Лонва

Акцызнік браўся за Свету. Яна лапатала і лапатала з ім, і ён не спускаў яе ўчора ўвесь дзень з языка і сёння ўзяўся з самай раніцы, калі яшчэ ішлі соснікам да кладак. Юрку здавалася, што яны ўжо адзін без аднаго дык і быць не могуць, хоць ведаў, што Акцызніку, як ён гаворыць, "для языка патрэбен быў падрукаянт", і той шукаў яго ўсгоды: і ў вёсцы, і ў леспрамгасе па дзялянцы, і на ферме ля малатарні, і сярод таксатаравых дзяўчат.

У чалавека свярбеў язык, і той даваў яму волю.

У такіх людзей — Юрка пачуў, як сказаў раз Завішнюк, рукі заўсёды чорт знае дзе: гультай.

За Цянямі пачыналася Каралінская пасека. Прайшоўшы краем балота па старой, парослай травою мятліцай і бярэзнікам дарозе, яны дабраліся да лініі. Прайшлі яшчэ колькі лініяй, мінулі імшару-балота і Парыпанаву студню і апынуліся на ўчарашняй свежай прасецы, якую за гэтыя дні правялі аж сюды, блізка да Цянёў, ад пагранзастаўскай дарогі.

Акцызнік зноў "збіраў усіх у кучу", сеўшы на свежы лоўж сасняку, які быў скіданы ўчора абы-як на прасецы.

— Кыш, сарокі...— адагнаў ён ад сябе дзяўчат, якія хацелі прымасціцца ў яго за плячыма, і, сагнуўшыся, стаў пераабувацца. Юрка ўгледзеў, што ў Акцызніка былі тоўстыя анучы з пасцілкі ў чырвоную клетку. "Каб гадзюка не ткнула",— успомніў ён, як казаў Акцызнік, і яму стала смешна. Пераабуўшыся, Акцызнік устаў, падняў з зямлі сякеру, якую ўткнуў быў у мох, пасля зноў кінуў яе на кучу сасняку, устаў і, падышоўшы да Завішнюка, хацеў пакласці яму руку на плячо, але перадумаў, апусціў яе і занёс сабе за спіну. Загаварыў толькі хутка і злосна:

— Мая работа табе, хлапец, відаць, не ў нос...

— Не лайцеся пры дзяўчатах, як учора...— Завішнюк, як быў нагнуўшыся над скрыначкамі, так і не падняў галавы, не паглядзеў нават на Акцызніка.

— Кгму... Глядзі, во... Так...— Акцызнік, здавалася, сумеўся. 3 ім гэта рэдка было.— А я дзяўчат не баюся... і яны не малыя, чулі недзе ўжо сёе-тое... Ге-ге... У нас, вунь, паслухалі б, што дзяўчаты ў вёсцы гавораць. На мужчын нават. На самога Міхала, на старшышо. У вочы. Павывучваліся за вайну, нічога не скажаш. А ты, хлапец, надта інцілігентны. Люблю і такіх, калі ўжо на тое пайшло. Толькі ты, скажу табе, залішне гэты лес, лініі гэтыя хочаш прачысціць. Абразаеш гэтыя дзялянкі, як бульбу на вячэру ўсё роўна. Ну, добра. Скажам, дагаварыліся: я з Далінчыкам будзем весці лінію... Ты плаціш — мы вядзём. I вядзём няблага. Колькі прайшлі, сам бачыш, відаць. На совісь тапаром махалі. Вам з лентай і з гэтым крываногім апаратам,— паказаў ён на тэадаліт,— лягчэй, і вы надта так не ганіцеся за намі. I слухай,— Акцызнік ступіў бліжэй да Завішнюка: яму, мусіць, было не па душы, што той на яго не падымае вачэй.— Секчы мы — сячом... А гэта нашто? Я пытаюся... У кучкі яшчэ галлё скідваць, клетачкі нейкія выдумляць і гарадзіць, падчышчаць за сабой... Тады, калі ўвесь лес павалам ляжыць! Не такія сосны трашчалі і яшчэ трашчаць у нашага лесніка... За раку ідуць на гарэлку... А ты... дубчыкі, кучкі... Э-э-эт... Тфу... А ты мне заплаці за гэтыя кучкі! Каб ведаў, што так,— плюнуў бы зразу. Хлапец Далінаў толькі дурны, дык ты яго заганяў. Стараецца, кучкі твае сартуе, а ў самога недзе толькі кішкі марш іграюць... Пасядзеў бы ціха лішні час... Тфу... Хаця слухай, ты, хлапец... Мы лес бачылі. Раслі ў ім. Будзе па трыццаць пяць у дзень — скідаем у кучкі тваё галлё. Не — праз Цяні блізка дадому. Гм? — Акцызнік таптаўся на купіне, здзіраючы з яе мох сваімі шырокімі гумавымі ботамі,— таргаваўся. Ён таргаваўся кожны дзень, па кожнай купіне, дзе толькі было можна.

Завішнюк трохі ўжо ведаў гэтага чалавека; з кожным днём цяпер, зблізку, ён пазнаваў яго яшчэ болей. Ён зрабіў выгляд, што нічога ад Акцызніка не чуў. Адагнуўся ад скрынак, дастаў з-пад дзягі афіцэрскі планшэт, ткнуў яго пад паху, пасля зняў адной рукой акуляры, зірнуў блізарукімі прыплюшчанымі вачыма на Акцызніка і, адвярнуўшыся, гукнуў мацней, як гаварыў заўсёды:

— Трыножнік мне...

Пасля закінуў за плечы драўляныя скрыначкі, звязаныя брызентавай дзяжкай.

— Света — вехі... Жэня — ленту!.. Да ўчарашняй бярозы... Днём будзе горача — справімся загарэць...

Павярнуўшыся плячыма да Акцьізніка, ён узяў з рук у Юркі трыножнік і на хаду ўжо сказаў ім, мужчынам, што аставаліся на прасецы ля абтаптанай купіны:

— Знакі мае ведаеце... Тут можна і без знаку... Па разоры... Бачыце жоўты клін? Пойдзем на яго. Шырыня — шэсць крокаў. Крок — метр. Як сабе хочаце, будзе вузей — пойдзеце яшчэ раз махаць сякерай. Мы шчэлак не любім... Норму любім...— Завішнюк націскаў на слова "норму".— А будзеце бегчы дамоў — пакіньце сякеры. Нам без іх тады не будзе чаго сёння рабіць. Да вашай купіны, дзе вы стаялі, мы прыйдзем. Можа, нават і да палудня. Ну, дзяўчаты...

I ён пайшоў лініяй, яшчэ больш сагнуўшыся над трыножнікам і скрыначкамі. Дзяўчаты ціха падаліся за ім. Толькі Света два разы азірнулася на Акцызніка, які стаяў, нібыта нічога і не было.

Але Юрка ўбачыў, як у Акцызніка ззаду зачырванелася шыя, як той страсянуў дробненька сваёй доўгай галавой, і яму, Юрку, захацелася пайсці з Завішнюком, але гэтага нельга было зрабіць. Трэба было брацца за сякеру.

Прыгравала з-за дрэў соцца, рабілася горача, і балелі ўжо ногі...

Гах-гах!.. Лясь... Ча-а-ах-х...

Настырна, звонка, на ўсю Каралінскую пасеку стукаюць сякеры. Здаецца, аж звіняць, калі ўдараюцца дзе аб сасновую сухастоіну на лініі, здаецца, аж скрыпіць і просіцца дрэва, калі ў яго ўядаецца наточанае ў лонваўскай кузні на тачыле і даведзенае яшчэ бруском у Акцызніка дома лязо сякеры, уядаецца ў жоўта-белае і цвёрдае, як высушаны сыр, зусім неакрэплае цела маладой сасны. Разлятаюцца трэскі з-пад сякеры, як на дрывотні, вялікія, што аскалёпкі,— на іх можна зварыць гаршчок бульбы — сыплюцца на свежы, яшчэ мокры ад ранішняй расы мох і верас дробненькія, сшаткаваныя,— як мякіна на ферме з-пад малатарні на зялёную траву.

Скрыпяць, трашчаць, енчаць бярозкі — яны цвёрдыя, караватыя. Ссячэш, здаецца, а бяроза яшчэ стаіць на адшчэпленай жыліне ці на маладой кары-бяросце. Тады бяры яе, бярэзіну, адрывай, адкручвай, калі не хочаш лішні раз падымаць руку з сякерай.

Лес стогне, просіцца... Ён малады, хоча жыць. Але прасіся не прасіся — ніхто не злітуецца. Бо вырас ён, малады і здаровы соснік, не там, дзе трэба чалавеку. Ён засланіў лінію, зраўняў лес, знішчыў мяжу, зацямніў квартал. Яму трэба было вырасці далей, на Каралінскай пасецы. Там за ім глядзелі б, аж пакуль бы ён не спатрэбіўся на цэўку, на жэрдзе, на латы, а тады на слупкі ці на перакладзіну ў хаце; пасля — на падсочку... Ён векаваў бы, аж пакуль не прыйшла б пара скінуць яго з пня, аж пакуль бы ў квартал не пад’ехалі леспрамгасаўцы з піламі, аж пакуль бы кварталы не адвялі пад вырубку...

А лінія — закон лесу, дзе гаспадарыць чалавек, закон лясніцтва, закон Завішнюка. Ён прыйшоў сюды дзеля гэтага, расставіў вехі, тэадаліт і людзей з сякерамі, пасля паставіць жоўтыя без кары сасновыя слупкі з падпісамі: "48 км. Пл. 0,5 га. Квартал асветлен. 1946 г." і пойдзе далей, пакінуўшы ўбаку Цяні, пойдзе на Сырніцу, на партызанскія лагеры. А сюды, на лінію, прыгоняць пасля трактар з плугамі, і ён разверне ўсё на свеце, выцягне наверх карэнне маладога сасняку, і яно будзе сохнуць на сонцы. За адзін раз трактар-трохплужнік не справіцца тут, яму трэба будзе заязджаць, браць яшчэ раз на плугі, каб зрабіць граду, дастаўшы з таго свету, з-пад моху і верасу, жоўтага пяску і навярнуўшы, паставіўшы скібаў з сівога сіпаку і дзірвану.

Гэта каб на Каралінскую пасеку ніколі не падышоў агонь.

Га-а-ах-ах!..— стукаюць сякеры, і на ўвесь лес плыве рэха, тады адгукаецца далёка, недзе аж пад Віліяй.

Чуваць яшчэ, як ля пагранзастаўскай дарогі крычыць сваім густым голасам Завішнюк: "Лявей! Лявей! Яшчэ лявей!" — чуваць, як перагаворваюцца дзяўчаты. Юрку здаецца тады, што ён бачыць, як няўклюдны Завішнюк нагнуўся і прынік да тэадаліта, у які відаць галава Жэнькі. а то і ўся Жэнька з доўгай рабой вяхой у руках. Тады ў Юркі робіцца сумна-сумна на душы. Можа, хто падумае, што яму, Юрку, самому хочацца глянуць праз тэадаліт на Жэньку? Не! Юрка не хоча глядзець на яе, не хоча быць на месцы Завішнюка... Яму хочацца цяпер на ферму, да малатарні, каб рэзаць перавяслы, трыбушыць снапы і шпурляць іх Тодарчыку да барабана... Але крычыць Завішнюк, крычыць на ўвесь лес, і смяюцца дзяўчаты. А можа, гэта з яго, з Юркі, з ягоных вялікіх бацькавых чаравік? Смяецца недзе Света. Жэнька не стане...

Крычыць і крычыць Завішнюк, камандуе. Хай бы ён лепш маўчаў. Рукой паказваў бы дзяўчатам, дзе ступіць, куды адысціся.

А ён крычыць...

Падымаецца ўгору сонца — усчынаецца вецер. Шумяць над галавой вярхі сосен, пагойдваюцца на іх сукі-галіны — адтуль падаюць сырыя яшчэ шышкі. Б'юць у мох — адразу робяць сабе ямку, каб зручней легчы. Цярусяцца разам з шышкамі і сасновыя іголкі — не разбярэш, адкуль яны: са старых сосен ці з сасонак, якія трэба расхінаць, каб да іх даступіцца і ўдарыць па камлі сякерай.

Га-ах!.. Бух-бух...— не сціхае ў лесе. Нарэшце змаўкае Завішнюк; відаць, прысеў дзе на пні і паклаў на калені планшэт — падлічвае свае "шпількі і градусы"...

Юрка махае і махае цяжкай сякерай, тады адгінаецца і за адзін раз сцягвае ў кучу насечаны сасняк. Сасняк маленькі, да яго сёння не падлезці; адкуль толькі бярэцца; здаецца, і не густы надта, а колькі ён, Юрка, ужо нацягаў кучак за раніцу...

Калі Юрка адгінаецца — тады ў яго баліць сярэдзіна і хочацца піць. А дзе тут надта нап’ешся. Толькі ў Парыпанавай студні. Але туды трэба ісці адумысла. А Акцызнік узяў моду не пускаць — камандуе. Юрка глядзіць на Акцызніка. Той стаіць і цярэбіць сякерай пад’ялоўцавы разгач ці не кій сабе робіць. Ледзь махае сёння сякерай, курыць усё, не выкідаючы самакруткі з рота, і плюецца. Ад млосці, відаць: учора недзе піў цэлы вечар.

Юрка бачыць, якая чырвоная ў Акцызніка ззаду шыя,— здаецца, набегла крывёю. Калі той паварочваецца, Юрка бачыць яшчэ, што ў яго задрана ўгору на галаве шапка, блішчыць ад поту белы лоб — усё лета быў пад шапкай, не загарэў — і кратаюцца падстрыжаныя, "укарочаныя", жоўтыя вусы пад носам.

Акцызнік агідны; Юрка сёння глядзець на яго не можа — махае і махае сякерай, тады зноў сцягвае ў кучу голле.

— Сартуй, сартуй...— Акцызнік цэдзіць праз зубы, не гледзячы на Юрку.— Старайся дагадзіць с...най інцілігенцыі...— Пасля ён доўга маўчыць, нават не абсякае больш сучкоў на сваім кійку. Тады паварочваецца і спадылба глядзіць на Юрку.— Слухай, маць тваю за нагу... Ідзі сюды. Гляджу я на цябе ўсе гэтыя дні... Слухай, кінь на мінуту сваю сякеру. Рукі — яны не жалеза. А ты яшчэ смаркач. Я мужчына, і то... Курыць табе трэба вучыцца. Тады і адпачываць прывыкнеш. Я да цябе прыглядаўся, яшчэ калі вы кутам у мяне сядзелі... Працавіты ты хлапец расцеш. Хва-а-лю... Ну-ну... Ідзі бліжэй, садзіся...— Акцызнік сеў на купіну, уціснуўшы мох і зраўняўшы яе з зямлёю. Палез па махорку. Круціў самакрутку, пляваў і гаварыў: — На табе ж скура гарыць, на табе ж вада не ўстоіць... Ці ты ля малатарні, ці ты ў лесе. На табе ж калгас увесь трымаецца, х-хе... Брыгадзір ад цябе з хаты і не вылазіць: туды ідзі, сюды ідзі; туды бяжы, сюды ляці... I галава ў цябе ёсць, у шостую групу, відаць, сёлета пойдзеш, ці ўжо аж у сёмую. Хацеў бы я ў цябе, хлапец, запытацца. Гм... Ці ведаеш ты, чаго ты так са скуры лезеш... Чаго ты так стараешся... Ну тут, на пасецы, скажам, ведаеш... Трыццаць рублёў у дзень... не дзе валяецца. А вам жа крыдзіт за хату аддаваць трэба. Ды і на ногі няма чаго ўссунуць, зіма ідзе. Факт. А ў калгас чаго бяжыш? Ты ж яшчэ шчаня. Табе і нарад пісаць не маюць права, па-мойму. Скажы... Ці цябе так маці вучыць, ці цябе гэтак лёгка ўгаварыць?..

Акцызнік закурыў, натапырыўся і чакаў. Юрка сядзеў воддаль яго на вываратцы і маўчаў. Глядзеў у зямлю.

— Маўчыш, значыць... Баішся сказаць. А я табе скажу, не збаюся. Што цябе калгас адзеў, абуў, што ты туды ляціш? Ты, брат, канчай свае сем, ці колькі тут гэтых груп каля блізу, і да нас — у леспрамгас. Возчыкам цябе не паставяць, рэзчыкам таксама... Ды ты і сам не захочаш. Плечы дзіцячыя. А вось сукі церабіць... Сякера ў цябе ходзіць. Ці конюхам... Будзеш удзень на Выганчыку,ноччу — спаць. Тады — ноч на Выганчыку, дзень — спаць. I чатырыста рублёў будзеш мець. А то і болей. Тут табе і чаравікі-шмаравікі і крыдзіты-сярдзіты... Магу я пахадацельстваваць, я з начальствам гаварыць умею, калі на тое пайшло. Я яшчэ з бацькам тваім пагавару. Хаця што з бацькам, з маці трэба... Яна лепш шуліць, што да чаго. Не глядзі толькі на мяне, як шашок, натапырыўшыся. Што? Не майго носа палоса? Не, брат. Слухай людзей, калі бацька цябе на пуць не наставіць. Скажам, я, Акцызнік. Быў і ў калгасе. Але дудкі, збрыў, пацалуй пад хвост Акцызніку. Ён ночку адаспаў цяпер, заваліўшыся дзе пад прамгаскую канюшню,— і ў ведамасці яму ставяць што трэба. Канчаецца месяц, і Шавельзон яму чатырыста дваццаць у рукі — сам прывозіць на машыне аж у кантору... I дзень у Акцызніка ўсягды свабодны... Тут таксатар, там шмаксатар. Баба яшчэ з паўгэтулькі прыносіць. Ты, хлапец, не ведаеш яшчэ, што такое жыць. Жыць — гэта грошы. Думаеш, я махлярствам грошы нажываю? Не такі. Грошы, нажытыя махлярстзам,— на трыццаць год, а мазалём — на тысячу. Я з мазаля жыву. I я хачу жыць багата. У беднага многа ям на дарозе. А вазьмі — Міхал... Чаму ён да вайны не ішоў у калгас? Грошы шкадаваў. Жыў ён з падсочкі лепш за твайго бацьку... Ты, хлапец, яшчэ, відаць, ні чарта не шупіш... 3 табой ні пагаварыць, ні падурыць. Ну што ты ведаеш пра Міхала?.. А я табе скажу... У-у-у... Падзямельнік. Хі-ітры... Зямля б такіх не насіла. Але, мусіць, і будзе насіць. У начальстве ходзіць. Можа, у ім ёсць што такое, за што яго, можа, і цаніць трэба... Толькі... У-у-у... Падзямельнік, а не чалавек. Чаму толькі ён цябе ў адыходнікі пусціў, ніяк я не скумекаю. У яго ж вырвацца... Гм? — Акцызнік зноў утаропіўся на Юрку. Але той усё маўчаў, падпёршы кулаком падбародак і гледзячы на лінію ў лес, дзе перагукваліся дзяўчаты. Акцызнік тады плюнуў і ўсміхнуўся: — Я знаю. Табе не скажу, не трэба знаць. Малы зусім. Слухай, шашок. 3 табой я, відаць, балбачу ўхаластую... Падвярнуў шыю, як бугай... 3 табой гаварыць... Язык толькі труджу. Ты надта не рвіся на вачах у гэтага... Кучы, чмучы... Можа, яшчэ мох скажа драць на лініі, каб яму было цвёрда хадзіць, як па асфальце ў горадзе... Ты б драў, я ведаю. Дык вось — ніякіх куч. Мы цярэбім. Хочаш яшчэ чаго — падкінь нам. Не са сваёй кішэні. За грошы і чорта змусіш барыню найсці... А я табе, інцілігент, дарма жорны круціць не буду... Маўчы сабе, шашок, а я табе гавару, помні: сцісну — сам напусціш кучу. У мяне, брат, пальца ў дзверы не кладзі... Стань толькі перад ім танцаваць... Што? I мне, можа, тады, на цябе гледзячы?..

Юрка глядзеў цяпер на Акцызнікавы шырокія гумавыя боты, якія прытапталі мох, прыціснулі да зямлі так, што, здавалася, з яго пырсне вада. Юрка ўспомніў, што ў ботах у Акцызніка доўгія каравыя анучы, з пасцілкі ў чырвоыую клетку...

Калі Акцызнік стаў гаварыць яшчэ, Юрку здалося, што яго разуваюць, сцягваюць сілай, не расшнураваўшы, з ног бацькавы чаравікі... I тады ён успомніў, як пры немцах у вялікія маразы хадзілі па хатах паліцаі і збіралі воўну і кажухі. Нават анучы — суконкі бралі... У Юркавай маці паліцай тады здзёр з ног доўгія бабскія панчохі, якія маці сама зрабіла з воўны. Юрка нават помніць, як паліцай тады казаў: "Перарэзаць папалам, зашыць. Будзе дзве пары шкарпэтак..." Пачуў, што ў яго горка-горка ў роце. I калі Акцызнік пырснуў слінай яму ў твар — знячэўку,— Юрка падумаў, што ні слова не скажа яму цяпер... Ні слова. Хай хоць зарэжа...

Прыгравала сонца — якраз у спіну. Юрка выцер далонямі твар ад поту. Далоні былі ў смале і ліплі да шчок. Юрка падумаў, што недзе цяпер у яго на твары няма і вяснушак — усе пад смалой схаваныя. Калі ён водзіць далонню па твары, тады яму здаецца, што ў яго не такі ўжо і маленькі носік. Жэнька кажа, што ў яго носік, як у кацяняці... I яшчэ Юрка думае, што ўвосень пойдзе толькі ў шосты клас і трэба будзе зрэзаць польку. Дырэктар загадае, у таго надта не паносіш. Пакліча ў настаўніцкую і загадае... Каб і вунь як вучыўся. У сёмым класе — дык там можна ўжо насіць і польку. Як Юрку хочацца ў сёмы клас... Ён бы і вучыцца справіўся... Справіўся... каб толькі насіць польку. Пасля Юрка думае пра Жэньку... Якія ў яе густыя чорныя валасы... I вочы чорныя, і бровы чорныя. I якая яна добрая. I яна яго гладзіць па галаве, як Завішнюк... Два разы ўжо гладзіла... Што гэта ўсе яго гладзяць па галаве? Што ён — маленькі?

Юрка не скажа Акцызніку ні слова, ён яго зусім не чуе, хай той крычыць, аж апражэцца,— ён думае зусім-зусім пра другое. I цяпер ён не баіцца ніякай Акцызнікавай грозьбы. Яму вунь як хораша і хочацца нават смяяцца.

Акцызнік гэты раз доўга не ўседзеў. Не дамогшыся свайго, ён падняўся, узяў сякеру і пайшоў у цень. Прыпякала сонца, і Акцызніку, відаць, было горача ў ногі. Тады падхапіўся і Юрка...

Чах... Чах... Ча-ах...— адзін раз, другі, трэці. Не блішчыць ужо на сонцы сякера — яна ў смале і маладой сасновай кары; засмалілася тапарышча, стала чорнае і вуграватае; рукі ў смале аж па локці, у смале кашуля... На яе паналіпала сасновых іголак і моху.

Кропля за кропляй сцякае з ілба на бровы пот і капае тады на рукі, на тапарышча. Смыляць далоні, разгінаюцца пальцы, здаецца, што тапарышча толькі таму і трымаецца яшчэ ў руках, што прыліпае да далоняў. Каб не смала, яно даўно б ужо выслізнулася. Вунь як цяжка стала перастаўляць ногі ў чаравіках — чапляешся за кожны куст верасу. Юрка ступае асцярожна, глядзіць пад ногі, нагінае сасонку аж да зямлі, тады толькі заносіць руку з сякерай — гэта каб не махаць лішняга. Зводзіць, цісне плечы, бы гэта Акцызнік падышоў ззаду і схапіў яго за спіну; дрыжаць калені, і — чаго ніколі яшчэ не было — пачынаюць балець вочы. Тады Юрку здаецца, што ён можа зваліцца з ног... Ён вунь як баіцца цяпер зваліцца з ног... Ён баіцца нават спатыкнуцца. Бо спатыкнешся — упадзеш. А ўпадзеш — не ўстанеш ужо. Не падымешся. Так цягне зямля — цягне да сябе халодны мох, калі да яго дакранешся рукой. Здаецца, паваліўся б на яго, раскінуў рукі і толькі б дыхаў з сябе, як хворы на запаленне лёгкіх. Піць... Як хочацца цяпер піць... А з сабой нічога няма, толькі салёныя агуркі. Вада ў дзяўчат, яны панеслі з сабой дзве вялікія чорныя бутэлькі, схавалі недзе ў мох, і яна ў іх цяпер халодная... Але Юрка не пойдзе да іх. Ён лепш будзе цярпець. Цярпець да палудня, а там збегае да Парыпанавай студні. Вада там халодная-халодная, што лёд. Ён будзе піць яе прыгаршчамі, не адгінаючыся, ён будзе ліць яе сабе на галаву, на шыю, за каўнер...

Да палудня яшчэ далёка.

— Старайся... Старайся...— сапе на ўсю лінію Акцызнік.— У стаханаўцы да таго інцілігепта запішашся... Усё роўна той не бачыць. Усё роўна больш як трыццаць не выкіне... А ты старайся...

Акцызнік варочаецца, як мядзведзь. Паволі заносіць сякеру, замахваецца... Га-а-ах! — ляціць на зямлю сякера, і пад ёй падскоквае ўгору ссечаная сасонка. Акцызнік адкідвае яе нагой у шырокім гумавым боце, як нешта непатрэбнае, з воч. I зноў заносіць руку, і зноў чуваць гэта: га-а-ах!.. Юрку здаецца, што Акцызнік моцна б’е яго па патыліцы.

— Старайся, старайся, шчанюк падваротны... 3 мохам дзяры...

Каб хаця не паваліцца... Каб не гэты Акцызнік, Юрка адпачыў бы, прысеў бы хоць на хвіліну, каб адышлі рукі...

— Старайся, лезь са скуры... Не можаш лавіць рыбу — лаві ракаў...

Не, Юрка не адагнецца. Акцызнік толькі гэтага і хоча. Не дачакаецца.

Як далёка яшчэ да палудня.

Чах... Юрку здалося, што ён падае... Але тады ён пачуў на лініі галасы дзяўчат. Успомніў, што там Жэнька, Жэнька — з чорнымі-чорнымі вачыма... Ён такіх ніколі яшчэ і ні ў кога не бачыў...

Ён тады забываецца, што яго гне ў крук, што баліць рука, у якой цяжкая, як вялікі камень, сякера. Ён махае і махае балючай рукой. Не... Яна яму зусім не баліць. I соснік... зусім не мітусіцца...

Чах... Юрку здалося было, што ён едзе на машыне пагранзастаўскай дарогай і насустрач бяжыць, бяжыць, а тады ўцякае маленькі соснік, што ў Сырніцы на імшарах...

Чах... Чах...

Зноў смяецца на лініі Жэнька... Яна далёка-далёка, і ён глядзіць на яе ў тэадаліт... У Жэнькі чорныя-чорныя вочы. I блішчаць... Не. Гэта блішчаць чорныя бутэлькі з вадой, якія Жэнька закапала ў мох у імшарыне, каб яны не грэліся...

— Старайся... Старайся...— нехта сапе далёка на лініі.

Чах... Перад вачыма ў яго паплыў соснік, сякера і Жэнька. Чорнавалосая Жэнька. Яму стала лёгка-лёгка. Здалося пасля, што ён на ферме ля малатарні ўпаў на салому, у цень, пад страху... Салома мяккая-мяккая і халодная, што мох на імшары...

Нешта балючае кранулася ў яго ў грудзях...

Завішнюк тады падняўся з-за стала, зняў з цвіка лямпу, што вісела пад самым сталом на доўгім дроце, і перанёс, зачапіў яе на цвік у галовах ля ложка. Не распранаючыся, лёг да часу, падклаў пад галаву кулак — хоць падушка ляжала і высока, у яго была прывычка ўсё роўна падсоўваць пад галаву кулак — і глядзеў не адрываючыся ў столь. Яна была нядаўна чыста пабелена, а там, дзе пачыналася ўгары сцяна, шарэў папяровы карніз — у каласах. Ніжэй, пад ложкам, сцяна была ў нейкія дзіўныя раскрытыя парасончыкі. Здавалася парой, што гэта не парасончыкі, а людзі ў капелюшах, тады,— што гэта маленькія сасонкі на балоце; нарэшце перад вачыма стаў трыножнік... На зусім тоненькіх ножках, танчэйшых, чым запалкі...

Было балюча-балюча і нудна... Завішнюк не мог саўладаць з сабою, бо парой яму хацелася заплакаць... Тады ён праз сілу ўсміхаўся...

"Мужчыне плакаць?.. Што гэта за зелле — мужчынскія слёзы?"

Калі ён заплюшчваў вочы, тады адразу яго абступаў лес, абступаў з усіх бакоў... Густы, калючы, не выбрацца... Пасля лес круціўся, гнуўся да зямлі пад ветрам, шумеў, шалеў, як шалее ў самую страшную буру, калі сосны выварочваюцца з зямлі з карэннем. Тады сціхаў, стаяў росны і маўклівы, як раніцай на пачатку лета, калі далёка-далёка на пасецы снуецца белы туман, густы, хоць бяры яго жменяй, як першы мяккі снег увосень...

Завішнюку ўспомнілася, як ён першы раз прыехаў у мсціжаўскі лес. Прыйшоў тады ў бор адзін, раніцай пасля дажджу, вясной. Лес быў ціхі-ціхі, горды, як на Алтаі, да якога Завішнюк прывык.

Падымалася сонца, зыркае, як нагрэты ў печы камень, якім у кадзі грэюць ваду. Збіралася духата, парыла перад дажджом, падсыхала зямля... I тады Завішнюк убачыў, як па сасновых камлях з зямлі падымаецца пара і паўзе ўгору... Падымаецца, кратаецца, дрыжыць, што дым, ля кожнай сасны...

Зямля тлее, здалося яму тады. Такога ён яшчэ не бачыў...

Ён доўга ляжаў, закрыўшы рукой вочы...

Тады чамусьці ўспомніў, як у вайну ў інтэрнаце выварочваў рэчавы мяшок і вытрасаў сухія хлебныя крошкі...

Калі Завішнюк падымаў руку — агонь ад лямпы біў у вочы, і тады хацелася адвярнуцца да сцяны. Можа, лепш было б патушыць лямпу, позна ж, але ён ведаў, што ў цемнаце яшчэ цяжэй будзе аднаму, што ён не засне.

На двары ляпалі вароты, дугалі нагамі людзі, скрыпеў асвер ля студні — прыходзілі, мусіць, ад Акцызніка па ваду. Грасыльды не было дома, ці то не прыйшла яшчэ з фермы, ці, можа, проста, надаіўшы карову, заседзелася з бабамі дзе на прызбе...

У парозе бразнула недзе на судніку парожняя міска, зазвінела. Завішнюк здрыгануўся, адплюшчыў вочы і зноў доўга глядзеў у столь. Калі раптам недзе далёка на вуліцы загаманілі людзі, яму стала радасна на душы і... зноў балюча.

Калі ён зноў звёў вочы — убачыў далёка на чыстай лініі жоўты акраек зямлі і Жэньку...

Ён злавіў сябе на тым, што думае: як ён баіцца згубіць гэтага чалавека... Яшчэ не знайшоў, а ўжо баіцца згубіць? Не. Ён знайшоў, і знайшоў даўно, можа, тады, у той дзень, калі яна пераступіла першы раз парог у лясніцтве. Ціхая-ціхая — ні слова, і сарамлівая — вачэй не падымае. Яе чорныя валасы тады былі падстрыжаны — цяпер яны адраслі і закрываюць шыю — і спадалі на лоб да вачэй. Завішнюк тады падумаў, што ў дзяўчыны вузкі лоб, і яна яго хавае пад валасамі. Завішнюк не любіў, калі ў дзяўчат вузкія лбы. Смешна...

Лоб у Жэнькі не вузкі і не шырокі — прыгожы, і высока над левым брывом чорная радзімая плямка. Ён яе не скора заўважыў...

Жэнька доўга не ўзнімала на яго вачэй, і яму чамусьці сорамна было глядзець у іх. Калі ў першыя дні ён гаварыў з ёй, то стараўся глядзець паверх яе галавы — Жэнька была ніжэйшая, яму, можа, толькі і даставала да пляча, але яна была зграбная і стройная; калі хадзіла па пакоі — востра і чотка тупала абцасікамі: тук-тук, тук-тук... Завішнюк тады падумаў, што яна яшчэ дзіця, хоць і студэнтка, дзіця, і недзе зусім лёгенькая...

Ён тады, у лясніцтве, абышоўся з імі, дзяўчатамі, нядобра... Цяпер ён падумаў, што гаварыў тады, відаць, зусім не тое, што думаў...

Яму стала сорамна і крыўдна. Ён ведаў, чаму той раз так абышоўся з Жэнькай,— яна была прыгожая.

Завішнюк падняўся, крануўшы локцем лямпу,— яна занадта блізка вісела ля ложка. Зазвінеў абажур, лямпа пачала хістацца з боку ў бок, запахла газай. Ён сеў, звесіў з невысокага драўлянага ложка ногі аж на падлогу і, абхапіўшы рукамі галаву, зноў закрыў ад агню вочы. Ён часта так рабіў...

Уваччу стала цёмна-цёмна, як у вераб’іную асеннюю ноч, і балюча. Яму, мусіць, цяпер больш чым калі было цяжка за тое, што ён сутулы, што ён няўклюдны... I што з таго, калі ў яго, можа, добрая душа і сам ён добры... Ён чуў, пра яго так казалі. Ён ведаў — ад таго, што няўклюдны, ён і баязлівы. Уцякаў заўсёды ад дзяўчат, як мурашка, што перабягае дарогу, дзе ходзяць людзі.

Можа, таму ён так палюбіў лес і самоту... 3 маленства, са школы. У лесе ніхто на яго не глядзеў...

Яму ўспомнілася, што ён ужо раз кахаў. Першы раз у жыцці. Гэта — калі быў на трэцім курсе...

Звалі яе Галяй, яна была на курс ніжэй і была рослая, стройная, белавалосая, не такая, як Жэнька, зусім. I вочы ў яе былі шэрыя, вялікія, па яблыку. Якая яна была прыгожая...

Яна выйшла замуж. Яна перавялася была аднекуль у іхні інстытут, пасля, як выйшла замуж, перавялася яшчэ некуды — з’ехала.

Ён падумаў, што і Жэнька паедзе хутка вось так і — знікне. Знікне назаўсёды. Ён згубіць яе, ён вунь як баіцца згубіць яе... I ён не будзе мець ніякага права што-небудзь зрабіць...

За такі кароткі час такім дарагім для яго чалавекам стала Жэнька. I яна пра гэта не будзе ведаць. Нават не здагадаецца. Ён не выдасць сябе. Бо тады Жэнька будзе яго шкадаваць. Ён не хоча, каб яго шкадавалі. Ён ніколі не скажа ёй, што думае, што ведае пра сябе, ніколі...

А як хацелася сказаць...

Паглядзець у вочы і сказаць. Узяць ды ўскудлачыць, растрэсці яе густыя валасы, якія яна расчэсвае ў лесе кожны раз, калі можна. Яна любіць іх. Але яна не ведае, што яны пахнуць... Калі яна нагінаецца блізка да яго, Завішнюка, і глядзіць у тэадаліт,— ён чуе, як яны пахнуць, густа і даўка — аж кружыцца тады галава, калі ён дыхае; пахнуць усімі сухімі травамі, усім мсціжаўскім разнатраўем: васількамі, пшанічным коласам, сенам-травой, мятай, палыном...

Ён, Завішнюк, прывык да гэтага густога паху. Ён запомніў яго...

Ён, мусіць, кахае яе, Жэньку, як ніколі і нікога не кахаў...

Калі па двары не сталі дугаць нагамі і не скрыпеў ужо асвер, Завішнюк устаў, пахадзіў па хаце, паглядзеў у акно: ля ганка стаялі людзі, мужчыны. Ён выйшаў на двор — леспрамгасаўскія грузчыкі шукалі кватэры. Сказаў, што Грасыльды няма дома, і тыя пацягнуліся са двара.

У хату ўжо не хацелася ісці, і ён вьйшаў зноў на двор, тут было холадна, не так ціха, як у хаце пры лямпе,— і сеў на калодачку, якая стаяла ля дошак пад частаколам.

Месяц ужо зайшоў, неба было цёмнае, у спакойных, ціхіх зорах. У ім гулі — далёка недзе — самалёты. Сціхалі, тады зноў гулі.

На ферме хадзілі людзі з ліхтарамі. Збіраліся малаціць каторую ўжо ноч запар.

Яму стала холадна, тады зноў вярнулася трывога... Успомнілася, як ён на Алтаі зімой быў змёрз. Гэта было летась. Затрымаўся позна ў лясніцтве, а трэба было дамоў. Далі каня, запрэжанага ў развалкі, кажух... Мароз стаяў вялікі, цяжка было дыхаць. Ехаць-то было недалёка, кіламетраў пятнаццаць. Пайшоў снег, пачало месці, зраўняла і дарогу, і поле... Ён не помніць, дзе ехаў, што было ў дарозе... Прачнуўся пад раніцу ў нейкай маленькай хатцы за сталом на лаве, прыкрыты кажухом... Заснуў быў, змарозіў і рукі, і ногі, і твар. Каб не конь... Конь знайшоў дарогу і прывёз яго не дамоў, а ў суседнюю вёску. Знайшлі яго на санях што карча...

У Завішнюка прабег мароз па скуры. Заляскалі зубы. Ён падняўся і пайшоў у хату. Распрануўся і лёг. Ён усё пераможа. Нічога і нікога яму не трэба. I Жэнькі не трэба. Спаць. Заўтра прыйдзецца парупіцца, каб выйсці халадком. А цяпер спаць...

Толькі лямпу яму не хацелася тушыць. Лямпа, як чалавек, з ёй можна гаварыць — моўчкі. А ў цемнаце — ты адзін.

Лямпы ён не патушыў.

Глядзеў на вазоны, на старыя, даваенныя фотакартачкі Грасыльдзінай сям’і, якія былі паклеены на сцяне на рудой газеце і на якіх здалёку — з ложка — нічога нельга разабраць, і думаў. Думаў зусім пра другое: пра лес, пра Сырніцу, пра тое, што на гары па лініі ездзяць і ездзяць з-за Віліі браканьеры, вязуць некляймёнае дрэва. Думаў пра Юрку Даліну, думаў, што цяжка даводзіцца хлопцу,— зваліўся з ног, мусіць, ад голаду, а не ад сонца, як кажа Акцызнік... Яшчэ думаў, што Акцызнік — жыла з усіх жыл, якія толькі ёсць на свеце. I што лонваўскі Міхал — яму недзе раўня. Хлапчука паслаў у лес з сякерай. Ён яшчэ пагаворыць з Міхалам. пагаворыць...

А сон не ішоў. Калі Завішнюк заплюшчыў вочы, усё пачыналася спачатку.

Тады ён зноў думаў пра Жэньку, думаў, што і яна любіць лес. Любіць, хоць ніколі пра гэта нікому — ні яму, ні Свеце — не гаварыла. А нашто гаварыць: ён, Завішнюк, і так ведае. Адломіць яна галінку верасу і нюхае... Дзьмухае нечага на яе, перабірае сінія пупышачкі пальцамі, як пчолка сваімі ножкамі... I зноў нюхае. А той верас нічым і не пахне. Можа, толькі кіслай зямлёй і балотам. Нашто яго нюхаць. Не-е... Жэнька любіць лес.

I ён думае тады, што забярэ яе з сабой, забярэ з яе тэхнікума і павязе дамоў, на Алтай...

Яму хутчэй хацелася заснуць, каб больш ужо нічога не думаць.

А сон не ішоў. Калі Завішнюк закрыўся рукамі ад агню, падумаў, што ў хаце ціха-ціха. Чуваць было, як пяе курню — аж храпе — у нагах на ложку кот (каторую ўжо ноч спіць з ім, Завішнюком, прызнаў за свайго), як пад лямпай звініць муха (сну заразе няма; лямпу трэба было патушыць), як шастаюць у пустым пакоі за перагародкай ходзікі.

Калі скрыпнулі вароты, ён адразу пазнаў, што ідзе Грасыльда. Так паволі адчыняла іх толькі яна. Яна паволі ішла і па двары, не адразу адчыняла і дзверы ў сенцы, як гэта робіць хто чужы, а згіналася на дрывотні і прымала з-пад ног то бярозавае палена дроў, якое скацілася з "вярсты" і цяпер, белае ўначы, кінулася ў вочы, то пусты кошык, які адкацілі куры ад варыўні аж да дзвярэй пад ганак, то ўносіла ў сенцы з двара парожняе вядро, якое забылася прыняць за відном. Грасыльда гаспадарыла ўсюды, дзе толькі была.

— Не спіш, сын? — спыталася яна з першай хаты.— Агонь, бачу, гарыць.

— Зачытаўся, цётка Грасыльда... Бывае.

— Вочы псуеш, сын. Спі. I так яны ў цябе...

— Вочы маладыя, цётка Грасыльда...

— Маладыя...— Грасыльда гаварыла, стоячы ля печы.— Ведаю, якія маладыя... Хаця маладое не спіць, цягнецца то да кніжкі, то на вуліцу. Вашы дзяўчаткі яшчэ нядаўна, спаткала, у вёску пабеглі. Прычасаныя, прылізаныя, надушаныя. I ногі ім не баляць. Там жа грузчыкі леспрамгасаўскія ў вёсцы. I шафяроў панаехала... Аўтакалона. I маладзенькія ёсць. Да мяне пастаяльцы два прасіліся. Вось вашы дзяўчаткі і пабеглі. Пачулі. Ты за імі глядзі, хлапец. Я жартую, старая. I гавару, мусіць, не тое, па-бабску. О-ха-ха... Бягуць. "Куды?" — пытаюся. "Гуляць... А што наш Вікенцьевіч робіць?" — пытаюцца япы ў мяне. "Вікенцьевіч?" — думаю я, нібы не ведаю, пра каго гавораць, а тады кажу: "Ён — не вы. Яму цаны няма. Малаціць пайшоў нанач. Мала-аціць, кажу. Не пускала, пайшоў. На ферме недзе..." — "Малоціць? Ён малоціць? Хі-хі..." — спыніліся і давай хіхікаць, што квактухі. I ўсё гэтая, з белай галавой, Света. Жэнька дык мяне ўважаецца: маўчала, зубы толькі паказвала... О-ха-ха... Што ж, маладым — маладое. I сам бы ўзяў ды ў вёску калі з дзяўчатамі схадзіў... Ці, можа, саромеешся чаго?

— Схаджу, цётка Грасыльда, схаджу.

— О-ха-ха...— Грасыльда нечага ўздыхала сёння, не сціхаючы.

Пакуль яна схадзіла па нешта ў сенцы — ляпала там векам ад шафарні, на сняданне, відаць, нешта рыхтавала загадзя — ды вярнулася, Завішнюк ужо справіўся апрануцца і перанёс лямпу ў першую хату. Грасыльда стаяла ў парозе з вялікай драўлянай лыжкай у руцэ, глядзела на яго, тады не сцярпела:

— Ды ўжо ж і пойдзеш, глядзі на яго... Я пасмяялася, а ён... Відаць, зноў не тое сказала. О-ха-ха... Дык ты ўжо хоць не баўся там, сын. Запіраць сенечкі не стану, каб не ўставаць.

— Не буду, цётка Грасыльда, не буду.

Яна больш нічога не сказала, адышлася з лыжкай да судніка і забразгала пасудай.

Малатарня загула якраз тады, калі ён выйшаў на двор. На вуліцы рыпелі калёсы, хроп конь і гаманілі мужчыны. На ферме гарэлі ліхтары.

Выйшаўшы за вароты, Завішнюк завярнуў на ферму. Ішоў пасярэдзіне вуліцы, па глыбокім пяску.

Неўзабаве ён ужо з віламі на плячы сярод лонваўскіх жанчын валок салому ад малатарні за кароўнік, да сцірты. Па растрэсенай белай саломе ішоў, як па дарозе, і баяўся з яе саступіць, каб у цемнаце не спатыкнуцца і не разбіць акуляры.

Раздзел шосты

Вечарынка

Два дні ішоў дождж — сцябаў зямлю без аддухі, без літасці. Аблажыла неба над Лонвай і лясамі, найшла навальніца, грымсла ад палудня да вечара, пасля бурыя хмары сплылі на Мсціжы, неба стала шэрае, нізкае, і з яго пасыпаўся дробны дождж, як праз густое рэшата. Не сціхаў ні на хвіліну, шумеў на стрэхах, дварах, агародах роўна, нудна, прамочваючы да пясчынкі сухую зямлю і наганяючы сон.

Па вуліцы ў Лонве пабеглі ручаі, шырокія, з жоўтай ад гліны пенай, вілялі ад плота да плота на пяску, вылізвалі сабе канавы, несучы ўсё, што траплялася на дарозе,— каменьчыкі, салому, трэскі, віткі ад плота, пілавінне — туды, да новай хаты Далінаў, да моста.

Паднялася рака, вада стала густая, парудзела і несла аднекуль з-пад Мсціжаў, дзе, відаць, ліў яшчэ большы дождж, бярвенне — недзе пазмывала яго з берагоў. Тоўстае бярвенне плыло па адным, рэдка — як мядзведзі куды пераплывалі з мсціжаўскіх лясоў.

За двое сутак ля Сырніцы расквасіла пагранзастаўскую дарогу, і машыны ў начную змену не пайшлі.

Вечарам у Лонве шафёры і грузчыкі з аўтакалоны справілі вечарынку. У хату іх ніхто не пусціў: на дварэ такая гразь, нанясуць,— не аддзярэш тады яе і рыдлёўкай, і яны асталяваліся ў калгаснай канцылярыі. Уваліліся гуртам, калі змяркалася,— дзверы ж у канцылярыю не запрэш, а ў хаце жыла толькі старая Палюха з дзвюма дочкамі; прынеслі аж дзве свае лямпы — забралі з катлапункта: хто не паспеў, павячэрае там упоцемку. Прывалаклі яшчэ па дажджы, не хаваючы, свой вялікі белы гармонік, які звалі баянам і да якога ў Лонве ўсе ўжо прывыклі,— і затрашчала з самага вечара падлога ў старой, але моцнай яшчэ Палюшынай хаце, некалішняй у Лонве карчме.

Завішнюк прыйшоў позна. Позна была вячэра — Грасыльда забавілася на ферме. Выйшаў на вуліцу і пайшоў каля самага плота, ступаючы па траве. Дажджу не было. Неба аблешчылася, пасля хмар здавалася цяпер ад месяца блакітна-белым, як снег зімою ў марозны дзень пад сонцам. Блішчалі на вуліцы лужы, у Палюшыным гародзе было поўна вады, і ў ёй мітусіўся вялікі жоўты круг: то дрыжаў, то падскокваў, як на хвалях, то збіраўся ў гармонік, а тады расцягваўся ў доўгую палоску. У тым месцы якраз сцякала з высокай вуліцы вада.

За Палюшыным гародам-ямай была Скарбовая аселіца, як звалі яе ў Лонве, цягнулася ад вуліцы, ад маленькіх свіронкаў аж да ракі. Завішнюк угледзеў, што за свірнамі выстраіліся ў два роўныя і доўгія рады калёсы-разводы. На белых, як срэбра, вышараваных аб пясок шынах дрыжаў халодны бляск месяца.

"Панаехала недзе і возчыкаў поўна вёска. У леспрамгасе — сіла",— падумаў Завішнюк. Ён падумаў яшчэ, што ў леспрамгасе зарабіць можна і што кожны любым макарам стараецца вырвацца туды з калгаса, што ў леспрамгас шмат пайшло мужчын, якія вярнуліся з вайны. I ён неяк паспачуваў лонваўскаму старшыні Міхалу, гэтаму нягегламу чалавеку з доўгімі рукамі, які некалі баяўся калгаса, а цяпер — як хочаш пра яго думай — бегае дзень і ноч на гэтай нязвыклай і чужой мо для яго рабоце — старшыньстве. Як бы ён ні рабіў, але ж робіць. Трэці год у Лонве нехта ж сее, жне і малоціць. Здае дзяржаве нарыхтоўку... Завішнюк ведаў, што гэтага адзін старшыня не робіць, што гэта рукі і мазалі ўсіх лонваўцаў...

У канцылярыі ў гэты час зрабілі перапынак. У хаце на покуці — было відаць з вуліцы праз акно (вокны былі нізкія, старая карчма падгніла знізу і асела) — нечае хлапчаня, дзержачы на каленях вялікі белы гармонік і хаваючыся за ім з галавой, рыпала чорт ведае што, хоць затыкай вушы; па кутках і ля сцен стаялі людзі.

На вуліцу высыпалі і абселі прызбу хлопцы і мужчыны — у фуфайках, у чорных кашулях, у камбінезонах і ў плашчах, валасатыя і ў кепках, пакамечаных, мурзатых, нацягнутых на самыя вочы ці адкінутых на патыліцу, каб свабодна звісаў на лоб кучаравы чуб — гордасць леспрамгасаўскага грузчыка. Людзі курылі, аж захліпаліся, выціралі мокрыя лбы і шыі — хто хустачкай, хто рукавом кашулі,— гаманілі, стукалі адзін аднаму рукамі ў грудзі — спрачаліся, смяяліся на ўсю вёску.

— А я гавару — Чаркашын дрэнь. Калі ён такі, хай бы праз Сырніцу цяпер праехаў... А то першы здрэйфіў... Чаркашын яго... Каб у мяне не чугрэй... Каб мне хто даў такія пакрышкі на месяц, на тыдзень, на суткі... Я б Чаркашыну вашаму нос падцёр... А што чугрэй...

— А не помніш, як зімой Чаркашын на чугрэі дзве нормы вашы па снезе за пояс заткнуў?

— Дзве нормы?

— Угу.

— Па снезе?

— Угу...

— Дзве нормы? Па снезе? Ды пайшоў ты са сваім Чаркашыным знаеш куды...

— Гата-га...

Каля шафёраў круціліся, як вераб’і ля малатарні, дзеці, падшыванцы з усёй вёскі, і лавілі кожнае слова. У кожнага лонваўскага падшыванца быў "свой" шафёр, які катаў у кабіне, браў з сабой аж на бераг на Вілію, даваў "кіраваць" машынай, пасылаў з грашыма да лонваўскіх баб па гуркі, а калі хто чапляўся за прычэп, вешаючыся на дышаль, даваў такой дзягі, што "аж скура смылела...".

Але ўсё роўна лонваўскія дзеці любілі шафёраў.

Завішнюк угледзеў, што воддаль ад усіх, ля самых леспрамгасаўскіх калёс, стаяў Юрка Даліна. Падышоў — не, не Юрка. Другі хлопец, падобны на Юрку. Тады Завішнюк падумаў, што Юрка гэтыя два дні, у дождж, хадзіў на лінію... Што ён там такое ўжо мог адзін зрабіць, але рабіў, найшоў. Акцызніка дык і на тым вунь ланцугу, што блішчыць ля калёс, не выцягнуў бы ў лес — не пайшоў бы. Быў дома. Два дні... "Трэба, відаць, адмовіцца ад такога рабочага. Адмовіцца, і ўсё. Плюнуць, махнуць рукой... Любы пойдзе за такія грошы — знайду яшчэ. Дзяржаўная справа і дзяржава за работу плаціць, не шкадуе... Адмовіцца?..— ён стаў думаць над гэтым словам.— Не хацелася б ад такога чалавека. Здаровы, плечавень, галава на карку ёсць, толькі яе за вайну ці, можа, і трохі пазней не туды завярнула. Рабіць жа то ён можа, і трэба, каб рабіў, бо дзе знойдзеш надта другога, Міхал не дасць, а калі школьнікаў пабраць — далёка не пройдзеш, на лініях за вайну лес парос... А што, калі і з ім пагаварыць? Па душах, як кажуць..." — Ён усміхнуўся, злавіўшы сябе на тым, што яму з усімі хочацца гаварыць "па душах". Толькі як ты зачэпіш гэтага "сызматага", як кажа Грасыльда, чалавека, у якога, калі на яго глянуць і паслухаць, здаецца — і душы ніякай няма. Чалавек многа пражыў і любіў толькі грошы. I яшчэ гарэлку... Ну і чорт з ім. Заўтра ж ён, Завішнюк, пойдзе да Акцызніка... Усё роўна ж трэба ісці — не гаварыць "па душах", дык гнаць к чортавай мацеры.

Ён стаяў на вуліцы ля частаколу пад самай Палюшынай рабінай. Рабіна была маладая, і за ягадамі на ёй не было відаць лісця. Пад рабінай была лавачка, мокрая яшчэ ад дажджу, не высахла, і на яе ўзбіліся дзеці — трое зусім малых, як гарбузяняты, хлапчукоў, якім яшчэ і блізка нельга было падыходзіць туды, дзе людзі спраўляюць вечарынку. Ускочылі на лавачку, пастаялі.

— Каб Палюха не ўгледзела...— зусім ціха прашаптаў нейкі з іх.

— Палюха? Цяпер?..— занадта ўжо смела, як дарослы, адказаў яму той, што ўсё падцягваў штаны, яны спаўзалі ў яго і спаўзалі.

Пачакаўшы, падшыванцы палезлі на частакол. Сталі рваць рабіну і соваць за пазуху.

Хрумсь-хрумсь...— чулася на плоце: дзеці елі рабіну — гаркату — як чортведама што...

На Завішнюка з рабіны пасыпалася раса, і ён ступіў да лаўкі:

— Чые вы?

Хлапчукі замерлі, пасля — як яблыкі з яблыні: пок, пок на зямлю.

Пастаялі, адышліся далей.

Хрумсь-хрумсь...— цяпер ужо хрумсцела на ўсю вуліцу.

— Настаўнік...— пачуў Завішнюк.— Новага, мусіць, прыслалі...

— Які настаўнік... Такса-а-тар...— зноў запісклявіў самы смелы.

— Гэ-э-э...— дзеці загалёкалі на ўсю вуліцу і памчаліся, ляпаючы сябе па сцегняках, у той канец вёскі.

I тут зайграў музыка,— адразу застагнала хата.

Дра-да-да... да! Дра-да-да...да! — неслася адтуль. Здавалася, стукалі не абцасы, а ў падлозе палезла дошка на дошку...

"I каму там было так лупіць? — падумаў Завішнюк.— Усе ж пад прызбай..."

На гармонік людзі з вуліцы павалілі ў хату. Завішнюк падумаў, што на такога музыку — а граў той, і праўда, як чорт ведае адкуль узяўшыся, такога ў вёсках рэдка знойдзеш — пойдуць усе. Яно і ішлі, ішлі з вуліцы грузчыкі і шафёры, ішлі жанчыны з таго канца вёскі, цягнуліся, як хвост, ззаду за імі дзеці. Завішнюку здалося, што і калёсы са Скарбовай аселіцы возьмуць завернуцца і пад’едуць бліжэй, аж да самай хаты, каб слухаць белы гармонік...

Калі Завішнюк зайшоў у сенцы, шафёры — тыя, што не спускалі з языка Чаркашына,— расступіліся і далі яму дарогу.

"Відаць, таму, што я ў акулярах",— падумаў Завішнюк. Першае, што ён убачыў, стоячы на парозе,— усе дзяўчаты былі ў хаце, ніводная не выйшла на двор "халадацца".

"Баяцца, мусіць, шафярні..." — падумаў ён.

Завішнюк у Лонве на вечарынцы быў першы раз, і яму раптам здалося, што ён дома, на Алтаі... Здалося толькі на адну якую хвіліну, а тады яго закруцілі ў парозе, падхапілі недзе ззаду, адапхнулі далёка ад сцяны, да праходу ў маленькі пакойчык за перагародкай, дзе цьмяна гарэла лямпа і сядзела з Палюхай некалькі жанчын. Жанчын ён не ведаў, бачыў першы раз.

Яму было неяк дзіўна і весела наглядаць, як з самага парога людзі ішлі ў танец па чарзе, адзін за адным, цягнуліся, а некаторыя нават рваліся, як дзе на работу, каб хаця яна не ўцякла ад іх, каб яе ніхто не вырваў з рук.

Шафёры, раскачваючыся і прытоптваючы, хто важна, стройна, як на свята, а хто сарамліва, як усё роўна ў канторы палучаў малую зарплату — Завішнюк ведаў такіх,— з парога падбіралі, падчышчалі ад сцен усіх дзяўчат і вялі Ў круг.

Хутка і лавы ўсе былі чыстыя, на іх цяпер прымошчваліся і выціралі плячыма сцены тыя, хто мо ніколі за жыццё не прытопнуў нагой нават п’яны... У іх з-за плячэй вытыркаліся стрыжаныя галовы дзяцей. I як туды пазашываліся дзеці? I тыя былі тут, што лазілі на вуліцы ў рабіны. Двое белагаловых, са шлейкамі на белых кашульках. Трэцяга Завішнюк не запомніў. Да дзвярэй з бакоўкі падышлі жанчыны, пасталі і, гледзячы на леспрамгасаўцаў, ківалі толькі галовамі. Адна з іх была сумная-сумная, пасля заплакала і пачала выціраць вочы, як гэта рабіла часта Грасыльда, ражкамі хусткі.

Завішнюк падумаў, што яна ўспомніла, гледзячы на поўную хату мужчын, сваіх такіх жа хлопцаў-танцораў, якія не прыйшлі з вайны і ніколі не прыйдуць...

Дра-да-да... Дра-да-да...— цяпер ужо, здавалася, крышыцца падлога і ляцяць з-пад кірзавых ботаў у шафёраў і грузчыкаў адны трэскі...

Пасля Завішнюк заўважыў, што ў іх з-пад ног падымаецца толькі пыл — густы і сівы. Падлога ў хаце была зліта вадой — высахла за колькі хвілін.

Калі расступаліся ў крузе пары, Завішнюк бачыў на самым покуце вялікі белы гармонік на каленях у кучаравага хлопца з кепкай на патыліцы. Гэта яго он прыкмеціў на вуліцы. Гармонік у яго ў руках то дрыжаў, то падскокваў, расцягваўся і рабіўся доўгі-доўгі, на ўвесь покут, то сціскаўся, заміраў і толькі ледзь-ледзь варушыўся — дыхаў. Музыка лілася бадзёра, роўна, пералівалася, бы рака, у якой плёхалася тысяча рыб, шумела, як малады лес, калі на яго паляціць вецер і трэпле, трэпле, аж ломіць сучча, пасля рабілася лагодная-лагодная, як лес летам раніцай у пагоду, калі ажывае і трапечацца, цягнецца да сонца ўсё ў ім жывое, а ты не бачыш, табе здаецца, што ўсё застыла, спавілося сінечай і спачывае, спіць, як і ўся зямля...

А за сінечай недзе далёка-далёка ў канцы лініі на Каралінскай пасецы — жоўтая палоска. Яна свіціцца і праз сінечу і праз туман... Завішнюк успомніў, што гэта града, колішняя пагранічная града, якую нааралі ў лонваўскіх лясах у дваццатым годзе і да трыццаць дзевятага па ёй не прарасло ні зярняці — усё знішчаў чалавек. Гэтулькі сасновага насення прыносіла сюды ветрам з Сырніцы, з сасновага бору, з Каралінскай пасекі, а яго выбаронвалі, выполвалі кожны дзень, каб на градзе не рос лес. Града — граніца, на градзе пазнаеш след...

Завішнюку пасля стала ад нечага аж горача ў грудзях. I лес, і сінеча, і гэта палоска-града — яны ягоныя... I Завішнюка ахапіла радасць ад таго, што яны ёсць на зямлі... Пасля было мякка на душы, здавалася, што нехта гладзіць па галаве, трэпле, растрасае валасы такой мяккай рукой і такой прыгожай. I яна пахне ўсімі сухімі травамі, якія толькі растуць на зямлі...

Яму ўспомнілася Жэнька... Здалося, што яна ціха ў лесе па мяккаму моху падкралася да яго ззаду і закрыла рукамі вочы. Ён аж уздрыгнуў; падумалася, што яна так ніколі не зробіць.

Дра-да-да... Дра-да-да...— стукалі аб сухую сукаватую і выбітую падлогу гумавыя абцасы ад кірзавых ботаў і жалезныя падкоўкі ад цяжкіх нямецкіх чаравік, якія невядома дзе дасталі аж праз колькі часу пасля вайны леспрамгасаўцы.

Было цесна аж ля сцен. Ніякага круга не было — варушылася, тоўхалася і ківала галовамі ўся Палюшына хата-канцылярыя.

Раптам захліпнуўся белы гармонік на каленях у кучаравага музыканта, які сядзеў цяпер без кепкі: яна спаўзла, відаць, у яго з галавы і звалілася недзе пад лаву. Усе спыніліся, маўчалі і не разыходзіліся — набралі былі імпэту. Толькі дзяўчаты пачалі выслізгваць з-пад рук у леспрамгасаўцаў і ціснуцца то ў пакой за перагародку, то да дзвярэй, хаваючыся за спіны тых, хто стаяў у парозе,— не ўсе дзяўчаты былі рады, калі іх валтузілі па хаце п’яныя грузчыкі. А тыя не разыходзіліся, бо не ведалі, чаму заціх гармонік.

— Чаркаш-шын!..— пранеслася раптам па хаце, як зашумеў вецер.

Завішнюк угледзеў, як праз адчыненае ад вуліцы акно ў хату на самы кут, дзе сядзеў музыкант, працягнулася доўгая ў белым рукаве рука — што бярозавае метровае палена. Працягнулася, дастала да белага гармоніка і лягла на мяхі...

І-і-іем...— енкнуў гармонік на каленях у кучаравага гарманіста і змоўк. Гарманіст таргануўся на куце і аж ускочыў 3 лавы. Але падняцца яму не давала рука ў белым рукаве — цяпер яна ляжала ў яго на плячы. Тады музыкант неяк вывернуўся з-пад рукі і, прыціспуўшыся да сцяны, утаропіўся ў акно.

— Га-га-га... Га-а-а...— пасля заржаў ён, што конь.

I толькі тады Завішнюк угледзеў, што ў акне стаяў чалавек. Чалавек быў у белай кашулі на такіх шырокіх плячах, што яны закрывалі ўсё акно, як бы яго завесілі абрусам. I толькі ўгары над белай кашуляй у маленькай чорнай праёміне акна варочалася знаёмая галава. Доўгая, з выцягнутым тварам, коратка падстрыжаная. Чорная пасма валасоў была прылізана з правага боку лба над самым брывом, як бы там прыліп шырокі і крывы жаночы грэбень. Нос у чалавека быў тонкі, доўгі і прыгнуты ўніз. Калі чалавек загаварыў, Завішнюк спачатку ўбачыў прыгожыя белыя зубы, а пасля пачуў чысты голас-бас:

— Перакур, чумакі!.. 3 драматой!.. А ты-ы...— ён прыняў руку з белага гармоніка і паклаў яе, растапырыўшы пальцы, на кучаравую галаву гарманіста,— аддыхні. Разанеш барыню. Мне!..

— Давай сюды, Чаркас... Праз акно... Скакай!..— закрычалі яму аднекуль з парога.

Леспрамгасаўцы расступіліся, ціснуліся да сцен, давалі месца пасярод хаты. Відаць, хацелі паглядзець на Чаркашына — той, мусіць, умеў танцаваць,— а мо і баяліся яго. Ды і музыка ж маўчаў, не граў. Завішнюка зусім прыціснулі да сцяны, ён стараўся як-небудзь пралезці наперад, але яму не ўдавалася; ён тады стаў на дыбачкі, але заміналі галовы па хаце. Яму нечым спадабаўся сёння ўвечары гэты вялікі чалавек — захацелася паглядзець на яго самога і на ягоны танец.

- Давай, Чаркас, праз акно!..— крычалі ўсе ў парозе і смяяліся. Завішнюк убачыў там маленькага Вярбіцкага ў цюбецеечцы і гарбаносага белагаловага Калясня.

— Карчма на плячах астанецца...— Чаркашын адхінуў рукою кучаравую галаву музыканта і паказаў на хату: — Расступіцца! Хай падлога астыне...

Людзі расступіліся адразу і ў самым парозе. Чаркашын паявіўся ў дзвярах гэтаксама, як і ў акне. Прасунуў доўгія рукі ў белых рукавах і пачаў адчыняць другую палавіну дзвярэй — была адчынена толькі адна. Чалавек штукаваўся — любіў, відаць, гэта, і за гэта яго, мусіць, любілі, бо ў праёміну дзвярэй магла пралезці яшчэ палова такога Чаркашына, яны ў некалішняй карчме былі, як брама.

Дзверы ў яго руках адляцелі адразу, ён піхнуў іх недзе ў сенцы, дзе яны глуха стукнулі аб сцяну, і пайшоў праходам. У начышчаных ботах, у чорных штанах і белай кашулі. Высокі, аж пад столь, плячысты, што воз сена, стройны і роўны, што сасна ў бары, смуглявы і вясёлы, з усмешкай на белых зубах, як у дзіцяці, ён ішоў на круг... Усе маўчалі, маўчаў і музыкант — відаць, чакаў яго каманды.

Раптам усе зашумелі — нехта аж захліпаў ад смеху — і сталі паварочваць галовы недзе да грубкі, не глядзелі ўжо на Чаркашына. Завішнюк убачыў, як, перваліўшыся цераз парог і стараючыся ўхапіцца Чаркашыну за штаны, куляўся, што падстрэлены звер, Андрэй Акцызнік. Расхрыстаны, з мокрым тварам і бліскучай лысінай пад рэдкімі сівымі валасамі ў заляпаных аж з халявамі шырокіх гумавых ботах,— і ён цягнуўся на круг, як сабака за сваім гаспадаром, які тут яго пакорміць.

Завішнюк здагадаўся, што Чаркашын піў увесь вечар у Акцызніка і сёння зусім спаіў яго. Нашто толькі прыцягнуў на вечарынку?..

Выйшаўшы на сярэдзіну хаты, Чаркашын спыніўся і пакланіўся — нізка пакланіўся, здавалася, пераломіцца ў паясніцы, у кут, не туды, дзе сядзеў музыкант, а ў другі кут, дзе стаяла старая канцылярская шафа з паперамі наверсе... Завішнюк аж здрыгануўся: там на лаве прыхінуліся Жэнька са Светай. I як ён, Завішнюк, не ўгледзеў іх дагэтуль?

Пасля Чаркашын махнуў рукой музыканту, нібыта сыпнуў яму жменю манет, і адразу ж топнуў нагой. Пачуўся рэзкі стук, бы дзе стрэліла калясо пад прычэпам.

Гарманіст разануў такую барыню, што, здавалася, пасыпаліся з машыны на беразе Віліі аж у ваду сухія бярозавыя дровы-метры — даганялі адно аднаго і звінелі, як звон.

Чаркашын прайшоў па шырокім крузе, шырока размахваючы рукамі ў такт нагам, і раптам спыніўся ля Андрэя Акцызніка — той стаяў і зыбаўся на нагах — і, паказаўшы яму на хату, закрычаў:

— Пратапчы!.. Цвёрда!..

Акцызнік адразу задраў галаву, расставіў рукі і выкінуў уперад нагу ў шырокім гумавым боце. Пасля яго страсянула ўсяго, і ён завалюхаўся па хаце, не адрываючы ног ад падлогі, кульгаючы і спатыкаючыся... Здавалася, падлогай пацягнулі мех, набіты мякінай, і яна цярусіцца праз дзіркі...

— Давай, давай!.. Танчы-ы-ы-ы...— Чаркашын прысядаў, пасля выпростваўся і, выцягнуўшы руку, ішоў па хаце, нібыта вёў Акцызніка на павадку.

Акцызнік топаў нагамі, бы мясіў на вуліцы гразь, згінаўся і адгінаўся, нібыта падымаў дровы і грузіў на машыну, матляў галавой з боку на бок — яго хістала. Пасля ён, мусіць, добра разабраў музыку, падскочыў, як малады бычок, якога ўкусіў авадзень, прыгладзіў дзвюма рукамі рэдкія валасы на лысіне — яшчэ помніў, што трэба рабіць,— і... грымнуўся на калені — пайшоў упрысядкі...

— Га-га-га...— аж загрымела ў хаце: Чаркашын са смеху схапіўся за жывот.— Танчы-чы-ы... Мясі... Лысая патэльня... Раўняй, раўняй... У-у-у... звіўся...— Ён нагнуўся над Акцызнікам, пастаяў і шлёпнуў яму даланёй па лысіне.

Старая Палюшына хата стагнала ад смеху. Здавалася, падымалася і апускалася столь.

Людзі хлынулі зірнуць на Акцызніка, што ён робіць на падлозе,— Чаркашын зноў адапхнуў усіх да сцен. Завішнюк адчуў — там, дзе ён стаіць, трохі параскашнела, і злавіў сябе на тым, што падумаў: Чаркашын любуецца сабой і здзекуецца з чалавека. Спаіў і прывёў паказаць. Падумаў пасля яшчэ, што варта Акцызніку, што чалавек самахоць бразнуўся на калені і што яго цяпер трэба будзе радымаць...

— Хлопцы, хлам — з дарогі! Я еду...— Чаркашын аж дрыжаў, як перагрэты матор у машыне.

На хату выбеглі Вярбіцкі ў цюбецеечцы і Калясень, узялі Акцызніка за рукі, за ногі і павалаклі да дзвярэй — на вуліцу.

— Заснуў... Заснуў...— рагаталі ў парозе.

А Чаркашын, вялікі і прыгожы, хітры і задаволены, паплыў па хаце. Ціха-ціха, нават дзіўна было, каб такі рослы чалавек так нячутна ішоў на сукаватай і пашчапанай старой падлозе... Пасля ён трасянуў стрыжанай галавой — рассыпалася пасмачка валасоў на лбе, адкінуў галаву назад — надулася шыя, узмахнуў рэзка і спрытна рукамі і падскочыў угору... Тады, падаючы на адно калена, закруціўся па крузе — пайшоў, пайшоў упрысядкі.

— І-і-і-эх!..— узмахваў і ўзмахваў ён рукамі, падаў і падаў на адно калена... У белай кашулі і чорных штанах, ён цяпер быў падобны на падстрэленага на балоце пад Сырніцай жорава, які вунь як хацеў і не мог падняцца з зямлі. Было ў гэтым, здавалася Завішнюку, нешта вялікае ад разгулу чалавека, прыгожае ад яго нязмернай сілы і трагічнае ад ягонай бездапаможнасці перад самім сабою...

— І-і-і-эх!..— Усхапіўшыся, Чаркашын стаў дробненька-дробненька перабіраць абцасамі. Дробненька і ціхенька. Зноў сціхла Палюшына хата, і нехта ў парозе з мужчын прашаптаў: "Пайшоў сваю чачотку. Ну і даёць..." "Малоціць, як цапамі ў вайну..." — уздыхнула яму ў адказ Палюха з дзвярэй, што вялі ў каморку.

Чаркашын перабіраў нагамі і стаяў на месцы, як дрэва, якое падрэзалі з двух бакоў, а яно дрыжыць, пагінаецца і зноў адхінаецца назад, не падае. Вялікае дрэва цяжка скінуць з пня. Пад абцасамі ў Чаркашына, здавалася, вышчэпліваюцца са старых дошак у падлозе засмаленыя сукі і пырскаюць на застолле, да гарманіста, як іскры, як дробныя трэскі з-пад сякеры.

Людзі зноў сціснулі круг: здалёку ж не ўгледзіш, як ходзяць у чалавека ногі.

Завішнюк цяпер толькі бачыў, як матлялася над усімі галава з боку на бок, што шапка сланечніку ў гародзе ад ветру; адтапырвалася, надзімалася на спіне, што мех, белая кашуля, увачавідкі цямнеючы,— мокла ад поту; як знікалі, пасля зноў выскоквалі з грамады шырокія плечы, як пасля яны зноў пайшлі на грамаду, распіхалі людзей.

— Рас-с-ступісь!.. Кру-у-у-уг!..

Чаркашын пачаў адыходзіць спіною назад, да гарманіста, раскінуўшы рукі на ўсю хату. Усе адхіснуліся ў парог, дзе і месца там знайшлося.

Чаркашын на адну толькі якую хвіліну спыніўся, не адбіваў сваю чачотку, прыціх, справіўся нават махнуць далонню па лбе — паправіў валасы,— тады раптам з месца падскочыў вышэй лавы, дастаючы галавою аж да столі, распластаўся ў паветры, як птах, і ўпаў на рукі. Завішнюк пасля толькі ўгледзеў, як ён даткнуўся рукамі падлогі, страпянуўся, выгнуўся, што вуж, кульнуўшыся цераз галаву, і стаяў ужо на нагах... Не стаяў, зноў пайшоў па крузе, падаючы то на адно, то на другое калена, то круцячыся ўпрысядкі, як вялікі бярозавы ваўчок...

Хата стагнала — леспрамгасаўцы лупілі ў свае суровыя ад мазалёў, агрубелыя ад шрамаў і смалы, цвёрдыя, як дуб, далоні...

— Арціст!.. Арціст!.. Давай, Чаркас, маць яе так!..

Хата была заварушылася, затопала, гатовая ўся пайсці ў скокі, тады раптам змоўкла, насцярожылася, бо захліпнуўся гармонік, сціснуты здзіўленымі рукамі гарманіста. Стала ціха, як пасля раптоўнага дажджу.

Гэта Чаркашын быў спыніўся, стаў як укопаны і даў музыканту знак: маленькі адбой, і пайшоў, памаленьку пайшоў у кут да шафы, дзе сядзелі Жэнька са Светай.

Завішнюк чамусьці падумаў цяпер, што Чаркашын жа яшчэ зусім малады, яму, можа, якіх толькі трыццаць гадоў. I тады стала трывожна-трывожна...

Чаркашын падышоў блізка да самай Жэнькі — Завішнюк злавіў сябе на тым, што ведаў наперад: да Жэнькі падыдзе, а не да Светы,— пакланіўся, не так, як перш, а ніжэй — нізка-нізка, сагнуўся, упіраючыся галавой у шафу, і шырока павёў рукою аж ля самай падлогі. Завішнюк угледзеў, як пальцы ягонай рукі зачапіліся былі за насок бота.

Хата зноў заварушылася і ажыла, зашумела, засмяялася. Усе былі рады, нават такога не чакалі: Чаркашын просіць Жэньку, яны будуць удваіх ісці барыню. Усе хацелі на такое паглядзець, і хутчэй.

Жэнька спачатку зірнула сваімі вялікімі чорнымі вачыма на Чаркашына — здзівілася,— тады раптам зачырванелася ўся з твару і стала спалохана зыркаць вачыма па хаце — шукала ратунку.

Чаркашын пакланіўся яшчэ раз і яшчэ раз павёў ля падлогі рукой. Тады Жэнька адхінулася назад і прыціснулася да сцяны, хаваючыся неяк бачком за Свету, як птушаня за чужое крыло. Жэнька не хацела ісці ў круг, і Завішнюк ужо ведаў, што яна і не пойдзе, нізашто не пойдзе. Не тое што Света: сядзіць, толькі зубкі свае паказвае, нахінулася ўперад і стрыжэ, стрыжэ вачыма — так любуецца Чаркашыным. Яна пайшла б, пайшла б, але яе не запрашалі.

Чаркашын раптам павярнуўся на хату і пляснуў у далоні... Тады хата так запляскала, што здалося — з’ехалася на вуліцу аўтакалона і шафёры, згаварыўшыся, уключылі адразу ўсе маторы.

Чаркашын стаяў і ўсміхаўся. Цяпер ён рабіў тое, чаго хацелі ўсе, і быў смелы. Вунь які смелы...

— Не хочаш, знач, мая Чарнушка, ісці з намі, шафярамі?.. Чарнейшай баішся стаць? А мы папросім...— Ён яшчэ раз пакланіўся, ледзь-ледзь толькі і хуценька, і працягнуў руку.— Не хочаш? Зашываешся ў норку? Так, знач, не хочаш нясці-вязці культуру ў народ?.. Адказваешся...— Ён нават ведаў, што трэба перад усімі гаварыць.— А мы прасіць доўга не будзем. Мы — народ просты. Раз — і ў дамках...— Ён апусціў сваю доўгую і выцягнутую руку і паклаў Жэпьцы на калена.— Ножкі, можа, баляць, што цыпаць не хочаш? Дык мы цябе занясём на хатку... На ручках... Сілы хопіць. Ці, можа, баішся нас, мурзатых? Прыручым... Не такім рожкі ламалі...— Ён прыняў руку з калена і тут жа з сілай зноў хлоппуў па ім.

— Пусці-і-і...— ціха, зусім ціха, відаць, сціснуўшы зубы, прагаварыла Жэнька, і яе мала хто пачуў.

— Пракатаю-ю-ю!..— гэтаксама ціха, але груба адказаў ёй Чаркашын і тут жа, схапіўшы пад пахі, падняў з лавы, як нешта лёгкае-лёгкае. Жэнька не паспела, відаць, апамятацца, хацела ўхапіцца рукамі за Свету,— тая раптам адхінулася — не дастала, і цяпер махала толькі імі ў паветры. А Чаркашын, трымаючы яе пад пахі і падняўшы яшчэ вышэй ад падлогі, нёс на хату ў круг. Цяпер Жэнька стала круціць галавой — азіралася па баках — і махаць пагамі — вырывалася. Завішнюк бачыў толькі, як яе чорныя валасы растрэсліся і закрывалі ёй твар. Тады яна стала папраўляць іх абедзвюма рукамі.

Данёсшы на сярэдзіну хаты, Чаркашын апусціў яе асцярожна на падлогу, трымаючы ўсё пад пахі,— баяўся выпусціць. Ён ужо ведаў, што яна ад яго ўцячэ. Пры ўсіх. А ад яго ніхто яшчэ не ўцякаў... Не-е...

— Слёзкі, Чарнушка, схавай... А то мы іх вытрам. Шаўковай шафёрскай кашулькай...— Ён раптам выцягнуў адной рукой з-пад дзягі падол сваёй белай кашулі, павёў ім сабе па твары — высушыў пот — і зноў запхнуў пад дзягу. Хуценька, адным махам. Быў ён цяпер злосны, радасны і настырны, як чорт.

— Польку-у-у!.. Барыню мая Чарнушка не любіць. Не па сэрцу...

Музвкант быў напагатове. Нагнуўся на хату, выцягнуў шыю і трымаў белы гармонік на самых канцах каленяў... Польку ён урэзаў адразу, калі Чаркашын толькі павярнуў на кут галаву.

Чаркашын, трымаючы Жэньку пад пахі, выдаў ля яе такую чачотку, што недзе за перагародкай у Палюхі зазвінелі міскі. Пасля адарваў ад падлогі маленькую, стройную і кволую Жэньку і закруціў па хаце. Здавалася, гэта ён робіць у злосці, каб размахнуцца і кінуць яе некуды прэч за тое, што яна не пайшла сама з ім у танец. Не, гэтага танца ён не хацеў, не хацеў... Усе ж бачаць, што ён сваё не ўзяў...

Завішнюк угледзеў, як Чаркашын раптам даў музыканту другі знак рукой:

— Вальс! Полькі гарадскія не любяць...— і паплыў па хаце, цягнучы за сабой Жэньку. Яна маўчала, глядзела толькі ў падлогу і нават не пераступала нагамі. Нават не вырывалася — рабі што хочаш, а танцаваць не стану, не стану... Тады Чаркашын зноў падаў музыканту знак:

— Барыню... Разагрэць яе... Халодная... Змерзла на дажджы ў лесе за дзень...— і пайшоў шырокімі крокамі па крузе, ведучы яе за руку. Яна, відаць, забыўшыся, ступіла за ім. На хаце падумалі, што яна нарэшце наважыла і пакажа Чаркашыну, як трэба танцаваць, і запляскалі ў далоні. Тады Жэнька раптам уздрыгнула, рванула ад Чаркашына і застыла, закрыўшы твар адной рукой.

У хаце перасталі пляскаць у далоні. Прыціхлі, насцярожыліся. Цяпер усе ведалі — Чаркашын сарваўся на Жэньцы. Што ж ён будзе рабіць?

Жэнька больш не чакала. Яна пачала — што мела сілы — вырываць сваю руку з рук Чаркашына. Таму цяпер было ўжо не да танцаў: хацеў утрымаць яе ў крузе, а дзеля чаго, мо і сам ужо не ведаў. Жэнька выкручвалася, як толькі магла. Яе чорныя валасы сцёбалі яе па твары, па шыі...

— Пусці-і-і... Людзі...— нарэшце аж заплакала яна і пачала аглядацца на хату, не на людзей,— людзей яна, мусіць, саромелася,— а шукала, куды б збегчы, схавацца. Праваліцца мо хацела скрозь зямлю ад сораму.

— Пусці дзяўчыну... А то я скора...— Завішнюк убачыў, як падалася ад грубкі на хату старая Палюха.

Цяпер хата загула, што дзікі вулей. Адны — на Чаркашына, другія — на Жэньку.

А Чаркашын стаяў — ні з месца, сцяў сваімі дзвюма рукамі Жэньчыну руку і нагінаўся, нагінаўся, ці не хацеў пацалаваць.

— Пусці... Пусці-і-і...— ціха галасіла Жэнька.

Завішнюк толькі пасля ўжо, калі апынуўся ў крузе, падумаў быў на якую хвіліну, што перад ім адразу расступіліся ўсе да аднаго — і грузчыкі, і лонваўцы,— як толькі ён рвануўся на хату. Далі дарогу — праход. Можа, зноў таму, што ён прыезджы і ў акулярах?

I толькі пасля ўжо, калі ў яго смылела ад болю правая далонь, а Чаркашын трымаў яго за грудзі, і душыла кашуля на шыі, не даючы дыхаць, ён падумаў яшчэ, што ледзь дастаў да гэтай бліскучай ад поту і выгаленай шчакі. Каб не падняўся на дыбкі, мусіць бы, і не дастаў...

Акуляры ў яго — ён не помніць калі — упалі недзе на падлогу і адскочылі далёка пад лаву; нехта дастаў іх і сунуў яму, Завішнюку, у кішэню, ён заўважыў. Дастаць бы іх, надзець, нічога ж не відаць, але душыць кашуля, і ён абедзвюма рукамі ўхапіўся Чаркашыну за руку.

Той глядзеў на яго не то здзіўлена, не то злосна. Вочы ягоныя наліваліся крывёю паволі-паволі, пасталі, нават не лыпалі. А рука ўсё сціскала і сціскала на шыі кашулю. Пачынала звінець у галаве...

Чаркашын раптам захроп:

— Як каршун кінуўся, га? Па мордзе мяне біць, скаціна, га? За што? На мірных танцах, інцілігенцыя мазаная? Ды я ж цябе... Ды я ж цябе — на трэскі. Пілавінне пасыплецца...— Ён пачаў трэсці яго, Завішнюка, за грудзі.— Толькі я рук сваіх шафёрскіх не стану пэцкаць... Га... Га-га-га... Ых-ты... 3 воч маіх шафёрскіх матай скарэй... Перадумаю... Разбярэ... Тады беражыся...— Ён памаўчаў быў.— Што? За Чарнушку рашыў сваю галаву падставіць? Давай-давай... А яна, твая Чарнушка, заўтра сама ка мне ў кабіну сядзе. Прыбяжыць... Было ў нас і не так... У-у-у... скаціна. Ён мне, Чаркашыну, па мордзе?.. Вон! Вон з вечарынкі, каб і смуроду...— Ён адпусціў руку і піхнуў Завішнюка ў парог да грузчыкаў.— Хлопцы, марш яму... Сыграць...

Але ў парозе маўчалі. Маўчаў і музыкант. Тады Чаркашын раптам перамяніўся ў твары і пайшоў па крузе.

— Ну, што маўчыцё, што? Ну што я такое зрабіў, хлопцы, што? А мне па мордзе. Мне...— Ён біў сябе кулаком у грудзі.— За што? Ну што маўчыцё? Чаркашын вам ужо не Чаркашын, га? Па мордзе яму, га? По-о-ольку-у-у!..— Ён закрычаў на ўсю хату, як мог, пакрыўджаны і зняважаны, як яму недзе, мусіць, здалося. Зароў — аж звінелі ў вокнах шыбы.

Музыкант хапянуў "Чаркашынаву польку", і зноў задрыжала хата, як і папачатку. Вечарынка была ў разгары.

Не ставала на ёй толькі Жэнькі і Завішнюка. I яшчэ Акцызніка — ён п’яны спаў у Палюхі ў сенцах на голай зямлі-гліне.

Света ўвесь вечар танцавала з Чаркашыным.

Ён не ўгледзеў у хаце, куды кінулася Жэнька, убачыў толькі, як яна адкінула абедзвюма рукамі растрэсеныя валасы з твару... Толькі гэта цяпер ён і помніў...

На вуліцы ўжо не блішчалі лужы, месяц з’ехаў аж на самую вёску, пачырванеў і не свяціў. Даводзілася ступаць дзе папала. Пад нагамі чвякала гразь.

У Акцызніка ў хаце агню ўжо не было: спалі.

Завішнюк адчыніў — падняў на руках — цяжкія варотцы на двор, збітыя з новага частаколу, і пайшоў паціху ля акна. Стаяў ля дзвярэй, пеераменьваўся з нагі на нагу. Як яму цяпер не хацелася стукаць... Як не хацелася спатыкацца з Жэнькай... Але пайсці назад ён не мог. На яго нахлынула нешта гарачае-гарачае.

Ён хацеў, вунь як хацеў бачыць Жэньку, зірнуць толькі на яе. А чаму цяпер? Заўтра ж ён яе ўбачыць, увесь дзень будзе разам у лесе на лініі... Як далёка да заўтра! Ён прыхінуў бы яе цяпер да сябе, толькі прыхінуў... Заўтра, ці калі яшчэ, ён гэтага ўжо не зробіць, ён ведаў. Прасіў бы, каб яна даравала яму, бо ён павінен быў адразу даць Чаркашыну па яго п'янай мордзе. Але ж чаму Жэнька сама не зрабіла гэтага? Не-е... Жэнька добрая. Яна гэтага не зрабіла б ніколі. Пры чужых людзях... Як ён вінаваты перад ёй...

Ён узяўся за клямку — дзверы былі зашчэплены з сярэдзіны, тады ён ціха пабразгаў клямкай, думаў нават, што лепш было б, каб і не пачулі. Але ў хаце адразу нешта грукнула аб падлогу і затупалі босыя і лёгкія ногі. Не спалі яшчэ ў Акцызніка, хоць і агню не было.

— Хто там? Ты, Андрэй?.. Гы-ы-ы?.. Ліха на маю галаву... Не пушчу, не пушчу. Пад плотам, пад плотам можаш... А ў хату не ступіш, не ступіш... Лайдак, лайдак... Прапіў усё, прапіў... Што?

Завішнюк пазнаў Юзэфу Шульгу і адазваўся.

Яна доўга маўчала, тупала па хаце, тады скінула з прабоя кручок і выйшла на ганак, уся захутаная ў нялікую чорную хустку.

— Жэнька дома?

— Дома. Прыйшла ж нядаўна... Ціхенька... Адна, без Светы. Раздзелася скарэй і ў пасцель. Я загаварыла — маўчыць. Як падмянілі дзяўчыну. А тая дзе, Света?

— Скажыце, хай Жэнька выйдзе. Я пачакаю на вуліцы.

— Скажу, чаму не скажу. Хай жа выйдзе. А дзе мой? Можа, спатыкалі?

— I твой і Света на танцах у канцылярыі... Паклічце Жэньку...

— На танцах? Мой... Ай-ай-ай... Ды ўжо ж, паклічу. Яна не спіць. Ляжыць ціха.

Жанчына хутка вярнулася. Выйшла на вуліцу, абціскаючы ля шыі чорную хустку.

— Не пойдзе. Спыталася хто — і не пойдзе.

Завішнюк гэтаму паверыў адразу. Пастаяў яшчэ трохі, памаўчаў. Маўчала і Юзэфа.

— Спакойнай вам ночы, цётка,— сказаў ён і пайшоў памалу сцежачкай.

— Дзякуй, дзеткі...— няскора яшчэ адказала яму Юзэфа.

Месяц зусім ужо схаваўся за Палюшыну вялікую ліпу, і на вуліцы яшчэ больш сцямнела. Завішнюк ішоў па гразі.

Раздзел сёмы

Лімб. Алідада

"Лімб і алідада зверху закрыты металічным чахлом..."

Над Юркам шумелі сосны...

"Лімб... Алідада..." — доўга думаў ён.

Яму здавалася тады, што ён ідзе Каралінскай пасекай з трыножнікам ад тэадаліта цераз плячо. На зямлю зверху падаюць сасновыя шышкі, б’юць па ўтаптанай сцежцы, як яблыкі ў садзе. Сыплюцца сасновыя іголкі, цярусяцца за шыю і колюцца. Юрка засоўвае тады руку пад галаву і абціскае сена. Доўга пасля ляжыць не варушачыся, з заплюшчанымі вачыма на сваёй мяккай пасцелі аж пад страхой і глядзіць угору. Праз патрэсканую драніцу ў хлеў на сена сочыцца белы месяц. 3 вёскі чуваць нечыя хрыпатыя галасы і нават як пяраць у Палюшынай хаце нагамі.

Недзе падыспадам шапаціць сена, асядае, і Юрку зноў здаецца, што ціха-ціха шумяць сосны і што ён ідзе з лентай па Каралінскай пасецы. Нацягнуў ленту туга-туга, як маці пражу-аснову, накручваючы на навой, калі пры немцах ткала кросны. Лента чапляецца на зямлі за сухі багун, звініць. А Юрка цягне яе, цягне — нават так не вучыў рабіць і Завішнюк. А на другім канцы ля ленты, прыпаўшы на адно калена, нагнулася Жэнька. Юрка бачыць, як яна совае і совае бліскучы жалезны прут у зямлю і ніяк не можа пракалоць яе... Відаць, на корч налучыла. Тады яна тузае ленту да сябе, паказвае Юрку, каб ён ступіў, ну хоць на паўкрока ўбок. Не, Юрка не ступіць, не адыдзе ад меткі... Не паслухае нават самой Жэнькі. Тады яна разводзіць рукамі — што ёй рабіць? Хай патрымае ленту ў руцэ... А то прыколе да зямлі, а сама гойсае па лініі...

"Лімб і алідада зверху закрыты металічным чахлом з двума аконцамі, праз якія адлічваюць лічбы на лімбе..." — стаяць у яго вушах незнаёмыя словы. Гэта Жэнька паўтарае за Завішнюком. Ён вучыць яе.

Калі Юрка не думае пра Жэньку, чуе тады, як зноў пад ім шапаціць сухое сена,— не зляглося яшчэ: нядаўна прывезлі з Цянёў з бацькам два вазы "балота", і цяпер яго ў хляве многа — аж за бэльку... I тады зноў ён ідзе праз Цяні з трыножнікам ад тэадаліта за плячыма, адзін, без Завішнюка і без Жэнькі, як Чумак з ручным кулямётам. За Цянямі, на бары, дзе да вайны рэзалі лес, хімгасцы рвуць карчы. Мусіць, прыехалі аднекуль гэтыя хімгасцы: яны — не лонваўскія. Лонваўскіх Юрка ведае, яны ў чорных фуфайках. Іх трое. А гэтыя — два мужчыны ў ваенных гімнасцёрках. I рвуць карчы не так, як лонваўцы.

Лонваўцы падважваюць пні — гушкаюцца на доўгім парубні і крэкчуць, крэкчуць... А новыя — рвуць аманалам. Юрка не ведае, як яны гэта робяць. Ні разу да іх не падыходзіў. Але пасля іх на пасецы астаецца бліскучая папера і вялікія парваныя рудыя мяшкі з паперы, укачаныя ў белы пыл, мусіць, аманал. I шнуры валяюцца доўгія і чорныя — пагарэлі. Шнуры Юрка бачыў такія ў партызанаў.

Гэта бікфордавікі, ён ведае. Запалі такі шнур — ён шыпіць і выкручваецца, што гадзюка, калі на яе наступіш... I дым ад яго горкі...

На пасецы пасля чужых хімгасцаў астаюцца яшчэ ямы. Глыбокія, як ад мін. I на дне ў іх — чырвоная гліна. Каля ям пушачкі ад капсуляў, новыя, з кардону, і казлякі. Казлякоў — што насыпана, але яны ўсе старыя, белыя, пасохлі ад сонца.

На пасецы рэдкія сосны, высокія — аж сагнуліся, самотныя, сіратлівыя. Калі глядзець на іхнія вярхі здалёку,— здаецца, што гэта чорныя воблакі недзе над Віліёй. Сосны накінулі некалі на насенне — і малады соснік ужо заслаў пасеку, схаваў з вачэй жоўты пясок, пні і верас з сіўцом. Соснік ладны — яго падкопваюць: дзяруць карэнне на кошыкі. Жоўтае карэнне валяецца ля самай дарогі, падымеш яго — пахне смалой і зямлёю.

Юрка ўсё помніць, што бачыў за гэтыя дні на пасецы, усё ў яго стаіць у вачах. Нават ямкі і пясок, падняты на дарозе за Цянямі,— дарогу парылі краты. Учора днём над кратовымі ямкамі лёталі белыя матылькі, а на жоўтым пяску скакалі конікі-цвыркуны. А ля кратовых ямак — грыбы лісіцы выскачылі з зямлі, дробненькія яшчэ, і пабеглі дарогай, якраз там, дзе выбілі тор калёсы.

Юрка помніць, што кожную раніцу відаць сляды на пяску ля кратовых нор. Сляды тыя ад Акцызнікавых гумавых ботаў і ад ягоных, Юркавых, босых ног. Юрка пазнае кожны раз свае сляды — "босыя": ён носіць цяпер цяжкія бацькавы чаравікі на плячы і абувае іх толькі на лініі, дзе колецца, дзе можна прасадзіць нагу, а дарогай ідзе босы — так лягчэй ступаць і здаравей нагам і абутку, як кажа Акцызнік.

Раптам Юрку робіцца балюча-балюча, і тады нехта як адганяе ад яго сон. А здавалася ўжо, што яго, Юрку, пачынала атуляць сена, падымацца з бакоў і зацягваць шчыліны ў страсе, праз якія калоўся востры месяц,— лез са сваімі белымі шпількамі проста ў вочы. А цяпер нехта ўзяў ды раскінуў зноў сена, і зноў месяц рэжа вочы, нават калі іх заплюшчыш,— трэба адварочваць да сцяны галаву.

Юрка прыўзняўся і апёрся на локаць — локаць схаваўся ў сена. Тады Юрка сеў. Яму вунь як нудна. Ён чуе, як грукаюць нагамі ў Палюшынай хаце: да яе ад іх, Далінаў, недалёка. Ён мог бы ўскочыць, ссунуцца з сена — нават не злазіць па драбіне,— адчыніць дзверы ў хляве так, каб яны не скрыпнулі, і шмыгнуць праз рассунуты ля студні паркан на агароды. Не трэба і нагамі грукаць ля акна, каб пачула маці. Але Юрка не пойдзе. Не пойдзе на вечарынку босы. Дагэтуль ён хадзіў, бегаў з Валуйком і Сідаркам па вуліцы, тырчаў пад вокнамі і нават на куце сядзеў ля музыканта босы. А цяпер не будзе. I на вуліцы ля Палюхі блізка не пакажацца, хай там круціцца Сідарка з Валуйком. Ён мог бы і абуць вялікія бацькавыя чаравікі, якія носіць у лес. Яны стаяць на шафарні ў сенечках. Сенечкі яшчэ не запёрты на кручок — бацька не прыйшоў дадому. Але чаравікі сёння мокрыя і цяжкія. Ён забыўся іх паставіць на печ, каб падсохлі... Хаця заўтра ўсё роўна трэба лезці ў Сырніцы ў балота.

Калі ён нанава клаўся, пад ім асядала сена, шапацела і шапацела, а яму здавалася, што шумяць у Сырніцы сосны. Тады ён зноў усхопліваўся і, апёршыся на руку, падцягваўся і садзіўся вышэй. Пасля быў ссунуўся аж да самай бэлькі — ногі яго звіслі са сцірты, і ён пачуў, што ім холадна. Не. Ён не пакажацца босы нікому на вочы... Можа ўгледзець Жэнька... Тады засмяе. I так смяялася, што ён, мужчына, не выцерпеў сонца. 3 ног зваліўся... "Ну што гэта за мужчына?" Яна так і сказала, ён добра помніць. А хіба ён ад сонца зваліўся? Гэта Акцызнік так гаворыць. Ну хай і ад сонца. А яна? А яна што робіць? Ходзіць цэлы дзень па лініі і бубніць пад нос: "Лімб-алідада... Лімб-алідада... Лімб і алідада самі круцяцца вакол вертыкальнай асі... Вось вярчэння лімба мае адтуліну, у якой знаходзіцца вось алідады..." Падумаеш, вучыць... Ён, Юрка, і то скарэй за яе запомніў... Пачуў раз і — запомніў. I на тэадаліце пакажа, дзе лімб, а дзе алідада... Завішнюк паказаў, ён, Юрка, і запомніў адразу. А яна... алідада, алідада... Сама Алідада... Ён, Юрка, яе так і будзе зваць... Хай яна яшчэ раз яго зачэпіць, хай толькі засмяецца...

Юрка цяпер смелы. Ён нават можа і босы пайсці да Палюхі на вечарынку. Але калі ён хоча пайсці, яму тады робіцца холадна ў ногі, вунь як холадна і ўсяму, і ён адсоўваецца на старое месца і хавае ногі ў сена, як у нару. Доўга ляжыць, ні пра што не думае, пасля злуе на маці. Яна не пусціла на вечарынку. Ён пайшоў бы і без яе "пусціла", але яна вырвала з рук новыя чаравікі і замкнула ў куфры, у старым куфры, які ў апошнюю блакаду быў закапаны з жытам у гародзе. Чаравікі новыя, маці купіла іх "за грошы з крыдзіту" ў Даўгінаве ў нядзелю на рынку. Чаравікі чорныя, з сівымі брызентавымі халяўкамі, цеснаватыя. "Разносіш, як пойдзеш у школу. На большыя грошы не было",— сказала тады маці.

А сёння яна нічога не сказала. Вырвала з рук чаравікі і замкнула. "Кавалер..." — недзе падумала. Юрку сорамна, сорамна і крыўдна. Але ён больш ужо не злуе на маці і не будзе. Ён злосны на Жэньку. Вунь які злосны. Яна недзе думае, што ён хлапчаня, што ён ад зямлі яшчэ не падняўся, што ён... Пасля ён падумаў, што трэба было сказаць маці, што ён не будзе сёння гойсаць з Валуйком па вуліцы па гразі, не будзе "вешацца на платах" і "таптаць чужыя грады", а сядзе дзе ў куточку ці прыхінецца да сцяны і будзе ўвесь вечар глядзець, толькі глядзець, як танцуюць прамгасцы... Хіба ён сам пойдзе ў танцы?.. Людзі ж у вёсцы засмяюць...

Юрка думае, што каб ён гэта сказаў маці, яна б яго пусціла. Маці ў яго добрая... Пагладзіла б па галаве і пусціла. Нават каб і бацька "стаў перак дарогі",— яна б заступілася і пусціла... Юрка больш не злуе на маці, не-е... А Жэньцы ён яшчэ пакажа... "Лімб-алідада..."

А што яна ведае пра яго, пра Юрку? Ён ёй раскажа. Раскажа, і ўсё. Возьме і раскажа. Калі яна не стане слухаць, будзе слухаць Света. Гэта будзе слухаць... Будзе. За рукаво нават ухопіцца і будзе трэсці руку: "Раскажы, раскажы..." I вочы ў яе, маленькія, шэрыя, адразу пабольшаюць, і носік яе, маленькі, як арэх, возьме і зморшчыцца. Света не Жэнька, не адстане, пакуль ён ёй усяго не раскажа. А калі не будзе Светы — ён раскажа ўсё Завішнюку. А Завішнюк скажа Жэньцы. Пра гэта ён не змоўчыць. Жэнька тады кіне з яго смяяцца... У вачах у яе будзе тады сум, і яна будзе гаварыць да яго мякка-мякка і ласкава. А можа, яна тады з ім будзе гаварыць, як з роўным? Ну і што з таго, што яна старэйшая? А недзе і ў сваім тэхнікуме не так ужо і добра вучыцца, калі памяць у яе такая... Лімб-алідада... Зубрылка...

Юрку хочацца быць старэйшым... Хочацца падрасці... Ён кожны дзень прымерваецца, ці высока яму яшчэ цягнуцца, каб зраўняцца з дзвярыма ў хаце. Дзверы ж нізкія. Усе ідуць — згінаюцца, а яму яшчэ расці, колькі трэба.

Калі ў Палюшынай хаце сціхае грукат, тады чуваць, як на вуліцы гамоняць мужчыны. Нехта пачынае спяваць моцна-моцна, крычыць на ўсю вёску. I Юрку зноў хочацца на вуліцу...

Ён выцірае рукавом з твару мокрую пацяруху — яна прыліпла, коле...

Сон не ідзе... Заблытаўся недзе ў сене пад страхой.

Юрка больш не кратаўся, каб не спалохаць сон... Сон баязлівы... кранеш рукой — і яго няма. Дачакайся тады...

Хутчэй бы заснуць... Забыцца пра Жэньку, пра танцы ў Палюшынай хаце, пра Завішнюка з ягоным тэадалітам, пра ўсё...

Юрка доўга ляжыць, заплюшчыўшы вочы,— не варухнецца. Пад ім шашчыць сена, недзе ля шчытоў звіняць камары. Стогне ў другой палавіне хлява карова; звалілася была з шаста і закудахкала курыца. Пасля адразу ж сціхла, як бы яе шашок лапнуў за горла. Шашок часта прыходзіць у хлеў.

Пасля над Юркам калышуцца сосны...

— Лімб-алідада... Лімб-алідада...— шэпча аднекуль Жэнька.

Зноў крадзецца сон з-пад цёмнага падстрэшка...

Шась, шась, шась...

Шорхае жоўты пясок, сыплецца і сыплецца зверху, як дождж.

Лясь, лясь...

Гэта рыдлёўка дзяўбе жвір, дзяўбе каменне, падкідае яго ўгору з ямы, і яно адкочваецца па зямлі далёка, аж да дарогі, аж да самых лонваўскіх гумнаў. А ў Лонве пажар... Заходзіць сонца і гараць хаты — ціха, роўна, як свечкі: няма ветру. Толькі дым, едкі і калючы, цягненца аж сюды, да лесу на загуменне... Ад яго дзярэ ў горле, і тады робіцца блага...

Чах, чах...— грызе і грызе жвір і каменне рыдлёўка...

Чуваць, як у вёсцы нехта крычыць,— нема, як толькі можа... Пасля стукае кулямёт — як хто, не перастаючы, б’е каменнем у шчыты. Ад гэтага па спіне ідзе шорах і дранцвеюць рукі. Рыдлёўка робіцца цяжкой, як плуг. Яе ніяк не адарваць ад зямлі абедзвюма рукамі...

— Давай!.. Давай!.. Жыдзянё...— крычыць нехта над ім прарэзлівым голасам. Пасля Юрка чуе, як яго штурхаюць у плечы, мусіць, ботам... Ён падае... Як баліць спіна, здаецца — яе пераламалі ў паясніцы. Пасля на яго навальваецца нешта цяжкае-цяжкае, на самае балючае месца,— і прыціскае да зямлі. Здаецца, што па загуменні абярнуўся воз са снапамі і прыдавіў Юрку парубнём... Юрка крычыць на ўсе грудзі, але яго, мусіць, ніхто не чуе, бо ў яго поўны рот жвіру. Пасля боль у паясніцы аціхае, і Юрка здагадваецца, што гэта на ім стаяў паліцай, узбіўся з нагамі.

Той, невысокі і худзенькі, у чорнай пілотцы і ў чорным расшпіленым фрэнчы, той, што адразу таркануў яму вострым аўтаматным рыльцам, як ад адбітай чорнай бутэлькі, у грудзі, калі Юрка выткнуўся з кустоў на ўбітую даўнейшую сцежачку, што вяла з Белай дарогі на загуменне. Юрка лучыў якраз на самы акоп. Акопа не было відаць з-за кустоў, здаецца, не было чуваць і стрэлаў. Увесь дзень. Каб жа Юрка ведаў, што тут паліцаі... Ён бы так смела не сунуўся б... Ды і з вёскі Акцызнік прыходзіў, і Грасыльда... Усім жа казалі, што немцаў няма ўжо два дні. Палавіна ж вёскі ўчора дамоў вярнулася. Юрка, калі ўбачыў паліцаяў, не спалохаўся: паліцаі летась у блакаду нікога ў Лонве не зачапілі. Як ішлі, дык і пайшлі. Ён падумаў толькі, што калі ішоў з Цянёў Белай дарогай да загумення,— мусіць, пахнула дымам. Але ці мала дзе што магло летам у лесе гарэць... I стралялі. Юрка ўспомніў — стралялі. Толькі неяк ціха, рэдзенька, бы дзе далёка на шашы. Дык там жа не было таго дня, каб не стралялі, усю вайну.

— Давай-давай!.. Жыдзянё... Уставай, тваю маць...

Ён падняўся сам і апёрся на рыдлёўку. Ручка ў рыдлёўкі была мокрая, як у гразі. Юрка ўбачыў, што пальцы ў яго ў ліпкай чырвонай гліне. Не. Гэта кроў. Ручка ад рыдлёўкі ў крыві. Кроў пайшла, мусіць, у яго з рота, калі білі ў плечы нагамі. Цяпер у роце солана-солана, здаецца — там не жвір, а соль у дробных друзалках. Калючая, шорсткая, ліпкая, яе ніяк не выплюнеш.

— Капай-капай, жыдзянё... Сабе... Га-га-га... Даўно б я цябе на той свет справадзіў... вырадак бандзіцкі... У лес хавацца? Да партызан? А дзе яны? Сунуліся ноччу, а цяпер як мышы ў нары... Капай, рый сабе хату. Га-га... Шчасце яшчэ маеш... Сквёрся б у агні... жыдзяыё... Дзе вашы партызаны, га?!

Юрка пачуў, як зноў яму балюча ткнулі ў плечы рылам аўтамата, што тупым і цяжкім жалезным прутам.

"А чаму жыдзянё? — раптам падумаў ён.— Я ж не чорны, не. Я ж рыжы... і бацька рыжы..."

Тады яму мігнулася перад вачыма падвода... У Цянях, аж за балотам. На падводзе маці... Яна захварэла ў лесе. Яе калоціць другі дзень... Яна збіраецца з Грасыльдай нанач вярнуцца ў вёску. Яна не вернецца... Пачуе стрэлы, угледзіць дым... Яна астанецца ў Цянях. Туды немцы не сунуцца...

Як Юрку хочацца цяпер у Цяні... Але ў акопе кулямёт... Доўгі, чорны... Выткнуўся з пяску, як палка, і тырчыць, скіраваны ў лес, на Белую дарогу. Не пабяжыш...

За кулямётам сядзіць яшчэ адзін паліцай, не вылазіць з ямы... Не глядзіць нават на Юрку... Сваім заняты...

Чах... Чах...— зноў сячэ зямлю рыдлёўка, зноў коле босыя ногі жвір...

Юрка не хоча капаць сабе ямы, хай хоць цяпер страляюць... Хай страляюць... Але рукі дрыжаць і дрыжаць і самі падымаюць рыдлёўку, нічога з імі не зробіш...

Чах... Чах... — яма ўжо аж па грудзі... У рыдлёўцы доўгае цаўё, і Юрку ў яме з ёй цесна... Зноў з рота пайшла кроў, капае на пальцы...

— Глыбей! Глыбей!..— Юрка чуе, як над ім дыхае паліцай, сапе. Юрка баіцца павярнуць галаву: тады яму сыплюць пясок у вочы...— Глыбей!.. Глыбей!..

Раптам у акопе затрашчаў кулямёт, аж зазвінела ў вушах... Юрка ўбачыў, як бліснула з пяску доўгае полымя...

Па лесе пайшлі адгалоскі... I тады ўсюды засакаталі кулямёты: ля фермы, ля моста, ля старога крыжа на лагу і ў канцы гумнаў. Немцы баяліся начы...

Пасля стала ціха... Юрка нават чуў, як з-пад локцяў у паліцая, што сядзеў ля кулямёта, падаюць каменьчыкі на дно акопа і бразгаюць там аб нешта жалезнае... Пасля Юрка ўгледзеў, як высока над загуменнем у чырвоным ад вячэрняга сонца небе кружыць бусел. Маленькі-маленькі. Юрка ўгледзеў яго і адразу ж згубіў з воч... 3 вёскі цягнуўся густы сівы дым, цягнуўся нізка над зямлёй аж сюды да лесу, на загуменне, і засцілаў неба. Гарэла ўся вёска. Юрку здавалася, што гарыць не іхняя Лонва, а проста на вялікім-вялікім агні палае доўгае-доўгае бервяно ў смале...

"Як добра, што страляюць... Кулямёт чуваць у Цянях..."

Юрка ўспамінае, што яго не пускала з Цянёў маці. Як яна не пускала! Але ж у іх не было ўжо чаго есці... Усё асталося дома. Што яны надта ўправіліся ўхапіць з сабой...

— Канчай!.. Канчай!.. Жыдзянё... Жвавей! Га-га-га...

Юрку здалося, што паліцай дурны... Ён павярнуў быў галаву, каб зірнуць па паліцая, але ў вочы паляцеў жвір.

— Жвавей, шчаня! Растапчу...

Юрка чуе, як зноў на плечы яму апускаецца цяжкі бот. Зноў повен рот жвіру, мокрага, салёнага. 3 рук выпадае рыдлёўка... Няма, зусім няма на што аперціся... Згінаюцца калені, і Юрка падае тварам у халодны жвір, У яму.

— Тваю маць...

Юрка ўсё чуе, да макулінкі. Чуе, як лаецца і закурвае худзенькі паліцай, як трашчыць і трашчыць у канцы вёскі кулямёт, як бразгае нечым у акопе ля кулямёта другі паліцэйскі.

На шыю сыплецца і сыплецца зверху жвір... Там топчацца паліцай, той, худзенькі, з кароценькім чорным аўтаматам.

— Падымайся... бога маць!..

Юрка чуе, як у яго на плячах, у самым балючым месцы, цвёрдая, што костка, рука зграбла кашулю, як трэснула шлейка...

Юрка тады ўстаў сам. Яму паказаў паліцай вылезці з ямы і стаць на кучку жоўтага жвіру. Юрка ўсё рабіў, што яму паказвалі. Яму здавалася, што ён цяпер не ў полі на загуменні, а ў Цянях-балоце, увесь у ліпкай чорнай гразі, якая пахне гарам. Ён ніяк не можа выбрацца з прорвы. не можа дастаць рукой да лазіны. А яна дрыжыць перад вачыма, звісла з кургана... Юрка хоча ўхапіцца за яе, але не слухаюць рукі. Здранцвелі...

— ...Убога маць, жыдзянё!.. Маліся!..

Юрка не ведае, як гэта маліцца... Ён не бачыць, хто так яму крычыць...

Перад вачыма ўсё дрыжыць лазіна, мокрая ад вады. Ведама ж, над балотам... Вада сцякае ў Юркі з ілба. Вады поўныя вочы... Яна густая, ліпкая. Нічога не бачыш...

Кроў, зноў кроў... Мусіць, Юрка, як падаў, рассек аб камень лоб...

Калі лазіна на хвіліну схінулася з воч, Юрка ўбачыў на небе чырвонае зарыва і агонь у вёсцы. Агонь быў яркі і над ім мільгацелі цені — чорныя, вялікія. Юрку здалося, што гарыць зямля, гарыць загуменне і Цяні... Як яму хочацца ў Цяні...

Ён ступіў з халоднага жвіру... I тады яго лізнула доўгім і вострым языком балючае полымя... Дастала, мусіць, аж з вёскі... Ён адчуў, як яму стала горача-горача пад пахай... Мусіць, там загарэлася кашуля...

Ён помніў яшчэ, як моцна сціснуў зубы,— яму здалося, што ён ухапіўся імі за лазіну на кургане. Яна абарвалася. Вада ў прорве зрабілася чырвоная-чырвоная, аж белая, як полымя. I гарачая, што вар.

Нехта, мусіць, у вёсцы закрычаў Юркавым голасам... Нема-нема, як рвучы на сабе валасы.

Пажар патух. Зверху па Юрку пасыпалася чорная сажа...

Назаўтра пад вечар, калі немцаў у вёсцы ўжо не было і калі лонваўцы, хто астаўся жывы і вярнуўся з лесу, хавалі на могілках знявечаных агнём людзей, Грасыльда знайшла яго, Юрку, на загуменні, блізка ля дарогі. Ён выпаўз з ямы і яшчэ дыхаў — хрыпеў.

Грасыльда яму пра гэта расказала пасля, калі ён пачынаў ужо хадзіць і калі яны, Даліны, разам з Грасыльдай жылі ў адной зямлянцы...

"Лімб-алідада!.. Лімб-алідада!.." — нехта крычаў над ім Завішнюковым голасам.

Юрку здалося, што ён заснуў на Каралінскай пасецы. Ён усхапіўся і сеў, утаропіўшыся ў страху, туды, дзе праз шчыліну свяцілася цьмяная ўжо чырвоная палоска ад месяца...

Юрку было здалося яшчэ, што яго нехта душыць — цісне, схапіўшыся за шыю. Мусіць, ад таго ён захроп — моцна, на ўвесь хлеў — і прачнуўся... Ныла спіна, балела шыя — адлежаў, балеў пад пахай рубец. Даўно ён ужо пе ныў...

Тады Юрка ўспомніў, што, мусіць, сніў сон... Пажар і паліцая... Але чаму сон якраз такі, як усё гэта было ў блакаду? I чаму Юрка сасніў гэта першы раз за гэтулькі гадоў?.. У сне не так страшна... Тады было вунь як страшна. А можа, цяпер і не было б так страшна, Юрка ж падрос. А тады які ён быў...

Юрка пачуў, як на двары затупала маці,— ён пазнаў. Прыйшла да дзвярэй, падрагала:

— Ты спіш, сын? Га? Крычыш нема на ўвесь двор, аж я ў хаце прачнулася. Я ўжо думала, хто цябе тут душыць... I карова нешта на ланцугу тузаецца сёння. Ты спіш, сын? Ну спі...— Маці павярнулася і зноў пайшла па двары да сенцаў.— Апошнюю ноч... Больш я цябе не пушчу з хаты,— гаварыла яна ўжо сама сабе.— Днём нацягаецца па тым лесе, наморыцца і ноччу не спіць.. Дзіця яшчэ... Прывык валяцца на гэтым сене не распранаючыся... Хата ёсць... ложак...

Юрка пачуў, як у сенцах бразнула клямка: "Лімб-алідада..."

Ён тады зноў успомніў Жэньку. Не такую, як перш, а добрую, зусім добрую. Яна схілілася над ім і гладзіць яго па галаве. Яна ўсё ведае пра яго, ведае, што яго хацелі забіць паліцаі... Юрка нават чуе, як яна гаворыць, што ён яшчэ малы зусім і гаротны... Хай хутчэй падрастае... Гэта яна зноў смяецца з яго. Не, яна не ведае, што яго расстралялі былі паліцаі, калі палілі Лонву. Ён раскажа ёй пра гэта, раскажа. Ён скіне з сябе кашулю і пакажа ёй рубец. Пад левай пахай, на грудзях... Шырокі і сіні... Хай тады яна смяецца з яго, з Юркі...

Не, яна не будзе смяяцца.

Юрка зноў адваліўся на спіну. Ляжаў доўга — суцішыўся і баяўся крануцца. Шамацела сена — здавалася, што шуміць у галаве. За тынам стагнала карова, на ферме нехта ляпаў у жалеза — мусіць, вартаўнік ля малатарні ў парожнюю бочку ад газы.

Калі Юрка звёў павекі,— над ім зноў закалыхаліся сосны. Не адчэпяцца ніяк...

Пасля перад вачыма пацягнуліся доўгія старыя разоры на лініі — ад пажару. Яны жоўтыя ад пяску. На іх — воўчыя сляды, свежыя, аж цёплыя, здаецца. Мусіць, воўк прайшоў тут зусім нядаўна. Ён ходзіць — адзін — па лініі кожную раніцу, але Юрка яго ніколі не бачыў.

Ля воўчых слядоў — шырокія сляды ад Акцызнікавых ботаў і маленькія ад боцікаў Жэнькі. Побач — метачкі ад падковак, гэта чаравікі Завішнюка.

"На краі алідады два верньеры з нулявымі індэксамі..." — Юрка ўспомніў ягоныя словы.

Які добры Завішнюк. Ён усюды вучыць дзяўчат. Галаву ім, відаць, адурыў са сваім тэадалітам. Але так, мусіць, трэба. У дзяўчат — практыка.

Калі Юрка ўспамінае Свету — смяецца. Яна нічога не можа адказаць Завішнюку, калі той папытае ў яе пра тэадаліт і градусы або загадае ёй зрабіць праверку тэадаліта. Думае яна, думае доўга, круціць сваёй белай галавой з бяльматымі вочкамі, а тады як скажа што, дык Завішнюк аж заходзіцца ад смеху. I Жэнька з яе тады смяецца разам з Завішнюком.

Юрка сам бы узяў ды адказаў за яе ўсё Завішнюку, пра што ён пытаецца. Усё па тэадаліту... Бо Завішнюк запытае, пасля сам гаворыць усё. I не адзін раз. А хіба цяжка запомніць? Калі заўтра толькі не зможа адказаць Света Завішнюку, Юрка возьме ды сам адкажа. I ўсе "дэталі" пакажа на самім тэадаліце. Хай тады лыпае вачыма Света.

Хіба цяжка запомніць?

Тэадаліт — тры грэчаскія словы. Грэцыя — краіна ля мора. Юрка яе знае на карце. А "тэа" — гэта позірк, "одас" — шлях, "літас" — камень. Спачатку тэадаліт ставілі не на штатыў (штатыў — гэта трыножнік), а на камень. Тэадаліты бываюць дакладныя і звышдакладныя... Юрка ўсё запомніў, слова ў слова за Завішнюком... Тэадаліт мае тры пад’ёмныя вінты — пры дапамозе іх прыводзяць лімб у гарызантальнае становішча... На падстаўках, прымацаваных да алідаднага круга, ляжыць зрокавая труба — круціцца вакол асі... У зрокавай трубе ёсць акуляр. Юрка яго пакажа, сам колькі глядзеў у той бліскучы акуляр... Што ж яшчэ? Ага-а... Завішнюк гаварыў, што прататып (што гэта? трэба ў яго самога спытацца) тэадаліта — астралябія... (Нейкае нядобрае слова. Усё роўна як Акцызнік лаецца...) Астралябія — гэта даўнейшы тэадаліт. Яго маляваў у сшытку Завішнюк і паказваў дзяўчатам. Света хіхікала... Хіхікала, а не запомніла, што "астрон" — гэта зорка, а "ламбано" — бачыць. Ды такія словы яна ніколі не запомніць, калі нават не можа запомніць "алідадны круг" і "абрысную кніжку".

Што яна тады робіць у сваім тэхнікуме? Завішнюк казаў, што тэадаліт яны павінны былі ўжо прайсці...

Юрка, каб толькі навучыўся "лічыць" градусы і мінуты, сам бы рабіў усё тое, што робіць Завішнюк. I Свету вучыў бы. Не так, як Завішнюк. Юрка прымусіў бы яе вызубрыць усё, калі ў яе такая памяць. Хай бы ночы не гайсала на вечарынках, а сядзела над кнігай...

А Жэнька...

Юрка думае, што Завішнюк менш пытаецца ў Жэнькі і не смяецца з яе, калі яна блытаецца ў градусах. А і Жэнька блытаецца... А ён, Юрка, не заблытаўся б, каб толькі разабрацца, што да чаго. А колькі тут ля таго тэадаліта пастаіш надта... Завішнюк гоніць Акцызніка на лінію... А з ім — і Юрку. "Астралябія..." — лаецца тады на ўсіх Акцызнік і цягне Юрку з сабой на пасеку.

Трэба будзе папрасіць Завішнюка, каб ён расказаў, што гэта за градусы ў тэадаліце... Але Завішнюк не раскажа, пасмяецца толькі і Жэньцы ўсё перадасць. Ну і чорт з ім... Юрка і цяпер без яго справіўся б і з тэадалітам і дзяўчат бы вучыў...

Стаў бы ля трыножніка, узяў бы ў руку абрысную кніжку, тупаў бы нагамі — таптаў мох — і гаварыў бы, расцягваючы словы і папраўляючы акуляры (а нашто Юрку акуляры?):

— Пры здымку землекарыстання (што гэта за карыстанне?) спачатку на ўсіх вонкавых граніцах устанаўліваюць межавыя знакі (хм... знакі...) — слупы з курганчыкамі — на ўсіх паваротах граніц — і прачышчаюць паміж імі лініі так, каб можна было прыступіць да вымярэння ліній і вуглоў... (Мусіць, сам зазубрыў усё з кніжкі, як Света, і не спатыкнецца, як гаворыць.) Пры вымярэнні вуглоў вядзецца геадэзічны (што гэта такое? трэба будзе запытацца...) журнал, пры вымярэнні ліній — абрыс... (Нейкі абрыс.) Пасля "вяха адзін", "вяха два"... (Смешна нават. Рабы кіёк, толькі што доўгі і фабрычны, а завецца "вяха адзін"...)

Пасля Завішнюк "замацоўвае праграму":

— Жэнька! Прывесці лімб у гарызантальнае становішча.

Жэнька з падскокам, што каза, ідзе да тэадаліта.

— Жэнька! Атрымаць гарызантальную праекцыю вугла...

Тут Юрка нічога не разумее.

Калі і Жэнька і Света "прывядуць лімб у гарызантальнае становішча" і "атрымаюць праекцыю", Завішнюк пераходзіць да другога. I ўсё гэта ў полудзень, калі самы раз легчы ў цень на халодны мох ці збегаць апаласкаць пот да Парыпанавай студні.

Калі Завішнюк "пераходзіць да другой тэмы", ён кладзе на зямлю свой "абрыс" і пачынае, як настаўнік, дыктаваць — ходзіць, заклаўшы рукі за спіну, і ківае галавой. Нават і акуляраў не папраўляе.

— Першае — расчыстка трасы. Другое — вешкі на лініях. Трэцяе — вымярэнне адлегласці стальной дваццаціметровай лентай. Чацвёртае — вымярэнне вуглоў нахілу і пятае — запіс і вылічэнне ў палявых журналах...

Пасля ўжо, седячы на пні, Завішнюк разбірае самыя лёгкія пытанні.

— 3 чаго зроблены штатыў?

"3 буку ці ясеню каб не разбухаў ад вады..." — хоча адказаць Юрка, але адказвае Жэнька. А яны са Светай маўчаць.

Завішнюк у канцы "свайго ўрока" кожны раз задае "самае лёгкае пытанне" Свеце:

— Чым змазваюць ленту?

— Вазелінам... Не дурыце мне, Анатоль Вікенцьевіч, галавы...— Яна крутне галавой, што каза, бадучыся, бы і праўда хоча паказаць: галава ў яе занята другім, не дурыце яе.

Завішнюк смяецца і кажа, што адказала яна правільна і каб гэта ў тэхнікуме, то ён, Завішнюк, паставіў бы ёй за такі адказ пяцёрку. Света злуе і адыходзіць далёка на лінію. Жэнька тады доўга кліча яе вярнуцца назад:

— Света-а-а!.. Света-а-а!..

Голас яе ляціць па ўсёй пасецы, звонкі, чысты...

Калі яна сціхае — шумяць сосны. Не, гэта Юрка пасля работы ў Грасыльды на двары ля студні чысціць "сухой белай анучкай" — старым палатняным ручніком — ножкі, вінты, лімб, верньеры, трубы і ленту. Лепта аж пішчыць пад сухім ручніком. Юрка добра яе шаруе, не шкадуючы.

Пасля лента падае ў яго з рук і звініць:

— Лімб-алідада... Лімб-алідада...

У Юркі зліпаліся павекі. Ён засынаў. Не чуў, што кончылася вечарынка і, гамонячы, па вёсцы разыходзіліся леспрамгасцы. Пачынала днець.

Раздзел восьмы

Акцызнік

"Нашто клясці цемнату? Лепш запаліць свечку..." — падумаў Завішнюк сёння за раніцу другі ўжо раз і несамахоць ляпнуў варотцамі.

На двары ў Акцызніка была Юзэфа — корпалася нечага, сагнуўшыся ля хлява на дрывотні. Калі Завішнюк ляпнуў варотцамі, яна адагнулася і пайшла да ганка, несучы ў падале трэскі. Загаварыла першая, забегшы наперад:

— Толькі што прывалокся... Відном. Я дык і не ведаю... і не ведаю, што рабіць. Ню?.. Што рабі-і-іць... Спіць. Як з ног зваліўся. Не дабудзішся, не даклічашся... Што калода. Можа, ужо і адубеў дагэтуль. Гэта ж... Усю ноч... Усю ноч з Чаркашыным... Усю ноч... Ню?.. А я... I за яго на ўчастак вартаваць бегала, і цяпер на дарогу да сябе трэба бегчы... А ён... I яму ж трэба ў лес ісці. Будзіце самі... Можа, вас, чужога чалавека, паўважаецца... Паслухае. Мо паўважаецца... Гэта ж думаць... Усю ноч з Чаркашыным...

Яна адчыніла дзверы і сама пайшла наперадзе ў хату. Высыпаўшы трэскі ля печы, абтрэсла рукамі спадніцу і піхнула маленькія дзверцы ў другі пакой — ад вуліцы.

Каб ступіць цераз парог, Завішнюку трэба было згінацца, і ён падумаў, што такі здаравіла, як Акцызнік, лазіць тут заўсёды, як крот у нару.

Другі пакойчык, як і першы, быў таксама маленькі; столь нізенькая — рукой дастанеш бэльку. Але ён быў утульны: чыста выбелены і вымыты. Пасярод яго стаяў стол — невялічкі, кругленькі, відаць, самаробны,— засланы белым абрусам. На ім у гладышы з адбітым горлам пагнулі галовы прывялыя чырвоныя вяргіні. У пакоі пахла палыном і лез у горла пыл — адкуль толькі браўся.

Акцызнік ляжаў на ложку за грубкай. Ложак быў новы, панікеляваны, шырокі — на дваіх. На ім ён раскінуўся ў адной сподняй бялізне, ляжаў дагары. На жываце ў яго закасалася кашуля. Акцызнік хроп, падвярнуўшы галаву: хыр-хыр, хыр-хыр — дробненька і рэдзенька, усё роўна як учора ў Грасыльды на дрывотніку канаў недасечаны стары певень. Галава ў Акцызніка ўтапілася ў падушку, і не было відаць ні ягонай пасмы сівых валасоў, якой ён хаваў учора на вечарынцы лысіну, ні самой лысіны.

На дварэ ўжо высока над соснікам стаяла сонца — свяціла якраз у акно, Акцызніку ў вочы. Ён так зажмурыўся, што бровы яго, здавалася, прыраслі да шчок. Вачэй нідзе не было і звання.

Завішнюк падышоў да самага ложка, кашлянуў у кулак, моцна, на ўсю хату. Акцызнік ляжаў як палена.

Тады загаманіла, аж закрычала на парозе Юзэфа:

— Людзі чужыя ў хаце... Ню?.. Людзі чужыя... Паўважаўся б... Уставай. Позна як. Ню? У лес трэба ж. Нашто людзей зводзіў? Нашто зводзіў... I мне трэба ж на дарогу. Сёння пад Сырніцай робім. Дарога гразкая, балота. Дык мы і метры ў яму цягаем, і дзёран, і пясок рыдлёўкамі кідаем цэлы дзень... Машыны ж гразнуць... Позна ўжо. Пакуль дабягу. Андрэй, людзі чужыя ў хаце, паўважаўся б... Людзі чужыя... Ню?

Яна падышла і нацягнула на яго пасцілку — аж да самага падбародка. Тады пакратала за галаву. Акцызнік перастаў хыркаць, адразу неяк, як спалоханае дзіця, усхапіўся і сеў. Звесіў ногі з ложка аж на падлогу. Бровы яго адарваліся ад шчок, і недзе з-пад іх зірнулі на Завішнюка злосныя, сівыя-сівыя, што дым ад папяросы, вочы. Зірнулі і доўга не адрываліся: чалавек, мусіць, намагаўся дадумацца — дзе гэта ён.

Пасля перавёў вочы з галавы на ногі і доўга глядзеў на іх, утаропіўшыся і зморшчыўшыся. Завішнюк дагадаўся: не выцер ад пяску ног, прынёс мокры, прыліплы да чаравік пясок з вуліцы аж у хату. Яму стала несамавіта, ён ступіў ад грубкі ў парог.

— Стой сабе... Юзэфа памые...— не падымаючы на яго вачэй, прамармытаў Акцызнік.

Завішнюк разгубіўся: Акцызнік тады не п’яны і не "калода"...

— Сеў бы, таксатар, калі ўжо да мяне парог пераступіў... А я нікуды з ложка не крануся. Штаноў нават верхніх не надзену...— Ён паправіў на каленях пасцілку, якая цяпер служыла яму за штаны.— I ты знаеш чаму. Добра знаеш. Дарма і каза ваўку не скача.

— Я прыйшоў не па гэта. Мне чалавек быў патрэбен... Рукі, якія б церабілі лінію. Вось...— Завішнюк аж задыхаўся. Нешта засела ў горле, не давала гаварыць.— Прыйшоў, думаў, можа, чалавека лячыць трэба пасля ўчарашняга... Вы ж цяпер мой рабочы... і мне за вас адказваць. Ажно ў вас галава варыць, здаро-о-вая... Дык, можа, мне заадно сказаць: ну і прахадзімец жа вы, Акцызнік?..

Завішнюк хацеў завярнуцца і адразу ж пайсці з хаты, але Акцызнік аж падскочыў на ложку, пачуўшы такое, бы яго хто ўкалоў спаднізу. Падскочыў, адхінуў з калень пасцілку і ссунуўся ў адных сподніках на падлогу да грубкі. Стаяў і махаў вялікім белым лысым ілбом, нібыта збіраўся баднуць:

— Галавы ты маёй не чапай... Не чапай. У мяне — мая на карку, у цябе — твая. Мая — мне дорага, твая — табе. Галовы ва ўсіх роўныя... Толькі, можа, у адных яны, як у мяне, трашчаць, развальваюцца раніцай ад гарэлкі, а ў другіх, як у цябе, хе, светлыя, чыстыя, вымытыя расой, разумныя... У-у-у... якія разумныя... А ты мне так: накінь пяцёрку — лінія будзе як струна праз усю Сырніцу. Пяцёрку ў дзень накінь, я помню, што гавару. Мая галава мне дорага і мая пяцёрка мне дорага, не дзе валяецца... Што круціш носам — думаеш, недзе, усё роўна прап’ю і прас... А якое тваё дзела? Скажы! Вучыць жыць мяне прыйшоў? Што? Ты не глядзі, што язык у мяне ўпіраецца. Галава ў мяне чыстая. Чыстая і смелая. I гаворыць праўду. Не буду ж я перад табой адчытвацца — у якую дзірку ўткнуў пяцёрку... Я зарабіў — я і ўткнуў. Я нават сваёй Юзэфе не адчытваюся... Не-е... А ён... Прап’еш, прап’еш... А я рабіць чэсна буду... Чэсна, не траплюся... Ну, а калі... Хто да цябе ў нашу Лонву прыйдзе праглядаць твае цэтлікі? А калі і прыйдзе? Соль усюды ядуць... Што? Кінь. Ты вывеў — мы палучылі А не... дык... Хаця я цябе з вясны яшчэ запомніў... Баішся, каб і смала ў вока не капнула... Хе-хе-хе... Не п’еш. Рэдкі, рэдкі звер... Ты, брат, як сасна. Здохнеш без вады, а да ракі не нагнешся... І-і-і...

Акцызнік ікнуў, зыбнуўся на нагах і зноў апусціўся на ложак. Пад ім загулі пружыны — на ўсю хату. Недзе ў першым пакоі Юзэфа нешта секла на парозе. Ад груку звінела ў акне ля Акцызнікавага ложка шыбіна.

— Значыць, не ідзіцё? Людзі на вуліцы чакаюць...

— Не іду-у...— У Акцызніка зноў абвісла галава, і на белы лоб з лысіны з’ехала сівая пасма валасоў. Калі ён зноў захрыпеў,— на кароценькіх, абстрыжаных, як абскубленых, вусах заблішчала сліна. Акцызнік усё-такі быў п’яны. I калі Завішнюк падумаў так, адразу пачуў, як з-за грубкі, з усяго закутка, дзе стаяў панікеляваны ложак, цягне гарам, вострым і даўкім. Так учора на яго, Завішнюка, дыхаў Чаркашын у Палюшынай хаце на вечарынцы.

— Значыць, вы ўжо не наш рабочы?

— Не рабочы!.. Не рабочы!.. Не ваш...— Акцызнік закрычаў, ускочыў з ложка, стаў на ногі і пайшоў на Завішнюка. Выйшаўшы на сярэдзіну хаты, дзе ляжала скручаная і скамечаная дарожка з рудой пасцілкі, ён ухапіўся за споднікі — яны былі яму вялікія і спаўзалі,— вярнуўся на ложак, сеў і зноў накрыў калені пасцілкай.

— Сядзь унь там, таксатар. Ля стала, калі не любіш, што я на цябе дыхаю... А мне напляваць на ўсіх, хто як на мяне дыхае... Гаварыць будзем. Будзем... Не пагаварыўшы, я цябе не выпушчу... Ты мне многа чаго скажаш. Ска-а-жаш, калі ты такі чэсны і мудры... Ты за пяцёрку дрыжыш... За пяцёрку... За яе ніхто ў вёсцы і бутэльку самагонкі не прадасць, а ты дрыжыш... А чаму тады нашы, нашы леспрамгасцы... Прыёмшчык Альшэўскі... У-у-у... Усё ведаю... Ён не дрыжыць... Чаму Чаркашын грошы грабе?.. А таму, што не шкадуе іх Альшэўскаму, а Альшэўскі яму іх не шкадуе. Подпіс чыр-чырк і — усё... Хто за ім пойдзе перамяраць... А ці толькі адзін Альшэўскі... А начальнік участка... Як сплаўнікам вясной здавалі шліхты на Віліі... У-у-у... Ведаю. I рабочыя ведаюць... Пашумяць, пашумяць і маўчаць. Больш па Альшэўскага ходзяць, чым па праўду. Праўда сёння ў яго ў кішэні. Што маўчыш? Дык чаму ты толькі адзін такі чэсны? Чаму іх у нас няма, чэсных гэтых?.. 3 Альшэўскім я не ўжыўся... Рукі ў мяне — калоды. А я на другіх рабіў... I не дабіўся нічога. Заехаў у морду адзін на адзін гэтаму Альшэўскаму і пайшоў вартаваць кантору. На ланцуг сеў, як сабака. Пілу кінуў... У-у-у... я яшчэ таму Альшэўскаму... Дык дзе такія чэсныя, як ты? Дзе? У кантору ездзіў, да самога начальніка леспрамгаса... Дакажы, гаворыць... Дакажы-ы... у_у_у... Хеўра... Дакажы... Паперы ж напісаны не маёй рукой, а іхняй... Па іхніх паперах усё сходзіцца, мала што ў маёй галаве не сходзіцца... Можа, у ёй, у маёй галаве, шурум-бурум... Я ім дам шурум-бурум. Пісаць буду... Буду_у_у! і знаю куды.— Ён раптам падаўся наперад.— Напішы, калі ты такі чэсны... Напішы... А я ўсё, усё раскажу. Я ведаю... Дык жа забаішся, чэсны такі, не напішаш...

— Не...

— Сам напішу... Сам!

Завішнюк верыў, што ў чалавека, мусіць, ёсць на душы крыўда, можа, нават і вялікая, але чамусьці не было яго шкада, ніколькі.

— Многа, відаць, хацеў... дык цябе і не прынялі ў хеўру. А так бы ты быў там, разам з імі... магу залажыцца...— сказаў ён паволі і ціха ад стала, але Акцызнік пачуў усё. Пачуў і страпянуўся, бы яго зноў хто ўкалоў у зад.

— Што-о-о?..

— Тое. 3 адной дзялянкі дрэва...

— Ды я табе...

— Не баюся. Давай начыстату, калі за стол пасадзіў, быў з імі?..

Акцызнік падняў галаву.

— Ну, паложым, быў?..

— Альшэўскі табе прыпісваў кубатуру і ты з палучкі даваў яму долю? Грошы?

Акцызнік падняў яшчэ вышэй галаву.

— Ну, паложым, не грошы, а бутэльку ставіў.

— Дык з гэтага, можа, і пачнём пісаць?

Акцызнік цяпер задраў галаву, аж адкінуў яе на плечы, і ўсміхнуўся, крыва і горка, хаваючы недзе пад носам падстрыжаныя вусы.

— Мне галава мая, хлапец, не так дорага, як іхнія галовы ім. У мяне кішэня пустая, а ў іх — не. А калі ў чалавека кішэня поўная, тады і галава яму даражэй, таксатар... Знай гэта. Раз на тое пайшло, то я магу пра сябе ўсё расказаць. Сазнацца... Сазнацца і пакаяцца... Мне вялікага нічога не будзе. Вартаваць кантору я астануся, калі ўжо на тое пайшло. А яны выплывуць, разам з начальнікам участка. А ім тады пальцы накрыж... Ёсць людзі, што і ў цэтліках іхніх раскапаюцца... Ёсць. Будуць! — Акцызнік пляснуў далонямі сябе па сцегняках.— А ты мне лініі-шмыніі. Я на іх пайшоў, бо мне прыспічыла. Але я і адтуль усё бачу. Не заступіла, не-е... Дабяруся, папомняць... Расцераблю іхнюю дарожку, чысценькая будзе. Як лінія. У-у-у...

Акцызнік на некага сувіраўся, аж сціскаў кулакі. Пасля заплюшчыў вочы і пачаў ікаць. Яго хістала на ложку.

Завішнюк падумаў, што сёння Акцызніка не паставіш на ногі. Ён павярнуўся да акна. На вуліцы на белы пясок ля Акцызнікавых варот свяціла ядранае з самай раніцы сонца, і ён быў белы, як мука. У ім купаліся куры і, закасаўшыся, хадзілі, як па вадзе, не падымаючы ног, дзеці.

Загуменнем, дарогай, ля высокага зялёнага бульбоўніку, ішлі да малатарні жанчыны ў белых хустках. Аж з таго канца вёскі, ля пунь, нехта ехаў сюды, на ферму, на падводзе. Гародамі, на дарогу, што вяла ў Цяні-балота, ішлі мужчыны з косамі на плячах. На косах паблісквала сонца, бы хто высякаў іскры. Недзе за фермай рыкалі каровы.

Завішнюк убачыў, што пад сасной, на каменні (ля Акцызнікавай хаты, на дзядзінцы, за вуліцай раслі тры старыя, бусліныя, як іх звалі, сасны), сядзяць ягоныя людзі: Жэнька са Светай і Юрка Даліна. Адышліся нават ад хаты, дзе была ля частаколу лавачка,— гэта каб не чуць ні Акцызніка, ні таго, як яго "будзе цягнуць" у лес ён, Завішнюк... Гэтак Жэнька казала... Яны — яго дзяўчаты — сядзяць сабе на каменні (тут некалі быў партызанскі акоп, абкладзены вялікім каменнем; акоп дзеці, гуляючы, даўно ўжо зраўнялі з зямлёй, а каменне асталося ляжаць пры самай дарозе), гавораць пра нешта сваё, махаюць рукамі — паказваюць штосьці адна адной — і рагочуць, аж заходзяцца. Відаць, як ад смеху Света адкідвае, што бусел, галаву; смяецца і Жэнька, папраўляючы свае валасы. Нібыта нічога ўчора на вечарынцы ў Палюшынай хаце і не здарылася; не было ні танцаў, ні п’янага Чаркашына, нібыта ён, Завішнюк, нікому і не даў па мордзе. А можа, яны з яго смяюцца, з Завішнюка, прыпамінаючы ўчарашняе? Смяюцца, што ён зваў ноччу Жэньку, прыходзіў і будзіў Юзэфу?

Яму стала горка на душы, адчуў, што хочацца хутчэй выйсці з хаты, каб і не глядзець на гэтага п’янчугу Акцызніка, з якім звязаўся, але ён ніяк не мог падняцца, нібыта прырос да ўслона, дзе сядзеў, нібыта яго хто прывязаў і трымае. Падумаў яшчэ, што забалела раптам паясніца. Мусіць, ляжаў недзе доўга ў лесе, разагрэўшыся, на халоднай зямлі. Успомніў, што сёння раніцай не зрабіў зарадкі... А спіна пройдзе — пацерці толькі добра спіртам ці рускагоркай... I зарадка...

А яны ўсё смяюцца. Света паказвае нешта, ходзячы па дзядзінцы... Пасля яна ўскочыла на камень...

Паказвае, мусіць, які высокі гэты Чаркашын... Яна, недзе, рада. Танцавала з ім увесь вечар, астаўшыся. Пра што яны гаварылі? Відаць, пра гэта яна цяпер і расказвае. I зноў смяюцца... Яны заняты сваім... Для іх няма ні Завішнюка, ні Акцызніка, яны не чуюць п’янай лаянкі і не бачаць, як у Акцызніка цячэ падбародкам сліна. Аж на рукі капае, што ляжаць, як шырокія трэскі дзе на дрывотні, на сцегняках... Што ім, курапаткам, да Акцызніка. Яны на практыку прыехалі. Яны хутка паедуць адсюль, забудуцца на ўсё... Можа, калі і ўспомняць Лонву, і то, відаць, толькі тое, як ён, Завішнюк, уступіўся за Жэньку... Успомняць, раскажуць адна адной вось так, як цяпер, яшчэ раз, а можа, і каму другому, дзяўчаты такое любяць успамінаць, а тады і забудуцца... На Лонву, на яго, Завішнюка... Забудуцца наўсягды...

Яму зноў стала горка на душы, зноў свярбела далонь і перад вачыма стаяў шырокі бліскучы твар Чаркашына, як усю ноч, не даючы заснуць.

Забудуцца... А Жэнька?.. Жэнька... Няўжо яна забудзецца? Забудзе Лонву, яго... Забудзе тую жоўтую палоску зямлі на Каралінскай пасецы, якую ён ёй паказваў у тэадаліт. Паказваў і гаварыў, што яна, гэта палоска-града, значыць для яго, Завішнюка... Як тады гарэлі ў Жэнькі яе чорныя вочы, калі яна глядзела і слухала. Доўга слухала, як ён гаварыў, а пасля сказала, што бачыць у тэадаліт, як там, на градзе, па пяску поўзаюць мурашкі... Сказала, зірнула на яго неяк дзіўна, так на яго ніхто яшчэ не глядзеў, падскочыла, як каза, засмяялася і пабегла ў лес.

Яна забудзецца на ўсё: на Лонву, на лінію, на сваіх мурашак... А ён гэтых мурашак не забудзе... Ніколі... Ён і цяпер, калі глядзіць у акуляр, то бачыць, як у яго перад вачыма поўзаюць і поўзаюць мурашкі... Яе, Жэньчыны, мурашкі. Кожны раз. Хоць ты працірай вочы...

Што гэта з ім? Ён злавіў сябе на тым, што зноў развітваецца з нечым вялікім, чаго доўга шукаў... Шукаў, не знайшоў яшчэ, а ўжо развітваецца... I гэта тут, у Акцызніка ў хаце... Тут, дзе жыве Жэнька... Тут, дзе за грубкай згорбіўся вялікі, дужы, агідны п'яны чалавек, на якога не хочацца падымаць вачэй...

Ён устаў — усхапіўся з услона, адпіхнуўшы яго нагамі аж да сцяны. Ад стуку спалохаўся Акцызнік, падаўся на ложку ўвесь наперад, пацягнуў вышэй, аж да грудзей, пасцілку і ўтаропіўся на яго, Завішнюка. Чалавек, здалося, раптам працверазеў.

Завішнюк стаяў цяпер ля акна ад вуліцы — ля самай сцяны. Калі ён ступіў да парога, пачуўся стук ад яго чаравікаў — моцны, рэзкі і гулкі. Падумалася на якую хвіліну, што ў Акцызніка пад падлогай склеп — яма, у якую можна праваліцца, паляцець з галавой... У яме цёмна, як вечарам у лесе. А недзе ў кутку гарыць ліхтарык. Газовачка... Як жоўтая палоска грады на Каралінскай пасецы...

Завішнюк успомніў, як учора вечарам ён даставаў з-пад падлогі, у Грасыльды, капусную кадушку. Грасыльда запаліла, спусціўшыся наперадзе, газовачку. Кадушка была пустая, але цяжкая, і Грасыльда памагала выцягваць сама. Яшчэ яна прасіла прынесці з лесу "кіло два" яловай смалы,— каб засмаліць дно ў кадушцы, яно, мусіць, цячэ, і перакаціць кадушку ў варыўню. Пад падлогай у хаце яна ставіць яе не будзе. Нашто тады варыўня? Склеп у хаце лішні, каб навазіць пяску, яго можна было б і засыпаць... Капалі яго, калі яшчэ не было на двары варыўні...

Калі Завішнюк зірнуў цяпер на Акцызніка, яму здалося, што чалавек сядзіць у склепе — цёмным, сырым і халодным...

I калі на вуліцы затарахцелі калёсы і моцна засмяяліся на каменні за дарогай дзяўчаты, Завішнюк глянуў у акно і ўбачыў Жэньку. Яна ішла па пяску недзе сюды — мусіць, па яго да Акцызніка. Ён ступіў да парога — не па рудой дарожцы пасярод хаты, а ля сцяны, па дошках; крокі былі гулкія, і яму цяпер здалося, што нідзе няма ніякай ямы, што ён ідзе па мосце цераз вялікую раку. Ідзе, бо на другім беразе — Жэнька...

Тады яго ахапіла радасць — раптоўная і вялікая... 3 ім так часта было.

Ён спыніўся, не дайшоўшы да парога. Аглянуўся — Акцызнік за грубкай на ложку ўвесь натапырыўся і надаўся на хату — не верыў, мусіць, што Завішнюк можа без яго пайсці з хаты. Здалося, што ён цяпер і баіцца, і не хоча гэтага.

I тады Заізішнюку стала шкада яго — яму, тонкаму, худому і сагнутаму,— стала шкада гэтага вялікага, здаровага, шыракаплечага мужчыны. Чалавек прападаў і мог прапасці, тут, за сваёй грубкай, на панікеляваным ложку. Захлынуцца ад сваёй гары, злосці і сквапнасці.

Завішнюку пагадалася, што ён, гэты чалавек, адным махам ссякае на лініі сасонку таўшчынёй з добрую жэрдку... Як ён, скінуўшы кашулю, астаецца ў адной майцы і доўга плюе на шырокія далоні... Тады падымае сякеру,— у яго з грудзей вырываецца: г-гах-х! — цяжкое і моцнае, што ў зморанага каня,— і махае, махае не адгінаючыся, не перадыхаючы, здаецца — перад ім рассоўваецца хмызняк, здаецца — лініяй ідзе не чалавек, а лось...

Чалавек мог рабіць, чалавек любіў работу.

Завішнюк падумаў, што яго трэба выцягнуць з-за грубкі, чаго б гэта ні абыходзіла, выцягнуць у лес з яго вымытай і бліскучай нары. У нары ён прападзе, задушыцца, а ён яшчэ можа рабіць, ён любіць рабіць.

Завішнюк падумаў яшчэ, што гэта трэба зрабіць не адкладаючы, сёння, цяпер, бо можа быць позна.

Зрабіць? Накінуць лішнюю пяцёрку? Накінуць пяцёрку можна, можна і больш, за яе Акцызнік адробіць... Але ж ён пасля прап’е яе і зноў будзе пляваць за грубкай на бліскучы ложак...