На раздарожжы

Алесь РЫБАК

НА РАЗДАРОЖЖЫ

РАМАН

Частка першая

1

Першы раз Вадзім садзіўся ў цягнік, нічога і нікога не баючыся. Як ні цяжка было, але Верка наскрэбла яму, адарвала ад душы нейкую капейчыну, каб хапіла да Мінска і назад. Вадзім, праўда, трохі ўпарціўся, казаў, што хаця б да сталіцы аплаціць дарогу, а там, калі ўсё будзе добра і прымуць у яго дакументы, неяк пераб’ецца, мо якім таварняком на даху даедзе да сваіх Стаўбуноў. Вопыт у яго ўжо ёсць. Тры гады таму ён меў шчасце з вецярком пракаціцца на слізкім даху вагона, калі ўдумаў канчаткова парваць са сваім мінулым і папрасіць прытулак у сястры і швагра. Усё тады для яго абышлося добра, хоць магло б скончыцца трагічна...

У вагоне было цесна і душна, ніводнага вольнага месца, але гэта яго ані не турбавала. Ён выйшаў у тамбур, нікім пакуль яшчэ не заняты, торбачку з харчам і паперамі паставіў пад ногі, ілбом прыхінуўся да шкла, адчуўшы лёгкі і прыемны халадок. Поезд даў гудок, таргануўся, і неўзабаве перад вачыма замільгацелі станцыйныя будынкі, слупы з абвіслымі правадамі, прыдарожныя бярозы, усыпаныя густой зялёнай лістотай. У нізкіх мясцінах пракідваліся кашлатыя елкі, якіх на сушэйшым выцяснялі гонкія сосны. Паўскрай чыгункі ехала фурманка, і чалавек, што сядзеў на возе, з разяўленым ротам глядзеў, як мільгалі вагоны. Вадзім быў памахаў яму, але возчык наўрад ці змеціў, што нехта яго вітае.

Праз тамбур, моцна ляснуўшы дзвярыма, стрымгалоў, нешта запіхваючы за пазуху кашулі, праскочыў у вагон спачатку адзін падшыванец, затым другі. «Відаць, кантралёры прыжучылі», — падумалася Вадзіму. І праўда, не прайшло і хвіліны, як услед хлапчукам вывалілася цётка. І вагон, і тамбур прарэзаў яе нечалавечы крык-енк:

— Людцы, лю-ю-дцы! Лавіце іх, лавіце! Вокам не паспела мігнуць, як ачысцілі і кішэню, і з кашолкі хапянулі дабрэнны кус сала.

Жанчына вёртка кінулася ў другі вагон, але ўжо праз хвілін колькі, цяжка дыхаючы, вярнулася назад. У тамбур найшло нямала цікаўных.

— Ну, што, злавілі злодзеяў? — першым папытаў дзябёлы дзядзька са свежым шнарам праз усю сківіцу. — Не трэба было варон страляць.

Жанчына змерала яго знішчальным позіркам і ўвесь свой гнеў перанесла на нявіннага чалавека:

— А ты гэткі самы, як і яны. Можа з імі ў хаўрусе. Шчаку так сабе не парэжуць.

Мужчына плюнуў пад ногі і падаўся ў вагон на сваё месца.

Пацярпелая войкала і пыхкала:

— Што ж я сваёй Анютцы прывязу? Гэта ж так трудна збірала капейчыну, каб да вяселля купіць якую больш гожую сукенку ці лодачкі. Яна праз месяц мецьме распісацца са сваім хлопцам. Але абое голыя як саколы. У яго бацькоў няма, фрыц укакошыў, а ў цёткі, у якой знайшоў прытулак, у тэй самой голыя вуглы.

Яна ўсё яшчэ гаварыла, гаварыла, пякучыя слёзы цяклі па яе твары. Цёмнай, парэпанай ад цяжкай працы рукой жанчына спрабавала выціраць іх.

— Цётачка, ці многа было тых грошай? — уткнуў сваё слова Вадзім. — Я ж каб ведаў, чаго тыя вісусы так ляцяць, то хоць аднаго сцапаў бы. У мяне не выкруціўся б.

Жанчына падазрона глянула на Вадзіма, вочы яе звузіліся, пасля пагляд перакінуўся на торбачку ля ягоных ног.

— А ці не ў хаўрусе ты з імі? Можа, і сала, і грошы ў цябе?

Яна гнеўна насунулася на Вадзіма.

— Ану, паказвай, што там у цябе ў вандзэлку. І кішэні выварочвай!

Такога Вадзім ніяк не чакаў. Пачырванеўшы, пад пільнымі позіркамі ці-

каўных пасажыраў ён змушаны быў паказаць, што і ў торбачцы (а там, апроч дакументаў, у газеціну былі загорнуты акраец хлеба, паўклінка сыру, паўдзесятка свежых яек, невялікі кавалачак вяндліны), а таксама, што ў кішэні. Грошай сапраўды было кот наплакаў. Хлопец, узяўшы сябе ў рукі, працягнуў цётцы замусоленыя рублі:

— Наце, лічыце. Знайшлі ахвяру. Хацеў паспачуваць вам, а цяпер...

Жанчына пасаромлена адвярнулася, пайшла ў вагон. Вадзім зноў застаўся адзін у тамбуры, настрой быў канчаткова сапсаваны. Ужо без усялякай цікавасці ён глядзеў у акно, за якім раскашавала лета. Чамусьці зноў падумаў пра сястру, пра тое, з якой цяжкасцю збірала яна яго ў дарогу. Чым ён, Вадзім, аддзячыць сястры? А швагер... Гэта ж аддаў свой апошні больш-менш прыстойны пінжак, прывезены яшчэ з Беласточчыны. Сарочку таксама ўступіў, хоць сам застаўся ні з чым святочным. Вадзім упарціўся, не хацеў браць, але Юзік рашуча настаяў на сваім.

— Мне тут, дома, на бруднай рабоце хоць што падыдзе. А ты ж, можа, паступіш, вывучышся на настаўніка ці каго там. Пасля, як выб’ешся ў людзі, і нам што падкінеш.

Верка са слязамі на вачах падтрымала мужа. Калі Вадзім усё тое, Юзікава, апрануў, Верка расчаравана апусціла рукі.

— Што, кепска сядзіць? — спытаў Вадзім.

— Пінжак і сарочка добра глядзяцца, а вось штаны і пантофлі нікуды не вартыя. Не для горада яны. Купіць каб, дык нямашака за што. Божа, што гэта за жытка такая паганая!

Вадзім супакоіў сястру:

— Ат, такому кавалеру сыдуць і штаны, і шчыблеты. Галоўнае, каб паступіць.

— Сіраце ж, можа, якая паслабка? — папытаў Юзік.

— Ніякія мне паслабкі не патрэбныя, хачу як і ўсе. Хіба толькі каб у інтэрнат пасялілі. Але што я кажу, яшчэ не паступіўшы. Так і сурочыць можна.

Зараз, узгадаўшы гэтую вячэрнюю гаворку, Вадзім з любасцю думаў пра гэтых родных яму людзей, якія ўскладалі на яго вялікія надзеі. Цягнік між тым напаўняўся ўсё новымі і новымі пасажырамі. Нават у тамбуры стала не павярнуцца. Але Вадзім нікому не хацеў уступіць месца ля акна. Яно хоць і было зачынена, але праз шчылінкі паступала свежае паветра. Ехалі галоўным чынам жанкі, у вялізных плеценых кашолках везлі з паўдзённых раёнаў трускаўкі. Хутка і ў Веркі з Юзікам выспеюць — насадзілі ж нямала. Тады ўжо і сястра выберацца ў сталіцу на Камароўскі рынак. Будзе не да сну. Гэта ягада далікатная, трэба яе збіраць з вечара. З гадзіну якую прыкархнуць і пад раніцу на ровары — не, не верхам, а ведучы ў руках, рушыць да станцыі, каб паспець на першы цягнік. Ровар, хоць гэта будзе каштаваць немалых грошай, давядзецца здаваць у багажнае аддзяленне. Але трускаўкі, калі добра пойдзе гандаль, апраўдаюць усе выдаткі. Сястра з Юзікам мараць збудаваць сабе новую хату, бо ў гэтай, якая дасталася ім, знізу згніло ўсё дзерава. Грыбок паеў і падлогу, а таму, каб добра нагрэць усярэдзіне — з малой жа інакш нельга, Анютка часта начамі ракрываецца, — даводзіцца моцна паліць грубку.

Чым бліжэй было да сталіцы, тым больш Вадзім хваляваўся. Акрамя сваіх Стаўбуноў ён ні разу не быў ні ў якім вялікім горадзе. Давядзецца шукаць той універсітэт, прыёмную камісію, канчаткова вызначыцца, на якое аддзяленне паступаць. Планаваў на журналістыку, але больш вабіла філалогія, вывучэнне мовы і літаратуры. Па гэтых прадметах у яго былі найлепшыя ў школе адзнакі. І сам дырэктар Аляксей Мітрафанавіч, калі ўручаў атэстат сталасці, параіў ісці на беларускае аддзяленне. Што ж, так, відаць, ён і зробіць. Тым больш у яго, Вадзіма, была адна таямніца, якая грэла яго душу, прымушала моцна біцца сэрца. Ні Верцы з Юзікам, ні настаўнікам, ні хутаранскай дзяўчыне Галі ні разу не прызнаўся, што напісаў некалькі вершаў і адзін з іх нават паслаў у дзіцячы часопіс. Адказу пакуль што не атрымаў, але меўся, як здасць дакументы, адшукаць рэдакцыю і прапанаваць яшчэ што-небудзь. У торбачцы ягонай ляжалі разам з іншымі паперамі акуратна перапісаныя ў вучнёўскі сшытак новыя вершы. Во каб хоць адзін з іх надрукавалі!

Прабегла правадніца і сказала, каб падрыхтавалі да праверкі білеты. Людзі замітусіліся, пачалі шукаць квіткі, а ў каго іх не было, паціснуліся ў сярэдзіну вагона, маючы намер якім-небудзь чынам выслізнуць з лап кантралёраў.

Вадзім пачуваўся спакойна. Цяпер ён радаваўся, што аплаціў дарогу. А бы­ло ж спакуслівае жаданне зэканоміць, у надзеі, што пранясе, што не кожны ж дзень кантралёры тыя ловяць «зайцоў». І ўсё ж у тамбур зайшлі першыя не яны, а два міліцыянеры, якія папыталі, у каго што ўкралі.

— У вагоне папытайце. Там у адной бабы кашалёк і сала стырылі. Двое іх было, — адказаў камлюкаваты дзяцюк, саступаючы праход міліцыянтам. Многія падаліся ўслед, асабліва жанкі, якім карцела даведацца, ці ж хоць сцапалі тых абармотаў.

Шукаць доўга пацярпелую ахоўнікам парадку не давялося. Яна, як толькі ўбачыла людзей у пагонах, зноў, бы рэзаная, загаласіла:

— Авоечкі, а што ж гэта чыніцца, што сярод белага дня цябе рабуюць, нож да горла прыстаўляюць. Страляць іх трэба, няйнакш.

— Ну, так ужо і страляць, — заікнулася яе суседка па лаўцы. — Палавіну маладых тады перастраляем.

— А й няшкода, — гнеўна кінула на яе пагляд пацярпелая. — Заступніца мне знайшлася.

— А нажа ніякага не было, не трэба міліцыянтаў у зман уводзіць. Проста дробныя злодзеі, якім пашанцавала выхапіць тое, што дрэнна ляжыць.

Спрэчка невядома колькі цягнулася б, але наблізіліся міліцыянеры і папрасілі пацярпелую прайсці з імі ў першы вагон.

— Дык, можа, злавілі тых бандзюкоў? — не цярпелася абкрадзенай жанчыне.

— Там пра ўсё даведаецеся, — неяк суха працадзіў скрозь зубы старшы з іх, з афіцэрскімі зорачкамі на пагонах.

Жанчына, узяўшы клунак, падалася за міліцыянерамі. Тут жа ўвайшлі і кантралёры, жанчына і мужчына. Са старшым па званні мужчына абмовіўся некалькімі словамі, сэнс якіх цяжка было ўлавіць.

Поезд між тым набліжаўся да горада. Сталі бачны гмахі камяніц, на пуцях — нейкія майстэрні, склады, велізарныя ёмістасці, мабыць, з нафтапрадуктамі. «Божа, як тут можна жыць, у такім тлуме і гаме?» — падумалася Вадзіму. На вакзал поезд прыйшоў у дакладна вызначаны час. Вадзім са сваёй лёгкай ношай ступіў на перон адзін з першых. Не ведаючы, у які бок падацца, ён спыніўся, азіраючыся вакол. Міма ягоных ног з грукатам кацілі цялежкі грузчыкі з бляхамі на грудзях — тыя, якім пашанцавала старгавацца з пасажырамі і падвезці чамаданы і клункі куды трэба. Вадзім заўважыў, што больш за ўсё карысталіся паслугамі ўладальнікаў бляшак людзі ў пагонах, тыя, якія штомесяц маюць, відаць, неблагую капейку. Цёткі і дзядзькі, хоць некаторыя былі наўючаныя звыш меры, у бок насільшчыкаў нават не глядзелі. Паток пасажыраў цёк і цёк міма яго. Раптам Вадзім згледзеў дырэктара школы Аляксея Мітрафанавіча, сустрэча з якім бясконца яго абрадавала.

Мятліцкі таксама яшчэ здаля прыкмеціў свайго выпускніка, падышоў, падаросламу падаў руку.

— Што, дакументы прывёз? А куды ўсё ж настроіўся?

— Як вы і раілі — на філфак універсітэта. Вось толькі не ведаю, як знайсці, дзе ён месціцца. Я ж упершыню ў Мінску. Усё мне тут чужое і незнаёмае.

— Нічога, паступіш і так асвойтаешся, што ў вёску і носа не захочаш паказваць.

— Не, гэта мне не пагражае.

— Усе так кажуць, — Мятліцкі, паколькі ў яго ношы не было, узяў Вадзіма пад руку. — Некаторыя з ранейшых выпускаў, як завітваюць да бацькоў хапіць сала, у бок школы нават і не глядзяць.

Выйшлі на прывакзальную плошчу. Вадзім хацеў развітацца. Але Аляксей Мітрафанавіч, затрымаў яго, сказаў:

— Тут, во, недалёка закусачная ёсць. Давай заглянем і перахопім чаго. Ты ж, відаць, таксама галодны? А ва універсітэт паспееш. Яго і шукаць не трэба. Бачыш вунь карпусы? — ён паказаў рукой налева, дзе за трамвайнымі пуцямі высіліся тры ці чатыры цагляныя гмахі.

— Ух, здорава! — парадаваўся Вадзім. — Не трэба блукаць па горадзе.

А на прапанову падсілкавацца пачаў аднеквацца:

— Я сыты. У цягніку яшчэ з’еў падмацунак, што сястра дала.

Мятліцкі і слухаць не захацеў ніякіх пярэчанняў:

— Калі саромеешся, што грошай мала, то ў мяне ёсць. Учора за летнія вакацыі атрымаў. І Ліна Іванаўна таксама. Хачу і табе трохі падкінуць. Ведаю, як трудна вам жывецца. У калгасе за палачкі не разгонішся. Так што, хлопча, не пярэч мне. Заадно і пагаворым пра ўсё.

Ад сораму Вадзім скрозь зямлю гатовы быў праваліцца. Чырвань заліла яго твар. Але мусіў быў пайсці ўслед за дырэктарам. Сталоўка месцілася за вуглом высознага, аж галаву трэба было задзёрці, каб глянуць на самы верх, будынка, што ўпрыгожваў прывакзальную плошчу.

Люду там у гэты час было няшмат, так што ім не давялося шукаць вольны столік. Калі селі, Аляксей Мітрафанавіч разгарнуў меню, пачаў гучна называць розныя стравы. Толькі тут, у сталоўцы, Вадзім па-сапраўднаму адчуў, як засмактала пад лыжачкай. Калі па праўдзе сказаць, то ён сёння амаль і не еў нічога. Ранкам Верцы штось нядужылася, а тут яшчэ і Анютка закапрызіла, несціхана канькала, відаць, прабіваліся зубкі. Таму ён перахапіў хлеба з малаком і пехатой падаўся ў няблізкія ад іх Стаўбуны.

Падышла афіцыянтка, гожая маладая дзяўчына з беласнежным чэпчыкам на галаве.

— Што піць-есці будзем? — яна выняла з кішэнькі фартуха блакнот, аловак, падрыхтавалася запісаць заказ.

— Будзем і йісты, будзем і пыты, — на ўкраінскі манер, няголасна праспяваў Аляксей Мітрафанавіч. — А што ў вас самае-самае?

На першае афіцыянтка прапанавала салянку, на другое — катлеты з нейкім соусам.

Дырэктар глянуў на Вадзіма, і той кіўком галавы пацвердзіў сваю згоду.

— Ну, а піць што загадаеце падаць?

— Нам два кампоты, не, лепш чатыры. Неяк адолеем.

— І ўсё? — афіцыянтка была яўна расчаравана.

— Усё, усё, мілая. Толькі каб хутчэй.

Ніколі за сваё жыццё ён не еў такога смакоцця. Ён еў і ўважліва прыглядаўся, як трымае спачатку лыжку, а пасля відэлец Аляксей Мітрафанавіч. Калі ж той узяў у правую руку яшчэ і нож, хлопец разгубіўся. Ніколі з нажом яму не даводзілася есці. Адна справа накроіць хлеба, а каб вось гэтак адначасова з нажом і відэльцам упраўляцца — не, гэта было звыш яго сіл.

Збянтэжанасць хлопца змеціў дырэктар і, усміхнуўшыся, прапанаваў:

— А ты еш, як табе зручней. Невялікія мы тут паны, каб форс свой паказваць.

Калі выпілі кампот, Аляксей Мітрафанавіч выняў з кішэні штаноў ёмкі кашалёк, адлічыў некалькі буйных купюр Вадзіму. Той рашуча запратэставаў, замахаў рукамі. Але Мятліцкі па-бацькоўску ласкава сказаў:

— Лічы, што я табе пазычаю. Аддасі, калі ў самога з’явіцца лішняя капейка. Калі б гэта ні было. — І засмяяўся: — Можа, хоць гэта будзе табе напамінкам, каб не забываў школу, сваіх настаўнікаў.

З афіцыянткай таксама, відаць, шчодра разлічыўся, бо тая некалькі разоў падзякавала і папрасіла прыходзіць яшчэ.

— Не, мілая, я адсюль далёка жыву, а вось гэтага маладога чалавека добра запомні. Калі часам будзе ў яго нявыкрутка, фінансы будуць спяваць рамансы, то, як загляне сюды і сядзе за гэты столік, не дай яму памерці з голаду.

— Ну, вы скажаце, Аляксей Мітрафанавіч, — зноў засаромеўся Вадзім.— Гэтага... ну. каб вось так. на дармаўшчыну. не, такога не будзе.

Ужо на вуліцы, якая стрэла іх грукатам машын, гулам і гамам людскіх галасоў, Вадзіму закарцела папытацца пра лёс сваіх сяброў, а таксама пра Тамару Пятроўну. У сталоўцы ён не схацеў заікацца пра тое. Ці мала ў каго доўгія вушы? Можа, дырэктар школы што ведае пра іх? Божа, як бы ён хацеў сустрэцца з імі! Увесь час, куды б ні ішоў, што б ні рабіў, думка пра іх свідравала яго мазгі. Што, што такое злачыннае яны ўчынілі, каб звезці невядома куды школьнікаў, адарваць ад вучобы, бацькоў, ад родных людзей? Якая «чорная кошка» прабегла між ім і хлопцамі, што яны пачалі пазбягць яго, знарок ігнараваць? Тады, год назад, калі Мятліцкі наведваў яго ў бальніцы, яму не ставала часу як мае быць выгаварыцца, хоць трохі аблегчыць душу. Як жа зараз гэта зрабіць? Добра было б пасядзець у якім скверыку ці парку, і каб побач не было люду, таўкатні, толькі каб яны ўдвух. Вадзім агледзеўся і ўбачыў прыстанцыйны сквер, але і там кіпеў чалавечы мурашнік. Ні пра якую адасобленасць не магло быць і гаворкі.

— Ты, відаць, хацеў нешта сказаць? — здагадаўся Аляксей Мітрафанавіч. — Ведаю ці здагадваюся, што табе муляе, але нічым пакуль што не магу парадаваць. Зрэшты, я і зараз прыехаў па справе сваіх выхаванцаў. Пасля абеду я папрасіўся на прыём да намесніка міністра ўнутраных спраў. Як што стане вядома, я знайду цябе, хлопча. А цяпер будзем развітвацца, бо мне шмат куды трэба. Карацей, дарогу да храма навукі ты ведаеш, не заблудзішся. Зычу табе поспехаў!

Яны цёпла развіталіся. У Вадзіма на вачах ажно выступілі слёзы.

2

Дакументы яго прынялі без праблем. Малады мужчына, з бародкай і кароткімі вусікамі, пазнаёміўшыся з Вадзімавым атэстатам, адно заўважыў:

— Што ж ты так з алгебрай і геаметрыяй падкачаў? Дакладныя навукі цябе, відаць, мала цікавяць. Вядома, тут трэба асаблівае цярпенне. Адно не думай, што і філалогію можна як плюнуць адолець. Ні адзін зубы зламаў аб гэты граніт. Гэта табе не школьная праграма, дзе ўсё распісана ад «А» да «Я». Тут у нас і дацэнты, і прафесары, нават два акадэмікі ёсць, якіх на мякіне не правядзеш.

— Навошта вы мне ўсё гэта кажаце, — перапыніў, набраўшыся смеласці, Вадзім. — Я хачу паступіць, каб усур’ёз вучыцца, а не бібікі біць.

— Пахвальна, малады чалавек, пахвальна. Хай гэта будуць не пустыя словы. — Чалавек з вусікамі і бародкай яшчэ, відаць, павучаў бы, ды падышлі дзве дзяўчыны, а ўслед і хлопец, якія таксама прынеслі дакументы. Вадзім адступіўся ад століка, маючы намер падысці трохі пазней. Трэба ж было высветліць, калі першы экзамен, як паведамяць пра гэта, дзе паселяць на час здачы. Жыллё больш за ўсё хвалявала Вадзіма. Трэба спытаць, ці ёсць у іх інтэрнат, можа ж яму, сіраце, не адмовяць.

Дзяўчаты ля століка весела шчабяталі, гаварылі толькі на рускай мове. Па вопратцы, па манеры трымацца Вадзім адразу вызначыў, што яны гарадскія, мо нават з самога Мінска. У хлопца, наадварот, усё паказвала на яго вясковасць. Дашчэнту стаптаныя чаравікі, а на штаны дык наогул накладзены дзве прыкметныя латкі, але юнака гэта, відаць, ані не турбавала. Твар яго быў прасветлены і адухоўлены. Ён сыпаў, бы з рэшата, жарты, прачытаў дзяўчатам якісь дасціпны куплет. Але тыя не ацанілі ні гумару, ні верша, адкапыліўшы губы, адышліся.

— А вы на якое аддзяленне, рускае ці беларускае? — звярнуўся вусаты да вясёлага хлопца, чамусьці не тое што да Вадзіма, звяртаючыся да яго на «вы».

— А я што — не беларус? Вядома ж, на беларускае.

— О, дык у вас жа ў атэстаце адна толькі чацвёрка, астатнія — пяцёркі. Вы можаце куды заўгодна паступаць, усюды вас прымуць.

— Мне не трэба куды заўгодна, я прыйшоў па поклічу сэрца, — хлопец тэатральна стукнуў сябе кулаком у грудзіну. «Вось бы з такім пазнаёміцца бліжэй і таварышаваць. Ад яго так вее сілай і ўпэўненасцю, не тое што я», — падумалася Вадзіму. Ён зноў падышоў да стала, за якім сядзеў чалавек з прыёмнай камісіі.

— А калі першы экзамен? — папытаў ужо смялей. — І па якім прадмеце? А яшчэ. — Вадзім завагаўся, казаць ці не казаць пра інтэрнат, пасля рашыўся: — Дзе ж жыць у час здачы?

Замест адказу вусаты працягнуў абодвум лісткі, у якіх друкаванымі на машынцы літарамі былі распісаны ўсе экзамены, дні і гадзіны здачы, корпус будынка і нумар аўдыторыі. Унізе, пад рысачкай, значылася: «Іншагароднім прадастаўляецца месца ў інтэрнаце».

— Парадак! — гледзячы як і Вадзім у паперку, выказаўся хлапчына. Пасля звярнуўся да Вадзіма: — А ты таксама на беларускае?

— Ага.

— Во, хвалю. А то мяне напалохалі, што адны дзяўчаты паступаюць на філфак.

У двор выйшлі разам. Толькі зараз Вадзім згледзеў, якая тут раскоша. Пры дарожках, высыпаных буйным жвірам, раслі нейкія кусты з белым і вельмі пахучым кветам. Буяў бэз, таксама нейкі адмысловы, якога Вадзіму ні ў Жорнаўцы, ні ў Г алабродах не даводзілася бачыць. Кветкі розных колераў і адценняў выглядалі так звабліва, што хлопцы, не згаворваючыся, тут жа прыпалі насамі да галінак, моцна пацягнулі ў сябе паветра.

— Райскі куточак сярод камяніц, гарадскога тлуму і гармідару, — азваўся Вадзімаў спадарожнік, — зрэшты, пара пазнаёміцца і бліжэй. Мяне ахрысцілі Рыгорам, а цябе як велічаць?

Вадзім таксама назваў сябе. Сказаў, скуль прыехаў, з кім жыве.

— То ж і я бліз Стаўбуноў меў гонар з’явіцца на свет белы. З бабуляй удваіх і кукуем на хутары.

Яны прыселі на адну з многіх свежапафарбаваных лавак. Лёгкі ветрык прыемна казытаў твар, бэрсаў на галаве шавялюры.

— Мы, відаць, у адным цягніку ехалі сюды. Было цесна і душна, — сказаў Вадзім.

Рыгор рассмяяўся:

— А я з вецярком пракаціўся. Раскоша! І галоўнае — бясплатна.

— То ж кантралёры хадзілі. Маглі і сцапаць.

— Рукі кароткія. Хто палезе на дах вагона?

— І ты адзін так ехаў?

— Чаму ж адзін? Нейкія яшчэ падшыванцы скокнулі, а за імі міліцыянер, ды ў штаны наклаў. Хлопцы, калі небяспека мінула, падпаўзлі да мяне, пачалі частаваць салам. Шкада, што хлеба толькі не было.

— Крадзенае яно, — сказаў Вадзім. — У нашым вагоне ў цёткі сцібрылі.

— Што ты кажаш?! — зніякавеў Рыгор. — Я гэткіх гадаў спіхнуў бы з даху. Думаў жа, што яны, як і я, хаваюцца ад кантралёраў, грошай не маюць на праезд.

— А калі назад? Калі маеш час, то сходзім у адно месца, пашукаем рэдакцыю.

— Якую? — зацікаўлена папытаў Рыгор.

— Часопіса «Бярозка». Туды я тое-сёе пасылаў.

— Пачакай, пачакай! — раптам усклікнуў хлопец. — Дык гэта ты Вадзім Гурко?!

— Ён самы, — ёкнула сэрца Вадзіма. — А ты дзе вычытаў?

— То ж у «Бярозцы», у апошнім нумары верш твой «Юны авіямадэліст». Я дык яго на памяць вывучыў. — Рыгор прадэкламаваў першыя радкі. — Не ведаў, што так нечакана нашы пуцявіны сыдуцца. Там жа і мая нізка. Пойдзем, пашукаем і часопіс, і рэдакцыю. Можа, нават і ганарар які адхопім. Тады не давядзецца ехаць на даху.

— Ну, білет я табе вазьму да Стаўбуноў. — Вадзім выняў і паказаў сябру дзве купюры, якіх хапіла б не толькі на дарогу, але абодвум няблага і паабедаць у якой сталоўцы.

— Багата жывеш, — акінуў паглядам Вадзімавы пінжак і сарочку Рыгор. — Бацькі, пэўна ж, не ў калгасе робяць?

— Я такі ж бядак, як і ты. Гэтыя грошы пазычыў мне дырэктар школы Мятліцкі Аляксей Мітрафанавіч. Што тычыцца бацькоў, то ў мяне іх няма, жыву з сястрой і шваграм, яны таксама гаруюць, перабіваюцца з вады на квас.

Хлопцы ўжо ішлі па прывакзальнай плошчы. За высокім гмахам скіравалі налева, мінулі невялікі скверык і апынуліся на шырокім праспекце, які, як прачыталі на шыльдзе, насіў імя Сталіна. А паўсюль кіпела будоўля. Уверсе там і сям круціліся краны. Адтуль, з верхатуры, нехта нешта крычаў уніз.

— А з тваімі бацькамі што? Таксама ад немцаў загінулі?

Рыгор відавочна пазмрачнеў, і ад гуллівага настрою не засталося і следу. Нейкі час ішлі моўчкі, шукаючы кіёск, дзе прадавалі газеты і часопісы. Нарэшце ўбачылі, але ён, на жаль, быў зачынены. На шкло з сярэдзіны была прымацавана паперка, на якой курыным почыркам было надрапана: «Пачыкайце, не зкучайце. Я вернуся, ні ўтаплюся. Дуся».

— Во, яшчэ адна паэтка, — развесяліўся нарэшце Рыгор. — Які талент! Гэта ж завучы і дзе хочаш дэкламуй. Любая аўдыторыя будзе вішчаць ад захаплення. Пачакаем гэтую Дусю. Вунь і «Бярозку» бачу. Акурат гэты нумар.

Аднак, колькі ні чакалі, Дусі ўсё не было.

— То, мо, пойдзем шукаць рэдакцыю? — прапанаваў Вадзім. — Можа, па шляху дзе купім?

У міліцыянера яны папыталі, дзе знаходзіцца рэдакцыя часопіса. Той, падумаўшы і пашкрабаўшы за вухам, сказаў, што трэба часаць ажно да Дома друку, а гэта ўга як далёка. Лепш трамваем пад’ехаць некалькі прыпынкаў.

— Ай, і пройдземся, — вырашыў Рыгор. — Невялікія паны. Мае тэпці ўсё адно выкідаць, так што датапчу дарэшты. Калі паступлю, новую абуўку неяк спраўлю.

Вадзіму карцела ўсё ж ведаць лёс Рыгоравых бацькоў. Што з імі сталася? Хлопец нібы чакаў такога пытання, сам загаварыў:

— Костачкі параць на Беламорканале. Палічылі, што бацька, патомны селянін, не схацеў ісці ў калгас, аказаў супраціўленне ўладзе, а яшчэ меў дзве каровы і сячкарню. Дык іх абаіх, прыехаўшы ноччу, звезлі к чорту на кулічкі. Добра, што я ў гэты час быў у бабулі. Яна перахавала мяне, аддала ў іншую вёску. А то ж раніцай, яшчэ днець не пачынала, прыляцелі на чорнай машыне і да бабы. Усё ператрэслі, але знайшлі кукіш. Так я і застаўся з бабуляй. А зараз во, шпацыруем праспектам гэтага тырана. Добра, што ўрэшце-такі здох.

Вадзім аніяк не чакаў такой шчырасці. Азіраўся, хаця б хто не падслухаў гэткай крамолы.

— А я ж у біяграфіі не пісаў, што бацькі рэпрэсіраваныя. Напішаш, то не бачыць універсітэта, як сваіх вушэй. Можа ж, як пранясе? Прыдумаў, што прапалі ў часе блакады, калі правяраць пачнуць, то ўсё выявіцца. Тады мяне з любога курса патураць.

— Так, не пазайздросціш табе. Але ж ужо вальней стала дыхаць. Во, і Берыю, гэтага ката крыважэрнага, схапілі і расстралялі.

— Э, браце, хопіць новых берыяў.

Неўпрыкмет дайшлі і да Дома друку. Каля яго быў кіёск і акурат адчынены. Вадзім папрасіў два экземпляры патрэбнага часопіса, але знайшоўся толькі адзін. Пагартаўшы, яны абодва ўбачылі на адной і той жа старонцы свае вершы. Вадзім расплаціўся з дзяўчынай, а «Бярозку» аддаў сябру. Той пачаў аднеквацца, але Вадзім настаяў на сваім:

— Каля вакзала купім.

Яму вельмі жадалася яшчэ і яшчэ раз заглянуць у часопіс, лішні раз пераканацца, што ніякай тут памылкі няма, што ў канцы верша красуецца ягонае прозвішча, а не каго-небудзь іншага. Ад хвалявання сэрца ажно выскоквала з грудзей. Ад радасці хацелася галёкаць на ўвесь свет белы. Але ён пасаромеўся Рыгора, так-сяк стрымаў свае эмоцыі. Рыгор жа, ці то перагарэў ужо, ці гэта была не першая яго публікацыя, трымаў сябе стрымана. Адно сказаў толькі:

— Гэта пачатак нашай паэтычнай дарогі. Калі яшчэ капейку падкінуць, то можна і ў сталоўку завітаць, нават піва ці віна выпіць. І за вершы, і за знаёмства нашае.

3

Вадзім, калі здаў апошні экзамен і дазнаўся, што па балах прайшоў, як не скакаў ад радасці. Са спакойным сэрцам паехаў дадому і чакаў ужо афіцыйнага выкліку. Рыгор яшчэ лепшыя адзнакі атрымаў і таксама памчаўся да сваёй бабулі. У цягніку да Стаўбуноў дамовіліся, што, як толькі прыйдзе жаданая папера, праз пошту звяжуцца і перад пачаткам заняткаў зробяць шматдзённы паход да вытокаў Нёмана. Мо дастануць дзе палатку, а не, дык — што яшчэ лепш — будуць рабіць нанач буданы. І ўсё занатоўваць і занатоўваць сабе ў блакноты. Ой, як спатрэбяцца пасля гэтыя запісы!

Была другая палова жніўня. Надвор’е цешыла цяплом, блакітам бяздоннага неба. У чаканні радасных змен у сваім жыцці Вадзім быў як ніколі акрылены. Верцы і Юзіку паказаў часопіс са сваім вершам, і яны былі прыемна здзіўлены і ўражаны.

— Але ж і скрытны, — прачытаўшы, цмокнула яго ў шчаку сястра. — Не горш як у Коласа.

— Ну ты і сказанула! — усклікнуў, хоць і быў задаволены пахвалой, Вадзім. — Да Купалы і Коласа далёка, як да недасяжных зорак.

— Але ж і табе грошы заплацілі. Абы за што не дадуць ні капейкі.

Вадзім не ўтаіў ад сваіх родных ніводнага рубля. Адно, як атрымалі тады з Рыгорам першы ганарар, зайшлі ўсё ж у сталоўку і смачна паабедалі. Ад піва і віна абодва, не згаворваючыся, адмовіліся. Вадзім эканоміў, каб аддаць доўг Аляксею Мітрафанавічу, а Рыгор паімчаўся ў магазін купіць якую-небудзь абуўку, а калі хопіць грошай, то і штаны. Ён і праўда, пакуль Вадзім сядзеў у прывакзальным скверыку і чытаў «Бярозку», прыйшоў неўзабаве з пакупкамі. Твар яго ажно ззяў ад задавальнення. Сеўшы побач, сказаў:

— Не думаў, што з адной публікацыі абарахлюся. Ды я ж увесь Мінск закідаю вершамі. У мяне цэлы агульны сшытак.

— Увесь Мінск не трэба, — падхапіў жартаўлівы тон Вадзім. — А вось красуням, — ён паказаў на купку дзяўчат, якія голасна штось абмяркоўвалі на лаўцы непадалёку, — падкінь што-небудзь смешнае ці надта чуллівае. Яны ахвочыя да паэзіі. А яшчэ як дазнаюцца, які гжэчны кавалер іх зварганіў, то любая павісне на шыі.

Зараз, прыгадваючы той вясёлы і шчаслівы дзень, Вадзім з трывогай думаў, каб хоць усё добра абышлося ў сябра, каб не выявілі тое, што ўтаіў са свае біяграфіі. Ён з нецярпеннем чакаў вестак і з Мінска, і ад Рыгора. У гэтыя дні стараўся як мага больш рабіць па гаспадарцы. Юзік ад відна да цямна прападаў у калгасе, рамантаваў сельгастэхніку, а сястра ад Анюткі не вельмі магла куды адвінуцца. Таму ўся цяжкая праца каля дома, у агародзе, у доглядзе жывёлы (каня, як арганізоўваўся калгас, змусілі здаць у арцель, засталіся толькі карова Сойка, подсвінак і дзевяць курэй). Верцы яшчэ не казаў, што хочуць з сябруком пайсці ў паход. Трэба было знайсці нейкую важкую прычыну, каб рашыцца на такую размову. Ужо думаў, ці не адмовіцца ад паходу, але ж надта вабіла перспектыва пабыць на ўлонні прыроды, пасядзець ноччу ля вогнішча, напячы бульбы, зварыць рыбную юшку. Ён не сумняваўся, што ў малалюдных мясцінах вуды іхнія не будуць пуставаць. Вось толькі трэба запасціся лескай, кручкамі, такім-сякім посудам, якім не кожны дзень карыстаюцца ў гаспадарцы. Добра было б яшчэ пашыць які заплечнік, каб пакласці ўсё патрэбнае ў паходзе. Толькі як сказаць сястры?

Колькі ні думаў, а прыйшоў да высновы, што давядзецца зманіць. Як ні было паскудна, несумленна з яго боку, але з гэтай нявыкруткай іншага выйсця не бачыў. Ён скажа, што тыя, каго прымаюць на вучобу, павінны да першага верасня пахадзіць па родных мясцінах, сустрэцца са старымі людзьмі і запісаць словы песень, розныя паданні, казкі, прымаўкі, карацей, фальклор. Ад гэтага будзе залежаць і стыпендыя, і права пасяліцца ў інтэрнаце. Але хай толькі прыйдзе паперка з універсітэта. Божа, як ён чакаў яе! Часам у сне халодным потам пакрываўся, калі трызнілася, што яго не прынялі, што няправільна палічылі балы, што цяпер адзіны для яго шлях — у калгас. Раніцай у яго ўсё валілася з рук, нават есці не хацелася. Сястра ўжо пыталася, ці не захварэў часам. Казала, што ноччу нават голасна крычаў, усё адно як хто душыў.

У гэты ж дзень ён атрымаў паведамленне з Мінска. Дрыжачымі рукамі разарваў канверт, прабег вачыма першыя радкі і віскнуў ад радасці: ён прыняты! Ён ужо студэнт першага курса найгалоўнейшай навучальнай установы. Верка, якой ён паказаў паперку, ажно ўсплакнула.

— Цяжка мне без цябе будзе, брацік. Як-ніяк, родная душа, ды і помач якая. Юзік, бачыш, ад чорнай работы свету белага не бачыць.

На другі дзень, трохі лепш апрануўшыся, Вадзім падаўся ў Мікулічы, трэба ж было пабачыць дырэктара школы, пацікавіцца наконт асуджаных сяброў, аддаць доўг, а заадно паказаць часопіс з надрукаваным вершам. Ужо ў апошнюю чаргу пахваліцца, што ўсё ж паступіў ва універсітэт.

Дарога да Мікуліч была звыклай, тысячу разоў мераная і перамераная яго нагамі. Але гэты раз ён ішоў па ёй з асаблівым настроем. Яшчэ здаля ўбачыў школу, пакручастую стужку Нёмана ля саменькіх людскіх агародаў і, наколькі сягала вока, бязмежную сінечу надрэчча, лугоў і лясоў. «Вось бы мець фотаапарат, адлюстраваць гэтае хараство на фотцы, але што фотка ў параўнанні з жывым бачаннем». Ён трохі пасядзеў на пагорку, скуль, як на далоні, бачылася ўся гэтая панарама, і, не вельмі спяшаючыся, пакрочыў наперад.

Школа была зачынена, толькі малыя ў двары ганялі мяч, гучна спрачаліся, каму першаму біць у вароты. Яшчэ да яго, віхляючы хвастом, нясмела наблізіўся рыжы сабака.

— Няма, няма нічога, — пашкадаваў бедалагу Вадзім. — Буду ісці назад, то мо ў краме куплю кавалак хлеба і падзялюся з табой.

Ён паклікаў аднаго з хлапчукоў і папытаў, ці быў тут дырэктар. Хлапчук неяк падазрона змераў Вадзіма з ног да галавы, але, пазнаўшы, шэптам сказаў:

— А яго і Ліну Іванаўну ўчора на якойсьці чорнай машыне павезлі. Куды і чаго, не ведаем.

— А можа ён ужо дома?

— Ага, каб жа дома. Няма.

І ўсё ж, ведаючы, дзе жыў дырэктар, Вадзім рашыўся падысці да іхняй хаты. Мо якая памылка, а хлапчына чуў звон, ды не ведае, скуль ён. Праз пяць хвілін ён быў ужо ля брамкі. Паспрабаваў адчыніць і ступіць на ганак, каб пастукацца ў дзверы, але на брамцы была почапка. Вадзім няголасна гукнуў, спачатку адзін раз, пасля другі.

Ён не ўчуў крокаў старэнькай бабулі, якая невядома скуль падкралася і стаяла за ягонай спінай.

— Ты, дзіцятка, не тузай, — прашамкала бяззубым ротам старая. — І вучыцелькі, і дырэктара ня будзе.

— А дзе ж яны? Мне трэба.

— Ня будзе, і ўсё. І не пытайся, лепш ідзі, скуль прыцёгся, — яна, спалохана зіркнуўшы па баках, не вытрывала, прашаптала: — Нейкія прыехалі па іх, увапхнулі ў машыну. А я, во, пільную хату. Божа міласэрны, няўжо ж і яны шпіёны?! Сённячы і сабе ўжо не верыш.

— А дзе ж дзяўчаты?

— Якія дзяўчаты? — Старая замахала рукамі. — А-а, Тоня і Люда. Лепш маўчы пра іх, дзіцятка, жывыя і цэлыя яны. Цэлы месяц іх ужо німа, недзе ў Тонінай мацеры гасцююць.

Бабуля не дагаварыла, бо з суседняга двара пачуўся зычны п’яны голас:

— Дзе ты там поўзаеш, карга старая? Куды схавала бутлю? Не дасі, спа­лю ўсё.

— Божачка, жыткі німа ад гэтага бандзюгі, — загаласіла бабуля. — І выпускаюць жа такіх з цюрмы. Як бралі вучыцельку з мужам, то казала гэным з пагонамі і партупеямі, каб лепш маго забралі. Ён, хоць і сын, а найгоршы бандзіт, усю вуліцу трымае ў страху.

Яна, гэтак жа спалохана азіраючыся, паклыпала ў свой двор. Вадзім таксама пайшоў. Не даходзячы да Нёмана, завярнуў у крывую вулку, якая вяла да хаты Родзіка, але спыніўся. Ведаў, што хлопца няма, у розныя бакі разышліся іхнія пуцявіны-дарогі. Пастаяў у роздуме. Ішоў сюды, у Мікулічы, з радасным настроем, а зараз бы хто лінуў у душу якую гаркоту. Як, як жыць зараз па праўдзе, як пісаць бадзёрыя, патрыятычна-ўзнёслыя вершы, калі па радыё чуеш адно, а ў жыцці бачыш іншае? Якая д’ябальская машына заведзена на ўсе абароты, што крышыць, гне, топча лепшых, ломіць іх лёсы? Што б дзе і хто не гаварыў, а ён, Вадзім, ніколі не паверыць, што Родзік, Маня Шчасная, Коля Горчак, Янка Шакурны, Сяргей Трушкевіч, тая ж Тамара Пятроўна ў чымсьці правініліся перад дзяржавай, уладай, зрабілі людзям зло. Не і яшчэ раз не. А дырэктар школы з яго багатай біяграфіяй? Няўжо прыгадалі яму даўняе, калі ў вайну вучыў вясковых дзетак. Дык яго ж са слязамі ў вачах прасілі самі бацькі, начальнік штаба партызанскай брыгады.

Вадзім доўга стаяў на драўляным мосце, глядзеў на рачную плынь і думаў, як ён кепска ведае сапраўднае жыццё. У думках пакляўся, што ніколі не пакіне сяброў у бядзе, там, у Мінску, абыдзе ўсе інстанцыі і даможацца сустрэчы з імі, калі толькі не заслалі іх туды, куды Макар і цялят не ганяў.

Трэба было ўжо ісці, але ногі чамусьці ані не слухаліся. Успомніў, што трэба ж заглянуць на пошту, паслаць Рыгору Сініцу пісьмо, а ў краме купіць, калі будзе, кулідку хлеба. Прысеўшы на пошце за столік, папрасіў ліст паперы, асадку, канверт з маркай. Перш чым пісаць, прыкінуў, калі яны з Рыгорам могуць выбрацца ў гэтае зманлівае падарожжа.

4

На ліст Рыгор адгукнуўся хутка, у сваёй манеры гаварыць з гумарам. Ён і пісьмо накатаў, ажно на тры старонкі, у гэткім жа стылі. Распавёў, як пайшоў на рэчку пакупацца, распрануўся дагала, нырнуў раз-другі, рашыў апрануцца і як не абамлеў: ні трусоў, ні сарочкі, ні штаноў не было, нібы карова іх языком злізала. Аблазіў усе кусты, вытаптаў нямала травы, але дарэмна. А яму ж трэба перціся праз усю вёску. Смяхоцце, дый годзе. Але яму было не да смеху, хоць нехта, калі ён дзе хаваецца і ў бінокаль назірае, пэўна, канчаецца ад рогату.

Нічога больш не заставалася, як ламаць голле, каб схаваць сваё сарамоцце. Толькі як утрымаць яго на клубах? Былі б папруга ці якая вяроўчына, то неяк замацаваў бы на сабе гэты зялёны ўбор. Аднак колькі ні шукаў, ніякай падвязкі не знаходзілася. Давялося ламаць даўжэйшыя лазовыя пруты і імі абвязвацца. Праз вёску краўся загуменнямі, баючыся каго-небудзь напаткаць. Спачатку шанцавала: вёска як бы вымерла. Быў той надвячэрні час, калі жанкі збіраліся ці ля студні, ці ў каго на лаўцы, дзяліліся навінамі, а хлапчукі кешкаліся ў пяску на вуліцы, ладзілі свае забавы. Ён, можа, непрыкметна і прашмыгнуў бы, ды сабакі, угледзелі, і халера на іх. Адбівацца давялося чым толькі можна. А тут яшчэ на сабачы гвалт і енк сіганулі на загуменне бабы, маладыя дзеўкі. «Гля, гля! — крыкнула адна з кабет. — Нейкая пачвара хацела пракрасціся ў вёску, што-небудзь сцібрыць, казалі ж неяк па радзіве, што ў нашых лясах бачылі чалавекападобнае стварэнне. Во гад! Злавіць бы яго ды ў міліцыю».

Карацей кажучы, ледзьве ўцёк і ад баб, і ад сабак. Дома добра што бабуля не бачыла, знайшоў і пераапрануўся ў іншую старызну, а сам зарокся больш не купацца як маці нарадзіла.

Чытаючы ліст ад сябра, Вадзім мала верыў яго словам, але рагатаў так, што ажно колікі ў баку хапілі. Верка з Юзікам, слухаючы гэтую гісторыю, таксама насмяяліся ўволю.

— Во хлопец набраўся страху, — паспачувала сястра. Яна глянула на Юзіка і зноў пырснула ад смеху. — У яго тэж нешта падобнае было на сенакосе. Але тады ён быў з канём і возам. Таксама нехта пашуткаваў. Праўда, адзежа знайшлася пасля, але хто гэта зрабіў, не прызнаўся.

— Усякае бывае, — падсумаваў Юзік.

Тое, чаго гэтак чакаў Вадзім, Сініца напісаў адным радком у саменькім канцы. «Прыняты. Буду ў Мікулічах у суботу ў поўдзень. Чакай на мосце».

— Во добра! І Рыгора залічылі. Цяпер бы толькі разам пасялілі ў інтэрнат.

Пра паход рашыў пакуль што не казаць, але і цягнуць доўга не выпадала.

Пятніца ж праз два дні, а тут яшчэ процьму спраў трэба паспець зрабіць.

Каб улагодзіць Верку, усе грошы, якія намерваўся вярнуць Мятліцкаму, аддаў ёй:

— Во, гэта табе да тых, што выручыла за трускаўкі.

Верка абрадавалася, цмокнула брата ў шчаку.

— Але ж дырэктар можа хутка вернецца і без капейкі ў кішэні. Няўжо ж так доўга будуць трымаць недзе такога чалавека? Божа міласэрны!

— Я аддаў паглядзець новыя вершы. І яшчэ напішу. Так што ў даўгу перад ім не застануся.

Позна вечарам, калі Юзік быў ужо дома, за сталом, сёрбаючы кіслае малако з накрышаным туды маласольным агурком, Вадзім закінуў першы пробны каменьчык.

— Мне трэ на колькі дзён адлучыцца. Я дагэтуль нічога не казаў, бо не было пэўнасці з паступленнем Рыгора. А зараз, калі ўсё высветлілася, мы павінны стрэцца і прайсціся па наднёманскіх сёлах, паслухаць людзей і запісаць тое-сёе ад іх. Гэта заданне нам, першакурснікам, такое.

Наўздзіў, яго зразумелі.

— Трэба дак трэба. Усё адно мусім прывыкаць без цябе. Буду сама ўжо неяк поркацца. Горш, што Юзік гэтак заняты, — Верка, пасёрбаўшы, пачала мыць посуд, пасля пайшла паглядзець малую.

— А есці як будзеце? — папытаў Юзік. — І начаваць жа давядзецца прасіцца да каго.

— Го, каб большага клопату не было, — усклікнуў Вадзім. — Цяпер і ягады, і грыбы, і бульбы можна ноччу ў каго разжыцца. На рыбу таксама спадзяёмся. А начаваць. Хе, стажкоў сена хіба мала па-над Нёманам? А не будзе сена, то і будан як раз плюнуць зрабіць.

Юзік, нічога не кажучы, схадзіў у свіронак і вярнуўся адтуль з ладным скруткам.

— Што гэта? — папытаў Вадзім.

— А ты разгарні і паглядзі. Шкадаваў у гаспадарцы скарыстаць, а табе даю. Толькі беражыце, не прапаліце дзе ля вогнішча. Яшчэ са свае Альшоўкі прывёз.

Гэта быў ладны, як не на ўвесь пакой, кавалак брэзенту, з якога можна было скроіць і пашыць і заплечнік, і ўжыць для палаткі.

— Во здорава! — прыйшоў у захапленне Вадзім.

— Армейскі, — удакланіў швагер. — Як адступалі чырвонаармейцы, адзін афіцэр абмяняў на два дзесяткі яек, сыр і пляшку жытнёўкі.

Заплечнік, нават з дзвюма кішэнькамі, Вадзім скроіў сам. Верку папрасіў адно прашыць на машынцы швы. Лямкі таксама зрабіў з брэзенту.

У поўдзень у суботу ён ужо стаяў на мосце пры поўнай амуніцыі. Шкадаваў, што няма гадзінніка. Праўда, можна па сонцы арыентавацца, а ноччу па зорках. Горш будзе, калі захмурыцца. Аднак надвор’е пакуль радавала.

Па вуліцы ў бок моста ішла нейкая дзяўчына. «Няўжо Галя? — ёкнула ў Вадзіма сэрца. — А я ж, свіння, так і не дапяў да яе на хутар. Пэўна, не ведае, што ездзіў здаваць экзамены. Што хутка, праз два тыдні, пакіну гэтыя мясціны».

Цяпер, пасля ўсяго перажытага, ён не быў упэўнены, ці хоча бачыць Галю, была ўспышка нейкага пачуцця, але — добра гэта ці не вельмі — далё­ка ў іх не зайшло. Мо таму, што жылі не побач, слабавата ведалі адно аднаго. Вадзім, праўда, не сумняваўся, што каб першы падаў дзяўчыне руку, яна куды заўгодна пайшла б з ім. Аднак з яго боку не было такіх памкненняў. Ці хоць думала пра яго, успамінала?

Хацеў быў не падымаць галавы, быццам звычайны прахожы глядзіць на плынь ракі, але ў апошні момант не вытрымаў, развярнуўся і зіркнуў у вочы незнаёмцы. Погляды іх сустрэліся, і Вадзім, не верачы сабе, усклікнуў:

— Міронава, ты?! Якім ветрам занесла цябе ў нашу глушэчу? Во дык сюрпрыз!

Ён не бачыў Люську амаль тры гады. І за гэты час дзяўчына пасталела, стала яшчэ больш гожая. Пульхныя вусны яе былі трошкі падмаляваныя, чорныя стужачкі броваў надавалі асаблівае хараство твару. Яна была ў лёгкай бэзавай кофтачцы, чорнай спаднічцы, на нагах — белыя лодачкі.

— Ты што, замуж сюды за каго выскачыла? — Вадзім усё яшчэ ніяк не мог ачомацца ад гэткай нечаканай сустрэчы.

Люся таксама, мусіць, не думала, што так проста стрэне яго ў Мікулічах. Паправіўшы валасы, сказала з выклікам:

— Ну й выскачу, мой кавалер збег ад мяне, нават адраса не пакінуў. Добра, што брат твой падказаў, дзе ты асталяваўся. І зараз, відаць, некуды навастрыў лыжы, — яна кіўнула на заплечнік, які стаяў ля Вадзімавых ног.

— Як бачыш, не сядзіцца ў хаце хлопчыку малому.

Люся хіхікнула:

— Малы хлопчык. Дубца б гэтаму малому хлопчыку. — Пасля, пасур’ёзнеўшы, спытала: — А й праўда, куды сабраўся марсянуць?

— Нешта мы не пра тое гаворым, — пасур’ёзнеў Вадзім. — Я то тут жыву, гэта мая школа, — ён махнуў рукой у бок двухпавярховай камяніцы, якая добра бачылася з моста. — Закончыў сёлета дзесяцігодку і цяпер вольны, бы вецер. А вось ты не адказала на маё пытанне.

— Якое? — у Люсьчыных вачах заскакалі чорцікі. — Калі наконт вяселля, то вечарам прыходзь, усё сам пабачыш. Недзе ў вас тут ёсць цагляны завод, там у клубе будуць танцы.

Вадзім верыў і не верыў у тое, што казала Люся. Адчуў адно, як штось заскрэбла на сэрцы. Няўжо тое даўняе пачуццё, якое грэла, давала сілы ў іх абяздоленым жыцці, ніколькі не пагасла, а зараз, калі ён бачыць гэтую зусім іншую дзяўчыну перад сабой, выбухнула, прачнуўшыся, з новай сілай? Ён не ведаў, як быць, пра што яшчэ пытацца. Хутка павінен прыйсці Сініца, а ён, Вадзім, пакіне яе цяпер, можа, ужо назаўсёды.

— Ну што ж, чаму быць, таго не мінуць, — паніклым голасам сказаў ён. — Толькі ж хто ён, твой суджаны? І акурат з Мікуліч?

Люся адчула, што трохі перайграла. Па яго змрочным твары здагадалася, што трэба даць адбой, не цвяліць хлопцу душу. Яна ж гэтак марыла пабачыць яго, яшчэ раз зірнуць у вочы і шчыра сказаць: «Даруй, што я цябе тады, у Радаве, гэтак пакрыўдзіла. Пазней ужо разабралася, што ты ні ў чым не вінаваты...»

— Дурненькі, няўжо ты думаеш, што гэта маё вяселле? Шаферкай быць папрасіла сяброўка. І я, калі даведалася, што хлопец яе з вашых Мікуліч і там у бацькоў ягоных адбудзецца вяселле, не знаходзіла сабе месца ад радасці. Калі прыбылі сюды, я адбілася ад усіх і ўжо трэці раз прыходжу на мост у надзеі стрэць цябе.

Не вытрымаўшы, Вадзім кінуўся да дзяўчыны, моцна ашчаперыў, пацалаваў у саменькія вусны.

— Вой, бачаць жа! Нехта ідзе. Мо па мяне? Шчасліва! — яна адбеглася да другой парэнчы, а Вадзім пачаў углядацца ў чалавека, які ўзыходзіў на мост. Пазнаў адразу. Вадзім трохі засмуціўся, што давядзецца хутка развітацца з дзяўчынаю. У Рыгора не было заплечніка, але ён нёс у адной руцэ даўжэзнае самаробнае вудзільна, у другой — досыць ёмкую торбачку. Прывітаўшыся, папытаў:

— Я не спазніўся? — зіркнуўшы ў бок дзяўчыны, дадаў: — Го, лепш бы я зусім не прыходзіў. Іду сабе па вуліцы, а з хаты вывальваецца ў двор вясёлая кампанія. Дзяўчаты крычаць, каб далучаўся да іх, бо хлопцаў ім не стае. А тут і гарманіст выходзіць, як урэзаў польку, то ногі самі ўскокі, здэцца, пайшлі б.

— То й паскакаў бы, наша ад нас нідзе не дзенецца. Я б не вытрываў.

— Каб не пуга і трошкі больш фарсіста выглядаў, то, пэўна, гопнуў бы нагой, — засмяяўся Рыгор. — А то хто з пастухом знацца захоча.

— Не выпендрывайся перад дзяўчынай, — Вадзім клікнуў Люсю, адрэкамендаваў: — Яна на вяселле прыехала, ажно з Радава. Я выкраў яе. Была пагоня, але мы хутчэй на мост і во стаім над вадой, чакаем. Гатовы адбівацца да апошняга ўздыху.

— Вясёлыя вы хлопцы, — сказала, саромеючыся чужога чалавека, Лю­ся, — але мне і праўда трэба ісці.

Вадзім, пакінуўшы рэчы на мосце, падрадзіўся хоць трохі правесці дзяўчыну.

— Вы некуды і праўда сабраліся? — папытала яна.

— У паход па Нёмане, да самых вытокаў. Я ж не паспеў пахваліцца, што здаў экзамены і паступіў на філфак універсітэта. Вось перад ад’ездам на вучобу і ўдумалі з сябрам прайсціся, праветрыць мазгі. Каб ведаў, што ты будзеш тут, у Мікулічах, адклаў бы на колькі дзён наш паход, а цяпер позна. Рыгор жа дабіраўся з глухога хутара, пэўна, кіламетраў дваццаць адмахаў.

— Харошыя тут мясціны, — павяла вачыма вакол Люся. — Але я звыклася са сваімі і нічога іншага не хачу.

Развітваючыся, яны дамовіліся, што наступны раз сустрэнуцца ўжо ў Мінску.

5

Інтэрнат абодвум далі без затрымкі, нават пасялілі ў адным пакоі. Акно выходзіла на шумную вуліцу, спрэс забітую транспартам. Нават ноччу не сціхаў гул машын. Звыкшыся з цішынёй, свежым паветрам, Вадзіму цяжка было прызвычаіцца да новых умоў. Яны з Рыгорам, паколькі камендант ім першым даў ключы, занялі лепшыя ложкі. На другі дзень зранку прыехаў хлопец з Петрыкава, а пасля абеду і чацвёрты жылец уваліўся ў пакой. Петрыкаўскі назваўся Кастусём, а апошні, з якім не паспелі пазнаёміцца, адразу ж некуды знік. З’явіўся ён толькі позна вечарам, калі хлопцы рыхтаваліся спаць. Быў ён нашмат старэйшы за астатніх, з вялікім рубцом на левай шчацэ. Адчувалася, чалавек шмат перажыў, мо нават ваяваў. На фронце ці ў партызанах. Паклаўшы ў вольную тумбачку ўсё сваё, дагала распрануўшыся (на спіне ў яго таксама была зацягнутая рана ад асколка), мужчына выцягнуў з рэчмяшка і паставіў на стол паўлітэрку, весела абвёў вачыма хлопцаў, сказаў:

— Ну што, аднапакойнікі, замочым нашу і вучобу, і гэтыя вуглы, і за знаёмства чарку падымем. У мяне ёсць сала, цыбуля, кансерву зараз успорам, хлеба толькі не паспеў купіць. А татка з мамкай ахрысцілі мяне Сенькам. Неяк прачыталі пра Разіна, спадабаўся гэты разбойнік і, паколькі я з першых дзён свайго жыцця пачаў здорава брыкацца, далі гэтае імя. Так што я салавей-разбойнік.

Хлопцы, усаджваючыся за стол, назвалі свае імёны. Нават Вадзім, які зусім не піў, гэты раз прыгубіў кубак з пякучай вадкасцю, пасля, каб не сарамацілі, кульнуў у рот усё аж да дна. І. перахапіла дыханне, з вачэй ручаём пацяклі слёзы.

— Каюся, што не папярэдзіў, гэта ж чысцюткі спірт. Яго трэба не дыхаючы піць, — вініў сябе Сенька. — Затое пасля ніякая трасца не прыстане.

Рыгор і Кастусь выпілі без праблем, праўда, разбавіўшы спірт напалам вадой. Хлеб знайшоўся ў Кастуся. Ён яшчэ адкрыў шклянку марынаваных баравічкоў, малюпасенькіх, з мезенец, і, забыўшыся на ўсякія іншыя прысмакі, усе накінуліся на грыбы. Умомант умалолі, Кастусь нават расол выпіў. Спірту хапіла, каб хлопцы добра-ткі развесяліліся. Пра тое, што позна і трэба спаць, бо заўтра ў восем першыя заняткі, зусім забыліся. Нехта з суседзяў пагрукаў у сцяну, толькі тады яны апамяталіся, пачалі рассцілаць ложкі. Вадзіма вадзіла ў бакі, ён першы кінуўся ў пасцель. Туга нацягнутая сетка прыемна пагойдвала яго. Ужо засынаючы, падумаў, як усё ж яму пашанцава­ла, якая добрая кампанія падабралася ў пакоі.

Раніцай, пакуль астатнія спалі, ён апрануўся, выйшаў у калідор, каб пашукаць туалет. У шэсць гадзін учуў бой курантаў і гімн, што несліся з рэпрадуктара. А так усюды было ціха і бязлюдна, толькі за акном віравала жыццё, бясконца гулі машыны. Вадзім прыхіліўся лбом да шкла, глядзеў і глядзеў на вуліцу. Зверху, з пятага паверха (упершыню ў жыцці ён узбіраўся на гэткую вышыню) было дзіўна глядзець на маленькія, бы сплюснутыя, фігуркі людзей, якія кудысь беглі, спяшаліся хто на працу, хто яшчэ куды, як падмяталі тратуары дворнікі, зычна перагукваючыся між сабою. На другім баку вуліцы высіўся будаўнічы кран і, здаецца, ужо рухаўся, на кончыку доўгай стралы боўталася якаясь пасудзіна з цэглай ці бетонам. «Няўжо і ноччу робяць?»

Снедалі спехам. У бакоўцы прыбіральшчыцы ўзялі кіпетню (гэтую паслугу студэнтам выявіў Кастусь, які прыцёг у пакой цэлы чайнік гатовага вару), кожны намяшаў у кубак хто варэння, хто цукру. А ў Сенькі знайшоўся нават пачак грузінскага чаю, і ён шчодра прапанаваў іншым усыпаць па шчэпцю ў кожную шклянку.

На першыя заняткі, пад якія выдзелілі адну з самых вялікіх аўдыторый, прыйшоў, акрамя выкладчыка беларускай літаратуры Цімошыка, сам дэкан факультэта прафесар Удовін Вацлаў Іванавіч. Адрэкамендаваўшыся, ён патэтычна вымавіў:

— Вам, шаноўныя першакурснікі, выпаў вялікі гонар вучыцца ў найбуйнейшай і найбольш забяспечанай высокакваліфікаванымі кадрамі навучальнай установе нашай рэспублікі. Тут вучыліся... — і ён пачаў пералічваць дзесяткі прозвішчаў акадэмікаў, вучоных, пісьменнікаў, палітыкаў, якія выйшлі са сцен універсітэта. Гаварыў доўга і квяціста, сыпаў цытаты з класікаў марксізму-ленінізму, ганьбіў сусветны імперыялізм, а таксама ўнутраных «ворагаў народа», якія яшчэ і зараз спадцішка робяць сваю чорную справу.

Прамове яго, здавалася, не будзе канца. Студэнты ўжо не слухалі, знаёмыя перашэптваліся між сабой, віскнула, відаць, хтось ушчыпнуў за бок, якаясь дзяўчына. Рыгор, які сядзеў праваруч ад Вадзіма, сунуў яму пад нос паперчыну. Разгарнуўшы яе, Вадзім прачытаў...Трохі падумаўшы, Вадзім так­сама крамзануў на той жа паперцы: «Ад такіх прафесароў бегчы ў белы свет гатоў». Рыгор, прачытаўшы, зноў нахіліўся, каб штось напісаць, але Удовіна, прачыніўшы дзверы, хтось паклікаў, і за кафедру стаў Цімошык. Гэты не гаварыў ні аб палітыцы, ні аб ворагах, ні аб вялікіх будоўлях камунізму. Сказаў, што прадмет, які ён вядзе, будзе вымагаць ад абітурыентаў значных высілкаў, асабліва ведання першакрыніц. Параіў, якія творы трэба пачытаць ці перачытаць у першым паўгоддзі.

— А зараз, — ён акінуў паглядам залу, — давайце выберам старастаў груп. Думаю, дзве групы будзе самы раз. Па дваццаць пяць чалавек. Руская група выбера сваіх, тое ж і журналісты зробяць. Я магу рэкамендаваць кандыдатуры па нашай беларускай групе, паколькі вы самі яшчэ не ведаеце адзін аднаго. Дык вось, на першую рэкамендую Сямёна Апанасавіча Карпіка. Ён за ўсіх вас старэйшы, яму, як кажуць, лейцы ў рукі.

Усе пачалі аглядвацца, шукаючы вачыма таго Карпіка. Карпік прыўзняўся, пачаў аднеквацца. Маўляў, ён многа ўпусціць у сваёй вучобе, а цяпер трэба па-сапраўднаму запрагаць сябе, і пабочныя нагрузкі будуць яму не па сіле.

— Го, то ж наш Сенька, — радасна ўсклікнуў Рыгор. — Не дрэйфі, бра­ток, мы, калі што, з табой у агонь і ваду. Па ўчарашнім ужо ведаем.

Усе засмяяліся. Сенька, трохі памуляўшыся, згадзіўся быць старастам. На другую групу, пасля працяглых дэбатаў, ужо самі студэнты выбралі бойкую белатварую дзяўчыну, відаць, з тых камсамольскіх актывістак, якія заўсёды і ва ўсім імкнуліся быць наперадзе.

Жыццё патроху наладжвалася. З першай стыпендыі Вадзім купіў сабе новыя брызентавыя чаравікі, якія, развёўшы ў вадзе зубны парашок, як не кожны тыдзень старанна выбельваў зубной шчоткай. Але гэта ўжо было пад саменькі канец верасня. Дваццаць дзён яны калелі ў полі, капалі бульбу ў адным з калгасаў Міншчыны. Надвор’е ані ім не спрыяла. Спачатку лілі бясконцыя дажджы, а пасля ні з таго ні з сяго вышчарыўся мароз. Адзенне, якое прыхапіў з сабой Вадзім, не ратавала яго ні ад дажджу, ні ад сцюдзёнага ветру. Прыехаў з калгаса зусім разбіты і хворы. Тры дні адлежваўся ў пасцелі. Хлопцы раілі паклікаць урача, каб паслухаў і прапісаў якіх лекаў. Аднак Вадзім заўпарціўся: не і не. Тады ўзяўся за яго Сенька. Са сваіх запасаў ён зноў выцягнуў бутэльку спірту і, не разбаўляючы, больш чым паўшклянкі паднёс нанач хвораму.

— Во, кульні і раніцай будзеш як агурочак.

Хочаш не хочаш, давялося падпарадкавацца. Цяпер Вадзім ужо не дыхаў, а пракаўтнуў вогненную вадкасць, быццам заўзяты п’янтос.

Ноччу вярзлося чорт ведае што. Ды ён і не памятаў нават, сон гэта быў ці трызненне. Грудзі нібы хтось раздзіраў кіпцюрамі, пасля навальваўся ўсім цяжарам і душыў, душыў. Не хапала паветра. Хаўкаючы, ён спрабаваў скінуць з сябе гэтае насланнё, а яно ніяк не паддавалася, імкнулася дабрацца да горла, каб мёртвай хваткай сціснуць і ўжо не адпусціць. Аднак апошнім намаганнем волі ён тузануўся, адпрэчыў ад сябе калматую пачвару і адчуў незвычайную палёгку. Расплюшчыў вочы і ў ранішнім паўзмроку згледзеў побач з ложкам кажух, якім Сенька (а кажух быў толькі ў яго) акрываў хворага. Кашуля і ўсё цела былі мокрыя, акурат ён толькі што трапіў пад гарачы лівень. Затое грудзі дыхалі ўжо роўна і спакойна. Яго яшчэ вадзіла ў бакі, але адчуў, што самае страшнае ўжо мінула, і можна будзе ісці на заняткі. Па-першае, трэба наганяць упушчанае, па-другое, у бяспамяцтве зусім забыўся, што ў пісьме да Люсі прызначыў ён сустрэчу. Гэта ж учора вечарам павінна было адбыцца іхняе спатканне. Пэўна ж, атрымаўшы ліст, яна прыязджала, чакала яго.

Вадзім гатовы быў кусаць сябе за локці. Але як паправіць становішча? Як апраўдацца? Спаслацца на хваробу? То мог бы паслаць Рыгора, ён жа бачыў яе ў твар.

Вярнуўшыся ў пакой, прысеў на ложак. Хлопцы яшчэ спалі. Хацелася параіцца з Рыгорам, бо пасля, як прачнуцца Сенька і Кастусь, пачнуць мітусіцца, будзе не да сардэчных размоў.

Вадзім крануў Рыгора за локаць, але той і брывом не павёў. Тады злёгку заціснуў яму нос, але Рыгор і тут знайшоўся: пачаў дыхаць ротам. Калі ўжо і рот даланёй накрыў, той храпянуў і расплюшчыў ашалелыя вочы.

— Га, што? Праспалі?

Ён апантана падхапіўся і пачаў апранацца. Убачыўшы перад сабою Вадзіма, здзівіўся:

— Няйнакш мярцвяк падняўся. Няўжо ты? — ён лэпнуў Вадзіма за плячо, але той прыклаў палец да вуснаў, шапнуў:

— Не разбудзі іншых. Пакуль табе на заняткі, хацеў бы параіцца. Мо апраніся і выгляні ў калідор.

Вадзім выйшаў першы, за ім неўзабаве і Рыгор.

Вадзім падзяліўся клопатам, як апраўдацца перад Люсяй. Ці паверыць у яго хваробу і ці выберацца ў сталіцу.

— А сам з’ездзі да яе. Зрэшты, ты ж казаў, што вы з аднае вёскі і там брат твой жыве. Вот і пабачыш усіх.

— А ты не хацеў бы ў кампаньёны напрасіцца?

Рыгор падумаў з хвіліну і нечакана з радасцю згадзіўся. Толькі папярэдзіў:

— Калі будзеш выбрыкі паказваць, адаб’ю. Мне яна ўпадабалася.

— Ну-ну, глядзі мне!

Хлопцы наказалі Вадзіму на вуліцу сёння не высоўвацца. Калі яны сышлі, ён паснедаў рэшткамі кансервы з акрайцам хлеба, набоўтаў у кубку кіпетню з клубнічным варэннем і, выпіўшы гарачы напой, адчуў, што ў ложку яму няма чаго валяцца. Навёў у пакоі такі-сякі парадак, сеў за стол і задумаўся. Хацелася занатаваць штосьці новае. Некалькі вершаў, напісаных ім, калі быў на бульбе, абяцалі змясціць у маладзёжным часопісе. Рыгор таксама аднёс туды нямала новых твораў, якія, як ён сам пахваліўся, прынялі на «ўра». Нават выдалі аванс. Некалькі Рыгоравых вершаў прагучала па радыё. Цяпер на курсе ён стаў славутасцю. Дзяўчаты на лекцыях слалі яму пісулькі, самі прызначалі сустрэчу. Хлопец, аднак, адмоўчваўся, не хацеў, як сам прызнаўся Вадзіму, хамут на сябе надзяваць. Праўда, намякнуў, што адна дзяўчына ўсё ж падабаецца.

— Хто такая? — спытаў Вадзім, калі яны неяк засталіся ў пакоі ўдвух.

— Яна адна з гарадскіх на нашым курсе. Праўда, у другой групе. Я да яе ўжо неяк падлабужваўся ў бібліятэцы. Сядзім насупраць, яна грызе нейкі падручнік, а я гляджу на яе і вачэй не магу адвесці. Краля, не інакш. Не горшая за тваю Люсю, толькі ў гэтай чорныя, бы смоль, валасы, а косы — ледзьве не да зямлі звісаюць. Шчочкі румяныя, глядзі ды глядзі. Карацей кажучы, не дзяўчына, а цуд. Чакаў-чакаў, каб глянула, а пасля не вытрываў, напісаў ёй:

Сядзіць насупраць,

Погляд строгі.

Дзяўчына, браце, о-ёй-ёй,

Грызе навуку да знямогі,

І не хітне нат галавой.

Вось паспрабуй такой ўлагодзіць,

Дазнайся імя, што і як,

Яна ў парог цябе праводзіць,

Што аж памацаеш гузяк.

Паклаў напісанае перад ёю, а сам ажно анямеў: што будзе? А краля мая, калі прачытала пісульку, зіркнула так, што ажно мароз па скуры пабег, пасля згарнула ўсё сваё са стала і пацокала абцасікамі ў калідор. Так я і застаўся з носам. А неяк у нашым універсітэцкім скверыку сустрэў яе з марскім афіцэрам. Сядзелі на лаўцы разгарачаныя, аб нечым спрачаліся. Краля, убачыўшы мяне, гэты раз не адвярнулася, неяк бы вінавата зірнула ў вочы, нават усміхнулася. Я кіўком галавы павітаўся і пашыбаваў далей, каб ім не перашкаджаць.

— То хто ж гэты марак? — Рыгораў аповед Вадзім прыняў блізка да сэрца. — Мо брат ці так які знаёмы?

— Ага, знаёмы. Хахаль, не інакш. Яны, гарадскія, шустрыя.

— Ну, вясковыя цяпер не лепшыя. Бачыў жа, што на бульбе нашыя аднакурсніцы вытваралі. З трактарыстамі да раніцы шашні разводзілі, пасля дабудзіцца не маглі.

— Ну, табе б не філолагам быць, а пракурорам. Разважаеш, бы стары боўдзіла.

—І ўсё ж мы яму фізіяномію сапсуём. Падпільнуем калі аднаго і папярэдзім, каб больш носа не паказваў ва універсітэце. А ты не лаві варон, смялей да мэты. А як зваць тваю кралю?

— Паліна, Палінка-тапалінка.

6

Не ведаў Вадзім, што паездку ў Радава і Жорнаўку давядзецца адкласці. Над сябрам навісла пагроза выключэння з універсітэта. Яго ўсё больш шырокая слава некаму не давала спакойна жыць. Хтось капнуў куды трэба, што бацькі Сініцы — ворагі народа і іхняму сынку месца не тое што ва універсітэце, а і ў калгасе ці варта пугу пастуха даверыць.

Аднойчы, калі вёў лекцыю па зарубежнай літаратуры бліскучы знаўца прадмета Фіхтаровіч, а студэнты з неаслабнай увагай слухалі прафесара, у аўдыторыю заглянула рыжавалосая жанчына і, папрасіўшы прабачэння ў Фіктаровіча, выгукнула прозвішча Сініцы. З месца падняўся Вадзім і сказаў, што хлопца няма, бо адпрасіўся ў дэкана па важнай справе. У аўдыторыі зашумелі:

— Гэта Галіна Іванаўна, сакратарка рэктара. Відаць, сам чагось выклікае. Можа, дзе недалёка Сініца адляцелася, то паклікаць бы.

Вадзім ведаў, дзе Рыгор, але афішыраваць, агучваць перад усімі прычыну яго адсутнасці не хацеў. Пра благое ж не думаў. Наадварот, мо рэктар, які шмат чуў пра свайго гадаванца, захацеў сказаць яму колькі добрых слоў, мо нават у часе канікул пашле адпачыць ці падлячыцца. Яму ж пуцёўку прыстарацца — раз плюнуць.

У перапынку папытаў пра выклік у Карпіка. Але той паціснуў плячыма, сказаў, што нічога не ведае. Пасля заняткаў Сенька і Кастусь падаліся ў сталоўку на фабрыку-кухню, а Вадзім — у інтэрнат. Мо Рыгор ужо там, у сваім пакоі, то скажа яму пра выклік. Аднак хлопца яшчэ не было, і Вадзім пачаў думаць, як і чым падсілкавацца. Грошай да стыпендыі заставалася зусім мала, а тут, калі ехаць у Жорнаўку, то і на білет трэба туды-назад, і Люсі не шкодзіла б купіць якую шакаладку. Братавай, якую гэтулькі часу не бачыў, таксама не зашкодзіла б паднесці гасцінец. Пазычаць у Рыгора — той, пэўна ж, даў бы — не хацелася. Схадзіў і ўзяў з тытана вады, хоць і астылай, але ўсё ж кіпячонай. У тумбачцы знайшоў яшчэ дзве цыбуліны, некалькі ачарсцвелых скарынак.

Рыгор прыйшоў вясёлы і задаволены, пачаў дэкламаваць, тэатральна стаўшы ў позу, чыесь вершы на рускай мове. Здаецца, Ясеніна. Прыслухаўшыся, Вадзім зразумеў, што гэта не ясенінскі стыль. А вершы былі бліскучыя, толькі нейкія ўпадніцкія і змрочныя. У Ясеніна іх таксама хапала (зрэшты, чытаць адкрыта, а тым больш прапагандаваць гэтага аўтара пакуль што было забаронена).

— Хто такі? — папытаў Вадзім.

— Адгадай.

— Не буду напружваць мазгі. Рэктару бяжы і пачытай. Ён вучоны, хоць і не філолаг, а ўсё ж.

— Пры чым тут рэктар?

— А таму, што яго сакратарка шукала цябе і сказала хоць з-пад зямлі дастаць ды даставіць у прыёмную.

— Ты не маніш? — апалым голасам папытаў ён.

— Я ж не цюцька, каб дарэмна гаўкаць. Мая справа сказаць табе. Мо хоча падзякаваць за твае публікацыі, асабіста пазнаёміцца з універсітэцкай славутасцю. Не будзеш жа ігнараваць.

— А пайшоў ты! — такога разгубленага і раз’юшанага сябра Вадзім яшчэ не бачыў. — Сон днямі бачыў кепскі. Быццам бацька прыйшоў да мяне ноччу, тармосіць за плячо і кажа: «Ага, а ты і не верыў, глядзеў толькі ў кнігу і бачыў фігу. А мы тут з маці ні за што ні пра што здыхаем. Будзь асцярожны, бойся воўчага аскалу». Не стаў нікому гаварыць, бо ці мала што вярзецца начамі.

Ён хуценька зазбіраўся, а ўжо выходзячы, сказаў:

— Вершы Мандэльштама далі пачытаць. Толькі паэт гэты ў няміласці і цяпер пад забаронай, — ён вярнуўся назад, выняў са сподняй кішэні пінжака ладнаваты жмут аддрукаваных на машынцы лістоў, папрасіў схаваць.

Не было яго недзе з гадзіну. У Вадзіма чамусьці ўсё валілася з рук. Упусціў з рук шклянку з вадой, і яна, бразнуўшыся аб падлогу, разляцелася на аскабалкі. А тут яшчэ надумаў пагаліцца і парэзаў шчаку. Пакуль шукаў кавалак газеты, каб заклеіць, у пакой зайшоў Сініца, а за ім услед двое невядомых. Глянуўшы на іх, Вадзім як не абамлеў: на стале ж ляжалі некранутыя лісты з вершамі Мандэльштама. Як гэта ён, разява, не схаваў.

Пад выглядам, што наводзіць парадак, Вадзім памкнуўся прэч з вачэй сунуць куды крамолу. Але пільнае вока аднаго дзецюка з кароткай стрыжкай заўважыла гэты рух. Ён паклаў лапу на лісты. Сказаў коратка:

— Не трожь!

Бегла пагартаў напісанае, папытаў:

— А чьи это вещи? Подпольная литература?

Вадзім, не зважаючы ні на што, кінуўся ў атаку:

— А што, нельга па-руску пісаць? У нас жа роўныя мовы.

— А ты как? Сам сочиняешь и при этом на русском языке?

— И на русском, и на белорусском.

— Сочиняй нам сказки. А это — ён паказаў на лісты, — возьмем с собой и изучим, узнаем, кто автор и кто распространитель всякой заразы.

— У чым вы мяне абвінавачваеце? І мяне, і сябра майго? Што мы кепскае зрабілі? Вучымся, стараемся, — пайшоў, набраўшыся смеласці, у наступ Вадзім, успомніўшы ваяўнічы настрой сястры, калі яна дамаглася вызвалення з-за крат Юзіка. — Мы ўзорныя студэнты. Не п’ём, не курым, не буянім.

— Два агнеца, как же. Понос тебя пронял, что ли, вот врежем по башке, так впредь будешь осмотрительнее, — кароткастрыжаны насунуўся на Вадзіма, гатовы занесці руку для ўдару. Яго напарнік штось буркнуў, і абодва адступіліся ад стала, усю ўвагу пераключылі на Рыгора. А той стаяў бліжэй да парога і, здаецца, ніяк не рэагаваў на прысутнасць гэтых двух. Пагляд яго быў халодна-пранізлівы і іранічны. Здавалася, ён зараз скажа ці прачытае нешта дужа смешнае, пасля скажа: «Ну, хлопчыкі, павыдурняліся трохі і годзе. Мне некалі. Трэба і паабедаць, і ў бібліятэку заглянуць, і верш новы напісаць». Але Рыгор нічога не сказаў. Старшы, той, што больш маўчаў, скамандаваў:

— Возьми, что тебе там понадобилось, и пройдем с нами. Объяснитель­ную напишешь у нас. — І ўжо амаль іранічна: — Не в стихах, конечно.

— А ў чым яго абвінавачваеце? Мы, яго таварышы, павінны ведаць, — з адвагай выгукнуў Вадзім.

— Будете, будете, и совсем скоро.

Рыгор похапкам узяў з сабой у пінжак запасную ручку, некалькі аркушаў паперы, пашпарт і, падміргнуўшы Вадзіму, выйшаў услед. Што гэта людзі з органаў, Вадзім ані не сумняваўся. Толькі што ж яны шыюць Сініцу? І якая размова адбылася ў рэктара?

Вярнуліся ў пакой Сенька і Кастусь. Вадзім, які паспеў прыбраць са стала і схаваць пад свой матрац вершы Мандэльштама (добра, што прыхадні не змікіцілі капянуць глыбей і не разабраліся, што за паэзія перад імі), скрушліва падзяліўся сумнай навіной.

— Так, непрыемны факт. Што ж яны там яму інкрымінуюць? — наморшчыў лоб Карпік. — Да Рыгоравай паэзіі прыдрацца не могуць, бо яна прайшла цэнзуру. Можа, хіба што новае напісаў ды з нядобрым чалавекам падзяліўся? Эх, Рыгор, Рыгор!..

— Чаго гадаць на кафейнай гушчы? — падрахаваў меркаванні Кастусь. — Не сёння, то заўтра ўсё высветліцца.

Нехта пастукаўся ў дзверы позна вечарам, калі ўсе ўжо, павячэраўшы, ляжалі ў пасцелі і чыталі кожны сваё.

— Мо па каго з нас? — шапнуў Кастусь. — Не адчыняйма. Патопчуцца і пойдуць.

Аднак стук паўтарыўся з большай сілай.

— Адмыкайце, соні, чэрці лазатыя. Думаеце не чую, што вы там?

Вадзім, пачуўшы голас сябра, маланкава ўсхапіўся і, забыўшыся, што зусім голы (трусы і майку ён нанач памыў і павесіў сушыць на батарэю), першы кінуўся адчыняць дзверы. Рыгор зайшоў у пакой пад дружны хлапечы рогат. Толькі цяпер Вадзім апамятаўся і хуценька шуснуў пад коўдру.

— Аднак жа ў цябе ўсё — о-го-го! — падняў уверх палец Сенька. — Як кажуць, весьма і весьма. Дзеўкі, каб убачылі, страцілі б прытомнасць.

— Ну, чаго ржаце, бы жарабцы. Тут чалавек з драпежных кіпцюроў вылузаўся. А ты, Рыгорка, не зважай, расказвай усё па парадку. Што гэта за ўстанова і што там даюць, якія прысмакі?

— Даюць, а як жа. І ў хвост, і ў грыву даюць, — Рыгор распрануўся, пачаў шнарыць у тумбачцы, каб чаго ўзяць на зуб. У яго, як і ў Вадзіма, гуляў вецер у кішэнях.

— Кішкі ж марш іграюць, — сказаў задуменна. — Усе на сённяшні дзень планы рухнулі.

— Планы нідзе не дзенуцца, а вось падмацавацца... — Кастусь падняўся з ложка і выняў са сваёй торбачкі ладнаваты брус сала, а да яго і добрую лусту хлеба.

— Ну, браце, запаслівы ты. Во каго трэба было раскулачваць. Шапну каму трэба, калі надалей не будзеш дзяліцца.

Па бадзёрым тоне сябра Вадзім зразумеў, што, мусіць, усё абыдзецца. Аднак, паеўшы і падзякаваўшы Кастусю за пачастунак, Рыгор распавёў, да каго яго завялі, што вымагалі. Прыдраліся да аднаго неапублікаванага верша пра «шчаслівае» калгаснае жыццё. Твор той у рэдакцыі прытрымалі да лепшага часу. Але ж нехта перадаў гэты верш адпаведным службам, маючы на мэце падседзець рэдактара: во, маўляў, якіх аўтараў вы прывячаеце, выдаяце ім аванс.

— І гэта ўсё? — усклікнуў Карпік. — Такая дробязь.

— Не, не ўсё. Самае важнае прыбераглі на пасля. Абвінавацілі ва ўтойванні важнага факта біяграфіі.

— Што, з паліцаямі ў карты гуляў? — не мог супакоіцца Карпік. — Паслаў бы ты іх куды падалей.

— Ага, пашлеш. Усё ўпіраецца ў тое, што яны і праўда мяне падлавілі. Я не напісаў, што бацькі былі раскулачаны і рэпрэсіраваны. Маўляў, «сок­рытие». А гэта ўжо прыроўніваецца да варожай дзейнасці. Карацей кажучы, адпусцілі, але будуць ставіць пытанне на камсамольскім сходзе, а па выніках абмеркавання — аб знаходжанні ва універсітэце.

Гэта было ўжо занадта. Узбуджаныя, хлопцы да раніцы не маглі заснуць. Ледзьве не праспалі першую лекцыю. На курсе яшчэ ніхто ні пра што не ведаў. Дзяўчаты па-ранейшаму слалі Рыгору пісулькі і не здагадваліся, як змрочна ў яго на душы. У перапынку ён паклікаў Вадзіма на глухую лесвіцу і, калі пераканаўся, што нікога побліз няма, шапнуў:

— Мяне хочуць завербаваць, каб стаў іхнім сексотам. Абяцалі адчапіцца і нават садзейнічаць у тым-сім.

— І што ты? — ад пачутага ў Вадзіма сцяло дыханне. — Згадзіўся?!

Рыгор апёк сябра гняўлівым позіркам.

— На падлянку я не здатны. Хай што хочуць робяць, хоць пад дула пісталета паставяць, але на хаўрус з падлюгамі не пайду.

У Вадзіма на нейкую хвіліну адлягло, але трывога за далейшы лёс сябра засталася. Як выкруціцца з гэтай сітуацыі, дзе шукаць выйсце?

Камсамольскі сход з пытаннем аб персанальнай справе Рыгора Сініцы быў прызначаны на наступны дзень. Большасць з курса, праходзячы ка­ля дошкі аб’яў, паціскала плячыма. Чыя персанальная справа? Рыгора От­цы, іхняй славутасці? Мо гэта чый жарт? Яго ж і па вучобе, і па дысцыпліне ставяць у прыклад усім. Многія дзяўчаты, стоўпіўшыся ў вестыбюлі, даказвалі, што персанальная справа — гэта не абавязковае перамыванне костачак каго-небудзь. Мо ў персанальную справу Сініцы запісалі якую падзяку і хочуць агучыць перад усімі? Пыталіся ў старасты групы, але ён адмоўчваўся.

На сход прыйшлі дэкан і прафесар Удовін, сакратар камітэта камсамола Уладзіслаў Цярэшка, той кароткастрыжаны з органаў, які спрабаваў ударыць Вадзіма. Першы пачаў Цярэшка.

— Ваш курс, ды і не толькі ваш, добра ведае Рыгора Сініцу. Вось ён, прыгажун, сядзіць у першым радзе.

У аўдыторыі пачуліся дружныя воплескі. Многія дзяўчаты, а аўдыторыя была галоўным чынам дзявочая, падымаліся з месцаў, цягнулі галовы, каб лішні раз глянуць на паэта. Аднак Уладзіслаў Цярэшка, спрактыкаваны маладзёжны важак, добра пастаўленым голасам спыніў усякую самадзейнасць.

— Мы не ў тэатры і не ў цырку шапіто і воплескі тут недарэчныя, тым больш калі разбіраецца персанальная справа вашага равесніка камсамольца Сініцы.

— А што тут разбіраць? Мы яго як аблупленага ведаем. Выдатнік па ўсіх прадметах, з дысцыплінай у ладах, а творамі яго зачытваемся не толькі мы, — дзявочы голас з задніх радоў прымусіў Цярэшку разгублена зірнуць на дэкана, але той, паглыбіўшыся ў нейкія свае думкі, як бы нічога не чуў і не заўважаў.

— Таварышы камсамольцы! Спыніце гэты балаган. У нас сур’ёзная размова, а вы сваімі воклічамі перашкаджаеце весці сход. Дык вось, вы, пэўна, не ведаеце, што ён сфальсіфікаваў сваю біяграфію, альбо, калі быць дакладным, утаіў ад прыёмнай камісіі, што ён сын кулакоў. А яблык ад яблыні, як вы ведаеце па законах фізікі, не далёка падае. У анкеце ён напісаў, што бацькі загінулі ў першыя дні вайны і ён выхоўваўся ў бабулі. Вядома, у часе вайны загінулі ад рук нямецка-фашысцкіх захопнікаў сотні тысяч, а то і мільёны нашых суайчыннікаў, і мы аддаём даніну памяці гэтым людзям. А бацькі Сініцы адседжваліся ў глыбокім тыле, і калі й памерлі — а гэта яшчэ трэба высветліць, так ці не, то невядома, з якой прычыны: мо спіліся, мо якую заразу падчапілі. Але не будзем пра іх. Кулакі сваё атрымалі па заслугах. А вось іхні выпладак ухітрыўся і школу закончыць, і ва універсітэт абманным шляхам уплішчыцца. Што ж гэта атрымліваецца? Тысячы і тысячы юнакоў і дзяўчат хацелі б заняць гэта ганаровае месца студэнта, але ім ходу не даюць больш вёрткія і хітрыя.

Цярэшка яшчэ б, мусіць, гаварыў і гаварыў, але ў аўдыторыі, якая дасюль зацята маўчала, пачуўся якісь гул, пасля і топанне нагамі. Камсамольскі важак аніяк гэтага не чакаў, разгублена сеў на месца і выцер хусцінкай узмакрэлы твар. Трэба было неяк уціхамірыць студэнтаў, і Цярэшка павярнуўся да дэкана, чакаючы яго помачы. Але той раптам ні з таго ні з сяго раскашляўся і выйшаў у калідор.

Устаў з-за стала прафесар Удовін.

— Сябры мае, хлопцы і дзяўчаты! — пайшоў ужо ў наступ чарговы прамоўца. — Ну, хто ж так паводзіць сябе? Што скажа рэктар? Звычайны камсамольскі сход не маглі правесці без эксцэсаў. А ён жа паслаў мяне да вас, каб растлумачыў сітуацыю і адносна вашага аднакурсніка, і наогул аб становішчы ў краіне і свеце. Вы ведаеце. — ён зноў гаварыў шмат і квяціста, бэсціў міжнародны імперыялізм, які развязаў халодную вайну, засылае да нас сваіх агентаў, каб разлажыць наша грамадства знутры.

— Але, — працягваў Удовін, — мы павінны быць пільнымі, разбірацца, што нам падсоўваюць для чытва, каб паказытаць нервы і паказаць, якія мы прынцыповыя і самакрытычныя. Нашто далёка хадзіць па прыклады, — пра­фесар строга паглядзеў у той рад, дзе сядзеў Сініца. — Вось верш вашага пачынаючага паэта, — з гэтымі словамі Удовін выняў з вялікага чорнага партфеля лісток рукапіснага тэксту, патрос ім у паветры. — Я не буду агучваць тое, што тут накрэмзана. Скажу адно: гэта суцэльнае ачарненне калгаснага ладу жыцця. Вядома, трэба крытыкаваць недахопы, але з пазіцыі сацыялістычнага рэалізму, з добрымі пачуццямі і намерамі. Дык вось толькі за адзін гэты верш я выключыў бы Сініцу з універсітэта, а найперш — з камсамола. Думаю, вы салідарна прагаласуеце, каб пазбавіць яго магчымасці насіць камсамольскі білет. Зрэшты, а ці насіў і носіць з сабой Сініца гэтую кніжачку? Хай бы паказаў.

Гэты раз аўдыторыя злавесна маўчала.

— Хто хоча выказацца па павестцы сходу? — зноў узняўся са свайго месца Цярэшка. — Смялей, смялей.

Гнятлівая цішыня нічога добрага не абяцала, і Цярэшка ліхаманкава прыгадваў прозвішча студэнта, які раніцай у прыватнай размове выказаўся ў тым плане, што Сініца надта ж высока пырхнуў, сваімі хаханькамі ды хіханькамі ўзбаламуціў увесь курс, усіх дзяўчат прыманьвае да сябе і нешта ім пашэптвае. Нарэшце памяць яго не падвяла, і Цярэшка гукнуў:

— Гайсёнак, відаць, меўся штось сказаць.

Усе пачалі варочаць галовамі, шукаючы Гайсёнка.

— А ў яго зубы разбалеліся, і ён пайшоў ірваць, — паднялася з-за парты тая чарнявая прыгажуня, на якую паклаў вока Рыгор.

Цярэшка пераглянуўся з прафесарам, той штось яму шапнуў, і камсамольскі важак абвясціў, што будуць галасаваць. Ён зноў стаў ва ўвесь рост, нават расцягнуў вузел гальштука і абвясціў:

— Хто за тое.

— Я хачу сказаць колькі слоў, — усхапіўся са свайго месца Вадзім.

— Во-во, хоць адзін смелы і прынцыповы знайшоўся, — парадаваўся Цярэшка. — Як тваё прозвішча?

Вадзім назваў сябе і прайшоў да трыбуны, звяртаючыся ў бок Цярэшкі, сказаў:

— Так, я заўсёды быў і застаюся прынцыповым. І з усёй прынцыповасцю мушу заявіць: такіх, як Рыгор Сініца, трэба шанаваць. Шанаваць як добрага чалавека, цудоўнага таварыша, выдатніка вучобы і ў рэшце рэшт як таленавітага паэта. Тут яго абвінавачваюць у нейкіх грахах. Ну, грэх ці грашок можа ёсць, бо ён не ўказаў, што сын рэпрэсіраваных бацькоў. Але хто-небудзь пацікавіўся, за што іх рэпрэсіравалі і саслалі на катаржныя работы? Не, не цікавіўся. А таварышу Цярэшку, перш чым ставіць пытанне, якое карэнным чынам магло б зламаць жыццё маладому здольнаму чалавеку, варта было б хаця патэлефанаваць у Стаўбуны, у райкам і райвыканкам, пацікавіцца, што за людзі былі жыхары вёскі Ператокі і за што іх раскулачвалі. Той ананімшчык, які данёс на іх, сам аказаўся найпершы п’яніца і паліцэйскі памагаты. Яго справядліва асудзілі. А наконт бацькоў Рыгора Сініцы пайшлі дакументы ў Маскву, у Прэзідыум Вярхоўнага Савета, аб іхняй пасмяротнай рэабілітацыі. Што ж тычыцца верша Рыгора, то я, на жаль, не чытаў, але ж неапублікаванае яшчэ не сведчыць аб факце ачарнення. Мы з Сініцам хадзілі ў канцы лета ў паход па берагах Нёмана, сустракаліся з дзесяткамі людзей, старшынямі калгасаў, былі на палях і фермах. Загадчыкі клубаў, ведаючы, што мы ўжо студэнты і пры тым філолагі, прасілі нас памагчы аформіць насценгазету. І давалі нам такія вострыя матэрыялы, што Рыгораў верш, пэўна, выклікаў бы ў афарміцеляў насценнага друку ўсмешку сваёй бесхрыбетнасцю. Дык што, іх таксама за гэта звальняць з працы?

Вадзім скончыў і пад доўгія воплескі пайшоў на сваё месца. Яму па ходу ціснулі рукі, віншавалі. А Цярэшка, перамовіўшыся з прафесарам, закрыў сход, паабяцаўшы да гэтага пытання яшчэ вярнуцца.

7

Поезд да Радава ішоў недзе з гадзіну. Прыфрэнчаныя, гладка паголеныя, Вадзім і Рыгор занялі месцы ля акна — адзін насупраць другога. Рыгор разгадваў крыжаванку, час ад часу звяртаўся да Вадзіма па падказку, але той адмахваўся, абдумваў сюжэт новага свайго апавядання. Вершы, пасля двухтрох няўдалых візітаў у рэдакцыі, рашыў цалкам закінуць. У параўнанні з бліскучымі, поўнымі агню і гумару Рыгоравымі творамі ягоныя выглядалі блякла. Неяк напісаў гумарэску пра пеўніка, якога дзябёлая чырванашчокая маладзіца панесла ў закрытай кашолцы прадаваць на рынак, хоць у гэты дзень калгасны брыгадзір вельмі прасіў яе выйсці на жніво. Але жанчына, спаслаўшыся, што яе хапіла пячонка і ёй тэрмінова трэба да ўрача, адмовілася. Той-сёй, хто быў у гэты час у райцэнтры, бачыў кабету вясёлай і здаровай. Пры стрэчы ж тая хапалася за бок і бясконца вохкала, быццам ужо памірае. Падвёў яе певень, які нейкім чынам вылузаўся з кашолкі і на ўсе лапы даў лататы. Кабета на хвіліну знерухомела, а пасля, забыўшыся, што трэба прытварацца, гайсанула за пеўнікам так, што ажно пяткі бліснулі.

Гумарэску Вадзім забракаваў сам, але, будучы ў гумарыстычным часопісе і калі там папрасілі што-небудзь для іх, ён, як адчэпнае, аддаў ім. Быў і забыўся пра яе, аднак праз два месяцы на яго імя ў інтэрнат прыйшоў квіток на ганарар. Вадзім глянуў на суму і здзівіўся: гэтулькі грошай адвалілі яму за відавочна слабую рэч. Падахвочаны, напісаў яшчэ некалькі гумарэсак і кароткіх апавяданняў, аддаў у розныя выданні. І... О дзіва! Усе іх надрукавалі. Вось і зараз, у поездзе, акрылены поспехам, ён шукаў і пакуль што не знаходзіў удалай канцоўкі задуманага твора. А тут яшчэ Рыгор са сваёй забавай. Падумаеш — крыжаванка, адгадаў патрэбнае слова, не адгадаў. Што ад гэтага зменіцца?

Наступным прыпынкам абвясцілі Радава. Вадзім адчуў, як здрадліва затрымцела сэрца. І было ад чаго. Колькі звязана ў яго з гэтым ціхім мястэчкам і вёскай, што прымыкае да яго ўсутыч, — Жорнаўкай, і з усім ваколлем, дзе прайшлі яго дзіцячыя гады, дзе спазнаў гэтулькі гора спачатку з прычыны смерці бацькі, пасля і маці. А жыццё ўдвух з братам, калі бегаў у школу ледзь не басанож, прытым і макавага зернетка не трымаў у роце.

— Вунь нейкі аўтобус, — пацягнуў яго за руку Рыгор. — Можа, акурат у наш бок.

Вадзім прачытаў шыльдачку і хоць ведаў, што можна палову дарогі да Жорнаўкі праехаць, сказаў сябру:

— Гэта не па шляху. Давай лепш пройдземся.

Ужо бралася на вясну, сшэрхлы наздраваты снег пад сонцам імкліва раставаў, і ў лужынках пілі, а больш забаўляліся чародкі вераб’ёў. Калі, скарачаючы шлях, ішлі глухімі завулкамі, з-пад брамак выскоквалі большыя і меншыя сабакі, незласліва — от, толькі дзеля прыліку — гаўкалі. На адным драўляным слупку брамкі сядзеў, песціўся пад цеплаватымі промнямі вялікі рыжы кот. Ён не збаяўся і нават вухам не павёў, калі хлопцы наблізіліся да яго.

— Ах ты, марцовы бадзяга, — пагладзіў яго густую поўсць Рыгор. — Сіл набіраешся для новых любоўных пацех? Ну-ну, глядзі, каб не перабаршчыў.

Кот соладка пацягнуўся і не падумаў крануцца з месца. Каля невялікай горачкі дзятва ляпіла снежную бабу, а адзін карапуз заўзята смактаў ільдзінку. Вадзім падышоў да хлопчыка, папрасіў памяняцца ласункамі, — пры гэтым ён выняў з кішэні палітона вялікую, на палачцы, у яркай абгортцы цукерку, працягнуў малому.

— Не-а, — бліснуў вачыма хлопчык. — Ня хочу. Мая халодненькая. Ды і мамка, калі ўбачыць, дасць мне, як казала, на абаланкі. А я хачу абаланак. У цябе няма?

У гэты час на ганак камяніцы з блакітнымі аканіцамі выйшла маладайка. Змеціўшы чужых людзей каля малога, яна накінулася на хлопцаў:

— Швэндаюцца тут усякія, зманьваюць дзяцей. Вунь у Мінску, пісалі ж, знайшлі ў парку дзяўчынку згвалтаваную. Ледзьве ўратавалі. Так што ідзіце адсюль, а не дык міліцыю паклічу.

Такога абароту хлопцы не чакалі. Вось табе і сонейка, і вясенняя ідылія, і ціхая ўскраіна мястэчка.

— Бачыш, у што выліваецца твая дабрыня, — папікнуў Рыгор. — Ішлі б сабе ды ішлі, а цябе на сантыменты пацягнула.

— А сам што? Раптам той Васька заразны і табе падкінуў хваробу скуры. А то й запусціў кіпцюры ў тваю фізію? А ён гладзіць яго і сам ледзь не мурлыкае. Хіба гэта не сантыменты?

— Ого, табе палец у рот не кладзі. Ураз адкусіш.

Пасмяяліся. Добры настрой зноў вярнуўся да іх. Неўпрыкмет выйшлі да цэнтра. Тут ужо ляжаў асфальт, заасфальтаваныя былі і тратуары, якія пад сонцам высахлі. Наблізіліся да пачарнелых ад часу дахаў прыземістых будынін.

— Мая былая школа, — выдыхнуў Вадзім. — Колькі я сюды папахадзіў з Жорнаўкі, папамясіў гразі ўвесну і восенню. А неяк не паслухаўся брата і ў трыццаціградусны мароз пабег загуменнем у школу, не закрыўшы добра вушы. Цапнуў сябе за вуха, а яно перстала балець. Добра, што непадалёк была ветэрынарная лабараторыя. Я бягом туды, у цяпло, па ратунак. Старэнькі дзядок, якога вельмі цанілі за яго ўмельства лячыць жывёлу, добра паўшчуваў мяне за ляноту апусціць вушы ў шапцы. «Вам, малады чалавек, — сказаў, — яшчэ пашанцавала, што я быў на месцы і трапілі акурат да мяне. Прамарудзь паўгадзіны, і слухаўкі вашы самі адваліліся б».

Яны завярнулі ў двор, які ў выходныя дні пуставаў, але брамка была расчынена насцеж. Вадзім махнуў рукой у бок невялікай прыбудоўкі.

— А гэта цёмны пакой для неслухаў? — Рыгора не пакідаў гуллівы настрой.

— Памыляешся, то быў самы светлы і жаданы буданчык. Там прадавалі хлеб, і мы, ледзьве дачакаўшыся званка, з усіх ног беглі туды, каб першымі заняць чаргу. Але ніколі не былі першыя. Добра яшчэ, калі ўдавалася праціснуцца да прылаўка, дзе было цёпла і дужа пахла свежым хлебам. Былі выпадкі, што некаторыя нават страчвалі прытомнасць.

— Вось так мы вучыліся і жылі, — сказаў, выходзячы на вуліцу, Вадзім. — Але, як ні дзіўна, былі вясёлыя, нават шчаслівыя.

Мінулі ашчадную касу і неўзабаве апынуліся ў Жорнаўцы.

— То дзе твая хата? — не цярпелася Рыгору. — Намуляў пятку, то паглядзець бы.

— Пацярпі, браце, ужо недалёка. Мінём роў, падымемся на горачку і за паўкіламетра будзе мая дамоўка. Цікава, як яны там, Коля і Лілька? Коля дык прыязджаў у Г алаброды, а Лілька не ведае нават, у якім яны баку.

У хаце нікога не было, але гаспадары, відаць, недалёка адышліся, бо з клямкі тырчаў бярозавы дубчык. Яны патапталіся па двары, чакаючы. Вадзім уважліва ўглядаўся ў вокны, падышоў да склепа, з якога ў іх некалі скралі бульбу, пасля згледзеў бярозу, што за тры гады значна раздалася ўшыркі і выцягнулася ўверх вышэй за слуп з правадамі.

— Ах ты, мая прыгажуня, — не мог стрымаць свайго захаплення Вадзім. — Я ж цябе пасадзіў во такусенькую, — ён адмераў ад зямлі з метр-паўтара.

Ён абняў яе, як закаханы сваю дзяўчыну, прытуліўся тварам да халоднага шурпатага дрэва.

— Ты мяне прыемна здзіўляеш, — азваўся, назіраючы за ўсім, Рыгор. — Адкрываешся тым бокам, якога я не ведаў. Дарэмна ты, браце, кінуў пісаць вершы.

— Не, што было, тое канула ў Лету. Гэта хвілінная слабасць. Каюся.

Першы прыйшоў Коля. Ён вельмі абрадаваўся, убачыўшы брата, прытым

такога па-святочнаму фарсістага: тонкага сукна цёмна-сіні палітон, пад колер яму і штаны, на галаве — светлы фетравы капялюш. Яны моцна абняліся. Коля нават слязу пусціў. Пасля, павярнуўшыся да братавага напарніка, папытаў:

— Разам, відаць, ехалі? Ці стары сябрук з Радава?

Вадзім пазнаёміў з Рыгорам.

— Ды не, ён з-пад Стаўбуноў. Разам кукуем зараз у інтэрнаце, разам вучымся.

— Дык ты паступіў некуды? А нічога ж не пісаў і не прыязджаў, як усё роўна дарогу сюды, на радзіму сваю, забыў.

— Прыехаў жа, бачыш, а дома пуста. Хацелі ўжо назад паварочваць аглоблі.

— Не пуста, не пуста, — як бы трохі пакрыўдзіўся Коля. — Пуста, калі няма чаркі і скваркі. А гэта мы ўсё знойдзем. Пайшлі ў дом. Зараз Лільку паклічу. Куліне памагалі кабана закалоць, саўсім нямоглая стала. Ходзіць па двары, перасоўвае перад сабой табурэтку.

Коля пайшоў, а хлопцы, распрануўшыся, хоць у хаце было не вельмі цёпла, разглядвалі Лільчыны вышыванкі пад шклом на сцяне і рассцеленыя на канапе саматканыя паласатыя ходнікі — яе пасаг, калі выходзіла замуж.

— А ў тваёй братавай нядрэнны густ, — сказаў Рыгор. — Як шкода, што таленты народныя нікога не цікавяць. Была б мая воля, то я размясціў бы іх у рамках на сценах любога палаца, нават сталічнага.

Вадзіму было прыемна, што сябра хваліць Лільчына ўмельства, але недзе і варухнуўся чарвячок вінаватасці перад братавай, што гэтак па-свінску ўцёк ад іх, а ў пісульцы да Колі нават не ўспомніў пра яе. Хай не ўсё ў іх было глад­ка, але яна неяк па-свойму шкадавала яго. Занятыя разглядваннем фотакартак на сцяне, яны і не прыкмецілі, як паўз вокны мільгнулі дзве постаці. Пачулі толькі тупат у сенцах і бразганне клямкі. Лілька першая заглянула ў пярэдні пакой. Засаромелася, убачыўшы незнаёмага юнака.

— Вой, а я ж думала, ты адзін. Коля нічога не сказаў. А так бы адразу пераапранулася ў што лепшае.

Больш за тры гады Вадзім не бачыў братавую і адзначыў, што яна ані не змянілася. Гэткая ж чырванашчокая, рухавая, гэткая ж увішная. Адразу відаць было, што ў хуткім часе іхняя сям’я папоўніцца. Коля, калі быў апошні раз у сястры і гушкаў на каленях Анютку, неяк няўзнак выказаў шкадаванне, што ім Бог не дае такога шчасця. Верка тады сказала, што ў яго ўсё яшчэ наперадзе, што паспеюць нацешыцца дзецьмі.

— Ну, то вы пачакайце трохі. Коля зараз падыдзе.

Папрасіўшы прабачэння, Лілька падалася на кухню. Хутка там ужо гарэў керагаз, сквірчэла на патэльні смажаніна. Пах мяса казытаў ноздры, прымушаў глытаць слінкі.

Абедалі ў зале, хоць хлопцы казалі, што не вялікія паны, можна было б і на кухні падсілкавацца. Але і Коля, і Лілька рашуча запратэставалі. Коля паставіў на стол пляшку рускай горкай, наліў у гранёныя шклянкі амаль па поўнай. Вадзім адсунуў сваю шклянку.

— Ад гэткай конскай дозы я і пад стол звалюся.

Рыгор таксама сказаў, што гэтулькі і за месяц не вып’е.

— Го, пад свежынку пойдзе, ды яшчэ як. Мала нават будзе, — настойваў на сваім Коля.

Лілька з дакорам глянула на яго. Усё ж выпілі, хай і не да канца, бо няўсцерп было больш трываць, гледзячы на ружовыя кавалкі свініны, пячонку, на салёныя гурочкі і квашаную капусту. У асобнай місе зыходзіла парай толькі што вынятая з печы бульбяная крышанка з бручкай, часнаком і цыбуляй.

— Малака шкада няма, — пабедавала Лілька. — Гэты раз наша карова падводзіць, ніяк не можа ацяліцца. А так бульба з малачком, салодкім ці кіслым, у смак пайшла б.

Неўпрыкмет, як хлопцы не аднекваліся, выпілі да донца, нават нікуды не адліваючы. Падняўшыся і падзякаваўшы за пачастунак, Рыгор пайшоў аглядзець пятку. Вадзім з карычневага партфеля, які купіў сабе з ганарара, выняў каробку дарагіх цукерак і пакунак, аддаў Лільцы.

— Гэта ты мне?! — здзівілася яна. — Чым жа я заслужыла? А што там? — яна кіўнула на пакунак.

— Разгарні, пабачыш.

Гэта быў мяккі пуховы шалік, і Лілька, накінуўшы яго на шыю, ажно праслязілася.

— Чым жа я аддзячу табе? Хіба, можа, увосень, як заколем свайго кабана. Пасля і кілбасы будуць, і кумпяка засолім. Прыедзеш, то не пакрыўдзім.

— Калі яшчэ гэта будзе, — сказаў Коля. — Ты вось што, дай хоць трохі хлопцам з таго, што прынесла ад Куліны.

— Не-не-не, — рашуча запратэставаў Вадзім. — Мы ходзім у сталоўку, нам даюць стыпендыю, нават там-сям ганарар адхопім. Рыгор часта друкуе свае вершы, яны гучалі і па радыё.

— Божачка, дык, можа, яго сцішкі я слухала і ажно качалася ад смеху. Як жа яго называлі?..

— Мо Сініца? — падказаў Вадзім.

— Во-во, Сініца, дальбог жа Сініца. А я яшчэ думала, што за чалавек птушыным імем назваўся. Дак гэта ён?!

— Ён, ён. Мы разам жывём у адным пакоі.

Калі зайшоў Рыгор, Лілька зусім іншымі вачыма глянула на яго.

— Першы раз бачу паэта. Во сказаць бабам, то з усёй вёскі прымчаліся б, дальбог. Жывы паэт у нашай хаце. То, можа, і кніжка свая ё?

Рыгор нядобра зіркнуў на сябра, сказаў:

— Во, пакуль мяне не было, паспеў ужо растрызвоніць. А пра сябе дык маўчыць. А сам жа вершы піша, і, што яшчэ мудрэй, гумарэскі і апавяданні.

— Ён з дзяцінства пісаў нешта сабе ў блакнот, але нікому не паказваў, — сказаў Коля. — А цяпер глядзі ты!

Рыгор паабяцаў, як будзе кніжка, абавязкова падараваць ім. Яны апрануліся.

— То вы ж будзеце начаваць? — папытала Лілька. — У нас хапае месц. І пасцелі ё.

— Там паглядзім, — Вадзім яшчэ не ведаў, ці стрэне Люсю. У суботу, тым больш падвечар, яна наўрад ці сядзіць дома. Мо памчалася куды ў кіно альбо да сябровак? Аднак, не пагаварыўшы з ёй, не павініўшыся, што не прыйшоў на спатканне, у Мінск ён не паедзе.

Дзе жыла Люсіна мама, ён добра ведаў, аднак у хату да іх ісці саромеўся. Ды, можа, дзяўчына і не хоча, каб мама ведала пра іхнія спатканні. Тады як жа перадаць ёй, каб прыйшла да кінатэатра альбо клуба. Ён напісаў пісульку і цяпер гадаў, як і кім перадаць ёй. У першага стрэчнага падшыванца папытаў, ці ведае ён Люсю Міронаву. Той шмаргануў носам і задаў стрэчнае пытанне:

— А вы хто? Можа, жаніх яе? — ён хітранька хіхікнуў.

— Ну, многа будзеш ведаць, хутка дзядком станеш. Вот табе жменя цукерак, — з партфеля ён выняў невялікі кулёк і перадаў малому. — А гэта — паперка. Забяжы да іх у хату і перадай у рукі самой Люсі. Зразумеў?

— Панятна, але не пайду. Яна ў Мінск паехала і зараз павінна ісці з поезда.

Малы не ашукаў. Праз якога паўкіламетра, яшчэ не дайшлі да Радава,

Вадзім згледзеў дзяўчыну, якая і па паходцы, і па паставе нагадвала Люсю. Гэта і праўда была яна. Яшчэ здаля і яна пазнала Вадзіма.

— Ці не ў сваты вы куды хадзілі? — павітаўшыся, гарэзна спытала дзяўчына, з ног да галавы аглядаючы абодвух.

— Мой сябра Рыгор, — бачачы, што Люся затрымала на ім увагу, сказаў Вадзім. — Хлопцу жаніцца самы раз, вось і гойсаем туды-сюды, выглядваем красуню.

— Ну і што, стрэлі такую?

— Ага, і не адну, але ён ад усіх нос варочае. Падай яму і багатую, і разумніцу, і прыгажосці незямной. Пераборлівы кавалер.

— А ты ў якасці свата? — падтрымлівала гульню дзяўчына.

— Гэты сват і сам рад, — Рыгор з цікавасцю разглядаў Люсю, параўноўваючы яе са сваёй чарняўкай. У думках аблаяў сябрука, што такую дзяўчыну, якая хінецца да яго, выпускае з рук. Даўно ўжо трэба было прыехаць і павініцца.

Стаяць доўга не выпадала, бо ношка, якую трымала Люся, адбірала ёй руку. Вадзім толькі зараз спахапіўся, памкнуўся перахапіць цяжкую сумку, але дзяўчына заўпарцілася:

— Мне гэта звычна. Мама папрасіла тое-сёе з Мінска прывезці. Хлеб, крупы, алей. У Радаве не ўсё бывае.

— То я паднясу да вашай хаты.

— Вяртацца назад нядобра. Вы ж некуды выправіліся. У Колі былі?

— І Колю, і Лільку бачылі. Нагаварыліся, наеліся і напіліся.

— А я галодная, то пабягу ўжо, хлопчыкі, — Люся наважылася пайсці.

— Пачакай, — усё ж перахапіў у яе сумку Вадзім. — Пагутарыць трэба. Ты, Рыгор, хочаш з намі, а хочаш — ідзі паціху, я пасля даганю.

— А хіба ж добра сябра кідаць аднаго?

Рыгор, кіўнуўшы Люсі галавой, ціха пакрочыў па вуліцы.

Неяк няёмка атрымліваецца, — дзяўчына была засмучана. — Разам, то і ўсюды разам. Гукні яго.

— Ён хоча нам паспрыяць. Мы ж знарок ехалі, каб цябе пабачыць, — горача шапнуў Вадзім. — Тады так па-дурному атрымалася. Не выпала мне прыйсці. А ты ж, пэўна, доўга чакала ў тым прывакзальным скверыку.

— Я? Чакала? Ты з некім мяне блытаеш. Можа, з кім іншым намячаў стрэчу, ды забыўся. У цябе ж там, на тваёй вучобе, паненак хоць адбаўляй. А што я? Вясковая няўдаліца.

— Не трэба, Люся. Хочаш, карай мяне самай страшнай карай, але я, апроч цябе, нікога не хачу бачыць. Тады і праўда не выйшла. Моцна хварэў, ляжаў пластом. А тут яшчэ над Рыгорам навісла пагроза выключэння з універсітэта. І з камсамола хацелі пагнаць. Ледзьве адбіліся.

— І за што яго так? — пачала змякчацца дзяўчына.

— О, доўгая гісторыя. Вечарам раскажу. Мы тут у Колі будзем начаваць, то мо сходзім куды разам. У вас жа танцы бываюць?

— На танцы і я хацела. Сто гадоў не была. Ладна, правядзі трохі і даганяй сябрука, — яна ўжо хораша, ажно сэрца ёкнула ў Вадзіма, усміхнулася.

Бліз дома, дзе жыла Люся з мамай, сястрой і братам (бацька яе, армеец, маёр, загінуў ці прапаў без вестак у першыя дні вайны дзесь на Беласточчыне), перадаў ёй груз, а заадно паклаў у сумку такую ж, як і Лільцы, каробку цукерак, паклаў так, каб яна не бачыла.

Танцы ні Вадзіму, ні Рыгору ані не спадабаліся. Рыгор дык наогул сумаваў, хоць дзяўчаты і зіркалі на новага пагляднага кавалера. Яны стаялі паблізу дзвярэй ля ўваходу, бо ўсярэдзіну было не пратаўхнуцца. Рэзала па вушах музыка і, здавалася, лопнуць перапонкі. Вадзім прыгадаў, як ладзілі хлопцы танцы на беразе Нёмана ў выхадныя і святочныя дні. Во там была музыка! Скрыпка, баян, цымбалы, духавыя інструменты. Яшчэ з раніцы выбіралі роўную пляцоўку бліжэй да вады, агароджвалі бярозкамі, перавітымі вяроўкамі. Калі заходзіла сонца і дома было ўсё пароблена, сюды сцякалася моладзь з усіх мікуліцкіх вуліц, з зарэчных вёсак і нават хутароў. Пажылым і сярэдніх гадоў кабетам таксама цікава было завітаць сюды, паглядзець на танцораў, паслухаць музыку. У Жорнаўцы, калі стаялі ціхія лагодныя вечары, таксама было ўсё чутно, хоць адлегласць трохі глушыла выразнасць гукаў. Вадзім, бы тая бедная сірата, стаяў за агароджай. Папершае, у яго не было грошай, а па-другое, дасюль не развучыў ніводнага танца і часам зайздросціў тым хлопцам, якія ўмелі закруціць і віхурную польку, і гапака адбіць абцасамі, што ажно пыл курэў пад нагамі. Хлопец не ведаў, ці захапляюцца тыя танцоры музыкай, а вось яму народныя мелодыі гаілі душу, давалі магчымасць забыцца пра ўсё ліхое. І ўзносілі ажно да саменькіх нябёсаў.

Тут, на радаўскіх танцульках, было іншае. Не слухаць, а бегчы як мага далей ад гэтай какафоніі зычнага, акурат бычыны рык, грукату, лязгату... А Люся. Яна, відаць, звыклася з тым, што ёсць, тым больш, калі не бачыла і не чула нічога лепшага.

Адзін разгарачаны, пара з сарочкі вярнула, дзяцюк запрасіў яе на нейкі вельмі хуткі танец. Дзяўчына сумелася, глянула на Вадзіма: ісці ці не ісці? Вадзім ледзь прыкметным кіўком галавы даў зразумець, што яны дзеля гэта­га і стаяць тут. Люся хуценька зняла верхнюю апратку, застаўшыся ў адной спаднічцы і кофтачцы, перадала ў рукі Вадзіму.

Спачатку яны, Люся і гэты хмыр, выраблялі крандзялі непадалёку. У Люсі атрымлівалася па-дзявочы зграбна і хораша, а спацелы хмыр танцаваў, бы слон, часам збіваўся з такту, і тады дзяўчына моршчылася ад болю: відаць, сваімі грамакамі ён таптаўся па яе нагах. Хутка яны зніклі з яго поля зроку. Тады Вадзім павярнуўся да сябра:

— А ты што змэнчыўся? Трасяні чупрынай, пакажы, што і хутаранцы на нешта здатныя.

Рыгор зморшчыўся, бы зуб яго хапіў, але калі абвясцілі дамскі танец і адна красуня з дужа напамаджанымі шчочкамі падбегла да яго, укленчыла нават, Рыгор растаў. Ён таксама кінуў на рукі Вадзіму паліто, застаўшыся ў бэзавага колеру світэры, з-пад якога вытыркаўся каўнер бялюткай, пад гальштукам, кашулі. У тонкую палоску штаны сядзелі на яго тонкім і гнуткім стане адмыслова. Шчыблеты таксама зіхацелі, бы ён толькі што дзесь неўпрыкмет шмаргануў іх суконкай.

Люся падышла задыханая і нездаволеная.

— Ну і ёлупень! — сказала пра свайго танцора. — Скуль вышукаўся такі? Думала, без пальцаў застануся. Гоп ды гоп, а ў мяне ж там мазоль. Ведала б, то. — згледзеўшы, што Рыгора няма, папытала: — А дзе ж сябра? Нешта ён сумны. Ці не ўцёк ад нас?

Вадзім, перадаючы дзяўчыне адзенне, звярнуў увагу на якуюсь мітусню, выкрыкі і мацюкі ў сярэдзіне танцавальнага кола. Хтосьці там тузаўся, высвятляў адносіны.

— Зноў б’юцца. Ніводнага разу не абышлося без гэтага, — сказала, прыслухоўваючыся да гаманы, Люся. — Нажлукцяцца, а пасля за кастэты хапаюцца. Хоць бы Рыгору там не перапала.

Яна не памылілася: двое дзецюкоў павіслі на Рыгору, менцячы па целе рукамі і спрабуючы дабрацца да галавы ці шыі. А ён, прыгнуўшыся, спрабаваў скінуць з сябе досыць цяжкія тушы, неяк злаўчыцца і даць здачы. Люся, пакуль Вадзім шукаў каго, каб патрымаў паліто, першая кінулася да дзецюкоў. Злаўчыўшыся, яна з усяго маху саданула аднаму з нападаўшых у вельмі далікатнае месца. Дзяцюк узроў, бы яго рэжуць жыўцом, і выпусціў ахвяру. А тут і Вадзім падаспеў і вельмі лёгка, сам нават не чакаў, згроб у ахапак і другога грубіяна, кінуў яго на падлогу. Хацеў, як і Люся, пхнуць пад паховіну, ды перадумаў: нават тое, як бразнуў, бы мяшок з бульбай, яго на падлогу, будзе дурню добрым урокам.

Усё тое, што адбылося з ім, Рыгор перавёў у жарт.

— Ат, пеўнікі чубатку не падзялілі.

Люся, аднак, адчула, што над Вадзімам і Рыгорам навісла хмара, бо тыя двое ніяк не дапусцяць, каб іх білі чужакі.

— Пойдзем, хутчэй! — яна, прапусціўшы хлопцаў наперад і як бы засланяючы ад раптоўнага нападу з тылу, падпіхнула іх да выхаду. На дварэ шапнула, каб не высоўваліся на вуліцу, бо будзе пагоня. Услед за Люсяй яны шуснулі за вугал будыніны, а адтуль праз лаз у агароджы — на глухую цёмную вулку без аніводнага ліхтара на слупах.

— Яны недзе тут, далёка не адбегліся, — з-за агароджы чуліся раз’ятраныя галасы. — Дзеўку мы ведаем, яна ў дзевятым у вячэрняй вучыцца. Люсь­ка Міронава. А вось тыя два хахалі — невядома скуль. Можа, мінчукі. То мы да мінчукоў асаблівы шчот маем. Стась, дзе твой ліхтарык? Пасвяці вунь за тымі кустамі бэзу.

— Стася я ведаю, — калі трохі адбегліся, задыхана сказала Люся. — Гэта бандзюк з усіх бандзюкоў. Яму скалечыць каго, што раз плюнуць. Тры меся­цы таму з турмы прыйшоў. Матку сваю давёў да таго, што пайшла і ўтапілася ў палонцы.

— Носіць жа зямля такіх вырадкаў, — Вадзім сплюнуў сабе пад ногі.

У Жорнаўку яны ішлі паўз роў, дзе немцы ў вайну расстрэльвалі і закопвалі сотні яўрэяў. Стала неяк вусцішна. Тым больш неба было зацягнута шчыльнай посцілкай хмар. Ледзьве праглядвалася нешырокая, паўз агароды, сцяжына, якая зараз, з лёгкім марозікам, пакрылася нятоўстай скарынкай лёду.

— Пад ногі глядзіце, — папярэдзіла Люся. — А то і грымнуцца можна. Тут рэдка хто ходзіць, таму і не вытаптана.

Вадзіму прыгадалася, як сюдой ішлі яны з маці, якая ў царкве заказвала абедню па забітым бацьку. Як даўно гэта было, а помніцца ўсё да драбніц. Пасля ноччу снілася яму жанчына ў белым, якая ўсё хадзіла ля ямы, кагось клікала. Як сёння нібыта сказала тады яго маці: «Перад памяццю людзей гэтых ніколі, колькі б ні жыў, не хлусі, будзь чэсным». Але ж тады яна не ска­зала, як выжываць чэснаму ў гэтым суровым свеце. Мама, мілая мама. Ведала б ты, колькі тваім дзецям давялося зведаць за гэтыя гады.

Ён вырашыў заўтра схадзіць на могілкі, адшукаць заснежаныя горбікі з самаробнымі драўлянымі крыжамі, пакланіцца і пакаяцца, што за тры гады ніводнага разу не паказаў тут і носа.

— Во, хутка я буду дома, — завярнуўшы ў завулак, дзе збоч, у канцы агарода, была сажалка, якая не высыхала нават у сухмень, сказала Люся. — Ма­ма, пэўна, спіць, ды і брат з сястрой. Гэта адна я такая няўседлівая.

Спыніліся насупраць Люсінай хаты і сцішылі гаману. Вёска, якая прывыкла рана ўставаць і рана класціся, ужо спала. Насуперак Люсіным меркаванням, у іхнім агародзе, з вуліцы было нават бачна, высвечваўся вузкі чатырохвугольнік акна, пад якім раскінула ўшыркі рукі-галіны якоесь дрэва — яблыня ці груша.

— Мама, відаць, чакае, — Люся глянула на хлопцаў і нечакана прапанавала: — А давайце разам да нас. Мама чай паставіць. І цукеркі нават ёсць, — яна скасавурылася на Вадзіма, хіхікнула. — Ледзьве маму пераканала, што не купляла ў Мінску тую каробку. Калі толькі сказала, што, відаць, ты паклаў, тады супакоілася. То як, хлопчыкі? І мне будзе апраўданне.

— Не, няёмка неяк. Хіба іншым разам. Коля з Лількай, пэўна, чакаюць на вячэру. Ды і табе рана заўтра, на сваю будоўлю. У цябе ж вельмі цяжкая праца. Хіба што лягчэйшае не магла знайсці? — пашкадаваў дзяўчыну Вадзім.

— Толькі па блату. Брат на электрастанцыі шафёрам, то, гаварыў, паспрабуе закінуць слова перад дырэктарам. — Засмяялася: — Можа, хоць коміны чысціць.

— Смех смехам, а дзяўчыне на будоўлі, тым больш зімой, на скразняках і ветры, цяжка. Я праўду кажу, Рыгор? — Вадзім таўхануў у бок сябра. — Нешта ты сёння змэнчаны. Відаць, упадабаў тую кралю, з-за якой ледзьве не пабіліся. Хто хоць яна, не сказала?

— Як жа, сказала. У райкаме інструктарам. Партыйную школу скончыла, вось і прыслалі нядаўна.

— Ого-го, высока сягаеш, — засмяяўся Вадзім. — Вось праз яе і за Міронаву закінь слова.

— Я ўжо неяк сама буду караскацца ўверх. Мне толькі б школу скончыць, а там у тэхнікум, а то і ў інстытут паспрабую паступіць, — з гэтымі словамі Люся падала абодвум руку, пабегла, бразнуўшы веснічкамі, на ганак.

8

Літаб’яднанне, якое дзейнічала пры універсітэце, правяло трэцяе ў гэтым годзе пасяджэнне. Кіраваў імі — паэтамі, празаікамі, нарысістамі — новы выкладчык беларускай літаратуры Вадзім Уладзіміравіч Туркоў. Вадзім Туркоў сам пісаў вершы і час ад часу змяшчаў што ў насценным друку, што ва «Універсітэцкім лістку», які выходзіў раз на два тыдні. Некалькі твораў змясціла нават адна з маладзёжных газет. Туркоў жа насіўся з імі, бы гэта былі шэдэўры сусветнай велічыні. Хадзіў ён паважна, уразвалку, часам з кійком, хоць гады яго былі яшчэ не тыя, каб трымаць у руцэ палку. Пры сустрэчы са знаёмымі, асабліва жанчынамі, Туркоў спыняў іх, цікавіўся жыццём і як бы між іншым пытаўся:

— Ну, як вам мой новы верш? — называў выданне і дату выхаду. — Ах, не паспелі прачытаць? То не бяда. — Ён поркаўся ў сваім пузатым пацёртым партфелі, вымаў газету, разгортваў апошнюю старонку. — Бярыце. У мяне яшчэ ёсць экземпляр. Ведаеце, колькі ўжо ўдзячных чытачоў адгукнуліся на гэту. публікацыю. Паштарка носіць і носіць лісты мне. Цікава, скуль людзі дазнаюцца, дзе жыву? Мо праз рэдакцыю?

Як пра спецыяліста ў сваёй галіне, пра Туркова ніхто не мог сказаць нічога кепскага. Ён самааддана любіў беларускую літаратуру, вывучаў старыя летапісы, часта за свой кошт ездзіў у Маскву і Вільню, корпаўся ў бібліятэках, вынаходзіў такія скарбы, якім зайздросцілі многія гуманітарыі з Акадэміі навук. І ўсе гэтыя веды перадаваў студэнтам. Яны любілі Вадзіма Уладзіміравіча як чалавека і выкладчыка, але цішком пасмейваліся з яго паэтычных практыкаванняў.

Аднойчы ён прыйшоў у аўдыторыю чарнейшы за хмару. Не распачынаў лекцыю, пасля выйшаў і доўга не паяўляўся. Студэнты выглядвалі ў калідор, але, паколькі ішлі заняткі, усюды было ціха. Нехта з дзяўчат спусціўся ўніз, у вестыбюль, каб глянуць, мо Туркоў там і яму кепска. Тады трэба клікаць «хуткую дапамогу».

Высветлілася праз хвіліну-другую. Дзяўчына — а гэта была Каця Плужына — прачытала ўголас пісульку, якую сарвала з дошкі аб’яў.

Добра ладзіцца ў Туркова —

Пыкнуў-мыкнуў — верш гатовы.

Ён іх столькі напячэ,

На плячах не ўвалачэ.

Многія засмяяліся, а Рыгор асадзіў насмешнікаў:

— Хай бы гэты вумнік сам паспрабаваў што-небудзь спячы. Выскаляцца лягчэй лёгкага. Туркоў як умее, так і піша. Часам горш, часам лепш. Але з яго будзе толк. А ў таго, хто гэткую брыдоту павесіў, ніколі нічога людскага не атрымаецца.

Вадзім Уладзіміравіч прыйшоў падчас лекцыі, задумлівы і бясконца няшчасны. Па тэме — пра старажытную беларускую літаратуру — гаварыў вяла, часта паўтараўся, шукаў у партфелі і не знаходзіў патрэбную, у дадатак да сказанага, літаратуру. Калі ў калідоры затупацелі і трэба было ісці на перапынак, Рыгор падняў руку і папрасіў слова:

— Вадзім Уладзіміравіч, мы тут агулам верш сачынілі. Паслухайце, ці хоць варты ён чаго.

Туркоў насцярожыўся, ажно пабялеў.

— Ну, што ж, мне ўжо не ў навіну чытаць скарбы народнай творчасці. Валяйце.

Рыгор без запінак на памяць прадэкламаваў:

Добра ладзіцца ў Туркова,

Туркоў — майстар адмысловы.

Ён вучоны і паэт

На ўвесь славянскі свет.

— І гэта ваша калектыўная творчасць? Шчырая? — вочы ў Туркова пасвятлелі і палагоднелі.

Годна і памяркоўна трымаўся Туркоў і на гэтым апошнім пасяджэнні літаб’яднання. Разбіралі апавяданні і гумарэскі Вадзіма Гурко. Пяць лепшых твораў даў хлопец на суд таварышаў. Семнаццаць чалавек тыдзень рыхтаваліся, каб па костачках разабраць кожную рэч. Вадзім хваляваўся, бо ведаў: водгалас аб гэтай разборцы дойдзе і да рэдакцый, аб пасяджэнні абавязкова напіша «Універсітэцкі лісток». Сярод тых, хто меўся сказаць слова, былі паэты, што ўжо заканчвалі вучобу, альбо старшакурснікі. Прозу, акрамя Вадзіма, пісаў яшчэ Барыс Маргуноў, аповесць яго з жыцця партызанскага атрада нібыта рыхтавалася да друку. Больш чым каго Гурко баяўся Маргунова. Ён добра памятаў, як на першым зборы іхняга літаб’яднання Маргуноў чыхвосціў маладога аўтара з яго трыма апавяданнямі пра каханне. Не вытрываўшы здзеклівага тону, малады хлопец згарнуў лісткі і пакінуў пасяджэнне. Больш і нагі яго тут не было. Тады Туркоў трохі паўшчуваў Барыса Маргунова, сказаў, што яны тут збіраюцца не дзеля таго, каб некага караць ці мілаваць, а каб адзін у аднаго вучыцца. І далікатнасць тут вельмі неабходная. Інакш можна спудзіць каго хочаш, назаўсёды адбіць ахвоту брацца за пяро.

Невядома, ці запалі тыя словы выкладчыка Маргунову ў памяць, але Вадзім, хоць знешне стараўся трымацца спакойна і ўпэўнена, у душы ўсё ж хваляваўся: раптам Маргуноў убачыць у Вадзіму суперніка, які хоча перабегчы яму дарогу, засціць уласны аўтарытэт?

Абышліся, аднак, з ім вельмі памяркоўна. Не было той аглабельнай крытыкі, ад якой апускаюцца рукі. Хлопцы гаварылі нешматслоўна, але канкрэтна па кожным творы, давалі розныя парады, з гумарэсак нават шмат смяяліся. Маргуноў таксама далучыўся да агульнай думкі, што Вадзіму Гурко трэба толькі больш дбаць пра нечаканасць кожнага эпізода, бо бессюжэтныя, без вострай непрадказальнай інтрыгі творы малацікавыя, яны не знойдуць шырокага чытача. З гэтым меркаваннем можна было б і не пагадзіцца, але Вадзім змоўчаў.

Калі пагаманілі пра іншыя літаратурныя навінкі, намецілі новую дату пасяджэння, Туркоў абвясціў:

— А зараз вельмі нечаканая і прыемная навіна: нас, усю нашу групу, хочуць бачыць у Саюзе пісьменнікаў, каб пазнаёміцца з кожным паасобку, запісаць адрасы. І яшчэ, што самае найважнейшае, з намі выказаў жаданне пабачыцца сам Якуб Колас, патрыярх нашай літаратуры, наш народны Пясняр.

— Во гэта навіна! — калі ішлі да сябе ў інтэрнат, выказаў захапленне Рыгор. — Ён жа, Колас, казалі, цяжка хварэе. Хіба прывязуць на машыне.

— А ты як думаў? Народны ды каб пехам хадзіў? Г аньба была б усім начальнікам, — Вадзім не менш за сябра быў узрушаны чаканнем такой сустрэчы.

Будынак Саюза пісьменнікаў размяшчаўся ў цэнтры горада, непадалёк ад тэатра імя Янкі Купалы, да якога прымыкаў утульны скверык, дзе спачатку ўсе прыпыніліся ў чаканні Туркова. Вадзім Уладзіміравіч прыйшоў без спазнення. Сказаў, што паспеў пабываць ужо ў будынку саюза, сустрэцца з Броўкам, Кандратам Крапівой, сакратаром партыі Гарбуновым. Усе яны чакаюць прыезду Коласа.

З заміраннем сэрца Вадзім выціраў на ходніку туфлі, ішоў па калідоры, дзе ўся атмасфера была прасякнута творчым духам. Каб яшчэ год-два таму назад сказаў яму хто, што апынецца ў гэтых апартаментах, што вось-вось пабачыць чалавека, якога абагаўляў з дзяцінства, зачытваўся яго вершамі, паэмамі, казкамі, а цяпер і прозай, ён ніколі не паверыў бы. Аднак жа ён тут, разам з калегамі па пяры, стане перад вачыма дбайнага сейбіта беларускасці, мо нават удасца сфатаграфавацца з ім. Няўжо гэта магчыма?!

Іх пасадзілі ў невялікім зальчыку, дзе стаяў стол і некалькі мяккіх крэслаў пры ім. Пятрусь Броўка зайшоў праз бакавыя дзверы першы, за ім Колас і яшчэ нехта. Усе, устаўшы, дружнымі воплескамі сустракалі Песняра і яго світу. Добрымі, прыязнымі вачыма глядзеў народны паэт на маладую змену. Стомлены жыццём, карпатлівай працай над творамі, рознымі хваробамі, ён выглядаў не лепшым чынам: частыя і глыбокія зморшчынкі пакрывалі яго не вельмі свежы ўдумлівы твар, як бы трохі бледны. Адны толькі вочы свяціліся па-маладому бадзёра. Броўка не стаў разводзіць цягамоціну, даў колькі слоў кіраўніку універсітэцкага аб’яднання. Нешматслоўны быў і Колас. Ён парадаваўся, што беларуская літаратура папаўняецца таленавітай моладдзю, што адкрываюцца новыя выданні, на старонках якіх годнае месца зойме паэзія, проза, іншыя літаратурныя жанры.

Фатаграфаваліся з Коласам і ў зале, і ў двары, калі ён, ужо апрануты, з капелюшом на галаве, збіраўся ад’язджаць у свой дом ля Акадэміі навук. Вадзіму тады пашчасціла стаяць бліз саменькага паэта, хоць пазней, як атрымаў фота, прызнаваўся сябрам, што ён ані не імкнуўся аказацца ўсутыч. Так ужо само сабой атрымалася.

Першую сесію здавалі з Рыгорам датэрмінова. Як толькі абвясцілі, што фарміруецца вялікі атрад беларускіх камсамольцаў і моладзі для паездкі на цаліну, хлопцы без ваганняў вырашылі ехаць. Хацелася паглядзець новыя нязведаныя землі, прасякнуцца духам рамантыкі ды і падзарабіць трохі грошай. Пісалі і гаварылі па радыё, што на цалінных землях даспявае нябачаны дасюль ураджай пшаніцы, што спатрэбяцца тысячы і тысячы маладых і гарачых сэрцаў і рук.

Вадзім, атрымаўшы стыпендыю за летнія месяцы, надумаў з’ездзіць спачатку ў Галаброды, а ўжо пасля ў Жорнаўку. Рыгор, у якога былі ў Мінску неадкладныя клопаты з выданнем першага зборніка, рашыў пакуль што затрымацца ў інтэрнаце. Вадзім пару дзён бегаў па мінскіх магазінах, шукаў падарунак сястры і Юзіку. З адзення нічога не стаў глядзець, бо не ведаў, што ім найперш трэба. Вырашыў інакш: ён аддасць большую частку сваёй стыпендыі, тым больш, што яны распачалі будаўніцтва новага прасторнага дома, а пры ім яшчэ і летняга доміка — кухні. Але ж з голымі рукамі не паедзеш. Падлічыўшы і ўсё размеркаваўшы, пабег і купіў патэфон і некалькі пласцінак з самымі папулярнымі песнямі. Во гэта будзе памяць!

З вакзала ішоў пешкі, бо на спадарожную машыну ў такі позні час спадзеву не было. Гэты раз да Галабродаў вырашыў дабірацца не праз Мікуцічы, а з другога боку, дзе былі стары касцёл і царква. Мінуўшы мястэчка, па палявой гравейцы датэпаў да павароткі на Галаброды. Тут скрозь не было лесу, хіба толькі ў нізіне блізка падступаўся да дарогі малады саснячок. Ноч была не цёмная, хоць неба зацягнулі хмары. Аднак на дождж нішто не паказвала.

Хата зеўрала цёмнымі вокнамі і, вядома, была замкнёна з сярэдзіны. Вадзім ціхенька пастукаў у дзверы, пастаяў, прыслухаўся. Адтуль — ні шолаху. Тады ён адкінуў почапку на варотцах у агародчык, падышоў да акна спальні і кончыкамі пальцаў пабарабаніў у шыбу. Зноў прыслухаўся. З сярэдзіны бы хтось затупаў босымі нагамі па падлозе. І нарэшце ў акно:

— Хто там поначы? — Юзікаў голас.

— Свае, адчыняй.

— Вой, гэта ж Вадзім, відаць, прыехаў, — то ўжо Верка прачнулася.

Прыемна было чуць родныя галасы, па якіх так ссумаваўся ў сталіцы. У кухні ўспыхнула святло, і Верка, ужо апранутая, сустрэла яго на парозе, кінулася абняць і пацалаваць.

— Дай жа хлопцу распрануцца, — Юзік, ветліва ўсміхаючыся, далікатна адхіліў Верку, падаў і моцна паціснуў Вадзіму руку, папытаў:

— Можа, хто падвёз? Гэта ж нешта ў цябе ў руках, то цяжка пехам.

— Нічога, свая ношка плечы не намуляе.

Пакуль сястра бегала ў свіронак, каб знайсці што падсмажыць, Вадзім разгарнуў пакунак, адчыніў гожую скрыначку, хуценька, пакруціўшы ручку, паставіў на круг патэфона пласцінку, на яе — бліскучую галоўку з іголкай. Юзік зацікаўлена глядзеў на ўвішныя Вадзімавы рукі, чакаў. І палілася па хаце мелодыя, ад якой ажно заняло дух. Пра ямшчыка, які, згубіўшы ў люты мароз і мяцеліцу накірунак, адзінока канаў у бязмежным стэпе. Верка, якая зайшла з кавалкам вяндліны, не адразу зразумела, скуль гэта жаласлівае гранне, а ўгледзела патэфон і расплакалася:

— А мой жа ты братулька! Сам, можа, галодны сядзіць, а купляе такое даражэзнае. Грошай табе німа дзе дзяваць. Можа, гук трохі цішэй зрабіце, а то Анютку пабудзім.

— Яна падалася ў пярэдні пакой, а Вадзім, дастаўшы з кішэні пінжака невялікі жмуцік грошай, паклаў іх перад шваграм, сказаў:

— Гэта частка маёй стыпендыі, ды ганарар такі-сякі. Бярыце. Вам жа цяпер на хату, на абжытак нямала трэба. У калгасе, відаць, з гулькін нос зарабляеце.

— А то ж каб хоць гулькін нос. Няма ні носа, ні паўноса. Абяцалі даць па кілі на працадзень, а выйшла па чатырыста грамаў. Вот тут і разгарніся. Старшыня наш не скажу што кепскі, але не ўмее падхалімнічаць перад начальнікамі. А яны яму і горшую цехніку, і запчастак не даюць. Ты, можа, напісаў бы куды, ты ж умееш. Але не трэба сваю фамілію называць. Калі ўведаюць, што Верка твая сястра, то мне ўжо найперш не паздаровіцца.