Мова

ЧАСТКА ТРЭЦЯЯ

ДЖАНКІ

Чаму моўны наркатрафік захапілі кітайцы? Таму, што мы, рускія, выявіліся too lazy⁴¹. Цыганы ж не былі прыдатныя для арганізацыі сістэмы — вырабу, кантрабанды, продажу. Адзінае, на чым яны анталагічна здольныя грэцца, — гэта дробныя махінацыі, гандлёвыя накруткі, разбадзяжаны стаф. Іх існаванне ў індустрыі тлумачылася тым простым фактам, што кітайцы на Ангарскую совацца грэбавалі. Не баяліся — бо яны наогул няшмат чаго баяцца з рэчаў, бачных у гэтым свеце вачыма, — а менавіта грэбавалі.

У джанкі ёсць тры стадыі даросласці:

1) купляе ў цыганоў,

2) купляе ў кітайцаў,

3) заводзіць уласнага дылера.

Першае — нятанна і небяспечна, другое — танна і небяспечна, трэцяе — танна і бяспечна, бо ўсе дылеры працуюць з закрытым колам кліентаў. Трапіць у такі un petit comitе⁴² звонку амаль немагчыма, і менавіта гэтым гарантуецца шчаслівае і бесклапотнае, бы занятак герояў хэнтай⁴³, існаванне схемы.

Пасля выпадку з пацанчыкам, які прадаў мне палены скрутак, і мянтом, які мяне за гэты скрутак спрабаваў прыпалохаць, я перастаў шукаць праз аб’явы. Ніякіх зносінаў з цыганамі мець больш не хацелася — насёрбаўся. Так я апынуўся сярод дэкадэнтаў, якія стала затаварваюцца ў кітайскім квартале. Звычайна я сядаў у харчэўні Мо Яня ў той частцы Чайна-таўна, што месцілася ў Старым горадзе, замаўляў сабе курыцу ганбаа з кісла-салодкай поліўкай і праглынаў яе, а потым хрумстаў салёны арахіс, які мне, як сталаму кліенту, Янь заўсёды ставіў gratis⁴⁴. За гэты час па кітайскім асяродку, у якім мяне ўжо добра ведалі, прабягала пагалосачка, што прыйшоў той самы лаавай, які амаль ніколі не таргуецца. Я адкалупваў відэльцам кавалачкі смажанага ў цесце марозіва і з асалодай назіраў праз шкло мітусню адразу некалькіх барыгаў за вокнамі. У памяшканне кавярні ім заходзіць забаранялі нейкія іх унутрыкітайскія паняцці, але, як толькі я сам выходзіў на двор, яны абступалі мяне і настырна зазіралі ў вочы.

Я набываў эксклюзіўны, выключнай якасці, дзвіж за 50—70 юаняў і выходзіў даўбіцца ў горад. З гадамі сталага ўжывання я зразумеў, што парк — далёка не самае лепшае месца для знаёмства з мовай. Па-першае, ёсць верагоднасць выпадкова запаліцца. Які-небудзь гіперправільны менеджар, які харчуецца абястлушчанымі ёгуртамі і акурат займаецца ёгай непадалёк ад тваёй лаўкі, можа прыкмеціць абуральнае відовішча спажывання наркотыкаў і выклікаць «сабак».

Па-другое, надвор’е. Дождж, снег ці пякельная спёка — іншага ў нашай Рашы не бывае. Непрыемна тырчэць, тым часам як твае плечы павольна ператвараюцца ў снежны сумёт, а твая прастата — у халадзец, God forbid⁴⁵!

З часам я зразумеў, што найлепшае месца для пракачкі ўласнай свядомасці — кавярні. Чаму кавярні лепшыя за парк?

Па-першае, чалавек з паперкай у парку — гарантаваны тарчок. Чалавек з паперкай у кавярні — звычайны consumer, што вывучае чарговую ўлётку аб зніжках ці распродажы.

Па-другое, у свядомасці цёмнай быдлабольшасці наркот — гэта змарнелы шчаціністы беспрацоўны, які жабруе, каб набыць сабе дрэні. Цёмная быдлабольшасць не разумее, што значная доля знаёмых ім амбіцыёзных япі свідруюць сабе мазгі звыш’якасным моўным першаком, каб астудзіцца пасля офісных стрэсаў. Што сучасны джанкі — гэта чалавек у гарнітуры «Brioni» ды гальштуку за паўтары тоны.

Трэцяя прычына: афіцыянты. Адзіны, хто можа вольна хадзіць паміж столікамі, зазіраць у тое, што ляжыць у вас побач з кубкам амерыкана, — гэта афіцыянты. Але яны знаходзяцца з кліентамі ў тонкай псіхалагічнай сувязі, імя якой — tips, ці, калі хочаце, «чаявыя». Пакіньце хлопчыку ці дзяўчынцы, якая заўважыла, што вы груба парушаеце законапарадак, не 10% чаявых, а 50%, і вы пабачыце ў адказ усмешку саўдзельніка. Яны ніколі вас не здадуць. Яны адчуюць сябе флібусцьерамі, а вас прымуць за свайго капітана, якому не шкада залатога піястра для вернай каманды.

І пад «кавярняй» я, натуральна, маю на ўвазе нашу рускую кавярню, якая знаходзіцца на дыстанцыі не менш за кіламетр ад «Шанхая». Бо калі вы надумаеце даўбануцца ў кітайскай кавярні, яны вас там раздзенуць, як Атэла Дэздэмону. «Лас-Вегас любіць п’яных — лёгкая спажыва»⁴⁶.

Так паступова я зрабіўся заўсёднікам і Чайна-таўна, і кавярняў вакол яго. Час ад часу я завітваў туды падчас абедзеннага перапынку і вяртаўся на працу, яшчэ не да канца пракумарыўшыся. Тады крэатывіць было асабліва лёгка. Ідэі прыходзілі без высілкаў, чаго не скажаш пра камунікацыю з людзьмі, сярод якіх я атрымаў рэпутацыю эксцэнтрыка і арыгінала (нядобразычліўцы казалі — фрыка). Я тады ішачыў у вялікай рэкламнай агенцыі. Прадукты маёй ухезанай свядомасці звальваліся на вас па Net-візары з рэгулярнасцю бамбавання Мілошавічам амерыканцаў у дваццатым стагоддзі⁴⁷. Гэта, дарэчы, было маё апошняе сталае месца працы.

Дык вось, гэта здарылася, калі аднойчы, грукнуўшыся да Мо Яня, я заўважыў вялікі свірнавы замок на дзвярах і некалькі іерогліфаў крэйдай.

— Мо захварэў. У яго вушы, — падказаў мне чалавек, што побач з кавярняй гандляваў сушанымі кажанамі, малпінымі зубамі і іншымі рэчамі, якія вельмі патрэбныя, калі ты ведаеш, на што яны патрэбныя.

Гэта разбурыла маю ўжо напрацаваную схему адносінаў з гандлярамі. Дылера трэба было шукаць самастойна, а я ўжо нават забыўся, як гэта робіцца. Я прабадзяўся па мастках, лесвіцах і прыхаваных дварах «Шанхая», але выгляд у мяне быў такі маркотны, што ніхто не ўспрымаў мяне як спажыўца мовы. Цень бацькі Гамлета, прывід сабакі Баскервіляў, подых навальніцы, знак бяды.

Ужо на зваротнай дарозе, на самым выхадзе з кітайскага квартала, ля крамы «Рамонак», я пабачыў патрэбны мне ўчэпісты позірк. Чалавек быў болей падобны да калмыка, чым да кітайца. У выразе твару — нейкая ўпартасць, у рысах — татарская круглявасць, не ўласцівая тым выхадцам з Кітая, якія аселі ў Мінску. Але я не звярнуў увагі на гэтую дробязь. Хоць, відавочна, варта было б. Бо яўна акурат з гэтага выпадку яны мяне і паставілі на выпас.

Дык вось, на звычайнае пытанне «колькі?» ён адказаў не «сто» і не «семдзесят», а — раптам — «трыццаць пяць». Я здзівіўся і перапытаў. Ён пацвердзіў: трыццаць пяць. Я ўдакладніў: чаму так танна? Бо звычайна таргуюцца са ста да пяцідзесяці, а тут раптам — трыццаць пяць. І вось тут мне б насцярожыцца. Бо калі чалавек проста гандлюе мовай, а не працуе яшчэ на тых, хто з мовай вядзе непрымірэнчую барацьбу, дык у яго такое пытанне кліента мусіць выклікаць усмешку. Чаму танна? Бяры і не выёжвайся! Але гэты захаваў чыгунна-сур’ёзны выраз на твары, нібы статуя Маа Цзэдуна ля Дома ўрада на плошчы Залежнасці. Дзіўна, дзіўна.

Я працягнуў яму банкноту на пяцьдзясят юаняў, ён даў мне рэшту — дзесяць і пяць. Не, ну нельга сказаць, што я зусім не застрамаўся. Нешта ўсё ж мяне ў ім насцярожыла. Нейкі ён быў слізкі. Перад тым, як сесці спажываць, я даў кругаля пешшу па горадзе — прайшоў кіламетраў дзесяць ці нават болей. Трымаў скрутак з мовай у руцэ па-за кішэняй, каб у выпадку, калі заўважу хвост з двух індыкоў у бліскучых, як соплі, гарнітурах, скінуць стаф у Свіслач або яшчэ куды. Але нікога не было, як я ні ўключаў Штырліца.

Таму я забурыўся ў адну са сваіх правераных кавярняў, замовіў глясэ, яблычны скрамбл і падрыхтаваўся да вандроўкі ва ўтульны свет неспасцігальнага. Я не баяўся завіснуць тут на суткі, бо з часам мова пачала торкаць слабей. За гады спажывання я пабачыў значную колькасць слоў, якія сустракаліся ў тэкстах. Цяпер для дасягнення былога паморкавага эфекту мне трэба было набываць два ці тры скруткі, у якіх па сукупнасці яшчэ можна было натыкнуцца на незнаёмае слоўка, выраз, псіхадэлічны сінтаксічны зварот. Але я не хацеў павялічваць дозы. Бо гэта і ёсць наркаманія, а я — не тарчок. Я ўсяго толькі індывід, адкрыты для эксперыментаў над уласным кагнітыўным апаратам.

Як звычайна ў такіх выпадках, я папрасіў афіцыянтку разлічыць мяне адразу. Па-першае, каб яна не парылася, што ў яе не закрыты рахунак, а кліент відавочна падвіс і сядзіць за адным напоем і дэсертам гадзіну ці дзве. Па-другое, каб памерам чаявых адразу паказаць, што чалавек я — вельмі варты сімпатыі.

Дзяўчына, падобная да добра дагледжанай мышкі, прынесла bill: глясэ і скрамбл каштавалі шэсць юаняў. Я працягнуў дзесяць і вельмі значэнна сказаў ёй: «Рэшты не трэба». У гэтай сітуацыі галоўнае — інтанацыя. Можна пакінуць сто юаняў чаявых, але выклікаць у таго, каму ты падарыў грошы, шчырую непрыязь, добра палітую класавай варожасцю. Гэтая варожасць за той час, пакуль з партрэтаў Карла Маркса ў Мінску аблупілася фарба, зусім не зменшылася, бо эксплуатацыя з той пары толькі ўзмацнілася. Галоўнае адрозненне кітайскага кантынентальнага марксізму ад еўрапейскага марксізму-light палягае ў тым, што ў Кітаі афіцыянта, які дрэнна абслужыў кліента, каторы кажа пра сацыяльную роўнасць з трыбун, гістарычна прынята біць палкамі па пятках.

Такім чынам, ніякага гусарства — мы не ў Парыжы, захопленым рускім войскам дзевятнаццатага стагоддзя. Ніякіх падкацікаў, калі афіцыянт — асоба таго полу, да якога ты маеш сэксуальны інтарэс. Па калене гладзіць можна і варта таго чалавека, якога ты запрасіў у рэстаран, а не таго, каму ты пакідаеш чаявыя. Гэта — не пытанне маралі, бо ў мараль я не веру. Гэта — пытанне густу. Чапляцца да афіцыянтак — тое самае, што спаць з пакаёўкамі. Сапраўдны джэнтэльмен заўсёды знойдзе грошы на прастытутку.

Ніякай цыганшчыны — мядзведзяў вам у скокі за вашыя тры юані афіцыянт пускаць не будзе. Акт пакідання грошай мае быць нейтральна-сяброўскім. У вашым голасе павінна чуцца ціхае замілаванне ўзроўнем сэрвісу і кваліфікацыяй. Скажыце «дзякуй» патрэбнай інтанацыяй — і чалавек будзе ваш. Вы можаце ўвесь дзень гуляць у тэтрыс скруткамі з мовай за ягоным столікам — а ён нават не зірне на вас зласліва.

Дык вось, я пакінуў мышцы чатыры юані і вельмі здзівіўся, пабачыўшы праз некалькі хвілін, што яна нешта напружана абмяркоўвае з менеджаркай, кідаючы ў мой бок спалоханыя позіркі. Яна паводзіла сабе так, нібыта яе схапілі за распаўсюдам дзіцячага порна, прычым дзіцём на тым порна быў я. Блізка пасаджаныя вочкі мітусіліся паміж мной і менеджаркай, я нават схаваў скрутак з мовай у кішэню, вырашыўшы не ўжываць, пакуль сітуацыя не разруліцца. Яны ж там трохі папераміналіся ля разліковага стэнду, менеджарка выйшла, а мышка падбегла да мяне, нахілілася, прыбрала пасму валасоў з мордачкі і напаўголасу спытала:

— Дзе вы ўзялі гэтыя дзесяць юаняў?

— Зарабіў катаржнай працай. Разгружаў вагоны з цэглай, — знайшоўся я. — Ледзь не надарваўся, ma cherie. А што такое?

— Не, вы не разумееце! — паўтарыла беднае дзяўчо. — Дзе вы іх узялі?!

— Урачыста клянуся, што я іх не скраў, не намаляваў, не выжабраваў і не адняў у дзіцяці! — пачаў я раздражняцца. — А што, вы не бераце чаявых, калі бясспрэчнае паходжанне грошай не пацверджанае падатковай інспекцыяй і Камітэтам ААН па супрацьдзеянні гандлю зброяй?

— На купюры — нейкая маркіроўка! — шапнула яна мне. — Сістэма аўтаматычна дала сігнал, зараз прыедуць, рыхтуйцеся! Менеджарка мяне заб’е!

Інтэр’ер рэстарацыі пахіснуўся і зацямніўся. Калмык быў з пагончыкамі? Цяпер чакаць Дзяржнаркакантролю? Выглядае, што на банкноце — пячатка «наркагандаль». І што, зараз мяне будуць браць? Я сунуў руку ў кішэню, схапіў скрутак і гатовы быў кінуць яго проста пад стол, але насупраць мяне ўжо нехта стаяў. Нават не так: гэты — не стаяў, а без запытання сядаў за мой столік. Я спачатку пабачыў яго (шэры дубаваты блішчасты гарнітур, ружовая кашуля, айчынны гальштук сталёвага колеру), і толькі потым — стандартны спецслужбісцкі «Опель» за вокнамі. Хутка прыехалі.

— Дзень добры.

Ён не павітаўся. Ён гэта сказаў прыблізна так: «сядзець на месцы, рукі з кішэняў на стол». Менавіта так прагучала гэтае «дзень добры».

— Старшы ўпаўнаважаны Дэпартамента фінансавых расследаванняў Новікаў. Дзе вы ўзялі купюру, якой разлічыліся?

— У Чайна-таўне, — я ліхаманкава спрабаваў зразумець, як далей пойдзе размова. Ці будзе вобшук? Або хоць павярхоўны дагляд з выварочваннем кішэняў?

— А, у Чайна-тааааўне, — працягнуў ён і скрывіўся. — Ну тады пытання пра асобныя прыкметы таго, хто з вамі разлічыўся, задаваць не буду. Бо яно не мае сэнсу, — тут ён пасміхнуўся, маўляў, усе кітайцы — на адзін твар.

У зале раптам з’явілася шмат службоўцаў у такіх самых, як у Новікава, блішчастых гарнітурах, толькі кашулі і колер гальштукаў ва ўсіх былі розныя. А кліентаў, наадварот, у кавярні вокамгненна паменела — ля плацёжнага тэрмінала нават утварылася чарга з ахвочых хутчэй разлічыцца. Такая ў іх энергетыка, у гэтых блішчастых гарнітураў. Дарэчы, я думаў, што такія носіць выключна Дзяржнаркакантроль.

Ля нас апынуўся калега Новікава ў вельмі скрыпучых чаравіках. Чорт яго ведае, з якой скуры яны былі зробленыя. Але скрыпелі так, што прыўставалі валасы на патыліцы. Мужчыну скрып уласнага абутку, здаецца, падабаўся — ён хадзіў з такім самаўпэўненым выразам на твары, нібы ў чалавечых самцоў чым больш скрыгату — тым больш шанцаў прывабіць самку, як у тых конікаў ці саранчы. І вось, скрыпучы сваімі жудаснымі чаравікамі, ён працягнуў оперу маю дзясятку. Новікаў дастаў партатыўны ультрафіялетавы свяцільнік і кінуў на грошы вузкі прамень. Нейкі час разглядаў знакі, якія праявіліся на купюры (на мой розум, дык што там магло праявіцца?), а потым спытаўся:

— Ці ёсць у вас яшчэ банкноты, якія вам там далі?

Я маўкліва працягнуў пяцёрку. Ён прасвяціў яе ультрафіялетам і сказаў свайму скрыпучаму калегу.

— Глядзі, а гэта нармальная.

Той рыпнуў чаравікамі, прамаршыраваў праз залу кавярні і стаў ля ўвахода. Гэта што, каб я не выбег?

— А чаго вы спужаліся? — спытаў раптам Новікаў. І гэта было нечаканае пытанне. Я нават не заўважыў, што ён мяне пільна разглядае.

— Я не спужаўся, — паспрабаваў я адмовіць відавочнае.

— Ну як не спужаліся? Спужаліся, — у яго былі буйныя рысы твару, бялявая мучністая скура і агульны выгляд — нейкі пельменяваты.

— Ну, можа і спужаўся, — пагадзіўся я. — Сяджу, нікога не чапаю. А тут раптам — ДФР. На маю галаву.

— Сітуацыя такая, — іншай інтанацыяй паведаміў Новікаў. Такім голасам падазраваным на допыце звычайна паведамляюць іх правы і абавязкі. — На вашай дзясятцы заўважаныя прыкметы падробкі. Зараз мы яе бяром на экспертызу. Да вас пакуль ніякіх прававых прэтэнзій не высоўваецца, вашу свабоду мы абмяжоўваць не будзем. Хоць час ад часу ў такіх выпадках бярэцца падпіска і нават практыкуецца змяшчэнне пад варту. Але цяпер аператыўных прычын для таго няма. Нам патрэбная фармальнасць — ваш пашпарт.

— Пашпарт? — не зразумеў я.

— Пашпарт. Каб перапісаць дадзеныя.

— Навошта? — спытаўся я голасам, асіплым з перапалоху.

— Для пратаколу. У дадзены момант вы ні ў чым не падазраяцеся. Але падробка грошай — сур’ёзнае злачынства, таму тут ёсць працэдуры.

— Працэдуры? — тупа паўтарыў я.

— Ну вядома, працэдуры, — ён тлумачыў спакойна і павольна, нібы чытаў лекцыю на факультэце права. — Нам трэба адсочваць з’яўленне такіх вось сумнеўных купюр. І калі ў вас зноў апынецца банкнота з прыкметамі падробкі — тут ужо будзе іншая размова. А для гэтага трэба вызначыць вашу асобу. Разумееце?

— Разумею. Вам патрэбны пашпарт, — сказаў я роўна.

— Ну, яшчэ мы можам, калі хочаце, праехаць да нас, там вас ідэнтыфікуюць паводле ДНК і адбіткаў пальцаў.

— Не, дзякуй! — мала не крыкнуў я і дастаў тэчку з дакументамі. Гэта ж якая файная ідэя — ехаць у ДФРаўскі офіс са скруткам мовы ў кішэні.

Ён сфатаграфаваў мае дадзеныя — прапіску, ідэнтыфікацыйны нумар, пазначыў месца працы, сказаў пакінуць электронны подпіс на пратаколе агляду месца здарэння. У правай кішэні маіх штаноў увесь час, пакуль я выконваў ягоныя каманды, пульсаваў папяровы камячок — дзесяць гадоў строгага рэжыму. Скурай нагі я адчуваў ягоную вагу, вострыя ражкі, фактуру паперы, гэта быў амаль тактыльны зрок, засяроджанне ўсіх цялесных адчуванняў у адным месцы.

Опер запхаў дзясятку ў празрысты пластыкавы канверт, пазначыў на ім інвентарны нумар і выйшаў разам са сваёй зграяй, не развітаўшыся. З аднаго боку, навошта ім такая дробязь, як ветлівасць? З другога, можа, ён быў упэўнены, што мы яшчэ пабачымся? І галоўнае — пачуцця палёгкі ў мяне не засталося. Ніякага настрою выдыхнуць і крыкнуць: «Yes! Пранесла! That was close!» Ці не таму, што ён не развітаўся? Не сказаў чаканых слоў — «вы свабодны», напрыклад? Напруга пасля таго, як «Опель» звёз опера, не толькі не знізілася, але, наадварот, узрасла, і пазбавіцца ад яе ўдалося толькі пасля некалькіх тыдняў задушлівых начэй на прапацелых ад бяссоння прасцінах.

Я пайшоў адтуль, з кавярні, хутчэй прэч з гэтага месца! Удзячна кіўнуў мышцы за тое, што папярэдзіла, але ўсмешку з сябе выціснуць не здолеў — мяне душыў страх. Пазней я ўцяміў, што кошт майго піцця кавы ў той вечар павіснуў акурат на гэтай дзяўчыне. Бо грошы, якімі я разлічыўся, забраў опер як «несапраўдныя», а па рахунку плаціць усё ж такі некаму трэба было. Звычайнае правіла ў такіх выпадках — вылічваць з waiter’s salary⁴⁸. Я колькі разоў збіраўся завітаць да мышкі ды кампенсаваць ёй страчанае, але неяк не выйшла. Пасля перажытага ногі самі збочвалі кожны раз, калі я спрабаваў наблізіцца да кавярні. І я раптам апынаўся ў іншых месцах горада, зусім іншых.

Калі падумаць па справядлівасці, дык да той кавы са скрамблам я ўсё роўна не дакрануўся. Дык, можа, няма чаго і кампенсаваць? У метафізічным сэнсе.

БАРЫГА

Як мне жылося пасля таго, як я вярнуўся ў кватэру? Нармальна жылося. Яны зрабілі нармальны рамонт — заклалі дзірку ў кухні, пафарбавалі сцены ў нармальны салатавы колер, паклалі на падлогу нармальны карычневы ламінат, уставілі шклопакеты, набылі новую лядоўню, паставілі пліту, гэтым разам не газавую, а нармальную, электрычную. Дзверы новыя — нармальныя, металічныя, з ланцужком. Калі мяне праведаў псіхолаг з Цэнтра медыцынскай рэабілітацыі пры надзвычайных сітуацыях, ён сказаў, што ў дзвярах схаваныя завесы і ёсць спецыяльны ўступ ад узлому і што я за імі адчуваю сябе камфортна і абаронена, бо нічога злога не можа ўварвацца ў кватэру.

Агулам хата стала больш нармальнай, чым была да здарэння. Нягледзячы на тое, што яны вытруцілі ўсе пахі спецыяльнымі прамысловымі шчолачамі, мне ўвесь час здавалася, што ў памяшканні пахне куродымам. Але ўсё было нармальна. Проста я занадта сентыментальны.

Дзядзю Сашу я болей не бачыў, мабыць, яго змясцілі ў вар’ятню — гэта нармальна для вар’ятаў. Зэк Віця таксама знік, мабыць, памёр ад апёкаў лёгкіх. У нас у краіне нармальна — не цікавіцца тымі, хто знік. Знік — значыць, так і трэба. Захоча, каб ім цікавіліся, — дасць пра сябе знаць.

Некалькі разоў да мяне прыязджаў грузін Вано, мы гулялі з ім у даміно і глядзелі футбол па Net-візары. Грузін Вано мне зайздросціць, бо мне выдалі кампенсацыю ў пяцьдзясят тысяч новых юаняў, а яму — не. Хаця ў яго згарэў вялікі дом на Радыяльнай, а ў мяне толькі невялічкая кватэра. Грузін Вано лічыць, што так адбылося таму, што ён — грузін. Мне ж падаецца, што ў мяне проста блакітныя вочы і твар выдатніка — такому нельга не дапамагчы. Яшчэ засталося адчуванне, што дзяржава як быццам просіць у мяне прабачэння такой надзвычайнай памерам кампенсацыяй. Але Вано сказаў, што гэта — лухта. Я і сам ведаю, што гэта — лухта. Проста я занадта сентыментальны. І бачу нейкія асаблівыя адносіны там, дзе іх не можа быць.

Час ад часу да мяне грукаліся кліенты, але мне цяпер няма чаго ім прапанаваць. Усе запасы мовы пагарэлі, а ў Варшаву я пакуль выпраўляцца лянуюся.

Некалькі разоў я званіў Ірцы, хацеў прапанаваць паехаць са мной, пажыць паўгода ў Шанхаі на кампенсацыю. Але Ірка не брала слухаўку. Аднак жа і Дзяржнаркакантроль на мяне не выклікала, хоць гразілася. А гэта значыць, што яна да мяне дагэтуль ставіцца прыязна і цёпла. Без Іркі мяне ў Шанхай не цягне. Кажу ж: у мяне нармальнае жыццё. Снег вось выпаў — белы, чысты, выйдзеш пагуляць, а потым ідзеш — і пазнаеш свае сляды.

Друкаванка ляжыць у надзейным месцы, спробы прадаць яе я прыпыніў, бо грошай пакуль і так дастаткова. Вось, нібыта, і ўсё маё цяперашняе жыццё. Часам мне здаецца, што калі б не прыгода з пажарам, усё маё існаванне на Зямлі можна было б уціснуць у адну старонку тэксту.

Ужо вечарэла, як у дзверы пазванілі. Доўга, настойліва. Так звычайна звоніць міліцыя або ЖЭС. Я нікога не чакаў. Уласна, да мяне мог прыйсці толькі нехта са старых кліентаў, якія не ведаюць, што я прымарозіў бізнес, ці маркотны грузін Вано. Але і першыя, і другі звычайна звоняць далікатна. Тут жа званок як завішчаў, так і працягваў енчыць, пакуль я ішоў да дзвярэй, накідваў ланцужок, прыадчыняў, высоўваў галаву ў шчыліну. І толькі калі я пабачыў камуфляжыстага мужыка з трыядаў (а той — пабачыў мяне), ён прыняў палец са званка. Побач з ім было шэсць нерухомых постацяў прыватнай аховы. Мабыць, без узводу салдатаў ён з Чайна-таўна не выязджае.

— Здароў! — злавесна ўсміхнуўся ён і пацягнуў на сябе дзверы. Дарэчы, мардагляд у яго быў такі, што як бы ён ні ўсміхаўся, усё роўна выходзіў нейкі злавесны ашчэр. Апрануты ён быў гэтым разам у кароткі кажушок і чорныя цывільныя штаны. Мабыць, вырашыў часткова адмовіцца ад стылю «мілітары». Дзверы бразнулі на ланцужку, і я паспяшаўся іх адчыніць. Бо армейскія военачальнікі ў трыядах — не тыя госці, якіх варта пакідаць чакаць на пляцоўцы.

Ён увайшоў у кватэру не здымаючы абутку — проста наступаў на мяне, а я падаваўся задам. Ягоная ахова засталася на лесвіцы — яны, дарэчы, усе тут і не змясціліся б. Ён крытычна агледзеў калідор, выйшаў на сярэдзіну майго жылога пакоя, акінуў вокам канапу, некалькі часопісаў, якія я чытаў, калі задзёўбвала глядзець скрыню, і раптам усім целам зрабіў выпад і рэзка секануў паветра рабром далоні за сантыметр ад майго жывата. Я інстынктыўна здрыгануўся, захінаючыся, але ён ужо зноў стаяў роўна і выскаляўся яшчэ шырэй. Пажартаваў дзядзька. Такі ў яго гумар.

— Ты чаго здохлы такі? — спытаўся ён амаль інтымным тонам. — Цябе ж любы наш сіні ліхтар за дзве звяздзюліны пакладзе.

Я сапраўды не вельмі сябраваў са спортам. Да пажару мой хударлявы выгляд ідэальна стасаваўся з тым уражаннем добрага хлопчыка, якое мне варта было пакідаць на мытнікаў пры кантрабандных ходках. Пасля ж пажару мне зрабілася нецікава, які ў мяне выгляд.

— Я не здохлы, я падцягнуты, — паціснуў я плячыма.

— Эх, цябе б да мяне ў спартзалу, я б з цябе чалавека зрабіў праз месяц. Ты б у мяне пад калючым дротам поўзаў і праз запаленыя колцы скакаў, як тыгр у цырку. А так — нейкі гліст. Скажы яшчэ, што страляць не ўмееш.

— Не, не ўмею, — пагадзіўся я.

— А я вось штодня ў трэнажорцы па тры гадзіны, — сказаў ён задуменна. І дадаў: — Нацык мусіць быць здаровым. — Тут ён засмяяўся. А калі ён смяяўся, то выглядала гэта яшчэ страшней, чым калі ён ашчэрваўся.

Ягоных слоў я не зусім зразумеў. «Нацыстамі» называлі сябе паголеныя маладзёны ў чорных штанах «Drittes Reich» са спушчанымі шлейкамі, цяжкіх ботах «Camelot» з белымі матузкамі і армейскіх фуфайках. Іх фінансавалі чачэны з Камароўкі, каб яны час ад часу ладзілі рэйды ў Чайна-таўн і «ачышчалі нашу зямлю ад кітайцаў». Пры гэтым — па магчымасці нішчылі кітайскія гандлёвыя кропкі, каб людзі болей набывалі ў сваіх, на Камароўцы. Падчас гэтых рэйдаў нацысты моцна адграбалі ад трыядаў, чаляднікаў школ кунг-фу і проста выпадковых кітайцаў — аматараў адзінаборстваў, таму нацыстам усе мінчукі патаемна спачувалі. Да таго ж чачэны былі нашымі, рускімі, а кітайцы — прышлымі, і таму было непрыемна, што тых, хто махаецца за нашых, так моцна б’юць. Але ж гэты працаваў на кітайцаў. Які ж ён «нацыст»?

Камуфляжнік пратупаў на кухню, узяў са стала грушу і са смакам у яе ўгрызся. Так мы прастаялі нейкі час — ён з асалодай еў маю грушу, а я цярпліва чакаў і не ведаў, чым заняць рукі. Калі я толькі пабачыў яго з брыгадай на пляцоўцы, мне падумалася, што, можа, трыяды надумалі папрасіць прабачэння за тое, што праз іх мне папсавалі жытло, але я ўжо бачыў, што гэты прыбыў з нейкай місіяй. Варыянт, пры якім ён бы даведаўся, што друкаванку не знішчыў пажар, я адкінуў як цалкам непраўдападобны. Пра тое, што кніжка захавалася, ведаем толькі я і тое месца, у якім яна зберагаецца.

Гэты тым часам даеў фрукт, кінуў у ракавіну агрызак і дзелавіта запытаўся:

— Чаго стаіш? Апранайся давай! З табой хочуць пазнаёміцца!

Вось менавіта так: безасабова. Ні хто хоча пазнаёміцца, ні чаго мне чакаць пры сустрэчы. Я пачынаў адчуваць ягоны стыль — такі нахабна-зневажальны «Old Spice Red Lable». Але не крыўдна зневажальны, а па-сяброўску зневажальны, з адценнем «Jack&Jones». З прыхаванай усмешачкай «Lacoste». Як старэйшы брат з малодшым. Добры стыль для палявога камандзіра. Мабыць, салдаты трыядаў яго абагаўляюць. Яшчэ б даведацца, як ён, тутэйшы, узначаліў армію «Светлага шляху». Я апрануў кашулю «Hilfiger», швэдар «Zara», кардыган «Thommy», калі ён рагатнуў:

— Ты, выглядае, у Антарктыду збіраешся?

— Дык холадна на байку будзе ехаць! Вы ж на байках?

— На лайках, блін! — перадражніў ён мяне. — На лайках, а не на байках! Ты шызануўся? На дварэ снежань, хто ж у снежні на байку ездзіць? Мы ж не гандляры рыбай і не прадаўцы лёду. Мы — рэспектабельнае спадарства з бандыцкімі замашкамі.

Ля пад’езда й напраўду чакаў сапраўдны амерыканскі «Hummer», прычым не цывільная мадэль, а армейская «Humvee», з адсекам пад цяжкі кулямёт. Кулямёта і кулямётчыка, дарэчы, не было — нечаканая законапаслухмянасць для трыядаў. Камуфляжнік сеў за стырно і кіўнуў мне на месца побач з ім, наперадзе. Ззаду размясціліся чатыры кітайцы, астатнія патупалі да джыпа суправаджэння, хоць, здаецца, маглі б уціснуцца сюды і ўшасцёх. Мы рванулі з месца так, як быццам за намі гнаўся танк «Абрамс». Кіраваў ваяка прыблізна гэтаксама, як і ўсміхаўся.

— Куды мы едзем? — паспрабаваў запытацца я. Ну, бываюць жа сітуацыі, калі людзі адказваюць на пытанні.

— Мяне Сварогам завуць, — назваўся ён замест таго, каб даць мне адказ. — Сварог — гэта бог такі. Бог полымя нябеснага.

Такога бога ў кітайскай міфалогіі я не памятаў. Хоць, можа, ён ужо з’явіўся, а пра яго пакуль не напісалі ў гламурных часопісах, якія я чытаю, калі задзёўбвае глядзець скрыню.

— А я — Сяргей, — сказаў я на той выпадак, калі ён не ведае майго імя.

— Трэба табе качацца, Сяргей, — прамовіў ён задуменна. І зноўку дадаў сваё, загадкавае. — Нацык мусіць быць здаровым.

Вячэрні горад мільгаў праз вокны «Humvee» з такой хуткасцю, як быццам мы на паскоранай пракрутцы глядзелі відэа з аўтамабільнага рэгістратара. Па мосце, які дамінуе над Нямігай, мы ўскочылі на вуліцу Леніна, пад самую пяту Чайна-таўна. Злева ад нас голымі галінамі дрэў працінаў неба сквер ля ратушы, у якім тайцы гандлююць талісманамі, а карэйцы — фальшывымі чалавечымі органамі. Тут мы прыпыніліся ля варотаў, закрытых металічнымі жалюзі. Па абодва бакі ад гэтай брамы былі маналітныя бетонныя лесвіцы, што выводзілі на першы ўзровень «Шанхая». Побач знаходзіўся адзін з нешматлікіх заасфальтаваных уваходаў у мурашнік: па ім, нягледзячы на мароз, рухалася чарада скутараў і байкаў. Калі маеш трыццаць юаняў у месяц, будзеш ездзіць на двух колах і ў мінус дваццаць. Калі, вядома, завядзеш скутар.

Вароты выглядалі так, як быццам за імі — невялічкі захламлены гараж, у якім той «Humvee» ледзь-ледзь змесціцца. Сварог націснуў кнопку на пульце дыстанцыйнага кіравання, і жалюзі пацягнуліся ўверх, агаляючы — не, не гараж, а нізенькую, цёмную вулачку, сціснутую старымі дамамі без вокнаў. Як той карыес у зубе, вулачка цягнулася глыбока ў мурашнік, разгаліноўваючыся шматлікімі бакавымі праходамі. Зверху, над самым дахам машыны, гудзеў Чайна-таўн, але тут не было нікога.

— Нічога сабе! Вуліца пад вуліцай! — здзівіўся я.

— Ну так. Калісьці гэта быў самы цэнтр. Сэрца Мінска. Інтэрнацыянальная. Я яшчэ памятаю, як па ёй людзі хадзілі. Але цяпер горад падняўся, і яна зайшла пад зямлю. Бачыш, першыя паверхі дамоў закінутыя, парадныя дзверы спарахнелі.

Мы прабіраліся па нейкім пакручастым праходзе. Праз якіх дзвесце метраў руху машына ўперлася ў вялікі правал, рэшткі асфальту тут на некалькі метраў праваліліся пад зямлю. Сварог вывернуў убок, пакінуў месца для паркоўкі джыпу суправаджэння і выключыў рухавік. Пасля таго, як згаслі фары, вакол машыны зрабілася цёмна: былая вуліца танула ў прыцемках. Ліхтароў не прадугледжвалася, бо тут ніхто не жыў. А можа, трыяды наўмысна не асвятлялі яе, каб захаваць уражанне нежылога раёна.

— Сюды цяпер толькі дыгеры спускаюцца, — сказаў Сварог у цемры. — А мы іх страляем. Таму пашчасціла табе, Сяргей, гэта ўсё пабачыць.

Сорак дзявятыя ўключылі налобныя ліхтарыкі, хуткімі белымі прамянямі высвечваючы то фрагмент цаглянай сцяны, то кучу будаўнічага хламу, то высунутую праз дах рыну, з якой хуткім шротам падаюць кроплі. Адзін з салдатаў нешта па-кітайску крыкнуў і ў прамянях ліхтара высвеціў далонь з узнятым вялікім пальцам і адтапыраным мезенцам.

— Чыста. Можна выходзіць, — растлумачыў мне мой суразмоўца. — Ты пад ногі глядзі, бо нашыя сябры з Дзяржнаркакантролю любяць тут расцяжкі з гранатамі Ф1 ставіць. На мінулым тыдні трох хлопцаў страцілі.

Мы выйшлі з «Humvee». Тут было задушліва, бы ў склепе, і толькі зверху даносілася рэха крокаў соцень людзей, якія шпацыравалі па-над нашымі галовамі. Адчуванне было, як пад мостам, калі па ім рухаецца вялікая транспартная плынь. Скрозь цемру я не бачыў нават сваіх чаравікаў. Справабаць вышукваць пасткі ў такой цемры было бессэнсоўна. Зрэшты, можа, Сварог і пажартаваў наконт расцяжак. Спакайней думаць, што пажартаваў. Тры кітайцы пайшлі наперад — тры прыладзіліся з бакоў ад нас.

— Хадзем, — загадаў ён. — Дзіўна, што табе загадалі вочы не завязваць. Давяраюць. — Зноў — ні хто давярае, ні нашто завязваць вочы. — А можа, вырашылі цябе пасля сустрэчы — у бетонныя боты і ў палонку ў Свіслачы? — ён зноў зарагатаў, спарадзіўшы доўгае рэха, як быццам яго перадражніла сотня гоблінаў, што жыла тут, пад зямлёй.

Праз некалькі крокаў «столь» значна нахілілася да зямлі, гэта вымусіла ісці, уцягнуўшы галаву ў плечы: месцамі вышыня праходу рабілася яшчэ меншай, і даводзілася прыгінацца. Праз дзесяць метраў такой хады раптам зрабілася вельмі неспакойна: целу хацелася выпрастацца, стаць роўна, гэта спараджала паніку. У адной з адносна высокіх нішаў мы спыніліся адпачыць: побач былі перапэцканыя пылам, павуціннем, патрэсканыя ад часу драўляныя дзверы. Трохі далей ліхтарыкі выхапілі з кінематаграфічнай цемры пажоўклую шыльду з незразумелымі словамі «Пан Хмелю», напісанымі выгінастым шрыфтам. У мяне нават узнікла ўражанне, што гэта — выраз на мове, але такое дапушчэнне азначала, што некалі ў Мінску мова сустракалася проста на вуліцы. Што сярод яе хадзілі дзеці, на яе глядзелі юнакі і дзяўчаты — што за бязглуздзіца!

Сварог прыхінуўся да вушака і ўказальным пальцам на пыльнай драўніне дзвярэй намаляваў літару «у нескладовае». Дарослы чалавек, а паводзіць сябе як нявыхаваны падлетак. І жарты ў яго дзіўнаватыя. Цяпер зразумела, што за тыпы малююць гэтыя «ў» у мужчынскіх прыбіральнях і на бетонных платах, якія відаць толькі з хуткасных цягнікоў.

— Бачыш, мы літаральна «пад полам» жывём, — сказаў ён. — І гэта натуральна. Бо дзе яшчэ могуць жыць падпольшчыкі! — ён зноў зарагатаў, і некалькі байцоў з ягонай аховы ветліва падхапілі смех. Хоць я зноў не зразумеў, што ён мае на ўвазе. Калі называць падпольшчыкамі сілу, якая кантралюе траціну горада, дык хто ж тады не падпольшчык? А ён загадкава працягнуў, нібыта ў спробе патлумачыць свой «падпольны» статус. — Сказаў «слава нацыі» — кажы і «смерць ворагам»! Вось так, Сярожа. І ніяк інакш!

Мы мінулі «Пана Хмелю» і падышлі да вялікага разгалінавання — тут у розныя бакі разыходзіліся адразу чатыры падземныя «вуліцы», закіданыя смеццем, вялікімі фрагментамі тынкоўкі, бетоннымі блокамі. Адна з іх здавалася непраходнай у прынцыпе — яе часткова перакрывала вялізная бетонная распорка мурашніка, да якой шчыльна падбіраліся кучы цэглы з дома, што рассыпаўся ад старасці.

— Знаёмцеся, былая вуліца Камсамольская. Так яна выгладала некалі: дзве паласы, а не дваццаць, — кіўнуў Сварог на гэты тупічок. — Калі праціснешся наперад — упрэшся проста ў зямлю. Там горка, узровень падымаецца, сутарэнны паверх ім абмежаваны. А вось туды прайсці, — ён паказаў у супрацьлеглы бок, — там наадварот нізіна. І ля былога «Гандлёвага дома на Нямізе» ў нас — адразу два паверхі прыхаваныя. Там наша качалка, як-небудзь пакажу, калі будзеш жывы.

Мы пакрочылі ў той бок, дзе, з ягоных слоў, знаходзіўся гандлёвы дом. Праз некалькі метраў натыкнуліся на касцяк машыны з далёкага мінулага. Яе срэбны корпус быў амаль не крануты гніеннем, адно што колы былі знятыя і бракавала адной шыбіны. На носе вытыркаўся вытанчаны лагатып з мінулай прыгожай эпохі — леў, які ўзняўся на дыбкі. Адзін з сорак дзявятых, пабачыўшы маю цікавасць да гэтага помніка старасвецкага дызайну, падсвяціў мне яго ліхтарыкам. Вока распазнала ў салоне старамоднае вялікае стырно і стаптаныя педалі ўнізе — мабыць, іх трэба было націскаць, каб машына рухалася. Як на ровары.

Праз некалькі метраў з’явіліся рэдкія ліхтары, а праход набыў болей абжыты выгляд. Ісці зрабілася прасцей, дах узняўся вышэй. Неўзабаве мы сустрэлі вялікую групу сорак дзявятых, якія грэліся ля невялічкага вогнішча, што распалілі са смецця. Дым ад вогнішча павольнымі пасмамі цягнула некуды ўбок лянівая пройма. Унізе было значна цяплей, чым на паверхні, дзе лютаваў снежань. Але гэтыя салдаты вартавалі тут, падобна, ужо не адну гадзіну. Пры з’яўленні Сварога яны выцягнуліся на «зважай», адзін нават паспрабаваў хутка засыпаць агонь.

— Вось, ёлупні, казаў жа не разводзіць вогнішча тут! — адчытаў іх камуфляжнік. — Задыхняцеся, учадзееце, а мне потым новых сініх ліхтароў вось з такіх глістоў, як гэты, гадаваць, — ён кіўнуў на мяне. Кітайцы заўсміхаліся. Выглядае, яны сапраўды разумелі мову.

Мы збочылі яшчэ раз — ля дома, на якім пабляднелымі ад часу літарамі было напісана «Закон бутерброда». Мабыць, гэта ўсё засталося яшчэ з Вялікай Айчыннай вайны — вулачка выглядала як у музеі ці на гістарычным сайце пра тое, якім Мінск быў да заключэння Саюза Кітая і Расіі. Мы ішлі ўздоўж цагляных дамоў, некаторыя з іх былі двухпавярховыя і цалкам памяшчаліся тут, у «падполлі». Некаторыя з выгляду былі вышэйшымі, трохці чатырохпавярховымі. Іх верхнія паверхі былі адрэзаны ўзроўнем «даху».

— Усе спускі і пад’ёмы на паверхню тут заблакаваныя будаўнікамі яшчэ пры ўзвядзенні фундамента гэтага «стога», у якім знаходзіцца кітайскі горад, — патлумачыў Сварог. Мурашнік «Шанхая» ён называў «стогам». Цікава! — Лічыцца, што жыць тут небяспечна, бо вялікі ціск пад апорамі. Тут мільён чалавек наверсе, разам з тымі кардоннымі каробкамі, у якіх яны жывуць. Тэарэтычна, падполле ў любы момант можа «скласціся», а «стог» нават і не заўважыць, што стаў ніжэйшым на дзесяць метраў. Людзі, якія б’юцца за кожны сантыметр жытла на верхніх паверхах гэтых дамоў, часам чуюць нас, але на лесвіцах, якія вядуць уніз, бачаць толькі маналітныя бетонныя сцены. І калі ўжо кітайцы не знайшлі праходу некуды, то гэта значыць, што праходу не існуе ў прынцыпе. Так узнікла легенда пра падземны народ. То бок пра нас.

— Я б не здолеў жыць тут, — раптам вырвалася ў мяне. — Як у склепе.

— А мы тут і не жывём. Жывём мы на паверхні, у нас там — жытло, залы пасяджэнняў, кавярні. А тут — цір, качалка, патаемныя рэзідэнцыі і інтэрнаты на выпадак вайны ці аблавы. Ну і хол для асабліва важных сустрэч. Вось, дарэчы, мы да яго і прыйшлі.

Перад намі стаяў утульны дамок на два паверхі, у вокнах зіхацела цёплае святло. Дамок быў цалкам абжыты, нават комін, што выходзіў з даху, быў забраны ў гафраваны кораб з тоўстай фольгі — кораб ныраў у дзірку ў даху нашага ўзроўню. Нягледзячы на тое, што дым забіраўся ўверх, тут, ля дамка, востра пахла комінам. Дагэтуль гэты пах мне сустракаўся толькі аднойчы — у музеі ў Строчыцах, куды нас са школьным класам вазілі паглядзець, у якой галечы жылі вяскоўцы да таго, як прыйшлі кітайцы.

Ля дома салдаты трыядаў стаялі суцэльным ланцугом, праз кожныя паўметра. Мабыць, у доме знаходзіўся нейкі ну зусім важны поц. Ля ўвахода ў атачэнні маладых байцоў нас чакаў Майстар духмянасцяў.

— Глядзі ты. І балетмайстар ужо тут! — зняважліва хмыкнуў Сварог. Але, калі мы наблізіліся, ён ціхмяна пакланіўся

Чу Ліню ў пояс. Наколькі я ведаў іерархію трыядаў, Майстар цырымоній, ці Чатырыста трыццаць два, знаходзіцца вышэй за кіраўніка войска. От і зразумей пасля гэтага кітайцаў: чалавек, які запальвае духмяныя палачкі перад статуямі багоў і вырашае, якую гарбату піць на сходках, — большы аўтарытэт, чым «галоўны клінок», які плануе тактычныя аперацыі. Аднак жа ўсе мае веды пра трыяды паходзілі з гламурных часопісаў. А тыя не заўсёды пішуць усё як ёсць. Бо іх вымушаюць скажаць рэчаіснасць рэкламадаўцы, за грошы якіх яны жывуць.

— Чаго так доўга? — незадаволена запытаўся Чу Лінь.

— Заторы на дарогах былі, — не вельмі ветліва адказаў камуфляжнік.

— Яна чакае, — патлумачыў Чатырыста трыццаць два. — Яна ўжо чакае.

Я паглядзеў на гэтых двух. Кітаец у параўнанні з перакачаным рускім выглядаў як вялікая драпежная кошка побач з агрэсіўным, шышкаватым ад цягліцаў, бультэр’ерам. Сварог увесь патыхаў сілай і фізічным здароўем, ажно іскрыўся гатовасцю даць каму-небудзь у пысу. Чу Лінь меў спакойную постаць усходняга мудраца. Мне падумалася, што, калі б яны сышліся ў двубоі, Майстар духмянасцяў паклаў бы галоўнага ваеначальніка за некалькі дакладных і нямоцных удараў, падобных да практыкавання ў каліграфіі.

Чу Лінь тым часам пільна агледзеў мяне і раптам запытаўся ў Сварога зноў той інтымнай інтанацыяй, якая бывае ў сабутэльнікаў, блізкіх сяброў, зацятых ворагаў ці мужыкоў, якія б’юцца за адну дзяўчыну:

— Слухай, можна я з ім адыду? На два словы?

Сварог кіўнуў і ўхмыльнуўся. Майстар духмянасцяў адвёў мяне ўбок, потым агледзеўся, пабачыў, што поруч стаяць на варце некалькі «штыкоў» і загадаў ім адысці. Калі мы засталіся сам-насам, ён звярнуўся да мяне, ціха, амаль шэптам. Пры гэтым ён падаўся наперад і працяў мяне поўнымі нянавісці вачыма:

— Слухай, ты! Я калі пабачу, што ты да яе заляцаешся…

— Да каго? — здзівіўся я.

— Слухай! Вось не трэба дурня ўключаць! — ён раз’юшана папстрыкаў пальцамі ля майго твару. Я заўважыў, што ён любіць пстрыкаць пальцамі і карыстаецца магчымасцю папстрыкаць імі пры ўсякай нагодзе.

— Галоўнае, не трэба яе зачароўваць! Не трэба! На яе ўсе гэтыя твае штучкі, кшталту нявіннага тварыка ці дзіцячай нявіннасці, не падзейнічаюць! Ты зразумеў? Карацей, пабачу, што ты ёй спрабуеш спадабацца, — табе не жыць.

Бязглуздзіца, якую ён вёрз, кантраставала з ягоным вобразам, што склаўся ў мяне ў галаве, калі я назіраў яго побач са Сварогам. Што значыць «не спрабаваць спадабацца»? Хіба мы не спрабуем спадабацца кожнаму чалавеку, з якім размаўляем? Хіба гэта не аснова спажывецкага грамадства, у якім мы жывём? Можа, параіць яму пачытаць артыкулы псіхолагаў у гламурных часопісах, у якіх усё тлумачыцца як ёсць?

— Але што значыць не спрабаваць спадабацца? І каму не спрабаваць спадабацца? — я спрабаваў спадабацца яму, задаючы відавочна разумныя пытанні ў гэтай неразумнай сітуацыі.

— Слухай! Проста запомні мае словы! — крыкнуў ён, ужо не зусім кантралюючы тон свайго голасу. — Запомні, што я зараз скажу! Яна — не для цябе! Ты зразумеў? Яна — не для цябе! Ты не варты нават пазногця на яе пальцы! Ты — попел і пыл у параўнанні з ёй! А таму ў вочы не глядзець! Глядзець у падлогу! Размаўляць паважліва! Не спрабаваць спадабацца!

Мы вярнуліся да камуфляжніка. У таго быў такі выгляд, быццам ён толькі што з’еў жывое немаўля і смак яму вельмі спадабаўся.

— Ну што, атрымаў? — рагатнуў Сварог.

— Пойдзем! Яна чакае, — перапыніў ягонае ёрнічанне Чу Лінь. — Яна ўжо чакае.

Салдат адчыніў перад намі дзверы пад’езда, і мы ступілі на рыпучую драўляную лесвіцу, што спараджала пад нагамі такі скрыгат, нібыта спала глыбокім сном і храпла, а таму ступаць трэба было далікатна, каб не разбудзіць яе. Уздоўж лесвіцы, спінай да сцяны, поплеч стаялі нерухомыя постаці вартавых сорак дзявятых, па адным на прыступку. Чу Лінь уздымаўся першым — паводле старшынства, за ім чамусьці я (мабыць, як госць), за мной — Сварог і ягонае кодла. Мы ішлі на другі паверх, да загадкавай асобы, якой аддана служылі два ўплывовыя афіцэры кітайскай мафіі. Мафіі, што трымала ў сваіх руках не толькі Мінск, але і ўсе Паўночна-Заходнія тэрыторыі. Аднекуль з’явілася адчуванне, што ўсё, што было ў маім жыцці да сёння, — толькі прадмова. А сапраўдны тэкст майго дагэтуль цалкам нікчэмнага быцця пачне пісацца вось зараз.

ДЖАНКІ

У любога вампіра, гітарыста, пікапера і ўдолбыша заўсёды ёсць старэйшы таварыш, які, праз большы досвед, тлумачыць навайсу, чаму трэба спаць у труне, асцерагацца панурых мужчын з асінавымі дрынамі, як браць барэ на шостым ладзе і якім дэсертам сканчаць вячэру, каб панаехалая з правінцыі цялушачка не адмовіла. Гэта, урэшце, закон: як бы паспяхова ты ні ажыццяўляў свой pickup, як бы дасканала ні ведаў нюансы вершаваных прыходаў і іх адрозненне ад прыходаў праз верлібры, заўсёды знойдзецца нехта, хто грае на гітары трохі лепей за цябе.

Для мяне такім майстрам-вампірам стаў Ганін. Мы пазнаёміліся ў той самай рэкламнай агенцыі, дзе я зарабляў свае дзве з паловай у месяц, верыў у кар’еру, чакаў пятніцы, хадзіў з калегамі на бізнес-ланч ды рэгулярна ад’язджаў у Чайна-таўн па чарговую расчытку. Хоць у той момант, калі мы з Ганіным пачалі сябраваць, расчытвацца ў Чайна-таўне я перастаў, бо быў моцна напалоханы эпізодам з пагрозлівымі доўбнямі з Дэпартамента фінансавых расследаванняў.

Звычайна я не знаёмлюся з людзьмі. Я ўвогуле лічу, што чалавек, які чытае кнігі, — у адрозненне ад чалавека, які рагоча з «Поўнага Пясца» і вясёлых коцікаў па скрыні, — гэта цалкам самадастатковая сістэма. І ён ні ў кім асабліва не мае патрэбы. Бо ў тых пяльменяў, што жывуць, не адыходзячы ад скрыні, ёсць патрэба пераказваць пазаўчарашнія анекдоты Пясецкага яшчэ каму-небудзь. А прачытаную кнігу пераказваць не трэба. Кнігу ўвогуле пераказаць немагчыма.

Пра Ганіна ў нашай крэатыўнай бандзе шмат гаварылі. Ён сапраўды быў шалёна таленавіты. Значна болей таленавіты, чым гэта дазвалялі бюджэтныя межы таго Горада прывідаў, дзе нашыя ганарыстыя ўладальнікі з кітайска-тайванскімі каранямі па дзяшоўцы здымалі памяшканне пад офіс. І для тых, хто не мясцовы альбо чытае маю пісанку з 6000-га года (бо я згодны з Булгакавым: рукапісы не гараць): Горад прывідаў — закінутае прадмесце на набярэжнай Свіслачы, раней — «Траецкае». Яшчэ трыццаць гадоў таму ўсю нерухомасць там скупілі багатыя рускія нафтавікі, якія марылі зладзіць там свае «летнія рэзідэнцыі», прыязджаць у «чысты, ціхі Мінск» адпачываць. Потым шандарахнуў Саюз з Кітаем, і мы сталіся такім жа запляваным маленькім правінцыйным гарадком, што і тая Масква сёння, з якой яны трыццаць гадоў назад думалі, што кіруюць светам. Таму іх рэзідэнцыі так і стаяць, закінутыя. Усё, што можна было адтуль скрасці, скралі тайцы і кітайцы. Сярод астатняга працавалі мы.

Дык вось, Ганін. Я так разумею, ён паспеў папрацаваць у старой Еўропе, ці то ў Нідэрландах, ці то ў Нямеччыне, але яму надакучыла перакідацца з рысу на ваду і ён вырашыў вярнуцца ў заможную родную Расію, дзе было сытней, хай сабе палова спісу субстанцый і несубстанцый, да якіх прызвычаіўся Ганін на галотным Захадзе, тут знаходзілася ў «чырвонай зоне». А без субстанцый ягоны крэатыўны апарат ні хярышчы не працаваў. Але Ганін быў не тым чалавекам, які мог бы ў нечым сабе адмовіць. А таму ён паліў, нюхаў і чытаў тут так, як ён рабіў бы гэта ў Амстэрдаме. Праз тое і загінуў, небарака.

Асабіста з Ганіным я пазнаёміўся, калі з нас зрабілі creative duo па стварэнні рэкламнага роліка для віленскага гіпер-храма гэтай новай рэлігіі, якая цяпер пашыралася ў Еўразвязе, «канс’юмерысцкай духоўнасці». Храм быў мультыбрэндавым і называўся ці то Гелеопаліс, ці то Фівы. Ганін — дызайнер, я — капірайтар. Ён, як гэта звычайна бывае з дызайнерамі, знік некуды на двое сутак, усе спробы выйсці з ім на сувязь былі марнымі. Арт-дырэктар, этнічны кітаец, нерваваўся, заходзіў да мяне ў бокс праз кожныя дзве гадзіны і ўжо пачаў расказваць пра традыцыйныя кітайскія катаванні. А што я мог зрабіць? Няма visual — няма і тэксту з motto. І вось, Ганін з’явіўся. Горды і, здаецца, ухезаны. Тое, што ён шчыльна сядзеў, было невідавочна нават для мяне. Бо гэта вам, як пакаштуеце, можа здавацца, што любы чалавек вас запаліць. Але вы самі падумайце: дзевяць з дзесяці мовы ніколі не каштавалі ці каштавалі ў студэнцкія часы. І памятаюць толькі тое, што «вельмі рагаталі». Дык вось, калі бачыш мастака ў яўным неадэкваце ці капірайтара на ўзводзе, дык што падумаеш? Хіба тое, што яны пад дзвіжам? Не, бо для гэтага трэба самому мець досвед стасункаў з дзвіжам. Тут думка большасці будзе такая: якая творчая натура… А творчая натура стаіць галяком пасярод офіса і сцыць у фікус, бо ёй падаецца… а чорт яго ведае, што ёй падаецца.

Дык вось, Ганін прыскакаў да мяне, прапусціў міма вушэй усе тыя пагрозы з боку арт-дырэктара, якія я яму пераказаў, і націснуў на «Play» на планшэце. І сказаў ён пры гэтым наступнае: «Серы, смари, как получилось! Я заслужил медаль! Золотой медаль!» На рускай мове, з рускім словам, але з моўным канчаткам! І вось я тады сказаў сабе: «А-га! Ганін! Вось ты і папаўся!». Бо на той момант у яго было ўжо некалькі маленечкіх запалаў, якія я адзначаў, а іншыя, без моўнага досведу, не звярталі ўвагі, бо не разумелі, што гэта наркатычны моўны код. Некалькі тыдняў таму, пабачыўшы фотку адной дужа зласлівай медыякрытыкесы, якая толькі што раскалашмаціла ў сваёй калонцы дызайн ягонага новага сіці-лайта, ён пажаратваў: «О, какое чудное фото! Дама с собачком! Собачка — слева!» Здаецца, ён нават сам тады здрыгануўся, узгадаўшы, што па-руску трэба будаваць сказ па-іншаму. Я гэта заўважыў, астатнім было насраць.

Дык вось, мы праглядзелі ролік для гіпер-храма. Visual быў моцны. Вельмі моцны. Кажу ж, таленавіты Ганін, як халера! Працаваў ён у сваёй улюбёнай манеры ready made mixed, не дамалёўваючы нічога да ўжо некалі знятага чалавецтвам. Эфект забяспечваўся выключна каляровымі фільтрамі ды запавольваннем відэаплыні плюс мантажом. На экране чаргаваліся састарэлыя рытуалы духоўнага служэння. Вось кволы мужчына з непрыгожым тварам на вельмі высокай ноце спяваў «Salve Regina» Антоніа Вівальдзі ў касцёле. Вось над ранішнім горадам лунаў азан з мінарэта. Вось на байрам пасля слоў «Алла акбар» падала на калені людское мора. Вось будысты тхеравада наляплялі танюткую залатую стужку ахвяравання на залатога Буду ў М’янме. Не ведаю як, але падаць шэраг вобразаў чалавечага састарэлага служэння Ганіну ўдалося вельмі ярка. Праз некалькі секундаў рабілася літаральна млосна ад былых рэлігій. І вось, на тле спарахнелага хрысціянства ды хіпіянскага саплівага будызму, раптам, з засветкай, праступаў мужчынскі вобраз з апошняга роліка вясновай калекцыі «Boss Hugo» — шэры плашч, белая кашуля, пранізлівыя вочы. Квінтэсэнцыя новага месіянства, экстаз магчымасці пазнаць сябе ў плашчы месіі. Яму неяк удалося схапіць сутнасць новай еўрапейскай духоўнасці: усе іншыя культы на тле ўпэўненага ў сваёй місіі мужчыны-прарока «Boss Hugo» выглядалі не тое што недастаткова прывабнымі ці недастаткова брэндаванымі, а менавіта недастаткова духоўнымі. Аднаго прагляду роліка хапала, каб зразумець, дзе цяпер бог. І дзе цяпер дом бога (у Гелеопалісе ў Вільні). Чалавек, які ніколі не каштаваў мовы, не здольны быў бы спарадзіць такія дрыжыкі ад пяцідзесяцісекунднага motion.

— Ну вось, ты бачыш, — блытана тлумачыў ён па-руску. — Вось тут гэтыя старыя культы! А тут так — пфш-ш-ш! Новы, такі, прыходзіць! Такі пдыш-шч! І усе рэлігіі адразу відаць, што — не пра тое! Ну як табе? Ну?

Я ніколі не працаваў так — на ўжо зробленым матэрыяле. Звычайна мы сядалі і разам з дызайнерам выпрацоўвалі канцэпцыю, якую ён візуалізаваў, а я падбіраў тэкст. Але твор Ганіна быў настолькі моцным, што я адразу забыўся на свае прэтэнзіі ды пажаданні па аптымізацыі нашага creative duo. Да таго ж, сюды не трэба было ніякага тэксту, толькі фінальны слоган. Які знайшоўся адразу, аўтаматам, на хвалі майго ўражання.

— Добра, — сказаў я. — Тэкстам я б замацаваў канатацыю з аўта-месіянствам.

Тут мне захацелася яго падкалоць, а да ўсяго яшчэ і праверыць. А таму я напісаў сваё motto спачатку па-ангельску: «And the Savior shall come». А потым пераклаў, нібыта таксама выпадкова памыліўшыся, на рускую: «И придёт Збавитель». Я паглядзеў яму ў вочы. Ён усё зразумеў і ўсміхнуўся. Сцёр бэкспэйсам «Збавитель» і напісаў «Спаситель». Зрабіў гэта да таго, як праграма паспела засэйвіць таго «Збавителя» і наскардзіцца праз Сеціва куды трэба.

Мы яшчэ раз паглядзелі ролік разам. З маім слоганам ён казаў чалавеку, які шукае бога, што бога цяпер шукаць трэба спачатку ў краме, а потым — у люстры, там, дзе адбітак тваёй постаці ў кашулі з новай калекцыі. Арт-дырэктар быў задаволены, а ўладальнікі гіпер-храма выдалі нам з Ганіным адмысловую прэмію. Што звычайна робіцца вельмі рэдка, бо замоўца цяпер пайшоў сквапны і грошы любіць болей за людзей, якія дапамагаюць іх зарабіць.

Што было далей? Не, мы не кінуліся ў абдымкі адзін да аднаго, нібы два састарэлыя геі, не пабеглі па рамонкавых лугах разам ужываць забароненыя тэксты. Чаму я не зрабіў першага кроку яшчэ тады? Таму, што ёсць адно правіла, да якога праз гады даўбёжкі мовай наркот прызвычайваецца. Правіла такое: не думай, што ў цябе ёсць сябры. Сяброў у тарча няма. Любы чалавек, якому ты выпадкова ці асэнсавана адкрыешся, можа заўтра здаць цябе «дзяржам», як той кітайскі бомж ПЭТ-бутэльку. Нават калі ён сам наркот. Тым больш калі ён сам наркот. Тым, хто падвёў пад тэрмін сябра, скарачаюць тэрмін. Такое вось сучынае правіла. Але хто сказаў, што гэта не сучыны свет?

Таму мы не выходзілі на кантакт па справе. Толькі пераглядаліся, пасмейваліся, пераміргваліся. Ён жа — чым далей, тым больш абмаўляўся. Было адчуванне, што Ганін толькі мову і чытае, што ён нават ужо думае на мове. Процьму разоў на крэатыўных штурмах ён праколваўся, казаў, напрыклад, «у той жа время» (мабыць, хацеў вымавіць — «час»), «як» — замест «как», «гэтым» замест «этим», «чакай!» — у спрэчцы, там дзе трэба было сказаць «подожди!», «іншая» замест «иная». «Подпись» у яго была мужчынскага роду. Асобна выдавалі націскі. «ГавОрым» замест «говорИм» — вось самы тыповы запал. Абмовачкі, абмовачкі. Ніхто, вядома, нічога не заўважаў, бо ўвесь дырэктарат складалі кітайцы, якім — што руская, што не руская — аднолькава варварскі дыялект. Астатнія думалі: якая творчая асоба, слова па-руску правільна не скажа!

Усё вырашыла яшчэ адна нашая сумесна адпрацаваная замова. Мабыць, самая дзіўная ў маім жыцці. Каб увесці ў сутнасць справы, нас выклікаў да сябе сам выканаўчы дырэктар агенцыі. Ён паіў нас зялёнай гарбатай, частаваў набытымі ў краме ватрушкамі з нутам, брахаў, што гэтыя ватрушкі спякла ягоная жонка, і распытваў нас, як нашыя справы і калі мы збіраемся ў адпачынак (заявы на адпачынак былі не так даўно развернутыя ім жа з тлумачэннем «занадта шмат для вас работы»). З усяго было відаць, што замова важная. «Разумееце, калегі, — тлумачыў ён, усё не кранаючы сутнасці, — атрымаць такую замову — выключная пашана для любой крэатыўнай групы. Ад такой замовы да прэміі за духоўнае адраджэнне — літаральна адзін крок». — «Ад каго ж замова?» — запытаўся я, бо Ганіну было традыцыйна фіялетава, і ад каго замова, і якія пажаданні; атрымаўшы пісьмовае «тэ зэ», ён звычайна без слоў паглыбляўся ў свет чыстага крэатыву.

«Ад Дзяржнаркакантролю», — адказаў наш дырэктар, і мы з Ганіным пашарэлі тварамі. Я дакладна пачуў, што Ганін перастаў дыхаць. Ён страціў дыханне і сядзеў так, трохі падрыгваючыся ад удараў сэрца, пакуль я не перапытаў у дырэктара: «А чаму да нас звярнуліся?» — бо ў мяне ўзніклі розныя паранаідальныя думкі, цэлы воз паранаідальных думак, я б сказаў.

«Таму што вы з Ганіным — найлепшая крэатыўная пара, якая ў нас ёсць», — адказаў дырэктар і працягнуў нам плакат «Скажы не наркотыкам» — ну вы яго бачылі. Ванітны крэатыў ад МУС, якім быў заклеены ўвесь Мінск. Сюжэт тупы, як міліцэйскі дручок, — друкаванка ў сметніцы. Знята зверху, моцная ўспышка, задоўгая вытрымка, кадр тоне ў «малацэ». У мяне пры поглядзе на біг-борды з той выявай заўсёды цякла сліна на кніжку. Ці сапраўдная яна? І які дурань такое выкінуў? Кажаш «не» наркотыкам — дык хоць добра загані! Карацей, наркамана гэтая выява толькі прываблівала ды натхняла набываць і спажываць болей, навічку — са шчырым алігафрэнізмам паведамляла, што недзе ёсць магічны свет несубстанцыйнага кайфу. «Гэта вельмі дрэнна! Вельмі!» — растлумачыў нам дырэктар з чыста кітайскай прагай агучваць тое, што і так зразумела. «Здзівіце мяне! Пакажыце, як трэба!» — заклікаў ён нас. І на развітанне ўдакладніў, што замова — вельмі пачэсная, але плаціць за яе не будуць, бо Дзяржнаркакантроль ніколі і нікому не плаціць. І што гэта, наадварот, нам трэба плаціць Дзяржнаркакантролю і яму, выканаўчаму дырэктару, за магчымасць наблізіцца да такога пачэснага замоўцы.

Ганін зноў думаў два дні. Я ўвесь гэты час парыўся на тэму таго, ці прыйдуць барбосы з Дзяржнаркакантролю прымаць працу сюды і ці будуць настойваць на сустрэчы з крэатыўнай парай, якая замастырыла ім advertising masterpiece. Ганін ваяў visual і маўчаў. Я праціраў з пральным парашком шуфлядку, у якой аднойчы некалькі гадзінаў трымаў скрутак са стафам. Новага стафу ў мяне ўжо даўно не было, бо Чайна-таўн мяне ўжо напалохаў, а ўласным дылерам я пакуль не абжыўся. Нарэшце з’явіўся Ганін з эскізам. Калега быў торганы ад недасыпу і хістаўся ад стомы.

На паперцы я пабачыў раскрыты рот, у якім былі два языкі: пад паднятым чалавечым языком тырчэў чорны, страшны, змяіны.

— Ну, язык, разумееш? Мова — язык! — ён не здолеў растлумачыць усё падрабязней, ды і няма чаго было тлумачыць, ідэя ляжала на паверхні. Праз дзесяць хвілін у мяне быў гатовы подпіс: «Адзін рот — адзін язык». І, другім радком, удакладненне, дробным італікам: «Не ўжывай мовы, каб не звар’яцець».

Дырэктару-кітайцу давялося тлумачыць, што назва асноўнага ворага Дзяржнаркакантролю — «мовы» — перакладаецца на рускую як «язык» і супадае «з тым чалавечым органам, якім здзяйсняецца гаварэнне». Ён не зразумеў, заказліўся, запатрабаваў яшчэ некалькі варыянтаў, але тут заўпарціўся Ганін і варыянты прыйшлося нараджаць мне новымі подпісамі. У выніку даслалі «дзяржам» той, самы першы. Ён быў падазрона хутка зацверджаны, і праз тыдзень ужо вісеў паўсюль, дзе дагэтуль вабіла мінакоў уласным бокам друкаванка. Нас сапраўды вылучылі на дзяржаўную прэмію, праўда, толькі трэцяй ступені і без грашовага эквіваленту. Пашана як такая, сімвалічны капітал, gloria mundi⁴⁹.

Нас запрасілі ў прэзідэнцкі палац, але прэзідэнт уручаў прэміі толькі першых дзвюх ступеняў. Мы ў гэты час стаялі за зачыненымі дзвярыма, дробна трэсліся і чулі, як той раскаціста пагражае ворагам. Потым прэзідэнт сышоў, замест яго з’явіўся несамавіты дзівак з флюсам на шчацэ, які маўкліва ўручыў дыпломы трэцяй ступені за музыку, брэйк-дэнс і найлепшую рэстаўрацыю Купалаўскага тэатра. Настала наша чарга. На просьбу Ганіна гаварыў я. Але неўзабаве сталася зразумелым, што ніякай прамовы ўдзячнасці ад нас не чакаюць, таму я таропка праглынуў апошнія абзацы і сышоў са сцэны, прычым камеры адвярнуліся ад мяне яшчэ за некалькі секундаў да таго, як я скончыў свой, як мне падалося, вельмі таленавіта напісаны le discours programme⁵⁰. Дарэчы, праз некалькі месяцаў, гледзячы online са Стакгольма, я заўважыў, што новы лаўрэат у галіне літаратуры ўзяў для сваёй Нобелеўскай лекцыі некалькі фрагментаў маёй мінскай прамовы на ўручэнні прэміі за духоўнае адраджэнне трэцяй ступені. Прычым гэты гаўнюк пераказаў мае думкі ў вельмі вольнай, амаль не пазнавальнай, інтэрпрэтацыі.

«Ну что, виншую тебя, чувак! — гучна гікнуў Ганін, калі я сеў побач з ім у зале. — Ой, бля!..» — зашыпеў ён і схапіўся за рот. Я зразумеў, чаму ён так настойваў на тым, каб атрымліваць прэмію выйшаў адзін я. «Я имел в виду Вишну! Мы с другом Вишну очень любим!» — мармытаў ён, азіраючыся па баках.

Да Ганіна павярнулася добрая палова залы. Здаецца, ён не быў арыштаваны толькі таму, што прысутныя высокія госці палічылі ягоны выкрык арт-правакацыяй, накіраванай на тое, каб яшчэ раз нагадаць грамадству пра небяспеку ўжывання з’яў, прадугледжаных артыкулам 264.

— А прыкольна, што найлепшую антырэкламу мовы зрабілі ўгашаныя моўнаркоты, — шырока ўсміхнуўся я, калі цырымонія скончылася. Я пакінуў яму арыгінал дыплома, а сабе зрабіў копію. Захоўваць такія паперкі — значыць прызнаваць, што ні на што лепшае і большае ты не разлічваеш, што гэта і ёсць кульмінацыя твайго жыцця.

— Ну так, прыкольна, — усміхнуўся ён. — Але ведаеш, дзіўна, што гэта праканала. Бо гэты ж вобраз можна было скарыстаць і для рэкламы мовы. Проста змяніць подпіс, маўляў, кажы толькі на мове. А малюнак пакінуць тым жа. З высновай: мова — гэта добра, а хто па-руску кажа — той змяя. Я спецыяльна так вычварыўся, каб бога мовы не гнявіць, — верыў чалавек у нейкага «бога мовы».

Так адбыўся наш coming out: хавацца адзін ад аднаго пасля такога не мела сэнсу. Ганін выявіўся чалавекам, які стала ўжываў апошнія дваццаць гадоў. Ён вывучыў усе нюансы мовы настолькі добра, што мог, мабыць, ствараць на ёй наркатычныя скруткі сам (але ленаваўся). Ён прайшоў праз стадыю «купляю ў цыганоў», калі мяне як моўнаркота яшчэ не было на свеце. Ён адмовіўся ад паслуг Чайна-таўна, калі я рабіў першыя няўпэўненыя крокі на дыскатэцы. Ён ведаў усё. Галоўнае — у яго быў свой дылер.

Я доўга чакаў прапановы запісаць тэлефончык барыгі, які стала забяспечваў яго скруткамі. Але Ганін усё не дзяліўся. Мы ператварыліся ўжо амаль у сяброў, калі слова «сябры» яшчэ мае нейкі сэнс. Мы шмат часу праводзілі разам, а ён — не калоўся, сам не прапаноўваў, а пытацца ў такіх выпадках не прынята.

Мы вынайшлі з ім гульню, з якой пасля працы вандравалі па бязлюдных запыленых кавярнях Горада прывідаў. Выходзячы з офіса, ён браў з сабой старамодную шахматную дошку: жоўтая сасна, драўляныя лакаваныя фігуры. У каралевы і караля былі адламаныя пластмасавыя бубкі, што пазначалі іх манаршую вартасць. Мы сядалі на фатэлі з зялёнай патрэсканай скуры, замаўлялі — ён піва, я гарбату — і пачыналі спаборніцтва. Дарэчы, прычына, з якой ён — торч-ветэран, свядомасць каторага была працятая ледзянымі шыпамі ўсіх магчымых моўных прыходаў, атручваў свае вантробы смярдзючай бражкай «Балтыкі», для мяне была і застаецца вялікай загадкай. Ён казаў, што з «півам — утульней», што б гэта ні значыла. Ганіну цяжка даваліся словы, але я перакананы: калі б ён задаўся мэтай патлумачыць сваю залежнасць ад піва, ён падумаў бы два дні і намаляваў бы гэта так, што на піва прысеў бы і я.

Дык вось, мы карпелі над дошкай, і збоку гэта выглядала так, як быццам два хіпстары з мінулага вырашылі памерацца навыкамі ў маднявай гульні. Але насамрэч мы гулялі не зусім па правілах і нават з парушэннем Крымінальнага кодэксу. Пасля кожнага ходу на дошцы кожны з нас рабіў ход словам. Ціха, каб не чулі выпадковыя вушы. «Лапата», — казаў я і высоўваў ладдзю на пазіцыю атакі. Мне, як больш слабаму, заўсёды даставаўся просты, рускі, бок. «Рыдлёўка», — перакладаў Ганін і спрабаваў абараніць ферзя пешкай.

«Шыпшына» — загадваў ён слова на моўным кодзе і са скрухай глядзеў, як мая абароненая з флангу ладдзя збівае афіцэра і зноў адкрывае праход да каралевы. У шахматы ён гуляў пагана. Можа быць, праз тое, што гэтая гульня ў той момант была занадта модная. «Сирень» — агучваў я свой варыянт перакладу, узяты, вядома ж, з галавы. Бо адкуль мне тады было ведаць слова «шыпшына»? Я не мог наблізіцца нават да ценю моўных ведаў Ганіна. «Сирень? — перапытваў ён. — Ты перакананы, што шыпшына — гэта сирень?» — «Ну так, — пачынаў я нервавацца, адчуваючы паразу. — І тое, і тое — жаночага роду». — «Не адгадаў», — задаволена сёрбаў

Ганін і вяртаў на месца ніжніка, а маю ладдзю вяртаў туды, адкуль яна пайшла. Параза на моўным узроўні не толькі давала апаненту права перахадзіць на дошцы. Яна не дазваляла таму, хто памыліўся, рабіць той ход, які адмяніў пераможца.

За некалькі месяцаў нашай моўнай гульні я вывучыў усе назвы ягад, месяцаў, колераў і страў — нават тых, якіх я не ведаў па-руску. Я даведаўся, што такое ялавічына і крушына, я пазнаў тайну явару і алешыны.

Кожнага разу перад пачаткам дуэлі (назвалі мы тую гульню «шахмоўты») мы рабілі сімвалічную стаўку, часцей за ўсё — хто плаціць па рахунку. Але аднойчы ён прапанаваў згуляць не сімвалічна. Стаўкай была вельмі паганая замова, ад якой ён хацеў адмовіцца і якую мог перахапіць я, разам з тым крывавым паносам, што замова абяцала (замоўцам былі вытворцы штучнага мяса, а я вам скажу, што больш капрызных людзей, чым гэтыя, на свеце не існуе: у кожным суразмоўцу яны, здаецца, бачаць штучна выгадаваную ў прабірцы біфштэксіну, якая на клетачным узроўні развілася да таго, што набыла здольнасць нешта казаць, спрачацца, нават крычаць, а здольнасці годна думаць, вядома ж, не набыла).

«А чаго пажадаеш ты?» — запытаўся ён. «Кантакты твайго дылера», — мне здавалася, гэта годны жарт. Але, з улікам таго, што мовы я на той момант не каштаваў больш за паўгода, мабыць, прагучала гэта так прагна, што аддавала зусім не жартам. Ён спачувальна хмыкнуў і пагадзіўся. Натуральна, я прадуў. Паспрабуйце пагуляць з камп’ютарам на ўмове, што вы ў кожны момант можаце перагуляць свой ход і забараніць яму той ход, які прывёў да неабходнасці адкручваць назад. Перамагчы такога суперніка немагчыма.

Я атрымаў ад яго «тэ зэ» на замову «кілбаснікаў» і падрыхтаваўся да дзвюх бяссонных начэй. А пасля гэтага — да яшчэ аднаго тыдня выядання мазгоў пры зацвярджэнні вынікаў, бо з мазгамі яны здольныя былі зрабіць такое, што ў галаву хацелася ўласнаруч запхаць тую бясформенную бялковую субстанцыю, якой яны гуртам гандлявалі. І тут ён зрабіў наступнае. Ён узяў паперчыну і напісаў на ёй адрас, пазначыўшы побач: «Сяргей з Зялёнага Луга». Працягнуў мне і дадаў, вельмі пранікнёна:

— Дзякуй, сябра.

У нас быў лік 4 на 65 на ягоную карысць, калі яго ўрэшце арыштавалі.

БАРЫГА

Наша дэлегацыя спынілася перад высокімі двухстворкавымі дзвярыма, ля якіх варта была ў бронекамізэльках, з аўтаматычнай зброяй. У гэтым найбліжэйшым коле сярод байцоў было шмат белых твараў. Пабачыць тутэйшых было нечакана, бо раней я чуў, што трыяды рэдка калі запрашаюць да сябе ў войска людзей некітайскай крыві. Чу Лінь даў нам некалькі секундаў на тое, каб супакоіць дыханне, гікнуў: «Ніц!» (каманда прызначалася для салдатаў — яны прыпалі на адно калена), — і ўрачыста адчыніў абедзве палавіны дзвярэй.

За імі быў вялікі хол з падлогай, выкладзенай шахматным узорам. Зала патанала ў прыцемках. Ля задняй сцяны быў відаць сапраўдны старадаўні камін, абкладзены зялёнай кафляй, адценнем падобнай да бутэлечнага шкла піва «Heineken». У каміне трашчалі дровы, спараджаючы кволае цёплае святло, якога ставала на тое, каб высвеціць паўтара метра прасторы вакол агню. Барвовыя светлавыя водбліскі, якія выклікалі асацыяцыі ці то з вершамі Жукоўскага са школьнай праграмы, ці то з вокладкай часопіса «Design and Interior», танчылі на двух абцягнутых чырвоным аксамітам крэслах з высокімі спінкамі. Латунныя клёпкі, аблупленыя драўляныя львы на падлакотніках — стомленае хараство сівой мінуўшчыны. На адным з гэтых тронаў сядзела хударлявая дзяўчына. Нахіліўшыся да вогнішча, яна грэла далоні. Мільганула думка, што гэта — спрадвечны вобраз, наш вобраз, жанчына ля вогнішча ў закінутым памяшканні, у спарахнелым палацы, які ўжо няма грошай падтрымліваць у годным стане, на рыпучых крэслах з аблезлага аксаміту, у запусцелым маёнтку, што дастаўся ад збяднелых продкаў, і вось, сядзець так, у задуменні, грэць пальцы ў зябкім пакоі, ледзь не прыпаўшы да каваных кратаў каміна… Але плынь думак перапынілі.

Майстар духмянасцяў зрабіў два крокі ў памяшканне, павярнуўся тварам да нас, бокам да гаспадыні і страшным гартанным голасам, расцягваючы галосныя, ці то прароў, ці то праспяваў — спачатку на мове, потым па-кітайску (мабыць, такі быў рытуал):

— Пакланіцеся Намесніцы Паўночна-Заходніх тэрыторый! Намесніцы Даглядчыка гары трыяды «Светлы шлях», хай уладарыць яна пад нябёсамі! Пажадайце доўгіх гадоў дабрабыту магутнай Чатырыста трыццаць восьмай! Вядомай таксама як Цётка!

Гаспадыня пакоя ўзнялася з крэсла і павярнулася да нас. На ёй быў пашыты на замову чорны гарнітур — прыталены пінжак, штаны без стрэлак, блузка з ціснутага хаяанскага ядвабу. Паверх гэтага чорнага хараства зоркай поўначы міргнуў буйны брыльянт.

— Ну, нарэшце! — ветліва ўсміхнулася яна. — Даехаў да мяне!

Яе маўленне было надзіва мілагучным. Я інстынктыўна выдыхнуў: «Вы»?

— Што? — проста ўсміхнулася яна. — Ты нечым здзіўлены?

— Намесніца⁵¹ ў трыядах — тутэйшая?

Мне падалося, што яе трохі пакрывіла ад слова «тутэйшая». Дарэчы, выгукнуць мне хацелася адразу і «вы — Цётка?», і «Цётка — не міф?», і «Вы сапраўды існуяце?». Але ў адным роце — адзін язык, як кажа тая самая вядомая антынаркатычная рэклама.

— Як ты смееш! — рыкнуў мне ззаду Чу Лінь.

— Сапраўды, я — адсюль, — проста патлумачыла яна. — Гэтак было вырашана, калі была падпісаная мірная дамова паміж трыядай «Светлы шлях» і БУСам. Каб спыніць вайну, кіраўнік БУСа заняў другое месца ў трыядах. Цяпер мы сябры і ў нас адны ворагі, праўда Чу Лінь? — Цётка, здаецца, падкалола Чатырыста трыццаць другога.

— БУС? — здзівіўся я. — Гэта як аўтобус па-ангельску? Тут я мушу пакаяцца перад Майстрам духмянасцяў: я сапраўды зрабіў спробу ёй спадабацца і прадэманстраваць уласныя веды ў ангельскай мове, якой амаль не ведаў.

Яна зарагатала ўголас.

— БУС — гэта аўтобус па-ангельску! Ну, ты чуў, Рог?

— БУС — гэта Беларускі Узброены Супраціў! — жалезным голасам з-за маёй спіны адчаканіў Сварог. — Ты што, нічога не чуў пра вялікую вайну з трыядамі?

— Як вы смееце! — спрабаваў вярнуць размову на шлях цырымоній Чу Лінь. — Як вы ўсе смееце! Ён мусіць пакланіцца Чатырыста трыццаць восьмай!

— Не, я не чуў нічога пра вайну, — лапатаў я. — Па Net-візары ні пра якую вайну нічога не казалі. Там казалі, што ў нас мір, спакой і дабрабыт.

— Ён нічога не чуў пра вайну! — шалеў Сварог.

— Ды ніхто нічога не чуў пра тваю вайну, — здзеклівым тонам пад’юджвала яго Цётка.

— Перастаньце! Вы зневажаеце продкаў! — роў побач Цырыманіймайстар. — Ён мусіць пакланіцца Чатырыста трыццаць восьмай!

— Дурань! Які ж дурань! — гэта сказала гаспадыня, уважліва гледзячы на мяне.

Я наважыўся паглядзець ёй у твар. Кароткае энергічнае карэ, валасы, чорныя, як крумкачовае крыло, тып асобы — «Diesel Revolution», такі ж безразважна нонканфармісцкі, такі ж нястрымна харызматычны. За людзьмі-іконамі гэтага кшталту можна ісці пад гумовыя кулі, як сцвярджае рэклама «Diesel Revolt», а я пайшоў бы і не пад гумовыя.

Але тут было нешта яшчэ, акрамя «Diesel», і вось тут мне бракуе слоў, каб перадаць. Дотык блізкасці? Не тое — якая блізкасць паміж незнаёмымі! Адчуванне, што я гэты твар ужо некалі недзе бачыў? Але я не мог яго нідзе бачыць, бо гэтая асоба — самая зашыфраваная фігура падпольнага свету трыядаў. Адчуванне, што яе вочы глядзяць мне проста ў сэрца, у нейкую частку душы, якую ніхто акрамя яе не бачыць? І што гэтая частка — самая важная ўва мне? Але стоп, стоп! Так, я ведаю. Нічога асаблівага не было ў тым яе позірку. Я проста занадта сентыментальны.

Гадоў ёй было, можа, дваццаць, а можа, сорак, я так і не зразумеў.

— Сядайма, — запрасіла яна мяне і кіўнула на крэсла, што месцілася побач з ёй.

— Пакланіся! — прашыпеў Чу Лінь і дадаў нейкую вычварную кітайскую лаянку.

Я схіліў галаву, але гаспадыня ўжо не глядзела ў мой бок. Ёй было ўсё роўна, як аддана ёй кланяюцца і ці кланяюцца ўвогуле.

— Заб’ю! — прыгразіў шэптам Майстар духмянасцяў, але я так зразумеў, што да яго пагрозаў у гэтым месцы не прынята ставіцца сур’ёзна.

Мой зад патануў у чырвоным аксаміце старадаўняга фатэля, ногі і шчокі крануў сухі подых з каміна. Я падумаў, што гэта вельмі добры шлях наладзіць бяседу: сядзець поруч, тварам да вогнішча, і гаварыць быццам бы не столькі адно з адным, колькі з адвечным агнём, робячы яго трэцім суразмоўцам нетаропкай гамонкі. Што гэта была за традыцыя, я не ведаў, бо, паводле кітайскага «фэншую» ці як там яшчэ называецца мастацтва аздаблення перамоў, суразмоўцы сядзяць тварам адзін да аднаго, роўна насупраць, як пры гульні ў го.

— Я даўно хацела з табой сустрэцца, Сяргей, — сказала Цётка агню. — Не толькі таму, што ты нам можаш моцна дапамагчы. Але і проста — сустрэцца, — тут яна задумалася. І працягнула, з жартаўлівым націскам: — Але ж двое гэтых старых казлоў некалькі месяцаў хавалі цябе ад мяне. Яны кажуць, што правяралі тваю бяспечнасць і высвятлялі, ці не агент ты нашых ворагаў, але ж я ведаю, што яны абодва проста раўнавалі. Бо ты малады і прыгожы. А яны — старыя і агідныя.

Сварог і Чу Лінь стаялі за некалькі крокаў за намі, і нехта з іх крэкнуў, але я так і не зразумеў хто.

— Ты, як шмат хто на гэтай зямлі, жывеш з заплюшчанымі вачыма. Зараз я табе іх расплюшчу. Ты зразумееш, што за ўсімі звыклымі для цябе з’явамі — скруткамі, якімі ты гандлюеш, кніжкай, якую ты знайшоў, выбухам, які гэтую кніжку спаліў, — стаіць адвечны бой паміж намі і тымі, хто называе сябе Дзяржнаркакантролем, пры тым, што знішчыць нашыя ворагі імкнуцца не наркотыкі, зусім не наркотыкі.

Гэтая частка яе прамовы засталася не вельмі зразумелай для мяне. Пабачыўшы збянтэжанасць на маім твары, яна трохі змяніла свой загадкавы тон.

— Як ты думаеш, Сяргей, што такое мова?

— Мова — гэта вельмі моцны несубстанцыйны наркотык, забаронены артыкулам 264 Крымінальнага кодэкса Паўночна-Заходніх тэрыторый, — завучана адбарабаніў я.

Яе такі адказ не задаволіў, таму я працягваў:

— Паводле ўздзеяння падобны да чагосьці сярэдняга паміж грыбамі і ЛСД. — Я вырашыў не ўдакладняць, што ніколі не каштаваў яго. — У працэсе сталага ўжывання выпрацоўваецца залежнасць, а псіхадэлічны эфект змяншаецца.

— Сяргей, а адкуль узялася мова? Як ты думаеш? — уважліва гледзячы, спыталася яна.

Гэта было добрае пытанне. Па скрыні на гэты конт нічога не казалі. А таму варыянт мог быць толькі адзін:

— Мабыць, яе вынайшлі арабскія тэрарысты, якія імкнуцца знішчыць братэрскі саюз паміж намі, рускімі, і кітайцамі, — тут, здаецца, ззаду хорам фыркнулі абодва, і Чу Лінь, і Сварог.

— Гэта значыць, у пустыні, так? — голас Цёткі зрабіўся ліслівым, і я не адразу заўважыў іронію. — У пустыні, недзе ў Саудаўскай Аравіі ці ў Егіпце, стаіць сакрэтная лабараторыя, і там людзі ў арафатках і ў белых масках варожаць над электроннымі мікраскопамі і вынаходзяць мову? А навокал ходзяць вярблюды, свішчуць суслікі. Так?

— Так, — я падтрымаў, бо карцінка выглядала праўдападобнай. — Потым, як яе ўжо цалкам сінтэзавалі, яе пагрузілі ў кантэйнеры і перавезлі ў Еўропу. Бо еўрапейцам жа таксама непрыемны наш братэрскі саюз з Кітаем. Тады пра рэцэпт дазналіся кітайцы і пачалі ім гандляваць у нас.

— А чаму, як ты думаеш, мова не ўздзейнічае на тых, хто жыве ў Маскве ці Навасібірску?

— Не ведаю, — я паціснуў плячыма. Сапраўды, чаму?

— Сяргей, ты чуў калі-небудзь слова Беларусь? — запыталася яна пасля вельмі доўгай паўзы. Мне падалося, што гэта нейкае важнае для яе пытанне.

Я тады падумаў, перш чым адказаць.

— Чуў, натуральна, — гэта прагучала не вельмі ўпэўнена.

— А што ты чуў? — удакладніла яна.

— Ну, Беларусь, — я памахаў рукамі. — Вялікае Княства Літоўскае, Ефрасіння Полацкая, Вялікая Айчынная вайна.

Цётка маўчала. Выраз у яе на твары быў такі, нібыта тое, што я сказаў, вартае смеху, але смяяцца яна не будзе, бо гэта яшчэ і вельмі прыкра і нават крыўдна асабіста для яе.

— А, вось яшчэ! — я выгукнуў, з гонарам, што прыгадаў. — Партызаны! Ну ясна! Пар-ты-заны! Партызаны, белорусскіе сыны! І яшчэ — МАЗ і МТЗ. Трактары «Беларусь». І яшчэ ўнівермаг «Беларусь» ёсць, я побач з ім жыў.

— А што такое Беларусь? — запыталася Цётка.

Я падумаў. У галаве не было ніякага гатовага адказу. Цягнуў «роооодина мооя, белоруууссия» нейкі нахабны голас, падобны да юрлівага сакавіцкага ката. Схілялі галовы ў жыце блакітныя васількі. Мружыў каменныя бровы суровы абаронца Брэсцкай крэпасці — гэта ўсё нібыта было неяк звязана з той уяўнай Беларуссю, але нічога ўцямнага пра яе не казала.

— Ну, мабыць, гэта такая гістарычная вобласць была ў Расіі, — паспрабаваў я, пільна гледзячы на выраз твару гаспадыні. Твар скрывіўся. — Нават, мабыць, не вобласць, а такая, дзяржава. Дзяржавіна такая. Дзяржавішча, — я расцягваў словы, адсочваючы яе рэакцыю. Пра дзяржаву ёй болей спадабалася і я разгарнуў думку: — Можа, нават цэлая імперыя, ведаеце, у часы пірамід. З фараонамі.

Тут Сварог ззаду не вытрымаў і пачаў рагатаць уголас. Цырыманіймайстар маўчаў, таму ягоная рэакцыя была не зразумелай.

— Бачыш, за каго твае хлопцы гінуць, Рог, — бліснула вачыма Цётка. Выраз адкрытай агіды, які чытаўся на ейным твары, мяне спужаў.

— А дзе ж я памыліўся? — шчыра запытаўся я.

— Слухай! — звярнулася яна да мяне, схапіўшы за руку. Так, яна проста паклала сваю гарачую тонкую далонь на маю. Чу Лінь ад такога панібрацтва мог знепрытомнець. — Слухай! Гэта баліць нам усім, таму казаць пра гэта мы не любім. Была краіна. Хараство якой… — яна запнулася і павярнула твар да агню. Я пабачыў, як у яе вачах бліснула знічка і хуценька зляцела па шчацэ. — Была краіна. Прыгожая краіна. Была гісторыя. Гісторыя ваяроў ды волатаў. Гісторыя людзей, а не чарвякоў. Была культура. Культура, якой больш няма. Былі замкі і палацы, былі касцёлы, са званіцамі, што адбіваліся ў зацішных азёрах. Была мова. Наша мова, Сяргей. Мы на ёй размаўлялі. Мы з табой. Калі зваліся беларусамі.

Тут я пачуў, як Сварог хлюпнуў носам. Адзін шморг, які рэхам пранёсся па пакойчыку. Людзі, якія гінуць ды забіваюць іншых, людзі жорсткія і здольныя да невытлумачальнай лютасці, часам бываюць надзіва сентыментальнымі, калі размова заходзіць пра іх ідэалы. Я стаў разумець Сварога лепей.

— Усяго гэтага болей няма. За мову спачатку сталі браць на вуліцах. Пры яе афіцыйным статусе дзяржаўнага сродку камунікацыі. Калі міліцыянты чулі, што чалавек размаўляе не па-руску, падыходзілі ды забіралі. Па артыкуле за дробнае хуліганства. «Махаў рукамі, лаяўся матам» — пазначалася ў судовых выраках. Потым закрылі навучанне на мове. Потым абвясцілі яе наркотыкам і знішчылі ўсе кніжкі. Вось так.

Я сядзеў і маўчаў, агаломшаны. Гаспадыня сціснула мне далонь і, перад тым як прыбраць руку, запыталася са здзекам:

— А ты, дурань, думаў, што мы тут наркотыкамі гандлюем?

ДЖАНКІ

Беларуская культура? Не, не чуў! Беларуская літаратура? А вам самім не смешна? Беларуская дзяржава? Ну так, некалькі месяцаў у 4616 (1918) годзе, пад нямецкім «дахам». Потым прыйшлі саветы. Было яшчэ нешта незразумелае з 4689 (1991) года, Часы Смутку, але даволі хутка прыйшлі кітайцы. І навялі парадак і духоўнасць.

Я не спецыяліст па гісторыі балотаў, але сёе-тое прыгадаць магу. Ну так, была нейкая Саюзная Дзяржава Паўночна-Заходніх тэрыторый і Расіі. Кажуць, тут, у Мінску, узнік свой смешны дыялект, які складаўся са скаверканых лексемаў рускай і польскай моў. Якая краіна, такое і маўленне, а чо?

На дыялекце балбаталі змагары і адраджэнцы, то бок — патэнцыйныя эмігранты і вытворцы магніцікаў на лядоўню. Усе іншыя імкнуліся да чысціні рускай мовы і рускай нацыі. Пушкін, «Любэ», Стас Міхайлаў. Земфіра, Верка Сярдзючка. Яшчэ былі нейкія крайнія нацыяналісты. Піва «Аліварыя», берцы, хакі, фа, антыфа. Слава нацыі — смерць варагам. Але варагі тут гістарычна складаюць этнічную большасць, таму нацыяналісты павыводзіліся, бы матылі, якія аб’явілі вайну вераб’ям.

Потым Расія запрасіла ў мытную дамову Кітай, каб прасцей было супрацьстаяць беспрынцыпнаму і смярдзючаму Захаду. Прыкладна праз пяць гадоў пасля гэтага ніякай Расіі ўжо не было, толькі Кітай. Для таго местачковага мінскага дыялекту не засталося месца на геапалітычнай мапе кантынента. Тутэйшыя маладзёны, якія імкнуліся да каштоўнаснай нішы «city intellectual» ці «upper middle», вучылі кітайскую. Усе астатнія цудоўна разумеліся на літаратурнай рускай.

Вы пытаецеся пра культуру? Ну дык я скажу вам сваю думку пра культуру.

Кітайцы пераймаюць японцаў. Глядзяць японскае анімэ, апранаюцца як японцы, адгадоўваюць доўгія кудлы, як японцы. Купляюць усе гэтыя дзівацкія японскія цацкі: пакемоны, шымаджыра⁵², ракоба⁵³, чабурашкі. Увесь час дэманструюць хваравіты японскі dedication. Вешаюць паўсюль сцяжкі і стыкеры з дэвізамі. Пры гэтым кіёцкі менеджар са скінам «расціснуць продажы Мінамота да канца года» на працоўным планшэце выглядае прывабна і сапраўдна, а кітаец з прылепкай «хачу добра зарабляць да наступнага цыклу Месяца» на сценцы кухні, на якой разбірае курыныя вантробы, робіцца фэйкам і карыкатурай. Бо ўжо па тым, як ён працуе — без запалу, гультаявата, — відаць, што абвальваць яму тое мяса да канца жыцця. Варыянт — чысціць рыбу (уздым кар’еры). І спадзявацца, што сцяжок «хачу добра зарабляць да наступнага цыклу Месяца» калі-небудзь «падзейнічае».

Кітайцы п’юць сваю зялёную гарбату, якая не такая добрая, як японская, з такімі ж, чорт яго бяры, медытатыўнымі тварамі, як японцы. Яны нават могуць зладзіць чайную цырымонію, падчас якой з покерфэйсам⁵⁴ будуць лічыць прыбыткі за месяц, у адрозненне ад японцаў, якія цалкам аддадуцца працэсу гатавання і спажывання напою.

Але мы, рускія, яшчэ горшыя. Мы пераймаем кітайцаў, бо кітайцы нам бліжэйшыя і больш зразумелыя. Мы думаем, што кітайцы — такія адданыя справе і задуменна-загадкавыя. Не разумеючы, што мы бачым толькі адлюстраванне адлюстравання.

Мы — у культурнай дупе, прычым гэтая дупа — не нашая, а кітайская. А вы кажаце, «беларуская культура»!

БАРЫГА

Я сядзеў моўчкі і спрабаваў асэнсаваць пачутае. «Мова», «наркотыкі», «трыяды», Дзяржнаркакантроль — усё гэта ліхаманкава круцілася ў галаве.

— Хочаш ліпавага цвету? — запыталася Цётка.

— А што гэта? — я ніколі не чуў пра такі пачастунак.

— Гэта тое, што пілі тут, тым часам як кітайцы цешыліся зялёнай ды чырвонай гарбатай.

Гаспадыня ўзяла вялікі медны імбрык і паставіла яго на агонь.

— Не трэба! — спыніла яна Майстра духмянасцяў, які кінуўся быў ёй дапамагаць. — Не трэба, Чу Лінь! Я ведаю, што на аўдыенцыі кожны мае свой цырыманіяльны абавязак, і гатаваць гарбату для госця — твая дзялянка. Але гэта, па-першае, не гарбата. Па-другое, у нас тут, на гэтай зямлі, свае спрадвечныя паняцці аб гасціннасці. І дазволь мне запарыць ліпавы цвет самой.

Чу Лінь паднёс Цётцы срэбны куфэрак з жоўтымі ссохлымі пялёсткамі. Яна кінула ў імбрык шчодра, адразу некалькі жменяў. Я тым часам знайшоў у сказаным Цёткай адну неадпаведнасць.

— Пачакайце. Але ж «прыход» ад скруткаў сапраўды ёсць. І ён — моцны. Каб яго не было, ніхто б мовы не купляў.

— Можа быць, можа быць, — паціснула плячыма гаспадыня. — Мы з Рогам усё жыццё толькі на мове размаўляем. І таму ніякага замутнення ў галаве, чытаючы тэксты, ніколі не адчувалі.

— Аднак адкуль псіхадэлічны эфект, калі, як вы кажаце, мы на мове раней проста размаўлялі?

Цётка зноў пачала гаварыць вельмі горача:

— А ты паспрабуй узяць нацыю, навязаць ёй іншы моўны кшталт і цалкам забараніць спрадвечныя словы. Мову, на якой нацыя ўзгадаваная. Словы, якімі маці спявала песні, калі ты быў у калысцы. Пасля гэтага дай нарадзіцца і пасталець аднаму пакаленню цалкам без мовы. І вось гэтаму пакаленню без радзімы і каранёў прадай фрагменты родных пісанак за грошы, з-пад крыса, з пагрозай арышту на 10 гадоў «за наркотыкі». «Кайф» узнікне сам сабою, ад сутыкнення падсвядомасці з тым кодам, у адпаведнасці з якім структуравана бессвядомае.

Я не зразумеў складанага слова «бессвядомае», і таму вырашыў прамаўчаць. Цётка, падумаўшы, удакладніла:

— Ні ў адным месцы на зямлі не было такога вар’яцкага эксперыменту. Нават у Ірландыі часоў панавання ангельскай адміністрацыі, нават на Шры-Ланцы! Ніхто і ніколі не ставіў задачы поўнага вынішчэння слоў, якімі гавораць людзі. А таму — хто яго ведае! Каб ангельцам забаранілі размаўляць па-ангельску і гэтая забарона пратрымалася цэлую генерацыю, можа, наступная генерацыя ўжо п’янела б ад ангельскай, як ад наркатычнага рэчыва!

Імбрык закіпеў і пачаў плявацца кіпнем. З’явіліся парцалянавыя кубачкі на плеценым падносе з лазы. Яна ўзяла імбрык і наліла мне ўзвару. Вадкасць была празрыстай, амаль без колеру. Я глынуў, апякаючы вусны і гартань. Ніякага прысмаку. Амаль як простая вада. І тут, на другім глытку, узнік і пачаў распускацца ў роце прыемны травяны водар. Гэта было падобна да акварэльнага малюнку, у параўнанні з якім звычайная кітайская гарбата — грубы, насычаны ды бліскучы алей.

— Прыгожа, — не вытрымаў я. — Менавіта так. Не смачна, а прыгожа.

Яна глынула са свайго кубачка і задаволена нахілілася да мяне праз падлакотнік фатэля:

— А ты б яшчэ маёй гарбаты са святаянніку пакаштаваў. Яна цёмная атрымліваецца, з гаркавінкай.

— Вы казалі, што я магу вам нечым дапамагчы, — нагадаў я, бо мне падалося, што я занадта затрымліваю яе. Не злавіць бы потым ад Майстра духмянасцяў па печані.

Цётка памаўчала, мабыць — збіраючыся з думкамі.

— Разумееш, Сярожа. Ідзе вайна. Нябачная. Мы ваюем за кожны скрутак, за кожную старонку. Нашыя людзі працуюць па замежных бібліятэках, робяць копіі таго, што яшчэ не скрадзена, а скрадзена амаль усё, прычым — не намі і не тымі, хто стыхійна гандлюе. Крадуць і нішчаць нашыя ворагі. Іх веды пра мову перавышаюць нашыя веды. Кажуць, у іх там, у галоўным будынку, за бетоннымі сценамі і электроннымі сістэмамі аховы, бібліятэка на чатыры тысячы тамоў, і кожны з іх — унікальны, бо аналагі старанна вынішчаны. Як збяруць усё — спаляць. Ці не будуць нішчыць, а захаваюць у падземным сховішчы назаўсёды, гэткім музеем забароненай спадчыны. Мова, на якой не гавораць і на якой нават чытаць не ведаюць як, — мёртвая мова. І тады ў нас не застанецца нічога. Нават успамінаў.

Яна вылавіла некалькі ліпавых суквеццяў са свайго кубачка і кінула іх у вогнішча.

— Ідзе вайна, — паўтарыла яна. — І мы ў ёй — не гандляры. І не марадзёры, якія нажываюцца на людской бядзе. Мы — ратавальнікі. Гуманітарная місія ААН. Мы ратуем словы. Вышукваем, складаем вопісы. Ёсць свая бібліятэка і ў нас — але, на жаль, адна палічка, толькі адна палічка друкаванак. Розных гадоў і месцаў выдання. Дванаццаць поўных томікаў, два — без вокладкі, яшчэ два — сабраныя па старонках і зноў склееныя. Ну і, вядома ж, горы разрозненых фрагментаў: абзацы тэксту з невядомых кніг назаўсёды страчаных аўтараў. Хто іх напісаў і калі — цяпер ужо высветліць немагчыма. Нашыя лінгвісты працуюць з гэтым багаццем: разбіраюць, супастаўляюць, каталагізуюць. Дагэтуль няма ніводнага поўнага падручніка — іх шукалі і нішчылі ў першую чаргу, бо яны — самыя «небяспечныя».

— Нам бы замест гэтых смаркачоў тры ўзводы салдат на тэлебачанне кінуць! — падаў голас ззаду Сварог. — За дзесяць хвілінаў мову б вярнулі. І амаль без крыві!

— Бачыш, — даверліва знізіла голас гаспадыня, — у нас няма адзінага меркавання пра аптымальныя шляхі нашай працы. Сярод безразважных армейскіх генералаў наспявае радыкальны сілавы варыянт. Які мне падаецца касмічнай дурасцю.

— Сварог бяспечных шляхоў не шукае, — заўважыў я, з паважлівай усмешкай павярнуўшыся да яго. — Брутальны мужчына! Сапраўдны палкоўнік!

— Гэтае страшыдла табе сказала, што яго Сварогам завуць? — Цётка дурасліва скрывіла губы. — Сварог? Рог, ты яму Сварогам прадставіўся?

Я ўважліва паглядзеў на Чырвогана слупа. Той побач з гэтай жанчынай выглядаў як пашкуматаны жыццём хударлявы ваўчына. Нават глядзеў ён, як той няшчасны сабака, спадылба. Адно што хвастом не матляў па баках, жаласліва і даверліва. І куды падзеўся ўвесь ягоны крыважэрны шарм шызоіда з гранатай, бультэр’ера без намордніка?

— Ну так, Цётачка! Я ж і ёсць у пэўным сэнсе Сварог, — паспрабаваў ён мякка абараніцца. — Славянскі бог неба. І нябеснага полымя.

— Дык я табе скажу. На Сварога ён пакуль не цягне, — гаспадыня павярнулася да мяне і працягнула высцёбваць калегу. — Можа быць, як яшчэ тузін дурных подзвігаў здзейсніць, як яшчэ жменю куляў целам зловіць, тады стане Сварогам. А пакуль ён — Рог. Рог, а не Сварог! Просты, упарты, нягнуткі. Рог з каровы. Не, нават не з каровы — у каровы рогі што трэба, можа добра баднуць! А гэты — рог з казла! Старога такога казла!

Трэба было бачыць, з якой пяшчотай яна з яго кпіла. Так старэйшая сястра здзекуецца з малодшага брата. Сварог ажно збарвавеў ад публічных кепікаў, але зласлівыя позіркі кінуў толькі ў мой бок і бок Чу Ліня, незадаволены тым, што мы сталі сведкамі яго грамадскага лінчавання. Я зразумеў, што натурай ён больш мядзведзь, чым бультэр’ер. Мядзведзь або зубр. Здаровы, касматы, перакачаны, але добры сэрцам. Калі ўвогуле знойдзеш тое сэрца за поўсцю і бранёй. Цётка зноў пасур’ёзнела.

— Ідзе вайна, — рэфрэнам паўтарыла яна. — Мы ратуем словы. Вышукваем згадкі пра страчаныя сінонімы, працуем з успамінамі. Час ад часу выходзім на рэдкія экзэмпляры. Кожны з нас — пад наглядам. Кожную секунду. Нас вядуць, слухаюць і запісваюць. Таму, калі раптам здараецца здабыць сапраўдны скарб, з адным ці некалькімі новымі словамі, выразамі, кантэкстамі і граматычнымі канструкцыямі, мы заўсёды думаем, як бяспечна яго пераправіць сюды. Бывае, што карыстаемся «ўцёмную» багажом людзей, якія не ведаюць, што вязуць. Гэта, дарэчы, не нашае вынаходніцтва, яго яшчэ ў дваццатым стагоддзі прыдумалі трыяды ў Азіі. Так выйшла і з табой…

— А чаму вы не перанесяце супраціў за мяжу? У Варшаву ці Вільню, дзе забароны мовы няма? — гэтае пытанне мне падалося цалкам лагічным, але яна з’едліва хмыкнула. — Там можна было б не хавацца…

— Які сэнс у супраціве за мяжой? За мяжой — не супраціў. За мяжой — эміграцыя. Гэта наша зямля. І мы з яе не сыдзем.

Гэта быў нелагічны аргумент. І менавіта таму з ім немагчыма было спрачацца.

— Нам расказалі пра цябе, пра тваю знакамітую няўлоўнасць. Мы трохі напружыліся, калі ты напіўся ў Варшаве і стаў часаць языком. Але мяжа прайшла гладка. Потым наш сорак дзявяты не выканаў загад. Потым кніжку знішчылі. Мы не паспелі. Ты ведаеш, што гэта за кніжка?

Я паціснуў плячыма:

— Там вершы. Нейкі рускі паэт. Цётка хмыкнула, і я паправіўся:

— Рускі паэт з дзіўным прозвішчам. Мабыць, габрэй. У габрэяў імёны заўсёды дзіўныя. Я вось у школе вучыўся з адным хлопцам, дык яго звалі Ізя. Бо ён габрэй.

Цётка зноў хмыкнула, і я, прадбачачы здзекі, паспрабаваў:

— Няўжо Шэкспір — беларускі паэт?

— Шэкспір — старажытны ангельскі драматург. Але рэч не ў Шэкспіры. Тая кніжка, Сярожа… — яна зрабіла паўзу і загаварыла хутка ды палка. — Гэта — абсалютны унікум, выданне 1989 года, у цвёрдай вокладцы, зробленае яшчэ ў БССР. Вось уяві: імперыя рассыпаецца, у Маскве поўнай хадой ідзе гарбачоўская перабудова. І тут у Мінску, у дзяржаўным выдавецтве выходзіць тое, што хадзіла па руках прыкладна так, як цяпер ходзіць мова — у сшытках і фрагментах. Знакаміты пераклад санетаў Шэкспіра, зроблены Уладзімірам Дубоўкам. Дубоўка — гэта цуд і дар нам усім. Гэта самы моцны з тых, памяць пра каго захавалася з дваццатага стагоддзя. І самы забыты і нябачны за плячыстымі шэрагамі камуністычных пісьменнікаў, песняроў калектывізацыі ды рэпрэсій. Там ведаеш, што ні дэталь біяграфіі — то дзіва. Мы, як тыя археолагі, узнаўлялі Дубоўку па фрагментах, па захаваных на серверах бэкапах дзесяцігоддзі назад знішчаных старонак, па архівах, якія яшчэ не былі спустошаны ў глыбі Расіі. Фота, дарэчы, ягонае фота нам знайсці так і не ўдалося, таму вобраз, выраз твару страчаны назаўсёды. Дубоўка… Ну што пра яго сказаць… Чалавек прайшоў праз сталінскі ГУЛАГ, але кветкі ў яго душы… — яна зноў зрабіла паўзу. Я заўважыў, што кожнага разу, калі ёй карцела сказаць нешта прыгожае, яна прыпынялася, мабыць — каб не выглядаць занадта сентыментальнай. Як я яе разумеў!

— Мы мелі шанец выратаваць Шэкспіравы санеты ў перакладзе Дубоўкі, — працягнула яна. — Там — такое хараство… Я бачыла адзін, толькі адзін, — тут яна ўдыхнула і прачытала, роўным голасам, амаль без інтанацыі: — «Твой вобраз, на здзіўленне мастакам, у сэрцы вока мне маё стварыла. Жывая рама для яго — я сам. У ім — выдатная мастацтва сіла».

— Прыгожа, — шапнуў я.

— Прыгожа, так, — кіўнула яна. — Але гэта — не галоўнае. Дубоўка — прадстаўнік старой нацыянальнай інтэлігенцыі, носьбіт вельмі разнастайнай лексікі, якая пайшла разам з ім. Пайшла назаўсёды. І вось нам паступіла аператыўная інфармацыя, што ў зборы яго перакладаў санетаў Шэкспіра ёсць слова. Вельмі важнае слова, якое лічылася страчаным. Можа быць, самае галоўнае з тых, на якія мы цяпер палюем, — яна замоўкла. Звесіла галаву, упёршы вусны ў кулак. Я паспеў падумаць, што яна можа мне нічога і не сказаць пра гэтае слова, бо, на яе меркаванне, кніжкі болей няма, а таму няма сэнсу і сумаваць па страчаным.

Але яна, мабыць, толькі падбірала выразы, каб патлумачыць.

— Вось глядзі. Сёння ў нашай збяднелай мове, лексіка якой прарэджаная з кулямётаў забароны, захаваліся два тэрміны для перадачы пачуццяў паміж мужчынам і жанчынай. Першае, страснае, палкае, называецца «каханнем». На дзіва, у нас захавалася старонка з двухтомнага руска-беларускага слоўніка, які расшыфроўвае «каханне» як «чувственное влечение» адно да аднаго. Другое слова для перадачы пачуццяў — «любоў», традыцыйна азначаецца праз прадметнае тлумачэнне: «любоў да радзімы». Такім чынам, як ёсць страсць, гэта — каханне. Як страсці няма, гэта — любоў. Чалавек з любоўю можа ставіцца да працы, кошкі ці нават Рога. Я вось да Рога стаўлюся са шчырай любоўю, — тут Цётка кінула на Чырвонага слупа хуткі смяшлівы погляд. Чырвоны слуп стаяў чырвоны. — Але некалі было яшчэ і трэцяе слова, Сяргей. Пра тое пачуцце, якое вышэй за «пачуццёвую прагу кахання» і іншае па прыродзе, чым братэрская «любоў». Слова, — і тут яна ўзняла галаву ў летуценнай задуменнасці, — слова, якое азначае пяшчотную эмацыйную повязь з любай табе асобай.

Полымя адбівалася ў яе вачах зырчэй за Паўночную зорку, якая ззяла ў яе на грудзях. Сварог і Майстар духмянасцяў некуды зніклі, як зніклі і ўзброеныя салдаты за дзвярыма, як зніклі і самі дзверы. Мы засталіся адны ля агню ў цемры. Дзяўчына побач са мной спрабавала сказаць пра пачуцці словамі, якіх болей няма.

— І ведаеш, Сяргей… Ведаеш, вось гэтае слова, якое перадае не страсць, не прагу, не сяброўскую эмпатыю, яно і было самым сапраўдным. Яно і азначала рэальную «любоў», пачуцце, якое ў нашай мове пасля страты санетаў засталося неназваным. Бо так бывае, што ты зусім не гарыш страсцю да чалавека. Але ён табе прыемны, прыемна быць побач з ім. Прыемна глядзець і слухаць яго. І такая прывязанасць, што грунтуецца не на жарсці, не на празе…

— Я разумею! Я выдатна разумею! — усхвалявана сказаў я і ўзняў сваю далонь, каб крануць яе руку. Але зразумеў, што нельга. Кранаць яе — нельга. Хоць і вельмі цягне — без усялякай там страсці ці пачуццёвай прагі, проста цёпла і пяшчотна дакрануцца, без кахання, якога, вядома, няма, і без любові, бо любоў у мяне можа быць і да Рога. Тут — нешта трэцяе, але нельга, нельга… Я адхапіў руку і вярнуў яе сабе на калена.

— Дык вось, уласна, пытанне, — яна паглядзела па баках, відаць, вяртаючыся ў рэальнасць, з якой выключылася праз узнёслую задуменнасць. — Слова гэтае страчана назаўсёды. Яно не сустракаецца болей ні ў водным тэксце. Але ты, вядома ж, чытаў друкаванку, калі знайшоў яе ў сябе.

Я нервова глынуў.

— Чытаў, перачытваў, атрымліваў кайф. Дык, можа быць, нешта зачапілася? Засталося ў галаве? Нешта з дзіўных і незнаёмых слоў Дубоўкі?

— Мне трэба падумаць, — сказаў я.

— Але вось адразу, раптам? Першае, што прыходзіць у галаву?

— Мне трэба падумаць.

Тут трэба зазначыць, што я ўвесь час размаўляў з ёй па-руску, бо на мове тады ўвогуле слова сказаць не мог. Таму я сфармуляваў прыкладна так: «Я, конечно, читал книгу и перечитывал, но сразу в голову не приходит. Надо посидеть, сконцентрироваться». Брахня далася мне проста.

— Ну то добра, падумай, — сказала яна расчаравана. Здаецца, яна вырашыла, што раз слова не прыгадалася адразу, то яно не ўсплыве болей ніколі. І таму я дадаў: — Ведаеце, пры ўжыванні ёсць такі эфект, што яно трымаецца недзе ў падсвядомасці… А потым — бабах! І прыходзіць у галаву!

— Рог, пакінь яму свае кантакты, — загадала яна. — Як нешта ўсплыве, вядзі адразу да мяне, без усякіх гэтых вашых вычварэнскіх праверачак на месяц і болей.

Цётка ўзнялася з фатэля, і я зразумеў, што аўдыенцыя скончаная. Я спадзяваўся, што яна пацісне мне далонь і ў мяне зноў узнікне шанец адчуць яе гарачыню — хоць на секунду, — але яна толькі суха пакланілася, нават не пакланілася, а кіўнула галавой. Можна зразумець! Чалавек, які забыў сапраўднае слова, якое адно перадае пазбаўленую пачуццёвай прагі эмацыйную сувязь між мужчынам і жанчынай, нічога большага і не варты. Дзякуй, што не застрэліла.

Мяне адканваявалі ўніз, і Сварог запісаў нумар тэлефона сорак дзявятага, які служыў пры ім «ценем» ці, па-нашаму, збраяносцам. На развітанне ён паціснуў мне руку і сказаў, што спадзяецца хутка пабачыцца. Майстар духмянасцяў, калі я сыходзіў, да мяне нават не павярнуўся. Ці то яго душыла рэўнасць, ці то ён пра мяне ўжо забыўся — не ведаю.

Мы з суправаджальным сорак дзявятым лезлі па сакрэтных лесвічках, што праз замкнёныя люкі мусілі вывесці нас на паверхню, а я думаў пра ўласную пазбаўленую пачуццёвай прагі эмацыйную сувязь з Цёткай, якую я неўзабаве здольны буду перадаць адным кароткім словам, якога не ведае болей ніхто на Зямлі.

ДЖАНКІ

Ганіна ўзялі па дурасці. Але слухайце, каго і калі бяруць не па глупстве? Арышт за ўжыванне — гэта глупства як такое, іканічная праява глупства. Мы спачатку здзівіліся, што ён не вярнуўся ў офіс пасля абеду. Ганін звычайна харчаваўся, набываючы ў суседнім бязлюдным гіпермаркеце нейкія булачкі і паядаючы іх на лаўцы ля ўвахода ў наш запоўнены прывідамі бізнес-цэнтр. Пасля сябе ён пакідаў россыпы крошак і пакуначкі ад печыва, запханыя ў шчыліны між дошак лаўкі. Эстэтыка яшчэ тая, але Ганін — нагадаю — быў дызайнерам. А якія прэтэнзіі могуць быць да побытавых звычак дызайнераў?

Нараніцу ён не з’явіўся на сустрэчу з буйным замоўцам, і мы зноў здзівіліся, але не запанікавалі. Арт-дырэктар адбрахаўся без Ганіна, пагатоў ад таго на падобных перамовах плёну ніколі не было: ён звычайна сядзеў у кутку, бліскаў чырвонымі вачыма і зрэдку, калі ў яго галаве запускаўся нейкі кагнітыўны маторчык, пачынаў нервова смяяцца ў кулачок.

Вечарам таго ж дня сакратарка нашага офіса паспрабавала была ўзняць кіпёж. Па калідорах рэхам разносіліся яе словы: «Ма-а-альчики, ну давайте хотя бы милицию вы-ы-ызовем!» Але «мальчыкам» было ўсё роўна, я, да таго ж, усіх інтэнсіўна супакойваў. Бо, па-першае, ведаў, што Ганін можа быць у адкрытым космасе пасля ўдала спажытага скрутачка. І, па-другое, што яму давядзецца доўга і настойліва адкупляцца ад міліцыі ў выпадку, калі тая яго «знойдзе» са стафам (бо без стафу ён, здаецца, з дому не выходзіў).

А ў начным выпуску навінаў па скрыні нам расказалі ягоную сумную гісторыю, пасля чаго прозвішча Ганіна назаўсёды знікла з нашага офіса.

Выглядае, апошнімі днямі ён быў ухезаны да такой ступені, пры якой нармальны наркот нават у туалет выйсці баіцца. Ганін эксперыментаваў са спалучэннем мовы з іншымі, канвенцыйнымі і не забароненымі наркотыкамі, дасягаючы эфектаў, якія ў камп’ютарных гульнях звычайна перадаюцца заклёнам «Stun»: поўнае адключэнне, сліна па падбароддзі, вінегрэт замест думак, скіраваная шызафрэнія, памножаная на штучную параною. І вось у такім стане ён паспяхова камунікаваў з калегамі, гуляў са мной у шахмоўты, выконваў замовы, маляваў дызайн. Можа, мы проста прызвычаіліся да ягоных дзівацтваў? Можа, нам усім было проста не да яго? Нам даўно ўжо ўсім няма справы ні да каго, акрамя сябе.

Дык вось, далей мы можам рэканструяваць падзеі па сюжэце канала БТ на YouTube, у якім прапагандысцкага антынаркатычнага пафасу болей, чым, уласна, інфы. Выглядае, Ганін набыў дзве слойкі са шпінатам, адну з яблыкамі і разлічыўся за іх. Пераклаў булачкі ў пакет гіпермаркета, пакет узяў у адну руку, а кошык, з якім хадзіў па краме, — у другую. І вось так, з кошыкам, пайшоў на выхад, забыўшыся пакінуць яго ўнутры. Сістэма ля дзвярэй зараўла, бо на гэтых кошыках пластыкавыя шайбы супраць вынасу. Далей — тое самае відэа, з якога так рагатала Сеціва. Наш прыгажун — такі наваляны, што адразу здранцвеў са страху. Вось ён стаіць, сірэна вішчыць, Ганін круціць галавой па баках, затым сядае на зямлю і пачынае красціся на карачках. Прайшоўшы так два метры, ён кладзецца на зямлю і паўзе да выхаду. Каб ён гэта рабіў без крамнага кошыка, можа, яшчэ б і абышлося. Але ўсе тыя целарухі ён робіць, сціскаючы ў руках казённую тару.

«Цяпер мы бачым, як гэтаму наркоту, каторы моцна перабраў, здаецца, што ён — таліб на вайне ў Афганістане, дзе тэрарысты шчодра фінансуюць выраб тых з’яў, якімі ён атруціў сабе мозг, — гучыць у кадры голас вядоўцы БТ. — Яшчэ некалькі метраў, і ён пачаў бы страляць з кошыка па ахове, якая да яго падышла». У гэты момант у кадры з’яўляецца здаравенны голены бамбіза ў дрэнным айчынным гарнітуры, які зроблены быццам бы з кардону. Ён нешта кажа Ганіну і, пачуўшы адказ таго, здымае з пояса дручок.

«Гэты моўны наркот мог і дагэтуль красці дворнікі з нашых машын і гандляваць сарванымі ў парках ландышамі, якія, дарэчы, занесены ў Чырвоную кнігу, — працягваў выкрывальніцкі рэпартаж карэспандэнт. — Але так склалася, што ахоўнік, які яго затрымліваў, меў досвед стасункаў з наркаманамі і адразу пазнаў прыкметы атручвання свядомасці з’явай, прадугледжанай артыкулам 264 Крымінальнага кодэкса».

Тут на экран усплыў той самы здаравенны лоб, які важна тлумачыў. «Я яму, значыцца, гаварю: “Гражданин, пачэму вы нарушаеце граждански парадак?” А он мне в ответ, значыцца, гаварит: “У чым праблема?” Ни “ў чом праблема”, как правильна. А, значыцца, “у чым праблема”. Я настаражылся, снова спрашываю: “Пачэму вы тут лежыце жыватом на палу, па катораму люди ходзят?” А он пасматрел на меня и гаварит: “Ты чево да миня прычапіўся?” Панимаеце, “да миня”, а не “ка мне” і — “прычапіўся”. Ну, я тут же снял дубинку и принял меры».

«Спрактыкаванае вуха ахоўніка, які раней, да ўладкавання ў гіпермаркет, працаваў у Дзяржаўным камітэце па кантролі за незаконным абаротам наркотыкаў, дапамагло ідэнтыфікаваць і растлумачыць псіхічны стан незвычайнага грамадзяніна. Па рацыі ахоўнік выклікаў Дзяржнаркакантроль, — вяшчаў рэпарцёр. Не пашанцавала Ганіну! Натрапіў на нейкага няўдачніка, які быў выкінуты з вялікай службы, а таму меў зуб да ўсіх ужывальнікаў. Натрапіў бы на звычайны варыянт — адстаўнога мянта, які пайшоў у ахову ў пошуку вялікіх грошай, — здолеў бы дамовіцца. Нават у сваім казачным стане. А так…

Тут камера пераключалася на ўнутраную турму Дзяржнаркакантролю. Ганін стаяў на расцяжцы, мабыць, дзеянне некаторых псіхатропаў ужо спынілася, а некаторых — яшчэ болей узмацнілася ад адрэналіну. Бо твар у яго быў вельмі спужаны. Як у парашутыста, які тузае за колца парашута, а той ніяк не раскрываецца. Мабыць, такі выраз у чалавека, які з усіх сіл намагаецца прачнуцца. Ці дамагчыся, каб адпусціў bad trip.

«Калі псіхіятры пабачылі стан псіхікі прыведзенага да іх пацыента, каб зрабіць экспертызу на адэкватнасць перад судом, яны схапіліся за галаву. Ступень распаду нервовай сістэмы дасягнула такой глыбіні, што чалавек не здольны быў адказваць за свае крокі і ствараў небяспеку не толькі для грамадства, але і для іншых арыштантаў, — тут голас карэспандэнта лагаднеў, інтанацыйна адлюстроўваючы тую міласэрнасць, на якую бывае здольная Феміда Паўночна-Заходніх тэрыторый. — Таму суду давялося прыслухацца да заключэння дактароў аб немэтазгоднасці асуджэння ўжывальніка за захоўванне наркатычных рэчываў. Замест гэтага яго змесцяць на прымусовае нейралячэнне тэрмінам на тры месяцы. За гэты час яго цела будзе цалкам ачышчанае ад усіх псіхатропных лінгватаксінаў».

Тут я ўявіў, як з нейронаў Ганіна электрычнасцю, хіміяй і псіхапраграмаваннем вытручваюць моўныя веды, і здрыгануўся. Спажываючы без разбору і паўзы, ён сам зрабіў сябе хадзячай моўнай бомбай, энцыклапедыяй і падручнікам на дзвюх ножках, але ці гэта не лагічны вынік любога спажывання? Іншая рэч, што не ўсе да такога выніку дажываюць.

«Гэты прысуд суда з’яўляецца ўнікальным у прававой практыцы і адпавядае той скіраванасці на большы гуманізм, які прыняты сістэмай органаў юстыцыі ў кантэксце набліжэння паўночна-заходніх прававых стандартаў да тых чалавечых нормаў, якія прыняты ў Кітаі і Японіі», — на заключэнне гісторыі журналіст сам браў інтанацыю суддзі, кожнае слова якога — вырак, норма, абавязковая да выканання.

Я правёў некалькі месяцаў у пастаянным чаканні арышту. Бо на прымусовым лячэнні Ганіна маглі наведаць следчыя з Дзяржнаркакантролю. У тым, што па выніках іх сардэчных размоў ён не здасць мае каардынаты, я быў не ўпэўнены і дзякаваў лёсу за тое, што не паспеў скантактавацца з ягоным дылерам, які таксама мог быць пад наглядам. Я ліхаманкава чытаў рускую класіку — шматслоўных дастаеўскіх, дэпрэсіўных лермантавых, смешных гогаляў, з’едлівых пялевіных, страшных елізаравых. Па некалькі гадзінаў на дзень перапісваў старонкі з глянцавых часопісаў, намагаючыся рускімі літарамі, лексікай і семантыкай выціснуць тыя моўныя канструкцыі, якія аселі ў маёй галаве і маглі быць выяўленыя любым, нават самым павярхоўным, тэстам.

Мову вытруціць не ўдалося, больш за тое, я заўважыў, што час ад часу сам пачаў абмаўляцца. «Як» замест «как», «чаму» замест «пачему» — ну, вы ведаеце. І вось, калі tension дасягнуў мяжы, у офіс заходзіць тая самая сакратарачка, якія кіпішыла, калі Ганін знік, і кажа: «Ой, мальчики, там Ганин внизу». Што цікава, «глядзець на Ганіна» пайшоў толькі я. Усім астатнім было ўсё роўна. Усе астатнія даўно ўжо цікавіліся выключна сваім унутраным светам. З чаго б гэта ім праяўляць інтарэс да нейкага лузера-джанкі.

Я выйшаў, Ганін сядзеў на лаўцы, на той, на якой звычайна жэр свае булачкі. Ён сядзеў і ўважліва разглядаў зямлю пад сваімі нагамі. Апрануты быў, нягледзячы на ліпеньскую спёку, у вязаную шапачку і цёплую куртку. І вось, я ж не ведаў, я падлятаю і пытаюся ў яго:

— Ганін, прывітос! Ты чаго так цёпла апрануўся! Спёка ж на дварэ!

А ён падняў твар на мяне — увесь у шчацінні, схуднелы, ён наогул вельмі моцна схуднеў, ператварыўся нібы ў ляльку, вялікую ляльку з чалавечым тварам, — дык вось, ён узняў галаву, паглядзеў міма мяне, усміхнуўся, нібы пачуў жарт па радыё, і кажа:

— Дык таму і цёпла апрануўся, бо цёпла. Калі б было холадна, я б холадна апрануўся.

І зноў галаву павесіў, шукае нешта пад нагамі, калупае ботамі зямлю. Я трохі прыпух, але яшчэ не зразумеў, пытаюся ў яго:

— Ганін, сябра, ты што тут робіш?

— Шукаю, — адказаў ён.

— А што шукаеш?

— Ды вось, згубіў нешта, — тут ён зноў павярнуў твар да мяне. — Згубіў, а што — не памятаю.

Тут мне стала страшна. Я — чалавек цёрты, мяне спужаць можна хіба што выглядам мяне ж у труне. Але нешта ёкнула ў грудзях. Я яму кажу, ужо іншай інтанацыяй, такой падкрэслена спакойнай:

— Ганін, ты мяне памятаеш?

Ён пільна ўгледзеўся ў мой твар, потым адвёў позірк і сказаў, зноў убок, як быццам ягоны суразмоўца знаходзіўся недзе каля мяне.

— Вядома, памятаю. Мы з табой вельмі сябравалі. Напэўна.

І вось нешта накаціла — я яго абхапіў, уткнуўся яму тварам у плячо, сціснуў спіну — там, бля, адны косткі былі. Сціснуў, і кажу: «Ганін, Ганін». Мабыць, ён нечым, нейкімі парэшткамі рацыянальнасці ў сваіх выпаленых мазгах памятаў, што некалі прыходзіў у гэты офіс, да гэтага ўваходу — штодня. І прыцягнуўся вось, а як зайсці, як падняцца на ліфце на трэці паверх — свядомасць ужо не разумела. І таму сядзеў тут.

— Ганін, ну ты памятаеш? — я засмяяўся, хоць на шчаках было мокра. — Шахмоўты, скруткі, шыпшыну? Памятаеш шыпшыну, Ганін?

Па яго твары прайшла сутарга, ён адхіліўся. Куток рота курчыўся ў ціку. Не трэба было гэтага кранаць, не трэба. Мы пасядзелі яшчэ нейкі час побач, маўчалі.

— А вось, знайшоў, — ён раптам дастаў нешта з кішэні. — Я знайшоў і проста забыў, што знайшоў.

Ён працягнуў мне раскрытую далонь. У руцэ была чорная шахматная фігура — каралева з адламанай пластмасавай бубкай, што пазначала яе манаршую вартасць.