Лонва

На шашы ноч здавалася не такая халодная. Аднекуль з поля патыхнула цёплым паветрам, як удзень. Завішнюк убачыў, што на лагу, адкуль яны толькі што падняліся, бялеў туман. Мусіць, ад яго і кідала ў дрыжыкі.

Грукала цяпер ужо цішэй і недзе збоку, далёка за Лонвай. Толькі маланкі свяцілі і свяцілі, як тады на балоце, калі ён апошні раз убачыў здалёку з-за вывараткі Юрку з вяхой. Ад іх рабілася цямней і на дарозе, і ў полі.

Па каменні ляскалі колы, і па лесе, які быў недалёка ад дарогі, ішлі адгалоскі. У лагчынах з поля — яно было справа — на шашу пасля цяпла дыхнуў рэдзенькі, халодны вецер, прынёс пах нязжатага ячменю і сухога сена. Пахла яшчэ пылам і каланіцай — гэта з-пад калёс.

Неба над шашой было чыстае, без хмар, густое ад блакіту і цемнаты і ўсё ўсыпана дробнымі зоркамі. Яны зусім не мігцелі, як прыстылі ўсё роўна да чаго далёкага-далёкага ад зямлі.

Удалечыні, пад чорным лесам і якраз пад дарогай, неба было чуць святлейшае, як перад раніцай ці як ад зарыва.

Брук на дарозе ляжаў няроўны, калдобісты, месцамі яго зусім не ставала, і тор ад калёс зварочваў з абочыны на сярэдіну шашы.

След конь чуў добра сам, і яго не трэба было кратаць лейцамі.

Дарога — шаша — тут стала шырокая і падымалася высока над полем, уперадзе была прамая — яе далёка было відаць,— і таму яна здавалася бясконцай...

"Калі ты яе перакалдыбаеш вось так..."

Хроп і хроп чорны Смык, падскоквалі і ляскалі на каменні колы, рэзаліся аб атосы, трашчаў, трапіўшы на восі, жвір... I цюпаў, цюпаў конь...

Тады рабілася холадна ўсяму, холадна і нудна. Нудна, як вечарам увосень далёка ад вёскі ў вялікім полі...

Завішнюк, павярнуўшыся плячыма да Смыка, завязаў лейцы за ляжэйку — Смык сам чуў дарогу — і глядзеў на Жэньку...

Твар у яе быў белы... Завішнюк тады ўздрыгнуў, уздрыгнулі, здалося, калёсы і далёкія ціхія зоркі ў небе...

"Зоркі ў небе,— падумаў ён.— Іх жа там як насыпана... I маленькія, што іскры... Няўжо яны не для нас? Не для нас з табой?.. Скажы мне, не маўчы... Скажы. Нашто мне твая крыўда, нашто? Ты маўчыш, бо крыўдзішся на мяне..."

Ён глядзеў цяпер на яе і адчуў, што стала раптам лёгка ўсяму,— яму здалося, што ён загаварыў: сказаў гэта, і яго пачула Жэнька. Ён аж падаўся на калёсах да яе. Каб не тут, ён бы ніколі так не загаварыў бы да яе. Ён саромеўся яе і людзей. Калі ён падняў яе на балоце на рукі, калі добра ведаў, што гэта гора і што трэба быць на людзях, дзе яно заўсёды меншае, усё роўна хацеў быць адзін. I калі ззаду за ім, плачучы і дрыжучы, пайшла спалоханая і мурзатая ад балотнай гразі Света, ён сказаў ёй вярнуцца назад і сабраць прыборы. Яна стаяла — ні з месца — і ўсё дрыжала, трымаючы кулачкі ля вуснаў. Ён тады крыкнуў на яе, хоць сам ведаў, што гэтага цяпер не трэба рабіць... Крыкнуў, як крычаў і ўдзень... Калі ён адышоўся, убачыў, што Света ўсё стаяла і стаяла на адным месцы. Пасля загаласіла... Але за ім ужо не пайшла...

Ён падумаў цяпер, што крычаў на Свету яшчэ і на вуліцы ля варот, калі ад’язджаў і калі яна ішла за калясьмі і плакала. Ён не меў права таго рабіць: Жэнька са Светай дружылі.

А цяпер ён быў адзін і быў рады, што скажа ёй усё, што думае пра яе, і ад таго мо спакайнеў. Але калі бачыў далёка над дарогай зарыва і зоркі ў небе, зноў уздрыгваў,— трывожыўся, не могучы супакоіцца...

"Зарыва... Зоркі... Ты не хочаш глядзець на іх... Чаму ты не ўстанеш, не сядзеш, не засмяешся, адкінуўшы галаву? Чаму не паправіш свае чорныя валасы, якія пахнуць усімі травамі з поля... Як пахнулі яны, калі ты хадзіла па Сырніцы, калі ты нагіналася да тэадаліта і калі мы сядзелі на пні... Устань, не маўчы... Ты маўчыш, бо не хочаш са мной гаварыць... Я люблю цябе... Не адбірай гэта ў мяне... Я баюся цябе згубіць, як я баюся згубіць цябе... Чаму ты маўчыш? Ты ж усё чуеш... Не маўчы... Скажы мне што, скажы... Ты маўчыш, ты крыўдзішся на мяне... А што я мог зрабіць, што? Нашто я толькі ўзяў цябе тады ў лясніцтве з сабой? Нашто? Ты некалі была сказала, што ў мяне разумная галава... Але што я мог зрабіць адзін, што? I галава мая "разумная" развальваецца цяпер на чарапкі... Чаму ты не памагла мне? Хай бы ты не пайшла сягоння ў тую Сырніцу... Хай бы не пайшла... Я крычаў бы на цябе, я цябе праганяў бы са "сваёй экспедыцыі"... Але я цябе ніколі не прагнаў бы... I ты асталася б жыць...— Ён раптам зноў падаўся да яе.— Ну, не маўчы... Што я вінаваты? Што?.."

Ён, мусіць, быў зноў загаварыў да яе, бо раптам спалохаўся, як чыйго голасу, пачутага ўначы... Тады падумаў, што не, не загаварыў да яе, што ён маўчыць усю дарогу і ўсё гэта круціцца ў яго толькі ў галаве, і ён бы таго ніколі не асмеліўся сказаць...

Ён доўга слухаў, як барабаняць калёсы і грукае па цвёрдай зямлі капытамі конь...

Пасля ў яго халаднела ў душы, і ён зноў камянеў. Яму чамусьці здавалася, што ён трымаецца рукамі не за ляжэйкі, а за халодную цэглу. Ён падумаў быў, чаму гэта прыйшла ў галаву цэгла, і ўспомніў, што ўчора ўвечары памагаў Грасыльдзе пераносіць цэглу з хлява да варыўні, пад ганак. Грасыльда збіралася рабіць у хаце грубку.

Ён адняў рукі ад ляжэек і пачуў, што вунь як дрэнна сядзіць — перагнуўся зусім і яму забалела спіна... Але ён сядзеў, не зварухнуўся. Глядзеў і глядзеў на поле — у цёмную ноч, і яму здавалася, што ён недзе далёка бачыць агні.

Яны мігцелі і адразу ж знікалі. Гэта, мусіць, зоркі, нізка, над зямлёй.

Ён чуў, як халаднее спіна, як згінае шыю, як астыла зусім паясніца. Сядзеў так доўга, аж пакуль не стала моцна дыхаць і стагнаць на падушцы Жэнька. Ён пачуў, як у яе захрыпела ў грудзях...

Тады ён зноў уздрыгнуў і сабраўся ў вялікі жывы і балючы камяк...

Ён баяўся, што яна хрыпіць, падумаў, што ў яе паранены лёгкія і яна магла захліпнуцца, не даехаўшы да бальніцы.

Тады ён зноў праклінаў "хуткую дапамогу", якая не прыйшла, і леспрамгасаўскую аўтакалону з усімі яе Чаркашынымі, якая цяпер знялася з Лонвы...

Спыніўшы на дарозе каня, ён устаў, саскочыў з калёс і, падышоўшы да Жэнькі, паправіў у яе пад галавой падушку — яна з’ехала зусім да задняй драбінкі, і ў Жэнькі адкінулася галава, абціснуў сена, якое вылезла з-пад белага абруса, і накрыў Жэньку па самыя грудзі дзвюма Грасыльдзінымі пасцілкамі.

Стаяў ля калёс на дарозе, угрузшы ў пяску, аж пакуль Жэнька не перастала хрыпець і не суцішылася.

Тады ён прынік да яе твару і пачуў, што яна дыхае роўна і ціха, усё адно як спіць.

Ён крануў лейчыну — Смык зноў, выцягнуўшыся і выгнуўшы шыю, упёрся ў хамут — і пайшоў абочынай ля калёс, трымаючыся за ляжэйку.

"Як баляць ногі..." — падумаў ён.

Ён ішоў цяпер побач з Жэнькай, шаша падымалася з лагчыны ўгору, і яму цяжка было ступаць.

Удалечыні, дзе ляжала ціхае поле, зацямнелася вялікая вёска. Відаць было, як там тырчалі чорныя ўначы асверы, у канцы вёскі ў некага ў хаце блішчаў яшчэ агонь. Брахаў сабака, нехта паціху гаманіў, і недзе гудзела ўсё роўна як машына. Услухаўшыся, Завішнюк пачуў, што стукае далёка маторчык — у вёсцы, мусіць, пускалі кіно.

Сеўшы на калёсы, ён зноў ціха думаў пра ноч, пра вёску на полі, якая жыла сваім, пра далёкія дробныя зоркі ў нізкім жнівеньскім начным небе. Яно было чыстае і над Лонвай — не дрыжала ад агню. Сціх, не грымеў гром — яго сагнала на захад. Шырокай, жоўта-белай паласой, як града на Каралінскай пасецы ля Віліі, расплыўся ў небе Млечны Шлях, якому не было, няма і не будзе веку... Ён будзе жыць і жыць, ніколі не знікаючы, як і жыў дагэтуль. Як далёка да яго, і як многа ў ім жыцця...

I ён — вечнасць...

Тады Завішнюк думаў, што і зямля вечная пад Млечным Шляхам, і жыццё на ёй вечнае, як чалавек. Чалавек — вечны: і калі ён памірае сваёй смерцю, і калі яго жыццё бярэ бязлітасная вайна, можа, нават на самым пачатку ягонай кароценькай на зямлі дарогі.

Чалавек заўсёды будзе жыць...

Калі ён так думаў, у яго з’яўлялася вера ў тое, што Жэнька будзе жыць...

Будзе жыць, бо без яе не хоча жыць ён, Завішнюк, бо адчуў за гэты малы час, што гэты чалавек патрэбен яму, патрэбен на ўсё жыццё. Як тады жыць, калі пра яго не думаць кожную хвіліну, кожны дзень, не рвацца да яго, дзе б ты ні быў. Хто тады ён без таго?

Калі падкідала калёсы, ён папраўляў пасцілкі ля Жэньчыных ног, пасля, учапіўшыся рукамі за ляжэйкі, глядзеў на дарогу, на брук, што шарэў збоку, на прыніклы да зямлі ў абочыне малы зусім цёмны бярэзнік.

"Калі ж кончыцца дарога... Якая яна доўгая... Як далёка зарыва. Яно зусім не большае, стаіць на адным месцы, хоць бы скалыхнулася...— Ён зноў паварочваўся да Жэнькі і папраўляў пасцілкі ля яе ног.— Не маўчы... Якая ты была прыгожая сёння ўвесь дзень... I вясёлая. Скакала з курганка на курганок... I лічыла на пальцах канюхоў, што плавалі ў небе. "Раз, два, тры, чатыры..." — загінала ты пальцы на руцэ і ўсё глядзела і глядзела ў неба, адкінуўшы аж на плечы сваю галаву. I як пахлі тады твае валасы... Якая ты была ўтрапёная. Месца сабе не знаходзіла... Ты, мусіць, чула ўсё гэта... Кажуць, што чалавек наперад чуе сваю бяду... Ты чула. Гэта я нічога не чуў... Не маўчы... Я люблю цябе... Знай гэта, знай.

I буду любіць, якая б ты ні была... Не маўчы. Ты маўчыш, бо гэта я. Каб гэта быў не я, ты б гаварыла, ты б усё сказала. Я ўсё роўна буду цябе любіць, што б ты ні сказала. Буду і буду. А ты маўчыш. Усю дарогу... Не маўчы! Я баюся быць адзін... Чаму ты такая чужая? Я цябе нікому не аддам. Я дужы цяпер, дужы,— бо ў мяне ёсць ты... Ты будзеш жыць. Будзеш. Я перагрызу цяпер горла самой смерці... Не маўчы..."

Калі ён заплюшчыў вочы, убачыў раптам, што перад ім чыстая лінія ў маладым зусім лесе... Ён быў тады забыўся, што на возе,— захацелася пабегчы па лініі туды, на Каралінскую пасеку, дзе жоўтая палоска грады і дзе мурашкі. Маленькія чорныя мурашкі, якіх Жэнька ўгледзела ў тэадаліт...

Лінія ўсё большала і большала перад яго заплюшчанымі вачыма і ішла ўсё далей і далей за Каралінскую пасеку, за Вілію, за аўгустоўскія лясы — на край свету.

Усё шырэла і шырэла жоўтая палоска грады, большала, расла, нарэшце зжахнулася і занялася на цэлы край неба...

Калі ён адплюшчыў вочы, убачыў, як над лесам, там, куды вяла шаша, гарыць зарыва. Яно было ўжо яркае, і над ім нават былі знаць доўгія, выцягнутыя ў рудыя палосы, хмары.

Да бальніцы было ўжо недалёка.

Чамусьці навокал стала ціха, тады ён убачыў, што сышоў з дарогі конь. Перад самым мостам. Конь увесь блішчаў — быў мокры ад поту: прыстаў. Стрыножыўся, нагінаўся ля абочыны да травы.

Калі Завішнюк тузануў яго за лейцы, чорны Смык нават не ўздрыгнуў. Тады Завішнюк спалохаўся, саскочыў з калёс, падбег да яго, паправіў мокры хамут і доўга гладзіў каня па шыі, па мордзе. Бачыў, як у яго дрыжыць адвіслая ніжняя губа, і думаў, што яму хапіла як досыць, што ён мокры, галодны і зацяганы за дзень... Ён доўга гладзіў яго па шыі і прасіў, прасіў зноў звярпуць на шашу.

Смык не ішоў — наравіўся.

Завішнюк у адчаі ўхапіў з воза лейцы і стаў лупіць яго, Смыка, дзе папала. Той толькі адсядаў узад і стагнаў, што чалавек, якому нешта балела.

Тады Завішнюк рашыў, што трэба пачакаць. Хоць трохі, пакуль адсапецца загнаная зусім жывёліна.

Ён паволі ўзлез на калёсы, ступіўшы на вось, і сеў у перадку, падабраўшы пад сябе ногі.

Калі захрыпела Жэнька, ён тузануў зноў за лейцы, пасля аж рваў іх, тузаючы і тузаючы. Смык яшчэ больш адсядаў у аглоблях да калёс і стагнаў.

Тады Завішнюк заплакаў наўзрыд...

Пачуў пасля ўжо, што па бруку пад ім заляскаталі колы, памалу зусім, пераскокваючы з каменя на камень. Загайдала калёсы, загайдалася на белай падушцы Жэнька.

Ён здагадаўся, што Смык пайшоў сам. Пасля агледзеўся, што Смык усцягнуў калёсы на гару, што была за мостам перад лесам. 3 гары і было добра відаць зарыва над Мсціжамі. Завішнюк успомніў, як яны — ён, Жэнька і Света — тады вечарам, ідучы ад шашы логам у Лонву, пасля захаду сонца, бачылі яшчэ раз яго, чырвонае сонца, падняўшыся на гару...

У Завішнюка зашчымела, аж забалела ўсярэдзіне.

Калі ён угледзеў, што над зарывам вісяць доўгія бурыя хмары, падумаў, што і зорак паменела раптам уверсе над галавой, і знаць на дарозе — днём тут быў лівень: стаялі лужыны і Смык цепкаў па іх нагамі.

Калі яны спусціліся з гары, зарыва паменшала, але Завішнюк ведаў, што яно яшчэ доўга будзе то большаць, то меншаць, аж пакуль яны не выедуць з лесу.

Уязджаючы ў лес, ён прыпыніў каня.

Жэнька не храпла. Ён нагнуўся над ёй: яна зусім не дыхала, у яе былі халодныя шчокі і мокры ад поту лоб.

— Не маўчы! Жэ-энька!..— закрычаў ён і ўтаропіўся на зарыва, яно зноў расло і займала ўвесь край неба над лесам.

...Дзверы былі адчынены: адны, другія і трэція, і ён, нарабіўшы стуку, калі бег па ганку і па калідоры, апынуўся раптам у белым ад агню і чыстых сцен пакоі. Ён, мусіць, і тут нарабіў грукату, бо з канапы раптам усхапілася, прачнуўшыся, мусіць, дзяжурная сястра і, папраўляючы на галаве валасы і ўтаропіўшыся ў яго, лыпала вузенькімі ад сну вачыма.

У пакоі былі яшчэ адны дзверы — вялі ў доўгі і белы калідор; яны расчыніліся якраз у гэты час, і на парозе стала такое ж самае дзяўчо ў белым халаце, як і гэта, што ўсхапілася з канапы, і гэтаксама пачало папраўляць валасы.

"I там недзе капапа... I там спяць..." — падумаў ён раптам.

— Хутчэй! — закрычаў ён пасля і, крутнуўшыся, пусціўся бегчы на двор па тым жа калідоры, грукаючы нагамі па высокай і звонкай падлозе.

Яго адразу паслухалі: за ім тупала ножкамі медсястра, як падумаў ён,— тая, што ўскочыла была з капапы.

Выбегшы з белага ад агню пакоя на двор, ён убачыў, што там вунь як цёмна, можна спатыкнуцца і паляцець к чортавай мацеры... Лапнуў тады абедзвюма рукамі за твар, там, дзе павінны былі вісець акуляры. Акуляраў не было. Ён падумаў, што згубіў іх, трэба шукаць на возе, пасля падумаў, што хто ведае, дзе іх згубіў,— нічога не помніць.

Сястра першая падбегла да воза і адным махам сарвала з Жэнькі абедзве пасцілкі, скінула на зямлю пад ногі. Пасля ўхапілася абедзвюма рукамі за яе руку.

— Вера! Насілкі!..— закрычала яна раптам на ўвесь двор прарэзлівым голасам. Ён, Завішнюк, аж уздрыгнуў і пахаладзеў. Не мог крануцца з месца — як прырос да зямлі. Пасля прашаптаў чамусьці за медсястрой: "Насілкі..." Пачуў, што голас у яго стаў сіпаты, пачуў яшчэ, што горка ў роце і суха — не павярнуць языком.

Вера — другая сястра, што выйшла была з калідорчыка ў белы пакой,— збегла адразу ж з ганка з насілкамі — Завішнюк нават не ўгледзеў, дзе яна іх магла ўзяць,— падскочыла, як птушка, да калёс, стаяла і дрыжала.

"Ад холаду, мусіць..." — падумаў ён.

Насілкі ляжалі на зямлі, на ўтаптанай сырой траве,— на іх падаў цень ад ліпы, за якой над дзвярыма амбулаторыі свяціла калючая лямпачка. Цень падаў і на белы твар Жэнькі — закрываў ёй вочы ад яркага агню...

Тады ў Завішнюка раптам усё скалыхнулася ў душы, усё, што было з ім у дарозе...

Ён рвануўся да калёс — можа, нават памагчы зняць Жэньку, але яго не пусцілі. Не пусціла першая медсястра, што ўсхапілася была ў пакоі з канапы. Адапхнула яго рукой — рука ў яе была моцная — і сказала злосна:

— Не замінайце!

Ён тады адышоўся, адступіўся ад калёс — адразу паслухаў яе. Падумаў, што ў яе дужыя рукі, вунь якія дужыя. Тады на якую долю часу ў яго мігнула ў галаве, што Жэнька будзе жыць, будзе, бо ў медсястры дужыя рукі... Калі ён цяпер сваімі блізарукімі вачыма глянуў на яе, убачыў, што яна немаладая ўжо і што недзе, мусіць, урач, а не сястра...

Дзве дзяўчыны ў белым хутка знялі Жэньку з калёс, лёгка, як пушынку, і паклалі на насілкі. Старэйшая, прыпаўшы на адно калена на траву, змахнула рукой у Жэнькі з сукенкі прыліплае белае сена-сінец — як яна ўсё спраўлялася рабіць? — ухапілася тады рукамі за насілкі і сказала такім жа голасам, як і Завішнюку:

— Вера!..

Жэньку хутка панеслі да ганка — подбегам. Адразу загрукалі па падлозе ў калідоры цяпер цяжкія ўжо ногі ў дзяўчат, бразнулі, зазвінеўшы шклом, дзверы...Завішнюк раптам тады падумаў, што больш, можа, не ўбачыць Жэнькі, што яе забіраюць у яго... Ускочыўшы на ганак, ён пусціўся бегчы па калідоры, выставіўшы ўперад рукі.— баяўся наткнуцца на што: не бачыў жа без акуляраў нічога.

Дзверы ў белы пакой былі зачынены, ён піхнуў іх.

Жэнька ляжала ля сцяны на нечым невысокім, як на стале. Твар у яе быў белы-белы пры агні, што снег... На грудзях не было ўжо кофтачкі, і грудзі былі белыя...

Ён, забыўшыся на ўсё, загрукаў нагамі па падлозе — дабег аж на сярэдзіну пакоя.

На яго нават не аглянуліся. Старэйшая дзяўчына — урач, як ён пра яе цяпер думаў,— нагнуўшыся над Жэнькай, перабірала хуценька-хуценька пальцамі нешта ў маленькай бліскучай баначцы.

— Вера! Шпрыц... Два кубікі... Шпрыц, шпрыц мне! — закрычала яна раптам мацней, чым на двары. Тады, не адварочваючыся, закрычала на яго, Завішнюка: — Не замінайце! Не замінайце! Вера! Шпрыц!

Веры нідзе не было, і Завішнюк рвануўся ў той калідорчык, адкуль яна была раней выйшла, але яму заступіла дарогу старэйшая сястра-ўрач, упёрлася сваімі дужымі рукамі ў грудзі і выпхнула за дзверы ў калідор. Ён нават не агледзеўся калі.

Узяўшыся пасля за бліскучую ручку на дзвярах, пачуў, што яны замкнёны. Працёршы вочы, ён тады паглядзеў на шкло ў дзвярах — з таго боку была фіранка.

Ён чуў яшчэ, як у пакоі за дзвярыма тупалі ногі,— мусіць, прыбегла Вера, чуў, як два разы яшчэ загаманіў знаёмы голас: "Шпрыц! Шпрыц!" — цішэй толькі: за дзвярыма ж.

"Шпрыц, шпрыц..." — калола яму ў галаве. "Два кубікі... Два кубікі..." — думаў і думаў ён.

Пасля падумаў: "А ці дыхае Жэнька? Ці дыхае?" — і зноў схапіўся за бліскучую ручку на дзвярах абедзвюма рукамі.

Але за шклом нават не ўздрыгнула фіранка.

Тады ён адчуў, што ў яго больш няма ніякай сілы, адчуў, што баляць, баляць ногі і нічога не бачыць, як аслеп.

Ён пайшоў назад па калідоры, баючыся прыхінуцца да сцяны плячом, прыхініся — не адарвешся, не хопіць сілы ступіць адгэтуль прэч.

На дварэ было холадна, стыла мокрая ля спіны кашуля. Недзе на шашы, адкуль ён прыехаў, міргалі фары: успыхвалі — білі ў вочы — і патухалі. Гулі машыны, і далёка нешта звінела — тоненькім ціхім звонам. Неба на ўсходзе пасвятлела — шырока, на ўвесь край. На ім зусім не было зор.

Чорны Смык стаяў у цяні, што падаў ад ліпы. Цепь падаў і на калёсы.

Завішнюку раптам здалося, што на калёсах у перадку сядзіць Юрка — адвярнуўся, глядзіць недзе ўбок...

Завішнюк уздрыгнуў, падышоў да калёс, падняў з зямлі пасцілкі, ускінуў на сена і, ступіўшы на вось, узлез, сеў у перадку, падкурчыўшы ногі, як і ў дарозе.

Недзе далёка нешта ўсё тоненька звінела, і ён абхапіў аберуч галаву.

"Шпрыц... Шпрыц... Два кубікі..." — стаяла ў яго ў вушах. "Два кубікі..." — падумаў ён пасля. "Два кубікі... Жэнька выжыве..." — падумаў ён яшчэ і ўспомніў, што ў старэйшай сястры-ўрача дужыя рукі.

Калі ён суцішыўся, пачуў, як нехта стогне. Ён аж уздрыгнуў, апусціў рукі і насцярожыўся. Стагнаў Смык, ціха, што чалавек.

Завішнюк тады ўспомніў — конь жа галодны. Злез з калёс, падышоў, абняў яго за шыю. Доўга гладзіў мокрую грыву ля вушэй, пасля пайшоў узяў з ляжэек ахапак сена і паклаў яму ля частаколу; адпусціў на спіне падпінак.

Узлез зноў на калёсы і зноў абхапіў рукамі галаву. Зноў нешта звінела і стагнаў Смык. Стагнаў ціха, як чалавек.

Сена не зачапіў, не нагнуўся нават, стрыножыўся і ўздрыгваў.

Завішнюк больш ужо не мог злезці з калёс. Сядзеў, падкурчыўшы ногі і ашчапіўшы галаву, і глядзеў на вокны амбулаторыі, дзе гарэў агонь. Яму здалося, што цяпер загарэўся агонь ва ўсіх вокнах у бальніцы.

Недзе далёка несціхана нешта ўсё звінела і грукацелі па бруку калёсы. Пасля закрычаў на ўсю Сырніцу Юрка...

Завішнюк тады падумаў, што гэта ў яго ў галаве, і сціснуў яе яшчэ болей.

Ён сядзеў так на калёсах не варухнуўшыся; слухаў, як стогне Смык, як гудуць на шашы рэдкія машыны; глядзеў сляпымі вачыма на вокны ў бальніцы, дзе гарэў агонь, на жоўтую зару, што бялела і бялела на ўсходзе, як града на Каралінскай пасецы...

Днела.

Раздзел дванаццаты

Восень

Было ціха. Неба над Лонвай зацягнулі шэрыя, як попел, хмары. Над вёскай і туды далей, на загуменне, на Цяні, яны чарнелі і нізка звісалі над зямлёй; на ўсходзе — над Сырніцай і Ямскім, дзе партызанскія лагеры і дзе ўзышло сонца,— яны былі чырвона-белыя, з сінімі прагалінамі, а над самым лесам — аж бурыя, у вялікіх тулягах. I здаваліся цяжкія: не ўтрымаюцца пад сонцам, упадуць на лес і паломяць, паваляць на зямлю мсціжаўскія старыя сосны. Пакрышанае дрэва паляжа па дол — цвёрдае, што камень, і белае, як сыр.

Цішыня плыла з усходу, з лесу, разам з хмарамі і сонцам, і хутала сабою загуменне і шырокае поле, шо ляжала ў канцы Лонвы за пагранзастаўскай дарогай і за ямамі, дзе лонваўцы спрадвеку, як зачапіліся тут, хавалі на зіму бульбу.

Адгэтуль, з дарогі ля ям, было чуваць, як далёка на Жукаўшчыне ракоча ранні трактар, як у вёсцы ў кузні над лёгенькім малатком смяялася кавалда, а тады аж стагнала ад звону, калі па ім біў пудовы молат.

На загуменні па камяністай і ўбітай дарозе стукалі з ляскатам калёсы — былі на жалезным ходзе; там недзе ржалі коні, ціха, дробненька,— здалёку здавалася, што гэта смяюцца дзеці.

Бліжэй ля лесу стаяла яшчэ большая цішыня — чуваць было, як перасыпаецца пад нагамі на дарозе глыбокі сухі пясок: шась... шась... Усё адно як хто браў яго з сяўні і сеяў па зямлі, што жыта.

Тады здавалася, што цішыня цярусіцца з высокіх сонных жнівеньскіх хмар, як бы і яе хто сыпле і сыпле адтуль на лес, на поле, на Лонву — сее разам з расой і грыбамі.

У цішыні чуваць было, як стукае ў лесе галодны дзяцел. Калі не свяціла сонца, дыхаў з поля сухі халадок: ішла восень.

3 фермы, што недалёка ад дарогі, пахла саломай, даўняй, ляжалай; з узлесся, з пасекі, несла смалой-жывіцай і рассцеленым па сіўцы льном; а з поля, з Земфонда, натыхала раллёй, цёплай, свежай і прэснай, як учынены нядаўна ў дзяжы хлеб.

Ад лесу відаць была добра ўся Лонва — стаяла на шырокіх і цвёрдых тут грудзях зямлі; здавалася, яе нішто не можа зрушыць з пагор’я і сапхнуць да ракі, дзе ніжэй, дзе лог і балота; здавалася, яна тут прырасла навек да зямлі; і зямля без яе — не зямля, і лес без яе — не лес...

За Лонвай, за ракой, пачыналася поле і цягнулася далёка на захад, дзе сінелі, заходзячы краем аж сюды, па Мсціжаўшчыну, аўгустоўскія лясы.

Можна было падумаць, што на гэтым багатым кавалку зямлі, выкраеным сярод лясоў, на яго ўлонні, і ляжала Лонва — старажытная паўночная беларуская вёска...

Завішнюку, калі ён глядзеў на яе ад лесу, доўга думалася — што значыць Лонва?

Калі ён доўга думаў, яму тады здавалася, што Лонва — гэта ранішняя зара на ўсходзе; што гэта — прастор з яго лясамі і рэкамі, з яго пагор’ямі і балотамі; што гэта — сонца на захадзе, калі барвавее ў вячэрняй летняй і асенняй цішыні ўсё неба, а далёка, як даступна вачам,— сінеча... Густая, што дым...

Як туды заўсёды хочацца ісці... Дарогай, сцежкай, полем ці лесам, але ісці і ісці... Бо ў такой сінечы, у лясах, на паўночны захад ад Лонвы,— Каралінская пасека з шырокай даваеннай градой...

Пасля Завішнюк падумаў, што трэба будзе спытацца ў людзей, у вёсцы, што значыць Лонва: спытацца ў Грасыльды, у Міхала Кастыцкага, у Акцызніка ці старога Тодарчыка...

Ён яшчэ будзе гаварыць з імі: ён доўга будзе ў Лонве.

Прайшло ўжо два дні, як ён завёз Жэньку, і сёння ўсходам сонца зноў ішоў па старой дарозе з трыножнікам за плячыма і драўлянай скрыначкай з тэадалітам у руках, ішоў у Сырніцу — на лінію, што вяла праз партызанскія лагеры на Жукаўшчыну, на маяк.

За Лонвай, ля лесу, быў той самы глыбокі пясок, па якім ён хадзіў ужо не раз, а яму здавалася цяпер. што на дарозе пяску пабольшала — аж гразнуць па калені ногі і зусім робяцца вялыя, не хочуць ісці.

Тады Завішнюк адставаў ад усіх.

Наперадзе, недалёка ішлі грамадой яго рабочыя: Акцызнік з сякерай пад пахай па руцэ, Валуёк, Сідарка і Света. Света несла на плячы дзве паласатыя вяхі. Валуёк з Сідаркам усё крычалі і крычалі Акцызніку наперабой пра тое, што іх не пускаў Міхал у лес "ні за якія грошы" і што яны ўзялі і пайшлі самі, і ён ім нічога не зробіць, не зловіць за хвост...

Завішнюк ведаў, як усё было: сам прасіў у Міхала рабочых. Ішла восень, у лес поўз туман і вісеў на лініях цэлы дзень да вечара. Трэба было спяшацца прайсці мсціжаўскі масіў...

Уперадзе ўсё крычалі і смяяліся Валуёк з Сідаркам.

На іх пачынаў за нешта крычаць і сам Акцызнік.

Света маўчала, яна маўчала ўжо каторы дзень: не гаварыла нават і з ім, Завішнюком. Маўчаў пры ёй і ён — ніяк не мог адважыцца загаварыць.

Ён падумаў, што пагаворыць з ёй сёння ўвечары, пасля. як яны прыйдуць з лесу,— бо маўчаць больш нельга...

Калі наперадзе цяпер, не сціхаючы, крычаў Акцызнік, Завішнюк падумаў, што ён не можа чамусьці падымаць вачэй на таго, не можа, і ўсё. Стаяць і стаяць у вушах яго словы, калі ён, прыгнаўшы з фермы запрэжанага Смыка, крычаў гэтаксама моцна ля Грасыльдзіных варот:

— А ў раён я не паеду... Варта ў мяне ноччу, сам знаеш, таксатар. Як жа мне ехаць? Мяне з работы тады могуць... А з дзеўчынёхай нічога не будзе. Гэта з хлопцам... а-яй... бяда якая. Так галавон палажыць... Нізашто... А-яй... А з дзеўчынёхай... Можа, каго папрасіць? Мая баба каб дома была... Грасыльда, во... Але ж і яна, відаць, хату пабаіцца адну кінуць... Згінь ты, благое, прападзі... Гэтыя снарады... Панакідалі іх усюды і нашы, партызаны, і немцы...— Ён доўга кляў ля варот снарады.

Завішнюку цяпер здалося, што Акцызнік і тады таргаваўся, і ён падумаў,— відаць, не ўсяму трэба верыць, што Акцызнік верне на Міхала і на "сваіх прамгасаўцаў"... Верне, а сам думае "дабівацца праўды"...

Не хацелася цяпер з ім і гаварыць — ні пра што.

А ён лез з гутаркай, хоць ты яму ў вочы было плюнь,— не сціхаў ні пра сябе, ні пра свайго Чаркашына. 3 двара ў Грасыльды ўчора цэлы дзень не вылез.

— Шавельзон не прывёз зарплаты на ўчастак... Не прывёз, чорт насаты... Скула ў яго села ці якая там шмула. Я на машыну — адразу ў раён. 3 участка проста. А туды якраз усе нашы з’ехаліся да канторы, уся калона. Заставілі вуліцу прычэпамі...

Акцызнік на двары пра "сваю пяцёрку" ўжо не ўспамінаў, глядзеў толькі яму, Завішнюку, у вочы, як гаспадару сабака, які ведае: усё роўна ты мне нешта кінеш. Выседжу, лапамі з зямлі выдзеру... Для Завішнюка гэта значыла: табе цяпер вунь як патрэбны рабочыя: восені баішся і спяшаешся. А ў лес прыпоўз туман. Вось мы за яго і схаваемся... А ты нідзе не дзенешся... Але Акцызнік гаварыў зусім пра другое. Гаварыў і воч не спускаў з яго, Завішнюка, як ведаў усё роўна што.

— Даганяе мяне Чаркашын... Здароў... Здароў... Хмуры хлапец нейкі. Думаю — вып’ем... Адвядзём душу... Гляджу, мінае нешта "Чайку", закусачная ў нас там ёсць такая ля гасцініцы,— можа, даводзілася... Ды даводзілася...— махнуў ён рукой і паправіў пальцамі вусікі пад носам, як пыл з іх змахнуў.— Ну, мінай, думаю, чорт з табой, у мяне свае ёсць, палучыў. Клічу, сам пастаўлю, кажу,— і не чуе. Цягну — не туды тое... Упёрся, як бык. Я тады яму... А ён мне дастае дзве пачкі грошай, у жмені ў яго не тоўпяцца, і тыча ў морду, як сабаку... Я тады ўжо да яго бокам, бокам... I так і сяк, кажу, што з табой, хлопец... А ён і не хаваецца... Мы, брат, мужчыны, кажа. I многа дзе круцімся, пакуль галовы сабе не паскручваем... Ты думаеш, я да цябе праз кожную ноч так гэта прычэп свой ганяў... Бензін пёк... У мяне, брат, і вока ёсць і сэрца ёсць. Я, брат, баб перабраў... А што знайшоў? Што яна плюнула мне ў вочы? Узяла і плюнула. А не ведала, каму плюнула, не ведала... Я... я... люблю яе... Ёй цяпер цяжка. Я там быў, кажа ціха так і ў зямлю ўсё некуды глядзіць, пад ногі сабе, каб мо яшчэ раз у сваім, думаю, паганым жыцці не спатыкнуцца. А магло быць і горш, кажа... Цяжка ёй. Я быў у яе. Не пусцілі... Сказалі, што нікога не пускаюць. Ды я ім усю іхнюю бальніцу разнясу, калі другі раз не пусцяць... Я, брат... цяпер увесь увяз... Душа ўвязла...— Акцызнік аж падскокваў на Грасыльдзінай калодачцы, што стаяла пры асверы ля студні.— Вот табе і Чаркашын... Скапыціўся... На Жэньцы... Г-ге... Кінуў мяне аднаго на вуліцы і пачапаў па бруку да аўтакалоны. Ге-ге...

Завішнюк спяшыў.

Калі на ўсходзе рассоўваліся жоўтыя хмары, адтуль сыпалася на зямлю, як церусілася праз сіта, белае святло; у канцы пасекі на полі падымаўся з зямлі туман — як пара з вялікага гаршка.

Шась... Шась...— перасыпаўся пад нагамі нясок...

Цюк... Цюк...— стукаў далёка ў лесе галодны з начы дзяцел.

Было ціха, і ў цішыні нешта густа шумела, як недзе далёка раіліся пчолы,— шум ледзь лавіла вуха: трэба было доўга стаяць суцішыўшыся.

Завішнюк падумаў, што гэта шумяць раніцай мсціжаўскія лясы... Яны і без ветру шумяць, ніколі не сціхаюць...

Пасля цішыня раптам здрыганулася, і на полі, на лесе, па ўсёй Лонве пакацілася ядранае рэха. У Земфондзе, там, дзе з зямлі ўставаў туман, загудзеў трактар. На полі над чорнай раллёй падняўся сіні дым і паволі папоўз угару, як туман. Над ім закружыліся маленькія чорныя вароны — ад спалоху насіліся, як дурныя. Крычалі, мусіць, на ўсё горла, але іх не было чуваць.

3 фермы на поле, нагружаныя роўна з коньмі белымі мяхамі, паехалі дзве падводы. Завішнюк угледзеў іх, калі яны былі ўжо ля ям, і пазнаў чорнага Смыка.

У яго заныла-заныла ўсярэдзіне...

Лонваўцы сеялі жыта.

Ззаду за падводамі на поле ішлі Міхал з Грасыльдай, ішлі ўпобачкі, плячо ў плячо, гамапілі моцна — на ўвесь Земфонд — і размахвалі, размахвалі рукамі.

"Многа ім яшчэ вось так ісці поплеч і даказваць адно аднаму..." — падумаў Завішнюк.

Калі ён угледзеў, што Грасыльда ў белай хустцы, успомніў, што гэта яна, Грасыльда, мігнулася ля акна на двары тады, як ён, Завішнюк, толькі яшчэ працёр вочы,— пайшла на ферму, кінуўшы яму снеданне на стале пад белым абрусам, і не вярнулася: будзе занята ўвесь дзень. Ён падумаў, што ў Грасыльды ж хворае сэрца, што яна плакала і па Жэньцы, і па Юрку, якога нідзе не знайшлі, як па сваім Валодзю, і што пра гэта ведае толькі ён, Завішнюк. Успомнілася яшчэ, як Грасыльда, калі ён кратаўся ад варот з Жэнькай на калёсах, не магла ўжо стаяць на нагах — апусцілася на лаўку і сядзела, торкаючы ў зямлю кійком,— сасновым гладкім сукам,— які стаяў у яе ў сенечках ля парога. Не бачыла нават, што перакруціла кіёк і трымае востры канец у руцэ, а тупым совае ў зямлю.

Ён успомніў яшчэ, як у Жэнькі, калі яе паклалі на калёсы, вываліўся з кішэнькі на кофтачцы жолуд. Зялёны яшчэ зусім, з Грасыльдзінага маладога дуба, што рос у гародчыку; зялёны, з маленькім жоўтым лісточкам. Вываліўся, скаціўся з калёс, з пасцілак і ўпаў на зямлю. Яго адразу ўтапталі ў пясок людзі...

У Земфондзе лонваўцы сеялі жыта...

На ўсходзе раз’язджаліся хмары і жаўцела над лесам неба, як усё роўна стаяла зарыва.

Тады на Завішнюка хлынула нешта гарачае...

Успомніў зарыва ўначы над шашой і граду на Каралінскай пасецы... Успомніў дужыя рукі сястры ў бальніцы... Успомніў Жэньку... Вясёлую, з рассыпанымі па плячах валасамі... Яна скача з курганка на курганок, смяецца, аж заліваецца, адкінуўшы галаву, і лічыць на пальцах сваіх канюхоў...

...Над трактарам у Земфондзе кружыліся вароны... А калі раз’едуцца зусім хмары і днём стане горача, у Сырніцы ў небе зноў будуць прасіць вады канюхі...

Яны будуць лётаць высока ў небе, будуць кружыцца і кружыцца над лесам... I Жэнька будзе жыць... I гаварыць стане. I ён цяпер будзе ездзіць да яе ў бальніцу кожны раз, калі толькі выпадзе, а то будзе ездзіць і праз дзень. I паедзе заўтра: у лясгас жа трэба. Выйдзе вечарам на шашу — і пойдзе, калі не будзе машын, пойдзе пехатой. А назад раніцай пад’едзе з кім-небудзь, каб паспець на работу: раніцай лягчэй знайсці машыну..

Калі змоўк у Земфондзе трактар, над дарогай павісла яшчэ гусцейшая цішыня...

Даганяючы сваіх, Завішнюк сышоў з дарогі на пасеку і пайшоў па белым высокім і сухім сіўцы. Угледзеў, што на сіўцы шэрае павуцінне — вісіць густымі латочынкамі, не ступіць за ім, а на павуцінні — блішчыць раса. Падумаў, што і тут, на ўзлессі, ля самай Лонвы, нядаўна ляжаў туман і раса недзе ўжо была халодная з начы...

Падумаў пасля, што восень на Мсціжаўшчыне пачынаецца яшчэ ў жніўні...

1964