала, хто такі Юрка...

Але Юрка думае, што тады б Жэнька на яго злавала, яна, мусіць, за гэта злуе і на Завішнюка. Злавала б, не гаварыла. Тады Юрку нічога не хочацца рабіць Чаркашыну — ніякага "падэсця". Не хочацца і расказваць Жэньцы, як яго страляў паліцай, калі палілі вёску. Жэнька будзе тады строгая і ніколі не засмяецца з яго, Юркі. Не, хай яна лепш смяецца. Як яна добра смяецца — што бусел. Якая яна тады прыгожая, і ў яе па плячах рассыпаюцца валасы. I не відаць вачэй, зусім не відаць. Яна, мусіць, як смяецца, заўсёды іх прыжмурвае...

Юрка думае цяпер, што ён ніколі не скажа Жэньцы пра паліцая.

— Стой,— камандуе яму Жэнька, неяк зусім ціха. Ён не пачуў бы яе голасу, каб не нацягнулася лента і не тузанула за руку.

Калі ён спыніўся і аглянуўся — убачыў, як Жэнька хуценька сагнулася ля прутка, за які зачэплена лента, і выставіла руку ўперад.

"Нацягвай...— значыла — і нацягвай не баючыся. Не лопне лента..."

Гэтак рукой заўсёды паказваў Завішнюк і гаварыў: "Нацягвай. Не бойся". Юрка падумаў, што і Жэнька робіць усё так, як рабіў Завішнюк. Толькі яна не дзярэ горла, яе зусім не чуваць. А Завішнюк і сёння нарабіў гоману на ўсё балота. "Вяха-два! Вяха-два! Правей!.." — крычыць ён усё на Свету. Як Міхал усё роўна на баб у вёсцы...

Сагнуўшыся, Юрка нацягвае ленту. Яна роўна кладзецца на мох і траву; тут, дзе яны прайшлі, зусім няма купін, "чыстае поле". На траве лента ўся блішчыць — роўная і доўгая, як чорт ведае якая вялікая і вострая змяя. Юрка хоча адразу ж утыркнуць у зямлю пруток, совае і совае, але той ніяк не хоча лезці, упіраецца ў нешта цвёрдае, як у палена. Разбалабошылася гразь, пруток ужо зусім не хоча трымацца, а пад рукой няма ні калочка, ні віткі — іх усе знесла з сабой Света,— не будзе чым зрабіць знак.

— Давай...— чуе ён, як падганяе яго здалёку Жэнька.

Ён тады са злосцю поркае прутком у зямлю і чуе, што прапароў свой чаравік, дастаў аж да нагі. Гэта доўгі бацькаў чаравік у балоце здаўся паленам, і ў яго поркаў прутком Юрка. Нагу прасадзіць можна...

Юрку смешна... Ён выцягвае нагу з гразі — і пруток лезе тады ў балота,— здаецца, аж на той свет.

— Вітку!.. Дзе віткі?..— крычыць цяпер і Юрка на ўсё балота, як Завішнюк.

— На сухім віткі!.. Ля бяроз... Сам схадзі...— адказвае яму Света. Яна ўжо далёка, аж за вялікім чорным карчом-вывараткай. Стаіць з "вяхой-два" ў руках, не здрыганецца. А па тым месцы, дзе япа перш стаяла з вяхой, Завішнюк расстаўляе тэадаліт.

Але па вітку — бярозавы доўгі дубец (Юрка заве яго так, бо імі, бярозавымі дубцамі, у Лонве вітавалі плот) — Юрка не пойдзе. Жэнька махае рукой, паказвае, што разбярэцца, убачыць, дзе тырчыць пруток, хай Юрка здымаецца і ідзе далей, па слядах.

— Шпільку я найду... Найду...— Жэнька называе жалезны пруток шпількай, як і Завішнюк. Завішнюк, відаць, яе і навучыў так зваць.

Шпільку знойдзе Жэнька, падбярэ. Падбярэ і ўсе адзінаццаць штук. Цяпер іх ужо толькі дзевяць у Юркі на руцэ. Матляюцца, бразджаць, поруць штаны ля калена — шпількі вострыя. Іх — усе — трэба перадаць Жэньцы. Юрка ідзе першы і, напяўшы ленту, утыкае ў зямлю шпільку-пруток, прыціскаючы яе да "кручка наканечніка ленты", як кажа Завішнюк. Калі ж ён, Юрка, падаецца з лентай наперад, Жэнька забірае сваю шпільку — надзяе яе на металічнае кольца, якое ў яе на руцэ,— і ідзе за Юркам, аж пакуль не наткнецца на яго шпільку. Тады ўжо гэта шпілька не ягоная, а яе. Калі Юрка нацягне ленту і зноў пойдзе наперад, Жэнька падбярэ і гэту шпільку, начэпіць яе на кольца. Яна за ім будзе падбіраць і падбіраць шпількі, аж пакуль яны ў яе ўсе не забразджаць на руцэ ля локця. Юрка ведае, калі яна падбярэ ўсе пруткі — усе адзінаццаць,— тады яны пройдуць дзвесце метраў. Жэнька крыкне адразу Завішнюку, што ў яе ўсе шпількі; той запіша іх сабе ў журнал, запіша іх сабе ў кніжачку і Жэнька. Вечарам яны з Завішнюком сядуць на пні — бок у бок — і будуць разам падлічваць свае шпількі. А Света будзе дзе-небудзь збоку, адвярнуўшыся, прычэсваць свае кудлатыя белыя валасы і моршчыць нос.

Юрка смяецца кожны вечар са Светы. Прычэсваецца... Патрэбны каму яе валасы ў лесе...

Калі яны пройдуць дзвесце метраў — будуць далёка, аж там, дзе цяпер Завішнюк з тэадалітам... А сёння сама цяжэй ісці балотам, яно нейкае слізкае ўсё — коўзаешся толькі на куп’і, і нейкае халоднае, як лёд. Юрка змок па калені, і яго пачынае трэсці, ляскаюць зубы. Не сагрэешся, хоць сонца проста паліць з чыстага неба. На хвіліну якую Юрка ўспамінае, як яго схапілі былі дрыжыкі, калі ён, едучы з Разіна на Смыку, убачыў дым пад сваёй хатай... Тады таксама было цёпла, а яго схапілі дрыжыкі. Ён яшчэ дрыжаў і ў хляве на сене — у тую ноч, як была вечарынка ў Палюхі, калі яму сасніўся паліцай, што страляў яго на загуменні. Юрка думае тады, што, можа, ён хворы, калі яго так часта трасуць дрыжыкі... Але не, ён, Юрка, не хворы, гэта так намёрзся, калі яны жылі ў новай хаце і там не было печы... Але цяпер у хаце цёпла-цёпла, і Юрку больш не бяруць дрыжыкі. Ён нават спіць не накрываючыся, накрываецца толькі бацька. Бацька хворы.

Калі Юрка ўспомніў, што ў іх дома ў хаце печ, у якой варыць раніцай і ўвечары маці маладую бульбу і пякла нават праснакі на подзе, яму зноў стала цёпла. Тады ён паглядзеў на сонца і не зажмурыўся — яно было не такое ўжо і зыркае, толькі гарачае, аж вачам ад яго горача. Калі Юрка павёў рукамі па твары — твар быў мокры. "Вадой, мусіць, запырскаў, калі цёпкаўся нагамі па лужынах",— падумаў ён, тады падумаў яшчэ, што яго чамусьці вунь як цягне паглядзець на сонца. Зірнуў раз — і цягне цяпер. Сонца такое — да сябе ўсё цягне.

Яно было яшчэ ранішняе, вялікае, прыгожае і — як смяялася: скакала. I адно-адно над усёй Сырніцай-балотам, над усім мсціжаўскім лесам. Коціцца, падымаецца ўгору і пячэ, смаліць адтуль, зверху, аж сохне адразу гразь на балоце і вяне прыбітая нагамі трава круглец.

Раскручваюцца на купінах, расцягваюцца, як лепта, і грэюцца на сонцы вужы. У Сырніцы іх не так ужо і шмат, але яны ёсць. Шваргочуць недзе, аж у куце пад Ямскім — у партызанскіх лагерах,— качкі; і высока, не ўгледзіш дзе, аж пад сонцам, просіць вады канюх. Юрка зноў успамінае, што яму хочацца піць і што да Парыпапавай студні сёння не збегаеш: далёка да яе, далёка яшчэ і да палудня, і баляць ногі. Сёння Юрка папросіць вады ў Светы з бутэлькі. У Жэнькі не будзе, а ў Светы возьме і напросіць напіцца.

Юрка думае, што ён вунь як любіць сонца... Успамінае, як у вайну і пасля вайны вясной, калі яшчэ на дварэ ляжаў снег, выбегшы босы з хаты, пад прызбу, грэў на сонцы босыя ногі. А летась увосень бегаў у школу босы, калі ўжо раніцай ад марозу была белая трава на сцежцы і змярзалася ў груду гразь на грэблі. Ногі былі тады чырвоныя, што буракі. Юрка выстаўляў ногі на сонца, грэў. Яно было ўжо не гарачае, але грэла...

Ён любіў сонца...

— Цягні!.. Задумаўся... Загараеш...— здаецца, аж пад самым вухам гаворыць Жэнька, і ёе уздрыгвае.

Хлюп-хлюп... Ён выцягвае ногі з ямкі, у якую набегла вады аж па калені, ступае на сухую купіну і ідзе памалу якраз на чорны корч-вываратку, куды паказала Жэнька. Ды Юрка і сам ведае, дзе ісці. Толькі Жэньцы трэба ўсё роўна "выкінуць руку ўперад", як яе вучылі...

На балоце шмат журавін. На чырвоным доўгім і топкім журавінніку яны, тоўстыя і белыя, што боб, і маленькія, дробненькія, што чырвоны гарошак, вісяць высока аж над куп’ём, зачапіўшыся за траву круглец. Трава іх нават і не чуе, не гнецца... Але яны, як ідзеш, пырскаюць і пырскаюць з-пад ног, лучаюць аж па твары. Пырсне журавіна з купіны на шчаку, цвёрдая, што каменьчык,— і хочацца тады пацерабіць пад вокам...

— Правей, правей...

Што гэта яны сягоння як згаварыліся ўсе: правей... правей... I Завішнюк, і Жэнька. Нашто тады Жэньцы і хадзіць з лентай. Стаяла б сабе на сухім, аж там, ля капца на пагранзастаўскай дарозе, і камандавала... Юрка думае пасля, што Жэнька з лентай ніколі і не стане хадзіць, яна будзе, як выўчыцца, што Завішнюк: з тэадалітам. I тады Юрку здаецца, што Жэнька гарадская. Вунь якая гарадская... I далёкая-далёкая. Чужая... Юрка баіцца яе. баіцца глядзець на яе. А калі зірне — уздрыгвае. Хоць бы яна не згледзела — смяяцца стане. I раскажа Завішнюку, калі яны сядуць на пень "падлічваць шпількі"...

Чвяк-чвяк... Калі Юрка спыняецца, чуе, што ззаду ўсё ідзе Жэнька. Не дайшла тады яшчэ да "яго" шпількі... Яму трэба ступаць далей, на гладкае. А гладкае балота ў Сырніцы — самае горшае. На ім можна праваліцца на той свет. А дзе купіны — смялей.

На гладкім нават і слядоў няма — адна рудая гразь. На ёй бліскучая, як ад бензіну, вада і маленькая-маленькая трава з зялёнымі лісточкамі, што зайцава капуста. А можа, Завішнюк са Светай абышлі гэту гладкую латочыну? Абышлі і пайшлі далей... Юрка падумаў, што ён баіцца ступіць сюды, у рудую гразь, баіцца, бо яго пачынаюць браць дрыжыкі. Ён аглядаецца назад: хоць бы Жэнька не ішла, хоць бы яна скарэй знайшла "яго" шпільку... А можа, яна, Жэнька, перайшла, згубіла яе? Гэтулькі прайшлі ўжо... Юрка хоча крыкнуць ёй, каб лепш глядзела пад ногі.

— Правей, правей... Да шпількі недалёка. Я яе даўно ўгледзела. Вачэй не спускаю, каб не згубіць...

Юрку здаецца, што гэта над ім угары крычыць канюх, забыўшыся, што яму, канюху, трэба прасіць піць. Правей — гэта на самае роўнае месца, якраз пасярод яго трэба ісці. А там і травіца нават не расце. Юрка стаіць і, стоячы, перабірае ў пальцах, цягне ленту, скручвае ў руках, што вяроўку: не цягні, не скручвай — стане і Жэнька, будзе крычаць на ўсё балота. Лента корчыцца, бразджыць, выскоквае з рук і, як змяя, круціцца ля ног...

Юрка хоча тады крыкнуць самому Завішнюку, запытацца, дзе яны абыходзілі гэта месца... Але Завішнюк далёка, за вывараткай, яго адгэтуль зусім не відаць. Ён не пачуе. А можа, яны — Завішнюк са Светай — як ішлі, так і пайшлі праз роўнае, там, дзе няма травы, а гразь залізала іхнія сляды? Калі Юрка так думае, яму не страшна, але ён усё роўна дрыжыць. Чаму ён сёння так дрыжыць? Як апечаны ўвесь — да сябе не даткніся...

— Стой!.. Шпілька!..— Чуваць, як уздрыгнула Жэнька. Юрка бачыць, як яна сагнулася і падняла руку: цягні, не бойся...

Хлюп-хлюп... Хлюп... Вада заходзіць адразу за калені, чуваць праз картовыя штаны. Здрыганулася ўся роўная латочына, закалыхалася, што кісель, наверх на гразь выступіла чорная вада,— відаць, як намачыла галоўкі трава, што падобна на зайцаву капусту. Юрку здалося, што ён сабраўся купацца, зайшоў голы ў ваду і ніяк не асмеліцца — трэба адразу даваць нырца. Ён перакінуў ленту цераз плячо, як лейчыну, разам з пруткамі-шпількамі, і пайшоў памалу-памалу, як пераходзіў не раз у Цыбульскім бродзе Вілію, калі ішлі з маці ў Даўгінава на рынак.

Гразь была халодная, што вада ў бродзе вясной, і булькатала — наверх выходзілі маленькія бурбалкі і лопаліся, што ў запечку ў дзежачцы, дзе ўчынены хлеб.

- Цягні!.. Цяг...— пачуў ён раптам, як аціхла недзе там, ззаду, Жэнька... Ён яе ўжо не слухаў. Гразь паднялася неяк адразу аж пад пахі, і ён пачуў, што трава, якая падобна на зайцаву капусту, пахне кропам, усё роўна як кропам... Зрабілася холадна-холадна ў ногі, бы ён стаяў цяпер босы на лёдзе; бурбалкі сталі дробненькія, іх было многа-многа, яны адразу лопаліся і пырскалі па твары маленькімі кропелькамі, што дождж-імжа. Юрка пачуў яшчэ, што паднізам на нечым цвёрдым лёгка ступаць у вялікіх і цяжкіх чаравіках, лягчэй нават, чым рассоўваць грудзьмі гразь.

"Крыніца, мусіць, пад зямлёй...— падумаў ён.— Знясе яшчэ. Хаця б не схапілі дрыжыкі..."

Але дрыжыкі не хапалі, яму — як у вадзе, калі асмелішся,— было цёпла! I стаяў ён на цвёрдым, што на дне ракі. I да купіны было ўжо зусім блізка, крокі чатыры, і гразь паменшала, даставала толькі да паясніцы. На купіне Юрка ўгледзеў здалёку абтаптапую траву і сагнутую, уторкнутую абы-як вітку. Там, мусіць, нядаўна стаяла вяха, а можа, і тэадаліт. Юрка ўбачыў яшчэ, што прорву Завішнюк са Светай абышлі бокам. Знаць іх сляды — цягнуцца ад вывараткі.

Яму захацелася цяпер адвярнуцца і паглядзець, дзе Жэнька. Крыкнула сваё "цягні" і папярхнулася, як сарока кавалачкам сала на нітцы на сметніку. У вайну Юрка так лавіў сарок...

Калі ж ён адвярнуўся, то Жэнькі на тым месцы, дзе яна была раней сагнуўшыся, не ўгледзеў. Падумаў тады, што Жэнька недзе адышлася і сядзіць на сухім курганку, чакае, покуль ён вылезе са сваёй лентай. Яны ўсе такія: і Света і Жэнька — абы прываліцца дзе ды пасядзець. Ногі ім усягды баляць!

Тады ён пачуў, што ў яго недзе збоку нехта чвякае па гразі. Ходзіць... Ён павярнуўся яшчэ. Над ім стаяла Жэнька... Яе ён не бачыў, бачыў толькі вочы... Вялікія-вялікія і чорныя. У іх быў страх. Жэнька нечага баялася, ён адразу не здагадаўся чаго. Калі ж ён вылез, увесь у твані і ў траве, што падобна на зайцаву капусту, на сухое, Жэнька падскочыла да яго. Страху ў яе чорных вачах ужо не было, можа, яго і зусім ніколі не было. У вачах была злось. Злосць на яго, на Юрку, ён здагадаўся...

— Малі бога, што не бачыў цябе Завішнюк... Малі бога...— Жэнька аж захліналася, трэсла галавой: адкідвала валасы назад — яны не слухаліся, падалі ёй на твар, закрывалі вочы.

"Чаму яна не адкіне іх назад рукамі?..— падумаў ён і ўбачыў тады, што рукі ў яе аж па локці ў гразі,— Што яна дзе імі рабіла?.."

— Малі бога, што не бачыў Завішнюк...

"Няўжо яна так баіцца Завішнюка? I чаму ў яе ў гразі рукі?" — падумаў ён яшчэ і, калі яна зноў сказала "малі бога..." — усміхнуўся і, сагнуўшыся, пачаў выціскаць прыгаршчамі з моху чыстую ваду.

Яна супакоілася, стаяла і глядзела на яго. А ён, памыўшы рукі, не хацеў адгінацца, баяўся глядзець ёй у вочы. Нейкая радасць, ён не ведаў яшчэ адкуль гзта, падступіла да яго: Жэнька ўсё бачыла... Яна ратавала б яго... Тады яму зрабілася сорамна: Жэнька можа падумаць, што ён хацеў паказаць ёй, які ён смелы...

Калі ён узняў на Жэньку вочы, убачыў, як яна стаіць, развёўшы рукі і растапырыўшы чорныя ад гразі пальцы. Яе чорныя валасы зусім схавалі ёй твар, блішчалі толькі недзе з-пад іх, як у дзікай казы, вялікія вочы.

Ён тады сумеўся, і яму стала горача!

Яна падышла да яго. Блізка-блізка...

— Закінь мне за шыю валасы. Не відаць нічога...— Яна ўздыхнула. Хвалявалася, мусіць, яшчэ. Спалохалася праз яго, ці што.— У мяне рукі ў гразі... Валасы рассыпаліся... Адна бяда з імі.

Ён не ведаў, як гэта рабіць, ён ніколі гэтага не рабіў...

Ён доўга глядзеў на яе сваімі спалоханымі вачыма — недзе як звярок,— тады падняў адубелую руку — яна, мусіць, адубела ад холаду, ад таго, што ён быў у прорве,— і адкінуў ёй валасы з твару назад, за шыю... Яны рассыпаліся, чапляліся яму за пальцы, і ён думаў, што робіць гэта не так, як трэба, і зусім не так, як хацела Жэнька. Пасля ён стаяў і не апускаў рук... Убачыў, што і твар у Жэнькі ў гразі. Хацеў быў сказаць, каб яна памыла твар і рукі, можна з моху выціснуць чыстай вады, але не асмеліўся. Калі ён апусціў руку і сціснуў пальцы, яму здалося што ў яго гарачая рука. Пасля ён падумаў, што валасы ў Жэнькі мяккія, як лён. А яму здавалася, што яны жорсткія... Мусіць, так здавалася, што яны былі чорныя...

"Жэнька прыбегла ратаваць,— падумаў ён зноў,— кінула ўсё і прыбегла..."

Тады ён успомніў, што яна звала яго: "Адзін лапаць — другі бот" і "Егаза". "Адзін лапаць — другі бот",— Юрка ведаў, што да чаго. А "Егаза" — не ведаў. Што гэта за слова: "Ега-за"... Ён многа разоў хацеў спытацца пра яго ў Завішнюка і не спытаўся...

Егаза — гэта нешта добрае. Жэнька дрэннага ніколі не скажа. Жэнька сама добрая, вунь якая добрая...

Яна адышлася ад яго, недалёка,— каб у руках была рабая "вяха", яе, Жэньку, можна было б нават дастаць,— стала, схілілася на правы бок, яшчэ больш растапырыла свае рукі ў гразі, як птушка крылы, сагнула галаву і глядзела на яго сваімі чорнымі вачыма зусім спадылба. Яны былі ў яе цяпер чорныя-чорныя — Юрка такіх не бачыў ні ў кога,— пераводзілі яго з ног да галавы і патрошачку-патрошачку пачыналі ўсміхацца. Юрка іх цяпер зусім не баяўся. Ён сачыў і сачыў за імі не адрываючыся,— здавалася, што яны большаюць і большаюць, робяцца вялікія, і шныраць, шныраць па ім... Блішчаць і смяюцца. Глядзяць на яго і смяюцца...

Юрка зірнуў на сябе — не ўбачыў ні штаноў, ні кашулі, ні вялікіх бацькавых чаравікаў — усё было заляпана гразёю, да якой паналіпала зялёнай травы, што падобна на зайцаву капусту. Гразь на сонцы хутка абсыхала і пачынала рудзець.

"На каго я цяпер падобны?.." — падумаў ён.

Калі зноў падняў вочы — угледзеў, што Жэнька вярнулася і ідзе да яго. Памаленьку перастаўляе свае бліскучыя гумавыя боцікі па рудой траве. Ідзе, а вочы яе смяюцца. I зноў робяцца вялікія...

Ён тады зжахнуўся ўвесь — ніколі яшчэ так не жахаўся — і падумаў: "Хаця б не схапілі дрыжыкі..."

Калі Жэнька была ўжо блізка ля яго,— ён нават чуў, як яна часта дыхала,— недзе там, ззаду за імі, у самым кутку Сырніцы, ужо на сухім, на Ямскім, дзе партызанскія лагеры, пачуўся Завішнюкоў голас:

— Гэй, там! На лініі!.. Дзе пахаваліся? Не бачу... Мне каб работа кіпела... Мне каб сёння на сухім былі...

Завішнюк усё крычаў і крычаў здалёку,— мусіць, праўда, не бачыў іх: яны былі за вывараткай.

— Дзе пахаваліся?! Я вам загару... Я вас разжаню... Жэ-энь-ка!..

Завішнюк крычаў, а Жэнька ўсё ішла да яго, да Юркі. Ён тады падумаў, што Жэнька зусім і не баіцца Завішнюка.., I не хоча яго слухаць, не хоча...

Але яна нечага раптам спынілася — не дайшла да яго якія два крокі, спынілася ля курганка — трава на курганку даставала ёй па калені, да сукенкі,— выпрасталася, падалася неяк уся да яго, Юркі, узмахнула рукамі, як малады бусел высока на гняздзе крыламі, і засмяялася, засмяялася... На ўсю Сырніцу.

Юрка зноў падумаў, што яна, Жэнька, зусім не баіцца Завішнюка і смяецца яна з яго, з Юркі, бо ён цяпер вунь які смешны, у гразі, і засмяяўся сам, разам з Жэнькай.

Тады яна раптам сумелася, натапырылася ў той бок, дзе крычаў Завішнюк, паслухала, зноў была засмяялася, зноў махнула рукамі і сказала зусім ціха,— мусіць, каб не пачуў Завішнюк:

— Ты харошы... I зусім не егаза, зусім не егаза...

Пасля крутанулася, скочыла недзе назад, у траву,— як спалоханая качка зляцела з курганка,— і пабегла, пабегла па балоце...

Юрка тады ўздрыгнуў.

"Што яна хацела зрабіць?.. Што?" — Яму стала ўсяму горача пад мокрай вопраткай. Ён падумаў, што ведае, што яна хацела зрабіць, і збаяўся таго. Пасля падумаў, што Жэнька зусім жа не гарадская, зусім... Як яна лёгка бегае па балоце, што каза...

А Жэнька бегла не туды, дзе тырчаў яе пруток, а да гарбатай вывараткі, дзе блішчала ў яме рудая вада.

"Яна пабегла мыць рукі..." — падумаў Юрка, і яму стала тады нечага крыўдна і захацелася плакаць.

Калі ён пачуў, як усё крычыць, не сціхае Завішнюк, то падумаў, што вунь як ён злуе на яго, Завішнюка, на яго недзе цяпер злуе і Жэнька; падумаў пасля, што ніколі, ніколі не любіў Завішнюка і не будзе любіць, які б добры ён ні быў...

Ён, увесь у гразі, з лентай на плячы і пруткамі на сагнутай у локці руцэ, увесь устрывожаны і балючы, стаяў ля курганка і глядзеў на бурую ад торфу, вялікую, што стары мядзведзь, вываратку, пад якой сагнулася Жэнька.

...У бары гарачая зямля — аж гарыць, здаецца. Адкінеш рукі на сівы мох, ён — нібы толькі што падсушаны і выцягнуты з печы на вялікай шырокай блясе — коле ў далоні і крышыцца. Крышыцца на муку, на пыл. Так высыхала ў печы лісце вобаратніку, якое адразу пасля вайны насілі з балота ў кошыках і торбачках і сушылі на праснакі.

Юрку не хочацца таго ўспамінаць: не любіў ён ні вобаратніку, ні праснакоў, сухіх і калючых, што рассыпаліся на зубах, як жарства; яго, Юрку, тады на балоце пад Цянямі ўкусіла гадзюка.

Калі даўжэй ляжыш на зямлі, зямля яшчэ больш здаецца гарачая. Яе тут, на ўзгорку, з самай вясны сушыць сонца. Пасох верас, парудзела папараць — маленькая, не адскочыла нават ад зямлі, асыпаўся багун і ягаднік; пачаў жаўцець знізу і малады соснік. На ўзгорку — адзін малады соснік, толькі аж у куце, пад Ямскім, тырчаць разгатыя вярхі старых сосен — з зямлі, калі ляжыш дагары, яны добра відаць.

Смажыць. Даўно апаражнілі бутэлькі з вадой, што былі ў дзяўчат. Акцызнік не стрываў — сышоў да Парыпанавай студні. Юрка не пайшоў за ім, ён выціскаў ваду прыгаршчамі з моху і піў — адгэтуль яму сёння нікуды не хацелася ісці. Ён і кашулю апаласкаў ад гразі ў яме пад вывараткай, кашуля даўно высахла на сонцы, і цяпер ад яе пахне мохам і журавінамі; штаны ён не асмеліўся здымаць, каб памыць, ды іх усё адно заляпаў бы ў гразь, а яны высахлі, і гразь ад іх сама абсыпалася друзалачкамі...

Горача,— здаецца, і лежачы на зямлі няма чым дыхаць. Сонца даўно схілілася з паўдня, схавалася за соснамі, дало цень, а на пагорку парыць і парыць. Гарачы мох і верас — не дакрануцца. Калі прыхінеш вуха да зямлі, здаецца — недзе далёка, пад Мсціжамі, грыміць гром: гур-р... гур-р... Усё роўна як там зноў бярэ гарнізон "Жалязняк"...

Але ў тым баку неба чыстае, як вымытае: і яно высахла ад гарачыні і пабялела.

Жэнька са Светай пабеглі недзе на Карэнне — збіраць брусніцы; і ногі не баляць, нібы і не лазілі ад рання па балоце. Чуваць нават, як яны смяюцца нечага на тым Карэнні. I любяць жа брусніцы. Адна кісля, а яны ядуць. Света дык прыгаршчамі будзе ў рот сыпаць і не зморшчыцца. I ён, Юрка, любіць брусніцы, але яны яшчэ зялёныя, не паспелі.

Пасля Юрка думае, што дзяўчаты скора паедуць, і іхнія спелыя ягады астануцца некранутыя. Змерзнуць, перастаяць пад снегам зіму, а вясной будуць яшчэ чырванейшыя. I кіслейшыя — Масква відаць, кінь толькі адну ў рот.

А дзяўчаты смяюцца — пайшлі ўсё далей і далей. Смяюцца, мусіць, з Чаркашына, бо і раніцай, ідучы сюды, з яго ўсё смяяліся. Ён ужо аж дзве ночы запар прыязджаў з Мсціжаў у Лонву, адчапіўшы педзе прычэп; дзве ночы ў дзверы ім, дзяўчатам, стукаў, ды яны не пусцілі. Света яму "нос" паказала. Мусіць, ён ёй нешта зрабіў тады, калі яны танцавалі ўсю ноч у Палюхі; пацалаваў, мусіць, ды яна не прызнаецца. А цяпер катаць прыязджаў у машыне. Ноччу. Чаркашын, як стаіць у Лонве, катае кожны раз у кабіне дзяўчат. Кожны раз. I ўдзень і ноччу, Юрка бачыў. Юрка і не гэта яшчэ бачыў, не гэта знае пра Чаркашына. Але хай той яшчэ раз паставіць машыну на дзядзінцы ля партызанскага камення, а сам хай пойдзе, сагнуўшыся, як злодзей, стукаць Акцызніку ў акно... Хай толькі пойдзе...

Калі Юрка сцішыўся і слухаў, як на Карэнні крычаць дзяўчаты, чуў яшчэ — недзе блізка ў яго пад вухам шамаціць папера. Ён ведае, што гэта сеў на пні Завішнюк і "прыводзіць у парадак свой абрыс"... Скора кончыцца тады палудзень, трэба будзе зноў лезці ў балота, калі Завішнюк узяў у рукі журнал. Завішнюк, як і Юрка, ляжаў быў, раскінуўшы рукі, на імху, закурыў нават, лежачы, папяросу,— нейкую тоненькую і кароценькую, "Спорт", ці што,— і адразу патушыў. Можа, збаяўся, што ў мох агню падаткне, а можа, проста кінуў, не захацеў смактаць, як смокча Акцызнік. Што з ім стала рабіцца, з гэтым Завішнюком? Курыць пачаў. Толькі не разбярэш: не то курыць, не то — не. Крычаць яшчэ вунь як стаў і камандаваць, мудрэй за Міхала. У яго, у Завішнюка, усё разбіта па мінутах. Памыў рукі пад вывараткай, папалудняваў разам з усімі, дзе ён там палудняваў, гламзануў трохі, ваду нават сваю ўсю з бутэлькі не выпіў, адкаціўся ў цень, зняў акуляры, выцер ад поту лоб, лёг і заплюшчыў вочы. Мусіць, ён і паспаў ужо. А цяпер устаў, надзеў недзе акуляры і журнал прыводзіць у парадак... Скора закрычыць-закамандуе на ўсю Сырніцу:

— На лінію!..

Аж сінюкі спалохаюцца. Зацінькаюць, фыркнуць і палятуць на Карэнне. Сінюкоў тут, у Сырніцы, многа,— скачуць з галінкі на галінку па сосніку, клююць маладую кару — і духаты ім няма, і піць не хочацца.

Юрка думае, што ў Завішнюка асталася ў вялікай чорнай Грасыльдзінай бутэльцы вада, але ён не папросіць. Ён зноў на лініі выцісне яе прыгаршчамі з моху і нап’ецца, хоць яна цёплая, зялёная нейкая, і ў ёй плаваюць маленькія чорныя парушынкі: драбней маку.

Як хочацца піць! Над Сырніцай-балотам аж стогнуць канюхі - іх аж тры. Узрушыў іх нехта, носяцца, выпрастаўшы крылы, сасмяглі. Юрка, лежачы, добра бачыць іх — круцяцца адзін за адным — снуюць кросны, высока-высока, аж там, дзе белае ад смугі неба. Недзе за імі грыміць зямля — гур-р... гур-р...

Юрка зусім разамлеў, як канюхі ў небе... Не хочацца ўставаць самому, хутчэй бы Завішнюк закрычаў сваю каманду: "На лінію!" Тады б Юрка выціснуў у балоце прыгаршчамі вады... Але Завішнюк не крычыць, суцішыўся, не шастае нават сваім "абрысам". Юрка падняў галаву — угледзеў, што Завішнюк зусім не чытае свой "абрыс",— падпёрся рукой і думае. Пра што ён думае? Крычаў бы ўжо: "На лінію!" Але Завішнюк не крычыць і, можа, будзе доўга так сядзець — як і ўчора. Сядзець і думаць... Пасля ўзарвецца са свайго пня, як утрапёны, і будзе крычаць аж да самага вечара, пакуль яны не выйдуць на Ямскае — на сухое.

Юрка вунь як чакае, калі яны выйдуць на Ямскае... Пройдуць партызанскія лагеры-зямлянкі — там Юрка быў, ведае нават "штабную" зямлянку, дзе жыў камбрыг "кутузаўцаў", яна яшчэ цэлая, толькі абгарэла ў блакаду, немцы падпалілі,— і дойдуць да Жукаўшчыны. Пойдуць самым краем, ад мастка — па дарозе. Старая лінія ідзе па самай дарозе — лінію і чысціць не трэба. Праз усю Жукаўшчыну.

Жукаўшчына — лонваўскае поле. На ім расло жыта, яго даўно звезлі на ферму — вазілі снапы дзень і ноч. Вазіў і Юрка на Смыку.

Жукаўшчына цяпер чыстая, на ёй — на ржышчы — пасуць скаціну. I калгасную і вясковую. Але Жукаўшчына чыстая толькі да бярэзніку-грады, які ля дарогі цягнецца аж да старога, даваеннага маяка. Маяк разбайдавалі ў вайну, ад яго асталіся толькі дзве "драбіны" з палкамі-ручкамі, за якія чапляешся, калі лезеш наверх. Драбіны хістаюцца. Па іх ніхто цяпер не лазіць. А ў вайну лазілі. I партызаны, калі рабілі засаду на немцаў ля мастка, і Юрка, калі гуляў "у немцаў". Аж з Лонвы сюды прыходзіў з дзецьмі гуляць. Лазіў на маяк на самы верх, бо лазілі Сідарка з Валуйком. Як тады круцілася ў галаве — усё адно як хто раскалыхаў яго ў пуні на лейцах, што былі перавешаны цераз бэльку. Хацелася адарваць рукі ад палак і закрыць далонямі вочы — тады б, здавалася, не круцілася і ў галаве. Але рукі Юрка не адарваў бы нізашто. I не закрыў бы імі вачэй. Колечка Янкаў на самым версе закрыў вочы і паляцеў на зямлю. Ляцеў і крычаў — на ўсю Жукаўшчыну. Калі да яго падбеглі, ён ціха ляжаў на пяску, не кратаўся, а з галавы ў яго ішла кроў. Колечку пахавалі на могілках у той дзень, калі хавалі партызан, што біліся на шашы з немцамі. Мужчыны хацелі пайсці пасля і зрэзаць маяк. Але туды не пайшоў ужо ніхто гуляць. Не лазіў наверх. Садзіліся на ім толькі старыя груганы — іх у Жукаўшчыне многа.

Юрка, калі быў у полі са скацінай, пускаў у іх каменне з пугі.

Завішнюк казаў, што пойдуць з Сырніцы праз лагеры на маяк.

За бярэзнікам ля дарогі, што ідзе на мсціжаўскую шашу, яшчэ стаіць жоўты ячмень — не зжаты. Стаіць, падагнуўшы каласы, паспеў і пахне на ўсю Жукаўшчыну, як зерне ў засеках у калгасным свірне на ферме. Пахне густа і свежа, як аўсяны кісель, які толькі што знялі з агню,— выцягнулі з печы ў вялікім гаршку: на ўсю сям’ю.

Ячмень расце ля самага бярэзніку ў цяні. Рэдкі і маленькі, на пяску, ён цяпер зусім пасох і пакорчыўся. Але ў ім шалеюць баравікі — беленькія, з чорнымі галоўкамі і тоўстым карэннем. Іх кожную раніцу — што насыпана, нібыта хто насяе з начы. Яны халодныя, мокрыя ад расы, і да іх паналіпалі дробненькія смаўжы, скруціліся ад холаду, усё роўна што шэры гарошак. Калі зрэжаш баравік, з яго трэба саскрабаць смаўжоў нажом — што бульбу маладую чысціць.

Колькі Юрка перанасіў адтуль — з бярэзніку і з ячменю — баравікоў... I адзін, і з бацькам... Маці сушыла іх усё лета ў печы: і на блясе — гэта старыя, вялікія, жоўтыя; і на ражнах, нашчапаных з лучыны — гэта маладзенькія, беленькія з рудымі і чорнымі галоўкамі. Іх клалі ў печы на под, падаслаўшы жытняй саломы з кулёў... Яны хутка сохлі ў печы, калі закладала маці юшку, і пахлі на ўсю хату. Пахлі бярэзнікам, ячменем і кісялём — усёй Жукаўшчынай і Сырніцай...

Яны будуць ісці лініяй ля бярэзніку і ля ячменю аж да маяка. За маяком соснік — гэта ля самай дарогі. Соснік увесь зрыты: у ім партызанскія акопы. То вялікія, доўгія і крывыя, як бароны-зігзагі,— мусіць. кулямёты ў іх стаялі; то маленькія, вузенькія — на аднаго чалавека,— мелкія: у іх добра і не схаваешся. Акопы ўжо зацерушыліся сасновымі іголкамі і параслі мохам і ягаднікам. Але у іх яшчэ знаходзіш пустыя патроны-гільзы. Іх хоць прыгаршчамі бяры ў вялікіх акопах, дзе стаялі кулямёты. I ад рускіх вінтовак, і ад нямецкіх. У партызан былі ўсякія вінтоўкі. Ну і паклалі яны тут у Жукаўшчыне немцаў ноччу ў апошнюю блакаду, Чумак расказваў. Ды і Юрка сам іх здалёку бачыў: ляжалі ў жыце на полі і на дарозе, што вялікія старыя грыбы. Чумака тады параніла ў руку, і ён трымаў яе на грудзях, навязаўшы на белую Грасыльдзіну хустку. Юрка і цяпер помніць, як тырчалі ў Чумака ззаду на шыі ражкі белай хусткі — што рожкі.

Чумак і паранены кулямёта не кідаў — насіў за плячыма і не здымаў.

Дзе Чумак? Пасля апошняй блакады пра яго "ні слуху ні духу", як кажа маці.

Юрка цяпер ужо добра чуе, як грыміць гром, у тым баку, дзе крычаць канюхі, дзе маяк,— на Мсціжах. Яму зноў здаецца, што там бярэ гарнізон "Жалязняк". Тады, калі бралі гарнізон, пачало грымець з самага паўдня; грымела аж да вечара, грымела і ноччу. Ноччу яшчэ было відаць зарыва — стаяла над лесам на Жукаўшчыне, вялікае і чырвонае, і дрыжала, жахалася. Тую ноч ніхто ў Лонве не спаў, не спаў ніхто і дома ў Юркі, не распранаўся нават — ні маці, ні бацька. А ў вёсцы многа ў каго былі пазапраганы коні...

Цёмна тады было ў хаце: не палілі агню. Бацька ўсё хадзіў і хадзіў, месца сабе не знаходзіў, і маўчаў. Маці сядзела ля акна і плакала...

Тады пачыналася блакада...

Калі Юрка ўспамінае тую ноч, яму робіцца холадна ў грудзях і ўспамінаецца паліцай на загуменні...

Юрка цяпер ужо ўздрыгвае, калі грыміць гром, уздрыгвае, і яму ўжо не горача і не хочацца піць. Ён зноў баіцца, каб яго не схапілі дрыжыкі.

Суцішыўшыся, ён доўга ляжыць, ні пра што не думае. Калі ён ні пра што не думае, тады не чуе і як кашляе і шастае паперай Завішнюк, і як грыміць гром. Яму робіцца лёгка-лёгка і вунь як свежа, зусім не горача, бы ён зноў улез аж па пахі ў крыніцу, дзе расце трава, падобная на зайцаву капусту. I мякка — бы ён ляжыць не на цвёрдай баравой зямлі ў Сырніцы, а дома вечарам на сене, калі баляць змораныя за дзень ногі, зліпаюцца вочы, а недзе на ферме рыкае не доеная яшчэ калгасная скаціна... Ныюць над вухам камары — ад іх трэба хавацца з галавой пад пасцілку,— і пахне, пахне сена.

Пасля робіцца ціха...

"На лінію!.." — крычыць недзе над самым вухам Завішнюк, і тады Юрка зноў адразу чуе, як грыміць на Мсціжах гром: гур-р... гур-р... Грыміць моцна і зусім не на Мсціжах, а над самай Сырніцай.

На твар раптам пырснулі халодныя-халодныя кроплі. "Дождж..." — думае Юрка, падхопліваецца і садзіцца, праціраючы вочы.

— На лінію!.. Я вам пазабаўляюся з хлопца. Найшлі гулі. Света — вехі!.. Са мной зноў пойдзеш. Жэнька — з лентай... Я вам набегаю, я вам пазабаўляюся... Да вечара будзем ужо на сухім... Вачэй з вас не спушчу, пакуль не вылезем з балота. На лінію!..

Завішнюк крычыць, а голас у яго не злосны. Тады Юрка здагадваецца, што быў заснуў. Заснуў і спаў, накуль не прыйшлі з ягад дзяўчаты і не пырснулі яму на твар вады. Света ўсё стаіць з вялікай чорнай Завішнюковай бутэлькай у руках і смяецца на ўвесь рот. Смяецца і Жэнька...

Тады Юрка зноў працёр вочы і сам пачаў смяяцца.

— На лінію! — строга ўжо загадаў Завішнюк, і Юрка ўсхапіўся з зямлі.

Жэнька адразу падалася за крыніцу, да чорнай вывараткі,— там яны пакінулі ленту са шпількамі.

Ён ішоў за ёй, а на душы пасля сну была трывога. Адкуль яна ўзялася і чаму не праходзіць?..

Перад вачыма ўсё стаяла тая ноч з зарывам, калі "Жалязняк" браў гарнізон і калі пачыналася блакада...

Жэнька ішла хутка — перабірала сваімі ножкамі ў бліскучых гумавых боціках,— аж бегла, як каза; ён спяшаўся, каб не астацца, а ўсярэдзіне ў яго ўсё нешта ныла і ныла. Перад вачыма стаяла зарыва — не праходзіла. Забалеў пад левай пахай рубец...

I калі грымела, не сціхаючы, далёка на Мсціжах, ён, Юрка, уздрыгваў і са страху кідаў туды позірк, сам не ведаючы чаму.

— Света!.. Вехі!.. Не спаць...— зноў закрычаў на ўсю Сырніцу Завішнюк.

Юрка ўздрыгнуў і пабег даганяць Жэньку. Хацелася быць бліжэй да яе — бліжэй да людзей.

За вывараткай, на сушэйшым, рос круглец, і пад ім, на самай зямлі,— трава, што была падобна па зайцаву капусту. Яе мясілі з гразёю яго, Юркавы, вялікія, з бацькавых ног, чаравікі.

Ён не ведаў, чаму цяпер не мог супакоіцца, суцішыцца на хвіліну. Здавалася, калі правальваліся ногі, ляціш аж на той свет. Тады хацелася кінуць ленту і бегчы куды ў Сырніцу ці на пагранзастаўскую, убітую леспрамгасаўскімі машынамі, дарогу.

Ён думаў, што ніколі ж не баяўся балота. У Цянях касіў сёлета з бацькам і касцамі на самай Жоўтай крыніцы... А Жоўтая крыніца — не Сырніца...

Яму прыйшло было ў галаву, што ён баіцца грымот, што ўздрыгвае тады, калі на Мсціжах грукоча гром...

Ён пазіраў туды скоса, спадылба, але нічога не мог угледзець: неба ў тым баку было чыстае, зацягнутае рэдкімі белымі пісягамі.

I нылі, нылі без аддухі канюхі... Апускаліся нізка, на самы лес, пасля ўзляталі, набіраючы вышыню.

Так лёталі ў апошнюю блакаду нямецкія самалёты, калі бамбілі вёску. Па іх стралялі з фермы партызаны — самалёты тады падымаліся высока, меншалі і губляліся з вачэй.

Гур, гур...— грукоча за лесам. Чвяк, чвяк...— хлюпае пад нагамі балота.

Яны з Жэнькай ужо далёка за вывараткай. Да вечара выйдуць на сухое.

Жэнька ўжо не крычыць, не падганяе. А калі Жэнька не крычыць, не муштруе яго — значыць, ён робіць усё як трэба, і ленту нацягвае так, што не прычапіўся б Завішнюк.

Калі Жэнька не крычыць — яна тады спявае.

Якая яна сёння вясёлая! I як яна бегае. На ёй жа вада не ўстоіць...

Жэнька пяе лепш за Свету, цішэй, можа, толькі. А чаго крычаць на ўвесь лес? Ваўкоў пужаць?

Калі Юрка згінаўся і нацягваў ленту, чуў, што дрыжаць рукі. Пасля не хацелася адгінацца: балела паясніца, аж рэзалася, бы яе перацялі мокрым пяньковым путам. Трашчалі ногі ў суставах, як спіцы ў сухім коле ў калёсах.

Але трэба было пакінуць у траве пруток і, падняўшы на плячо ленту, ісці далей,— таптаць прымятую траву круглец і мясіць з гразёю зайцаву капусту.

Гур...— грукатала за лесам. У тым баку шырока пачынала цямнець неба. 3 Жукаўшчыны плыла хмара, бурая і рагатая, што вялікі лось выставіў уперад рогі.

Падзьмуў халодны вецер; у Сырніцы стала свежа, здалося, што і пад нагамі пахаладнела вада.

Юрка, аглядаючыся, бачыў, як вецер рассыпае Жэньчыны чорныя валасы і як яна прыгладжвае іх рукой, гладзіць і гладзіць і ніяк не дасць рады. Можа, цяпер яна і не выстаўляе руку ўперад — не камандуе, бо ў яе ж яна занята...

Калі круціў вецер, Юрку цяпер рабілася холадна і вунь як хацелася вылезці на сухое. Але да сухога яшчэ далёка. Далёка і да вечара. На сухім яны будуць толькі ўвечары...

— Правей!.. На сасну!.. На сасну! — крычыць недзе далёка, аж у маленькім соснічку, Завішнюк.

Зноў, відаць, вымярае свае вуглы і пагнаў Свету з вехамі на лінію...

— На сасну!.. На сасну!..

Калі сагнешся над самай зямлёй — вунь як тады чуваць гром. Грыміць — што над самай галавой.

Вецер пагнаў па балоце насенне ад кругляцу: маленькія кавалачкі ваты. Яны лезуць у вочы, іх трэба адганяць ад твару рукой, што белых мух.

Зноў лезе аж на той свет пруток... Хаваецца ў мох.

Пад нагамі латочына з журавіннікам і маленькай травіцай. Травіца парудзела, пасохла.

— Вяху!.. Вяху садзі!..— крычыць здалёку Жэнька.— Вяху... Яна ля зломанай бярозы. Вяхой адзнач! Тут пойдзе лінія ў трыццаць восьмы квартал.

Жэньку, відаць, пачуў здалёку Завішнюк.

— Гэй, там! На павароце... Кіньце вяху... Кіньце вяху... Запішыце, колькі да вяхі... Прыйду — праверу...

Завішнюк, калі ў яго з нечым не сыдзецца лента,— пагоніць перамяраць... Юрка ведае. А ён больш не палезе ў гэта балота, не палезе... Яго, Юрку, тады могуць схапіць дрыжыкі. Такі халодны вецер...

Вяха тырчала на сухім, і да яе прыступна было бегчы. Яна была лёгкая, што тонкае яловае грабільна без грабель.

— Нацягвай! Яшчэ цягні!.. Травы многа!..— крычала яму Жэнька, як ён зноў нагнуўся над лентай.

Лента, калі ён цягнуў яе, усё даўжэла і даўжэла, здавалася, яна расцягвалася, як новыя лейцы, калі імі ўціскаеш воз з сенам...

— Стоп! — закамандавала Жэнька.

Тады ён узяў вяху і хацеў утыркнуць яе побач са шпількай.

Вяха не палезла ў балота, цюкнула ў нешта цвёрдае. Ён зноў быў падумаў, што лучыў у вялікі бацькаў чаравік, і адступіўся ўбок.

Вяха не лезла ў балота, хоць ты што. Цюкала пад вадой у нешта цвёрдае, як лёд. Вясной лёд давялося дзяўбці на двары ля ганка, дзе поўна было вады.

Па скуры прабег мароз...

Гур-р-р...

Цяпер ужо грымела над партызанскімі лагерамі. Бурая хмара лезла і лезла з-за лесу, нібыта яе хто адтуль пёр і пёр без аддухі... Пацямнелі на небе ў тым баку белыя пісягі. Вецер гнаў па балоце белы пух і жоўтае лісце.

Яму было здалося, што зноў закамандавала Жэнька. Ён зірнуў — яна стаяла і паказвала рукой, каб хутчэй паставіў вяху, валаводзіцца нечага: дождж на балоце застане.

Заныў у траве вецер і з большай сілай пагнаў па балоце пух і лісце.

Гур-р!..

Цюк!.. Цюк!..

Га-ах!..

...Яму толькі на якую долю памяці мігнулася, што ён на загуменні і на яго паліцай лінуў гарачага-гарачага полымя...

Здалося яшчэ, што паліцай падняў з зямлі і шпурнуў у вялікую, чорную, што ноч у лесе, яму...

Гур-р-р...

Недзе над самай галавой ударыў пярун...

Тады загарэлася Лонва, як у вайну... I крычалі, крычалі ў агні людзі, аж пакуль не захлынуліся...

Выбух разлёгся па ўсёй Сырніцы і пагранзастаўскай дарогай паплыў на Жукаўшчыну — у Лонву.

3 самага кутка балота, з ельніку, са старой, расцярэбленай Акцызнікам лініі, правальваючыся па пояс у балота, бег да вывараткі Завішнюк...

Ён чуў, як наўздагон яму крычала Света: "Жэнька!..Жэнька!.."

Яму здалося, што ён крычыць сам.

Над Жукаўшчынай грымела не сціхаючы. Там ліў дождж...

Раздзел адзінаццаты

Зарыва над Мсціжамі

Ужо больш гадзіну, як сцямнела — пачалася ноч... Ужо больш за гадзіну ступае і ступае, упёршыся плячыма ў хамут і храпучы, чорны конь. Гэта лонваўскі Смык. Ён чорны, як жук, і калі б ноч стала што сажа, усё роўна было б відаць, як ён кратаецца ў аглоблях, махае галавой і ўпіраецца ўсімі плячыма ў хамут.

Конь чуе далёкую дарогу. Ён чуе і трывожнага ездака, хоць той ужо і не напінае лейцы, бо ідзе і ідзе, звесіўшы да зямлі галаву і выгнуўшы шыю; расцягнуўся,— здаецца, аж паўзе з усіх чатырох пад гару, каб хутчэй усцягнуць калёсы з логу на шашу.

Ён так, расцягнуўшыся, ступаў і па грэблі, па калдобах і паленні-метрах, што панакідвалі леспрамгасаўскія прычэпы (на дрывах падскоквалі калёсы, і тады аж звінела самому Завішнюку ў галаве); ён, Смык, напяўшыся, чапаў і чапаў па лажку, па куп’і і траве. Калёсы на лажку не дрыжалі, не ляскаталі, ехаць было лягчэй, і Завішнюк наперад думаў, што ён стане рабіць, калі падымецца на брукаваную шашу...

Ноч пасля гарачага дня бралася халодная, як пад восень. На поўначы, недзе над Сырніцай, неба асвечвалі густыя маланкі. Там дрыжала полымя, нібы хто кратаў і кратаў агонь, не даючы яму самому ўгарэцца. Грукатаў гром, глуха, як пад зямлёй.

Завішнюку здалося, што там яшчэ партызаны, блакада, вайна і гараць вёскі... Яму стала холадна ўсяму пад пінжаком, і ён адчуваў, што закамянеў і стыне. Падумаў, што гэта мо і добра — суцішыцца хоць, пасля падумаў, што гэта проста аслаблі на якую хвіліну напятыя первы, адпусцілі, даюць адпачыць, гато зноў на яго хутка ліне аднекуль варам, і ён зробіцца як апечаны, як і тады ў Сырніцы, калі прыбег да вывараткі...

Калі яму холадна і калі ён камянее, тады падымае галаву і, павярнуўшыся, з перадка, дзе сядзіць, падкурчыўшы ногі, глядзіць і глядзіць на Жэньку...

Ён бачыць толькі яе твар, белы, як вата, як пух, што днём гнала ветрам па чыстай лініі. Жэнька ўся накрыта дзвюма Грасыльдзінымі пасцілкамі; сена на калёсах заслана белым абрусам, але яго зусім пе відаць, ён уехаў у само сена. Не відаць амаль і белай падушкі, што ў Жэнькі пад галавой, і падушка, калі падскоквалі на грэблі і драгалі калёсы, зарылася ў сена.

Калі Завішнюк яшчэ больш паварочваецца да Жэнькі, бачыць рог белай падушкі ў яе пад галавой. Падушка белая-белая, упоцемку бялейшая за абрус, можа, ад таго і такі белы твар у Жэнькі?

Тады Завішнюку робіцца страшна, як і ўвечары, калі ён дабег да вывараткі і калі падняў Жэньку на рукі і ступіў па балоце да пагранзастаўскай дарогі. Твар у Жэнькі тады быў такі ж белы, як і цяпер. Не, цяпер яшчэ бялейшы, і ў цемнаце нават зблізку не відаць Жэньчыных чорных валасоў... Завішнюк успамінае, што ў Жэнькі на галаве белая хустка, якую ёй завязала Грасыльда, калі Жэнька ляжала ў яе ў хаце, у другой палавіне за перагародкай, і калі яе, Жэньку, збіраліся везці ў бальніцу. Завішнюк помніць, як Грасыльда, завязаўшы ёй хустку, гладзіла яе, Жэньку, рукою па адной шчацэ, па другой, як малое дзіця; пасля пацалавала ў лоб і сказала:

— Мая ты дачушка...— тады адвярнулася да Завішнюка і сказала яшчэ: — Вязі, сын, сам... У Акцызніка не тая галава. I не плач. Я не плачу, і ты не плач... Я многа бачыла на сваім вяку...

Грасыльда не плакала.

А ён плакаў, сам нават таго не ведаючы, што можа плакаць. Але яго тады ніхто не бачыў — на людзях ён з усёй сілы трымаў сябе, плакаў у лесе, калі нёс Жэньку на руках перад сабой на пагранзастаўскую дарогу. Якая цяжкая была Жэнька, і калі ён марыўся і задыхаўся, яна яшчэ больш рабілася цяжкая. Тады ён думаў, што яна памірае. I тады ён плакаў наўзрыд, тады яму займала дыхаць і ў вачах круцілася зямля. Каб хоць Жэнька магла ўзяцца рукамі яму за шыю, было б лягчэй ступаць, але рукі ў яе звіслі і зусім абмяклі, што вата...

Каб хоць слова сказала Жэнька, тады б яму стала лягчэй, тады ў яго ўзяліся б і сіла і ногі. Але Жэнька маўчала. Маўчала, як зазлаваўшы на ўсё на свеце: на Завішнюка, які прывёў яе ў лонваўскія лясы на лінію, на зямлю, якая ад вайны хавала аж дагэтуль смерць, на Юрку Даліну, якога панесла з вяхой якраз жа на самую пагібель і якога ўжо няма. Няма і не будзе ніколі... Таму Жэнька маўчала. Толькі трошачкі-трошачкі адкрывала вусны, мо прасіла піць, пасля іх сцяла і змоўкла.

Тады Завішнюку хацелася, каб яна хоць глянула на яго. Але яна заплюшчыла вочы... Не хацела глядзець ні на яго, Завішнюка, ні на неба, якое было чыстае і гарачае і на якое толькі далёка на Жукаўшчыне сунуліся хмары, ні на канюхоў, што круціліся, здавалася, над самай галавой і прасілі піць.

Як яны хацелі піць, як недзе хацела піць Жэнька. Але сцяла вусны, не папрасіла, заплюшчыла вочы — не хацела глядзець на ягоную рудую цёплую ваду, якую ён выціснуў рукамі з балота, каб толькі змачыць Жэньцы вусны...

Калі яму здавалася, што яна не дыхае, ён тады спыняўся, згінаючыся, клаў яе асцярожна на мох і, нахіліўшыся да самага яе носа, слухаў...

Жэнька дыхала...

Калі яму зноў здавалася, што яна не дыхае, ён нагінаўся вухам над яе грудзьмі, каб пачуць сэрца, але ніяк не мог знайсці, дзе яно... Тады шукаў пульс. Пульс біўся, але яму, Завішнюку, здавалася, што гэта дрыжаць ягоныя пальцы...

Тады ён плакаў наўзрыд...

I толькі калі Жэнька кратала вуснамі, ён верыў, што яна жыве, што яна выжыве, што трэба бегчы хутчэй з ёй у Лонву.

Калі ён адхінаў яе рассыпаныя па твары чорныя валасы, на левай белай скроні бачыў маленькую зусім ранку. 3 яе сачылася кроў, патрошку-патрошку, і запякалася ў дзве-тры ягады брусніцы.

Ён тады баяўся глядзець ёй на скронь. Падкошваліся ногі, займала дыхаць, было горача, як ля агню, і мярцвелі рукі,— як бы хто круціў і выцягваў іх з плячэй... Ён думаў, што выпусціць Жэньку, не ўтрымае, і яна ўдарыцца аб зямлю. Ён тады сціскаў зубы і камянеў. Рабіўся чорствы — сам не ведаў, што можа зрабіцца такі,— і тады ў яго бралася аднекуль сіла. Тады ў яго дзервянелі рукі, ён ужо іх не мог разняць...

Ён так бы нёс яе, на руках, аж у Лонву, калі б ля мастка не былі леспрамгасаўскія возчыкі... 3 імі яны і прыехалі да Грасыльды на двор.

Грасыльда нікога не пусціла ў хату — стаяла на двары ля сенечак і не пускала.

— Не трэба мітрэнжыць людзей... Усё будзе добра. Я не гэта відзела. Не лезьце ў хату. Жывая дзяўчына, жывая...

Завішнюк усё чуў, што гаварыла яна на двары. Ён доўга стаяў, нахінуўшыся, над ложкам, дзе ляжала Жэнька, пасля, дастаўшы з чамадана свой новы ручнік, памачыў яго ля печы ў ваду — проста апусціў у вядро — і змыў у Жэнькі са скроні пісягі засохлай крыві. Кінуўшы ручнік на лаву за стол, ён зноў — каторы ўжо раз — шукаў у яе, у Жэнькі, пульс.

Нехта з леспрамгасаўскіх возчыкаў пабег на ўчастак у кантору, дзе быў тэлефон, званіць у раён, каб прыслалі "хуткую дапамогу". Завішнюк ужо не помніць,— мусіць, ён гэта папрасіў бегчы старога возчыка. Яшчэ ён сказаў Акцызніку запрагаць каня. Калі не прыедзе машына, Жэньку трэба будзе везці ўсё роўна... Пасля ён думаў, што яе трэба везці цяпер, зараз жа, не адкладваць... Хто ведае, што з ёй. I кляў, кляў сябе за тое, што нічога ж не ведае, як ратаваць чалавека...

У хаце, калі ён толькі пераступіў парог, адчуў, што акамянеласць, якая была на людзях, знікла — яе як хто зняў рукой. Ён хадзіў з кута ў кут, як па дрыгве на балоце. Пад ім гайдалася падлога, і плылі некуды далёка вокны і людскія галовы...

Пасля ён падумаў, што не можа доўга глядзець на Жэньку, што не вытрымае, кінецца да яе і будзе стагнаць ад болю на ўсю хату, не баючыся ні Грасыльды, ні людзей, што вешаліся на падаконне...

Тады ён перайшоў у першы пакой — тут яго ніхто не бачыў: акно было ад гарода. Падышоў, прыхінуўся галавой да шалёўкі. Глядзеў, як пад прызбай, дзе расла старая мята, у жоўтым пяску купаліся куры, клюючы жарству, і слухаў, як вецер шастаў у сухім бульбоўніку, што вісеў над хатай на плоце.

Ён доўга глядзеў на курэй... Тады неяк адразу ўспомніў жоўтую граду — краёк зямлі далёка ад пагранзастаўскай дарогі, аж у канцы лініі на Каралінскай пасецы.

Па жоўтай градзе поўзаюць мурашкі... Яны відаць у тэадаліт...

Ён тады не перамог сябе... У яго сціснула ў грудзях, перасушыла ў горле...

I тады хлынулі слёзы...

Плакаў ён ціха — стрымліваў сябе,— стагнаў, сціскаючы зубы, кусаў вусны... Яму хацелася крычаць і біць галавой аб шалёўку — ведаў, што болю ён усё роўна не пачуў бы... Хацелася бегаць па хаце ад сцяны да сцяны, як зверу ў клетцы, але ён стаяў і стаяў, ухапіўшыся рукамі за шалёўку і сціскаючы яе пальцамі...

Калі пачуў, што даўно солана на губах, падумаў, што гэта ад слёз. Падышоў тады да стала, на ім ляжала мокрая, апаласканая, не развешаная яшчэ сушыцца Грасыльдзіна бялізна,— узяў самае верхняе, што трапілася пад руку. Гэта быў вялікі палатняны ручнік з чырвонымі кветкамі ля махроў. Перакінуўшы яго цераз плячо, доўга выціраў - у дзве рукі - вышытым канцом твар. Пасля прыціскаў і прыціскаў ручнік да вачэй, пакуль у іх не закалола і яны не забалелі.

Халодны мокры ручнік зрабіўся цёплы — ад твару і ад рук.

Супакоіўшыся, Завішнюк быў падумаў, што на мокрым ручніку не відаць слёз... Пасля падумаў, што можна схаваць свае слёзы, а як схаваеш слёзы Далінаў — бацькі і маці? Яны, галосячы, пабеглі ў Сырніцу — леспрамгасаўскія возчыкі раней за яго прынеслі ўсё ў вёску. Возчыкі і цяпер прыйшлі на двор і сказалі, што Юрку, хлопца, дагэтуль яшчэ нідзе не знайшлі, што і яны памагалі шукаць і што цяпер яшчэ трэба ісці людзям з вёскі на балота...

Завішнюку тады падумалася: ад хлопца могуць нічога не знайсці... Невядома, на што ён натрапіў: ад выбуху аж застагнала была зямля, а на тым месцы, дзе стаяў Юрка, вялікая чорная яма,— калі падбег ён, Завішнюк,— дымілася яшчэ і заплывала вадой...

I калі ён цяпер зноў доўга глядзеў за акно пад прызбу на раскапаны жоўты пясок, яму ўспомнілася, як ён у першы дзень на лініі ля дарогі, недалёка ад партызанскіх лагераў, дзе ў блакаду ішлі баі, натрапіў на партызанскую магілу... Яна была агароджана, і ён, апёршыся на агароджу, доўга глядзеў на аблеглы жоўты пясок, які ўжо зарос травой сіўцом і верасам... Трава і верас хавалі маленькія жоўтыя кветкі — Завішнюк не ведаў якія, ведаў толькі, што яны не дзікія, не лясныя, іх пасадзілі чалавечыя рукі. Ён быў падумаў тады, што кветкі рваць з магілы нельга. Пасля доўга думаў пра тых, хто рана, заўчасна злёг у лясной зямлі...

"Хто вы, маладыя ці старыя?.. Вы жылі, працавалі, кахалі, а ваш лёс быў ужо вырашаны наперад. Двума, трыма, сотняй, а то і адным чалавекам... А пасля — куляй, бо вайна гэта куля... Вось так і мы... Жывём, кахаем..."

Тады ён доўга думаў пра таго і пра тых, што недзе вырашаюць чалавечы лёс. А цяпер тут, ля акна, яму раптам балюча цюкнула ў галаву, што ён сам, сам, а не хто другі, вырашыў лёс зусім жа маладых, ні ў чым не вінаватых людзей... Стала тады боязна, ён падумаў, што трэба будзе адказаць за гэта перад людзьмі, перад лонваўцамі... Перад Далінамі, бацькам і маці, у якіх быў толькі адзін сын, якога стралялі ў вайну паліцаі,— ён гэта ведае, чуў ад Грасыльды,— які тады выжыў, астаўся, уцалеў... Уцалеў тады, у вайну...

Падумаў пасля: а што ён можа сказаць Далінам — бацьку і маці Юркі? За хлапцом хадзіла па слядах вайна, як смерць, бывае, ходзіць ззаду... Хадзіла, нібы пільнавала, каб забраць. I яна яго забрала... Праз год-другі — усё роўна ўзяла, не адступілася...

Гэтак, бывае, вецер рве з высокага дрэва гняздо. Скране раз, другі з месца,— яно чапляецца за кожны сучок, ліпне кожнай саломінкай, пасля адрываецца і ляціць на зямлю разам з маладымі птушкамі...

Гэтак у Лонве скінула вясной з сасны, пакалечанай у вайну снарадам, гняздо з трыма маладымі, голымі зусім бацянамі. Яны яшчэ жылі на зямлі — шырака разяўлялі раты: дыхалі...

Доўга, цэлы тыдзень, ад раніцы да вечара над вёскай кружыліся ў небе старыя бацяны. Падымаліся высака-высака, хаваліся з воч, тады апускаліся над самымі соснамі і скупа, як асцерагаючыся, клекаталі.

У вёсцы спыняліся людзі і, закрываючы ад сонца рукамі вочы, глядзелі ў неба...

Пасля бацяны раніцай паляцелі за раку, у бок Мсціж, і больш не вярнуліся.

Калі ён успомніў старых Далінаў — бацьку і маці, падумаў, што і ў Жэнькі ёсць бацька і маці... Падумаў пасля, што не ведае, не ведае ж зусім, хто ў яе ёсць. Ён не спытаўся ў яе пра гэта, а сама яна ніколі пра сваіх бацькоў не расказвала...

У вачах у яго цяпер стаялі старыя Даліны і Жэньчыны бацькі, якіх ён ніколі не бачыў і якія цяпер былі вунь як падобны на старых Далінаў...

Сціснуўшы рукамі галаву, ён ледзь не закрычаў на ўсю хату, што ні ў чым, ні ў чым ён не вінаваты, што ён не хацеў, не хацеў жа гэтага, што вінавата вайна, вайна вінавата, а не ён, не лінія ў Сырніцы, не лента, не тэадаліт, з якім ён, Завішнюк, прынёс у гэтую вёску, якую палілі немцы, смерць...

...Ён думаў пра тое праз увесь лог, думаў і тады, калі чорны Смык, расцягнуўшыся, памалу-памалу падымаў калёсы на брукаваную, высокую ў гэтым месцы шашу.

На шашы ўжо ён успомніў, што Жэнька і цяпер нічога не бачыла і не чула. Ні таго, як ён закрычаў уголас, на ўсю ноч: "Тыр-р-р!" — ні таго, як ухапіўся за ляжэйкі...

Абціскаючы сена ў галовах і папраўляючы падушку, як дзе на ложку, ён падумаў, што Жэнька магла выкуліцца на зямлю... Успомніў тады, як яна ляжала на траве, на мокрай высокай траве кругляцы, ляжала, якраз як цяпер, чуць бачком, падкурчыўшы трохі пад сябе ногі і сагнуўшы ў локцях рукі... Яна яшчэ нешта шаптала... Што яна каму хацела сказаць?

Яму зноў стала горка-горка і цяжка...

Ён, злезшы долкі, абышоў ля воза, абціснуў і сена і пасцілкі, каб яны не звісалі з ляжэек і не даставалі да колаў; пайшоў паправіў каню хамут — конь быў увесь мокры ад поту,— стаяў пасля, пераступаючы з нагі на нагу, гладзіў каня па шыі, ля вушэй і думаў: "А машыны не прыслалі... I не прышлюць, бо позна ўжо. Каб слалі, то яна ўжо была б даўно ў Лонве".

Яму стала крыўдна, і ён падумаў яшчэ, што гэты чорны Смык цяпер для Жэнькі — увесь ратунак, што яго трэба паганяць і паганяць, хоць ён ужо спацеў і храпе, хоць яго і выпраглі вечарам на ферме з воза...

Абочынай Смык пайшоў весялей, але тут трэсла — Завішнюк, седзячы, чуў, як ляскалі зубы, і думаў, што нельга паганяць каня і што ён будзе ўсё роўна яго гнаць, як толькі зможа.