Паслухайце нацыяналіста

Уступ да другой часткі

Нямнога на Зямлі такіх шматпакутных і гераічных краін, як Беларусь. Гісторыя яе настолькі трагічная, што прыходзіцца здзіўляцца, як нашая дзяржава магла наогул захавацца на працягу цэлага тысячагоддзя. Сапраўды, Беларусі – тысяча гадоў! У часы Кіеўскай Русі нашыя продкі прайшлі шлях дзяржаўнага фармавання славянскіх плямёнаў крывічаў у магутнае Полацкае княства. У часы Вялікага княства Літоўскага Беларусь складала яго ядро. І ў ХIII – XVI стагоддзях нашы продкі, якія зваліся тады русінамі, а пазней ліцьвінамі, былі выдатнымі, таленавітымі людзьмі, якія стварылі першыя друкаваныя кнігі, пабудавалі велічныя храмы, магутныя крэпасці і замкі. Аднак наша зямля нарадзіла таксама і такіх людзей, што сталі гонарам іншых народаў: такіх, як польскі паэт Адам Міцкевіч, рускі пісьменнік Фёдар Дастаеўскі, амерыканскі кампазітар Ігар Стравінскі і г.д.

Сярод славянскіх народаў беларусы займаюць адно з самых ганаровых і паважаных месцаў. І, нават, згубіўшы дзяржаўную незалежнасць пад час расійскай акупацыі Рэчы Паспалітай у канцы ХVIII-га стагоддзя , Беларусь здолела захаваць сваю адметнасць, што дазволіла пасля рэвалюцыі 1917 года стварыць БССР, а ў 1991-м годзе – незалежную дзяржаву Рэспубліку Беларусь.

Сучасная Беларусь – еўрапейская краіна, адносна невялікіх памераў, з 10 мільённым насельніцтвам, большасць якога (79%) беларусы. Краіна з багатымі лясамі, азёрамі і рэкамі, якую, нават, празвалі "беларускай Швейцарыяй". Як і ўсе посткамуністычныя краіны былога СССР, Беларусь падыходзіць к трэцяму тысячагоддзю нашай эры ў стане цяжкага крызісу – як палітычнага, так і эканамічнага. З адносна багатай тэрыторыі СССР Беларусь літаральна за некалькі гадоў ператварылася ў самую адсталую рэпубліку былога Саюза.

Але нават не цяжкае эканамічнае становішча – самая адметная беларуская рыса. Найбольш прыкметнай асаблівасцю нашай рэспублікі з'яўляюцца надзіва пагардлівыя адносіны да сваёй роднай мовы. Хіба ёсць яшчэ такая краіна, дзе б так не паважалі мову карэннай і колькасна найбольшай нацыі! Нягледзячы на тое, што беларуская мова адна з старажытных славянскіх моў, яна менш за іншыя мовы паддалася ўплыву часу. Яшчэ ў мінулым стагоддзі выдатны пісьменнік Уладзіслаў Сыракомля казаў пра нашу мову: "Цудоўнае гэта адгалінаванне славянскай мовы – крывіцкі дыялект!" Уся трагедыя ў тым, што тое "цудоўнае адгалінаванне" знаходзіцца цяпер у стадыі вымірання. Калі такое, як зараз, становішча з беларускай мовай працягнецца яшчэ некалькі гадоў (можа дастаткова і дзесятка), то яна знікне наогул. Цынічная палітыка ўрада адносна "дэмакратыі" навучання і выкарыстання беларускай мовы вядзе яе да вельмі хуткага знікнення. А са знікненнем мовы – знікае народ.

Моўнае пытанне, аднак, не самая галоўная складаючая ўсяго працэсу гібелі беларусаў, як нацыі. Яно з'яўляецца, па сутнасці, другасным прадуктам агульнага абыякавага стаўлення беларусаў да саміх сабе.

Дзяржаўнай незалежнасці беларусы не дабіваліся, як, напрыклад, чэчэнцы, ці эстонцы. Яна з'явілася для іх нечакана, звалілася як снег на галаву і да гэтага часу мала хто нават і на дзяржаўным узроўні ведае, што з ёй рабіць. Мы, беларусы, не ўяўляем сабе жыцця без Расіі (каму не вядомае крылатае – "без России нам не выжить"), мы абсалютна не ведаем сваёй гісторыі, у нас няма адчування нацыянальнай годнасці , у нас няма гонару за сваю нацыю, за яе лёс, за яе будучыню.

Нацыянальны нігілізм – рыса вельмі характэрная для сучаснага беларуса. Каб яе апраўдаць, даць нейкае новае абгрунтаванне ёй, як асаблівай рысы характару беларусаў, быў уведзены і распаўсюджаны тэзіс аб нацыянальнай асаблівасці беларусаў – іх талерантнасці. З абвяржэння сапраўднасці гэтага сцвярджэння, вельмі распаўсюджанага міфа, і пачынаецца кніга.

Наогул мне хацелася паглядзець на нашу гісторыю не праз прызму ўжо склаўшыхся стэрэатыпаў, не кіруючыся модай, ці нейкай прывабнай канцэпцыяй, а, так бы мовіць, сваім розумам, давяраючы сваім нацыянальным і рэлігійным перакананням.

"Міфы гісторыі" – так называецца першы раздзел другой часткі кнігі. Акрамя міфа аб талерантнасці беларусаў, другім значным міфам гісторыі з'явіўся міф аб уніі, як нацыянальнай рэлігіі беларусаў. Маё даследаванне гэтай праблемы сустракала часам непаразуменне з боку адраджэнскіх беларускіх колаў. Лічылася, што, калі чалавек стаіць за нацыянальнае адраджэнне, за беларускую мову, за сапраўдную беларускую гісторыю, то ён у рэлігійных пытаннях звычайна схіляецца да грэка-каталіцызму.

Мая пазіцыя па гэтаму пытанню зусім іншая.

Я паважаю і ганаруся нашай гісторыяй. І таму вось ў рэлігійных пытаннях пазіцыя мая таксама паслядоўная – я не маю права адкінуць веру нашых продкаў, праваслаўе, на карысць суседняй дзяржавы Расіі. Каля 600 гадоў, пачынаючы з 988 г., году свайго прыхода на Полацкія землі, і да 1596 г., у нас панавала праваслаўе, якое зрабіла вялікае ўздзеянне на фармаванне беларускай нацыі, яе мянтальнасці. Нельга аддаваць наша Святое праваслаўе ні Маскве, ні іншай краіне і зусім не абавязкова нам, беларусам, славіць Рымскага папу. Беларусы павінны і могуць існаваць без Рыма, як першага, так і другога, і трэцяга. Нам нельга ісці па слядах ілжывых міфаў, праводзячым палітыку заваёвы Беларусі суседнімі краінамі. Унія – гэта як раз той "сакральны" шлях паўзучага акаталічвання беларусаў, распрацаваны ў Ватыканскіх і Варшаўскіх кабінетах.

Яшчэ адна важная тэма кнігі, блізкая і непасрэдна звязаная з папярэднімі праблемамі, гэта праблема нацыяналізму.

Слова "нацыяналізм" часта, асабліва ў нас на Беларусі, рэспублікі найбольш пацярпелай ад фашызму, блытаюць з словам "нацызм". А "з лёгкай рукі" бальшавікоў, а потым і ўсёй савецкай сістэмы, у нас трывала засела ўяўленне аб заганнасці нацыяналізму. А на самай справе гэта ж зусім не так, ува ўсім свеце нацыяналізм разумеецца, як станоўчая і цывілізаваная з'ява, аб чым казалася і ў першай частцы кнігі.

Маё гледжанне на нацыяналізм, як выдатную чалавечую рысу – і, больш таго, набытак цэлага народа, знайшло падтрымку і абгрунтаванне ў хрысціянстве. І гэтай тэме прысвечана заключная частка кнігі. Прэцэдэнтаў у існуючай беларускай літаратуры ў гэтай вобласці яшчэ не было. Я добра разумею, што не кожны мой чытач і не кожны постсавецкі грамадзянін здольны зразумець і прыняць гэтыя ідэі. Але цверда ведаю адно: жыцця без Бога і без свайго народа няма. І гэта хутка будзе зразумела ўсім. І таму хрысціянская і нацыянальная ідэі – самыя галоўныя для любога народа. Толькі разуменне іх важнасці і адзінства робіць народ моцным. І для Беларусі, як і для любой іншай краіны, такі шлях павінен знайсці сабе месца.

Quo vadis, беларус?

Раздзел 1. Міфы гісторыі

Раздзел 2. Мова і царква

Гэты раздзел склаўся ў выніку дыскуіі пра мову царквы, што адбывалася на старонках газет "Царкоўнае слова", "Наша слова" і іншых у 1997 – 1998 гадах. Мая пазіцыя – спроба аб'ектыўнага аналізу праблемы сутыкнулася з неразуменнем абодвух бакоў: артадаксаў Вялікадзяржаўя, рускіх шавіністаў – з аднаго боку і прыхільнікаў беларускага Адраджэння – з другога боку. Таму я вырашыў напісаць абагульняючы артыкул на гэтую тэму і перадаць ход нашай размовы на старонках газет у той паслядоўнасці, з якой яна вялася.

Упершыню я сустрэў прозвiшча Валянцiны Дышыневiч на старонках «ЛIМа» ў 1993-м годзе (ЛIМ, 1993, N 14), дзе аўтарка артыкула ўступiла ў спрэчку з “самім” Зянонам Пазняком, якi ў той час якраз знаходзiўся на вяршынi сваёй славы. Палемiка тычылася артыкула Зянона Пазняка “Брэйгелеўскi шлях” (Звязда, 20 студзеня 1993 г.), дзе лiдэр БНФ выказаў сваю думку i , па сутнасцi, пазiцыю Фронта ў адносiнах да праваслаўнай царквы. Гэтая пазiцыя такая: Беларуская праваслаўная царква вядзе палiтыку русiфiкацыi, Фiларэт i шмат iншых святароў агенты КДБ i гэтак далей.

Публiкацыi, накiраваныя на знявагу Хрыстовай Царквы, сустракаюцца ў прэсе даволi часта. Так, у жнiўнi 1996-га года («ЛIМ», 20.08.96) быў надрукаваны артыкул В.Дышыневiч пад назвай: “На якой мове моляцца ў праваслаўнай царкве”. Гэта быў яе адказ на чарговы напад на царкву, змешчаны ў тым жа нумары ў артыкуле I.Антанюка “На дадзенай Богам мове!” Зноў адзiны голас у абарону праваслаўнай царквы. Нават рэдакцыя газеты “ЛIМ” не засталася ў баку i “ўсыпала” аўтарцы сваю порцыю.

І я падумаў, што трэба ўсё ж несцi да людзей максiмальна поўную, аб’ектыўную праўду, а не дылетанскiя развагi далёкiх ад веры людзей. Я, зразумела, не прэтэндую на роль гэтага аб‘ектыўнага асветнiка, але ўсё ж такi маю поўнае права выказаць сваё меркаванне аб мове царквы i аб гаротным шляху праваслаўя на Беларусi наогул.

Вось пералiк галоўных “прэтэнзiй” апанентаў беларускага праваслаўя:

1. Набажэнства ў царкве вядзецца на рускай мове, а трэба, каб было на беларускай.

2. Царква праводзiць шавiнiстычную палiтыку Масквы.

3. Многiя святары былi (а магчыма, i з‘яўляюцца цяпер) агентамi КДБ.

4. Праваслаўе не з‘яўляецца рэлiгiяй беларусаў. Беларуcкая нацыянальная рэлiгiя – унiяцтва.

Усе згаданыя пункты мала адпавядаюць рэчаiснасцi i гэта лёгка убачыць, калi, зразумела, захацець. Але некаторым колам грамадства, палiтыкам важна зрабiць з гэтай хлуснi нейкую псеўдапраўду, спасылаючыся на аднабока сканструяваную гiсторыю, ды легенду аб унii, упрыгожаную нацыянальнай iдэяй. Добрую порцыю масла цынiзму ў касцёр, што расклалi пад праваслаўем “сапраўдныя беларусы”, падлiлі i так званыя “праваслаўныя атэiсты” – людзі далёкія ад веры, але ўспомніўшыя аб праваслаўі, таму што цяпер гэта выгадна.

Такiм чынам, пачну з першага пастаўленага пытання – пытання аб мове царквы. Адразу скажу, што я не толькi падтрымлiваю спадарыню Дышыневiч, а выступаю таксама i супраць асобнага меркавання рэдакцыi “ЛIМа”. Галоўны тэзiс апанентаў Валянцiны Дышыневiч у тым, што “да Бога трэба звяртацца на той мове , якую Ён даў людзям. Беларусам Ён даў беларускую мову i толькi на ёй мы абавязаны звяртацца да Яго” (I.Антанюк, “ЛIМ”, 20.09.96 г.). Сапраўды, Бог даў беларусам беларускую мову. Але рэчаiснасць для беларусаў аказалася зусiм не такой як для палякаў, лiтоўцаў цi якой iншай нацыi. Беларусы адцуралiся сваёй мовы. I сапраўдная мова беларуса – гэта цi трасянка, наблiжаная да рускай мовы, цi проста руская мова. А беларуская, па сутнасцi, стала элiтнай мовай вузкага кола iнтэлiгенцыi.

Дык вось, святары звяртаюцца ў сваiх казаннях менавiта на мове народа, на той мове, на якой размаўляе фактычна сто адсоткаў прыхаджан – на рускай мове. Я ўпэўнены, што калi б раптам святар, скажам, у Кафедральным саборы, правёў усю службу на беларукай мове, то яго б не зразумелi, а прыхаджане разбеглiся б. Тым не менш трэба адзначыць, што паступовае ўвядзенне беларускай мовы ў набажэнства мае месца ў Свята-Петра-Паўлаўскiм храме, дзе яго настаяцелем айцом Георгiем Латушкам на кожнай лiтургii чытаецца Евангелле спачатку на царкоўнаславянскай, а затым на беларускай мове. Практыка ўкаранення беларушчыны ў царкоўны абрад працягваецца ўжо некалькi гадоў. У цеперашнi час шэраг трэбаў, напрыклад хрысцiны, па жаданню вернікаў праводзяцца на беларускай мове. Калi пачалася гэтая практыка, i прыхаджане пачулi пад час лiтургii “Ойча наш “ на беларускай мове, то яны перапалохалiся, вырашыўшы, што палякi захапiлi храм!

Сумная праўда ў тым, што тэзiс I. Антанюка быццам “сярод прыхаджан беларусаў – пераважная большасць” з‘яўляецца падманным. Па пашпарту, магчыма, гэта i так, але па нацыянальных прыкметах i ў першую чаргу па мове – зусiм не так. Нацыянальна свядомых беларусаў i ў царкве i наогул на Беларусi вельмі мала i нездарма iснуе ў нас крыўдная пагалоска, што беларусы ў Беларусi – нацыянальная меншасць. Мы маем у сталiцы дзяржавы толькі 2 – 3 беларускія школы (нават палякi нядаўна адкрылi польскую школу ў Гароднi!). Беларускiя класы катастрафiчна скарачаюцца, з беларускiх рэспублiканскiх газет засталася толькi адна – “Звязда”. Дык што ж у такiх змрочных абставiнах можна сказаць пра царкву! Яна сама толькi пачала ачуньваць пасля бальшавiцкага генацыду. На ўвесь Мiнск маецца ўсяго каля дзясяці праваслаўных храмаў. I, зноў жа, амаль на 2 млн. чалавек! Як можна параўноўваць, як робiць “ЛIМ”, гэты кволенькi працэс царкоўнага адраджэння са школай? На Мiнск мы маем некалькi соцень школ i галоўная мэта кожнай з iх – выхаванне дзяцей, якое iдзе далёка не ў беларускiм накiрунку. Вось дзе сапраўдная бяда.

Галоўная мэта Царквы – выратаванне душы чалавека. Царква – гэта, па сутнасцi, бальнiца, дзе лечаць нашы душы. I, прабачце, усё роўна на якой мове будзе гаварыць хiрург, якi робiць аперацыю, напрыклад, апендыцыту. Хаця, асабiста мне, было б прыемна, каб хiрург быў таксама свядомым беларусам i размаўляў са мной па-беларуску.

Такiм чынам, я магу з упэўненасцю сказаць, што адносiны царквы да беларускай мовы (хаця яна i аддзелена ад дзяржавы) нiчым не горшыя, чым адносiны дзяржавы да беларускай мовы, не гаворачы аб установах, чый непасрэдны абавязак – адукацыя i выхаванне нацыянальна свядомых беларусаў. Рэдакцыя “ЛIМа” пiша – “памятаем: царква i школа ствараюць нацыю”. Гэта не зусiм так, у прыватнасцi, у дачыненннi да царквы. Галоўная задача царквы не ў выхаваннi цi ў адукацыi чалавека. Яна, паўтаруся, лечыць душы з дапамогай лекара – святара.

У гаротным становiшчы беларускай мовы вiнаваты ў першую чаргу наш урад на чале з прэзiдэнтам, палiтыка якога адкрыта накiравана на русiфiкацыю насельнiцтва. Ды што там русiфiкацыя. Яна ўжо даўно адбылася! Наша задача цяпер стаiць не проста ў адраджэннi беларускай мовы, а яе ўваскрэсеннi. Гэтая задача пакуль яшчэ развязваемая, як паказаў дослед Iзраiля, Чэхii i некаторых iншых краiн, дзе мелi месца аналагiчныя працэсы моўнага генацыду. Але патрэбна моцная дзяржаўная палiтыка. Перад двума лукашэнкаўскiмi рэферэндумамi мы яшчэ мелi рэальны шанц стварыць нацыянальную беларускую дзяржаву са сваёй мовай, гiсторыяй i традыцыямi. Цяпер зрабiць гэта вельмi складана, калi наогул магчыма.

Анак вярнуся да галоўнай тэмы – мовы праваслаўнай царквы. Паглядзiм найперш, што уяўляе сабой служба ў царкве. Набажэнства звычайна працягваецца каля 3–х гадзiн увечары (усяночная) i амаль столькi ж працягваецца ранiцай (лiтургiя). Самая адметная рыса для большасцi праваслаўных цэркваў (рускай, беларускай, украiнскай, балгарскай, сербскай i iншых) у тым, што амаль усё набажэнства вядзецца на царкоўнаславянскай мове (за выняткам пропаведзей, якiя звычайна прыстасаваны да мовы прыхаджан). Такая традыцыя ўсталявалася з вельмi даўнiх часоў – з часоў хрышчэння Кiеўскай Русi князем Уладзiмiрам.

Царкоўнаславянская мова – гэта не гiстарычны архаiзм, якi даўно трэба памяняць на жывую мову народа. Гэтая мова, як нiякая iншая, здольная служыць Царкве. Гэта – мова Царквы. Царкоўнаславянская мова нашчадак прац раўнаапостальных Кiрыла i Мяфодзiя, яна сведка першага тысячагоддзя хрысцiянства, тых часоў, калi яно яшчэ не было падзелена на Усходнюю i Заходнюю плынi. За больш чым 1000-гадовае выкарыстанне царкоўнаславянскай мовы ў набажэнстве ўвесь працэс вельмi ўдасканалiўся, трапары, кандакi, iрмасы, сцiхiры i iншыя формы царкоўнага спеўнага абыходку ўяўляюць сабой цэльную гарманiчную форму i, фактычна, не падлягаюць перакладу на iншыя мовы, у тым лiку на рускую i на беларускую. Хаця гiсторыi вядомыя такiя спробы. Так, у 1620 годзе ў Кiеве выйшла “Кнiга аб веры”, дзе былi прыведзены пераклады шэрагу малiтваў, у тым лiку i “Отче наш”. Аднак нi адна з гэтых спроб не дала плёну.

Разглядваемую сiтуацыю можна параўнаць з матэматыкай, якая мае сваю мову – мову формул. Любую формулу, скажам iнтэграл, можна патлумачыць, перапiсаць яе звычайнай пiсьмовай мовай. Але такая праца толькi б пагоршыла разуменне матэматычнага матэрыялу.

Ёсць яшчэ адзiн аспект праблемы – рэлiгiйны. Гэта – святасць царкоўнай мовы. Айцец Аляксандр Пачопка у артыкуле са зборнiка “Праваслаўе ў славянскiх культурных традыцыях ”пiша: “Царкоўнаславянскiя словы будучы святымi асвячаюць нашу родную мову. Яшчэ чарнарызец Храбр, гаворачы пра святога Кiрыла, указваў, што славянскiя пiсьмёны больш святыя, бо стварыў iх святы муж. Пакуль мы жывем малiтвамi святых, не загiнуць наша Вера, Айчына, Мова, Слова Божае. Дух Святы кiруе нас да вечнага Царства Нябеснага”.

Тэма нашай гаворкi ўвесь час вядзецца вакол праблемы пераходу БПЦ на служэнне на беларускай мове. Дазвольце запытаць у прыхiльнiкаў такога пераходу наступнае: чаму да гэтага часу ў самой Расii мова набажэнства не стала рускай, а вядзецца па традыцыi на той жа царкоўнаславянскай мове? Часткова я ўжо адказаў на гэтае пытанне. Дапоўню думкамi вядомых рэлiгiйных багасловаў. Вось што пiша святар Канстанцiн Буфееў: “Если мы начнём безжалосно насаждать новые формы, (рускую мову ў набажэнства – А.А.), а вместе с тем и новый дух, то произойдёт страшная вещь. Церковь перестанет быть святой и благодатной, потеряет преемство Священного Писания, которое единственно и делает её непогрешимой” (Сети “обновлённого православия”, М.,1995).

Вялiкае значэнне царкоўнай мове надаваў знакамiты духоўны настаўнiк нашай эпохi архiмандрыд Сафронiй (Сахараў). У ягонай кнiзе “Видеть Бога как он есть” ёсць такiя словы: “Если бы при совершении Литургии употребляли язык повседневности, то он порождал бы в душах и умах присутствующих реакции низшего плана – нашего физического существования”. Сафронiй вучыць нас, што “Слова Литургии и вообще молитв не суть только человеческие, но и данные Свыше. Церковный язык относится к сфере Божественного Бытия; он должен выражать Откровения Духа и им порождаемые умные видения”.

Найбольш правiльным шляхам царкоўнага развiццi на Беларусi я лiчу паступовую беларусiзацыю царквы шляхам утварэння беларускiх праваслаўных брацтваў па ўсёй краiне, стварэння беларускамоўных асветнiцкiх рэлiгiйных цэнтраў, далучэння да царкоўнага жыцця як мага больш беларускамоўных прыхаджан, свядомай iнтэлiгенцыi, увядзення прадметаў i курсаў накшталт “Закона Божага” ва ўсiх навучальных установах i г.д. Але падкрэслю галоўнае – плён з усяго гэтага будзе толькi тады, калi на працэс беларусiзацыі адгукнецца само насельнiцтва. Шлях да беларускай нацыянальнай царквы адзiн – праз утварэнне НЕЗАЛЕЖНАЙ НАЦЫЯНАЛЬНАЙ БЕЛАРУСКАЙ ДЗЯРЖАВЫ! Незалежнай не на паперы, а на самой справе.

А пакуль мы чуем толькi рускамоўнае БТ, рускамоўнае радыё i чытаем 99 % рускамоўных газет. Мы стваралi новы саюз з Расiяй, “какого ещё свет не видывал”, цяпер аб‘ядноўваемся з Расiяй у адну дзяржаву i ўпарта закрываем беларускiя класы, каб потым дачушка антыбеларускага татачкi заяўляла мне на лекцыi, што “Давайте читать по русски, ведь у нас двуязычие. А я в школе от белорусского была освобождена...”.

Вось такiя рэалii. I аўтарам лiстоў тыпу ”На дадзенай Богам мове” хацелася б нагадаць наступнае. Калi на “дадзенай”, дык давайце сапраўды апраўдаем нашае Божае прызначэнне i зробiм так, каб беларуская мова стала мовай беларускага народа. I калi ён загаворыць на ёй, то можаце не сумнявацца, што праваслаўныя святары ды i свята-ры iншых канфесiй без усялякiх высiлкаў будуць звяртацца да людзей на дадзенай iм беларускай мове.

Пасля славутага рэферэндума аб статусе беларускай і рускай моў на Беларусі і ўвядзення рускай мовы ў якасці дзяржаўнай пачаўся імклівы працэс выцяснення беларускай мовы з ужытку практычна з усіх сфер жыцця. Усё, што было зроблена па адраджэнню мовы за кароценькі прамежак часу дзеяння Закона аб мовах”, было загублена. З 1994 года ідзе працэс закрыцця беларускіх школ і класаў, перавод справаводства толькі на рускую мову. Ворагі беларушчыны радасна паціраюць рукі.

Неяк само сабой і згубіла актуальнасць пытанне аб беларусізацыі царквы. Ні да таго стала, ці што... Грамадскасць замаўчала і зноў перанесла сваю дзейнасць на кухонныя баталіі.

Не так па-рабскі паслухмяна аднеслася да вынікаў рэферэндуму сама царква. Канкрэтней – праваслаўная царква, бо я вяду гаворку тут аб ёй. Па-першае, на мой погляд, праваслаўнай царкве на Беларусі, якая толькі пачала ўставаць на ногі пасля бальшавіцкага генацыду, абсалютна не заслужана дастаецца ад пэўных колаў нацыянальна свядомых, але не падрыхтаваных грамадзян. Беручы на сябе смеласць быць суддзямі ў такіх далікатных пытаннях, як вера і царква і безапеляцыйна сцвярдзжаючы, што царква ўсяляк працівіцца беларускаму адраджэнню, што яна праводзіць палітыку Масквы, гэтыя людзі праяўляюць часта простую недасведчанасць, бо на самай справе ўсё зусім не так. Многія проста не ведаюць таго, што шэраг святароў ужываюць беларускую мову ў сваёй практыцы, вядзецца праца па перакладу Бібліі, набажэнства і трэбаў на беларускую мову. У Жыровіцкай духоўнай семінарыі багаслоўе і шэраг іншых прадметаў вядзецца на беларускай мове.

Вышэй я выказаў думку аб важнасці царкоўнаславянскай мовы ў праваслаўным богаслужэнні. Больш за тысячу гадоў служыцца літургія на мове Кірылы і Мефодзія – царкоўна-славянскай мове. І, зразумела, за гэты вялікі час богаслужэнне вырасла і выкрышталізавалася ў аб’ёмную, закончаную сістэму, якая спалучае і багаслоўе, і навуку, і паэзію, і шмат чаго іншага. Сотні тоўстых тамоў займае апісанне ўсяночнай, літургіі, гадзін, шматлікіх акафістаў, канонаў і іншых відаў богаслужэння. Сотні кніг прысвечаны тлумачэнню Святога Пісання, апісанню Жыцій Святых і іх вучэнняў. І ўся гэтая праца рабілася, ды і робіцца цяпер на царкоўнаславянскай мове. Таму, зразумела, адначасна перайсці на богаслужэнне з царкоўнаславянскай мовы на іншую мову проста немагчыма..

Аднак усё гэта не азначае, што мы павінны сядзець склаўшы рукі і нічога не рабіць у напрамку беларусізацыі царквы. Складанасць праблемы яшчэ і ў тым, што гісторыя не данесла да нас ні беларускай літургіі, ні ўсяночнай, ні беларускіх трэбаў. Мы ведаем толькі некалькі беларускіх калядных і велікодных кантаў XVI – XVIII стагоддзяў, якія аднолькава былі папулярнымі на Беларусі як сярод праваслаўных, так і сярод католікаў і уніятаў.

Часам, гаворачы аб беларускамоўных спевах у царкве, прыводзіцца прыклад уніі, як царквы, дзе яны адбываліся (гл., напрыклад, артыкул С. Марозавай “Моўная палітыка і практыка уніяцкай царквы ў Беларусі”. Зб. “З гісторыі уніяцтва ў Беларусі”, Мн. 1996, стар. 110). Але ні ў названым артыкуле, ні ў якіх іншых няма аніводнага доказу гэтаму сцвярджэнню. Каб узяць, скажам, “Херувімскую” і пачаць спяваць яе па-беларуску... Не так гэта і проста, і вельмі не проста. У большасці ж крыніц сцвярджаецца, што набажэнства уніяты праводзілі на царкоўнаславянскай мове. І толькі ў апошнія гады існавання уніі, перад раздзелам Рэчы Паспалітай, набажэнства ў уніяцкай царкве значна адыходзіць ад традыцыйнага, але не на карысць беларускай мовы, а польскай.

Такая няпростая сітуацыя з мовай беларускай у праваслаўнай царкве вымагае вельмі сур’ёзнага падыходу да перакладу царкоўных тэкстаў. На гэтую працу патрэбен не адзін год. І яна даўно ўжо вядзецца. Шмат зроблена ў гэтым напрамку Беларускім праваслаўным брацтвам Трох Віленскіх Мучанікаў, што існуе пры Свята-Петра-Паўлаўскім храме ў Мінску. Пры брацтве ёсць выдавецтва, дзе рыхтуецца да друку розная рэлігійная літаратура на беларускай мове. Кожны год, пачынаючы з 1994-га, выдаюцца беларускія праваслаўныя календары. Выходзіць штомесячны бюлетэнь “Ортапрэс”, міжнародны часопіс “Праваслаўе ва ўсім свеце” і іншая літаратура.

У сувязi са сказаным вiдавочна, што свецкiя ўлады выглядаюць значна горш, чым царкоўныя. Яны прадстаўляюць краiну, быццам бы i незалежную ад Расii, але ўпарта не жадаюць беларусiзацыi, размаўляюць выключна па-руску, а ўсялякiя там беларускамоўныя адзiнкi выглядаюць смешнымi донкiхотамi на iх прагматычна-здраднiцкім прарасейскiм фоне.

У «Царкоўным слове» (№ 5,1997 г.) на разглядваемую тут тэму быў змешчаны мой артыкул «На дадзенай Богам мове». І вось неўзабаве ў дванаццатым нумары той жа газеты быў змешчаны “разгромны” артыкул нейкай І.Кірылюк пад назвай “Действительно ли существует проблема языка в церкви?” І хаця я ў сваім артыкуле пісаў аб складанасцях пераходу на беларускую мову ў царкве, гаварыў аб непадрыхтаванасці нашых прыхаджан адразу ўспрыняць Святое Пісанне на роднай мове, І.Кірылюк абвінаваціла мяне ва ўсіх магчымых грахах і няпраўдах. Выказваючы, фактычна, прарасійскую, шавіністычную пазіцыю такіх адыёзных арганізацый, як Славянскі Сабор “Белая Русь”, ці Ліберальна-дэмакратычнай партыі Жырыноўскага, на трох старонаках газеты аўтарка жыруе на сваёй нянавісці да ўсяго беларускага і асабіста да Астапенкі, называючы мяне “под овечей одеждой поборника “царкоўнай мовы”. Па “канцэпцыі” спадарыні Кірылюк “...проблема языка, искусственно разжигаемая, существует не в реальной церковной жизни, а лишь на страницах прессы...Но нашлась заботливая рука, которая постаралась, чтобы грязная ложь о православии ... была перенесена со страниц “Свабоды” и “ЛІМа” и вылита на головы читателей “ЦС””. Прыхільніца дзяржаўнага статуса двухмоўя на Беларусі, аўтарка піша: “Примером того, как мирно и беспроблемно уживаются белорусско и русскоязычие в нашей церкви является повседневная жизнь храмов соседей – Свято-Духова и Свято-Петро-Павловского соборов”. Недасведчаны чытач можа падумаць, што і сапраўды адзін з гэтых храмаў беларускамоўны, а другі рускамоўны. На жаль, гэта зусім не так. У абодвух храмах набажэнства вядзецца аднолькава – на царкоўна-славянскай мове, а пропавядзі – на рускай. Адно што: у храме на Нямізе паступова ўводзяцца элементы богаслужэння на роднай мове (раз у месяц літургія і кожны тыдзень акафіст), а ў Кафедральным саборы – па-беларуску чытае пропаведзі а. Сергій Гардун. Аб гэтым я пісаў у сваім артыкуле ў “ЦС”.

Далей І.Кірылюк адкрыта раскрывае сваю няпрызнасць да ўсяго беларускага , да ўсяго нацыянальнага: “внутри церковной ограды есть только одна национальность – христианин.” Не дапускаючы нават думкі аб аўтакефаліі нашай царквы, яна піша: “Не является само по себе возбуждение подобной дискуссиии (аб мове і аўтакефаліі – А.А.), которую провоцирует автор (г.зн. – я), используя “ЦС” средством разделения, выявления церковных людей, которые будут “кричать об автокефалии”. І. Кірылюк, магчыма, не ведае, што беларуская мова была дзяржаўнай у нашай старажытнай беларускай дзяржаве – Вялікім княстве Літоўскім, на ёй выдавалася і Святое Пісанне – Біблія Францыска Скарыны. Хацелася б нагадаць у сувязі з гэтым словы з Дзеянняў Святых Апосталаў: “Ці ж ня ўсе, што гавораць, Галілеяне? Як жа мы чуем ад іх кожны сваю мову? Мы ж родам з Тарфіі, Лідзіі... , але ўсе мы чуем, як яны гавораць нашымі мовамі пра вялікія цуды Божыя.” (Дзеі 2: 7–11).

Пра неабходнасць выкарыстання роднай мовы ў богаслужэнні гаварыў пад час літургіі ў царкве “Усіх беларускіх святых” 1 сакавіка 1992 г. мітрапаліт БАПЦ а.Мікалай. Ён казаў: “Наша беларуская мова – мова святая і ёй належыць святое месца ў Праваслаўнай царкве.

І, нарэшце, апошняе, пра што хацелася б сказаць. Гэта – нядаўнія змены, якія адбыліся ў царкоўным богаслужэнні. З верасня 1997 года ў Свята-Петра-Паўлаўскім саборы на беларускай мове служаць малебен “За беларускі народ” і акафіст Тром Віленскім Мучанікам. Клопат гэты ўзяў на сябе настаяцель храма пратаіярэй а. Георгій Латушка і хор брацтва Трох Віленскіх Мучанікаў. Акрамя таго, рыхтуецца пераклад літургіі на беларускую мову. Пераклад гэты з царкоўнаславянскай мовы робіцца вядомым дзеячом у галіне беларусізацыі царквы пратаіярэем Свята-Духаўскага храма а. Сергіем Гардуном.

Ва ўсім гэтым застаецца дзіўным адзін факт. Не зразумела наступнае: дзе нашы адраджэнцы? Дзе свядомая праваслаўная інтэлігенцыя? Згаданы акафіст і малебен праходзяць у паўпустым храме. Прысутнічаюць на гэтай службе ўсё тыя ж бабкі, ды некалькі маладых людзей.

Таму трэба пачынаць з другога канца, пачынаць з нас саміх. А то атрымліваецца, што размоў пра царкву шмат, а вось каб прыйсці у храм, справіць службу, памаліцца па беларуску – дык ахвотнікаў мала. Навошта ж наогул ставіць пытанне аб беларускамоўным набажэнстве, калі самі спадары свядомыя беларусы яго ігнаруюць. Яно ёсць і трэба карыстацца такой магчымасцю.

Крытыка выказаных поглядаў на мову праваслаўнай царквы вядзецца ў сучасным друку часам людзьмі, якія стаяць на дыяметральна процiлеглых пазiцыях. Аналiзуючы iх змест, я прыйшоў да далёка не новай высновы: царкоўная дзейнасць i ўсялякая наогул палеміка на гэтую тэму напрамую звязаны з палiтыкай. I як бы не адхрышчвалiся ад палiтыкi аўтары шматлiкiх артыкулаў – iх палiтычная пазiцыя ўсё роўна праявiцца.

А можа iснуе магчымасць, калi не пазбегнуць палiтыкi, то хаця неяк зменшыць яе ўсціск? Як выказаць сваю думку максiмальна аб'ектыўна i далiкатна, не закрануўшы балючых струн свайго апанента?

Мабыць, менавiта ў гэтым i ёсць найвялiкшая цяжкасць любых дыскусiй. I як тут не згадаць "метадаў" прапаганды Святога Пiсання, якiя практыкуюць баптысты i iншыя пратэстанцкiя канфесii. Каму не знаёмая постаць жанчыны з Бiблiяй у руцэ, якая едзе з Вамi ў адным тралейбусе, гучна дэкламуе бiблейскiя тэксты i заклiкае, ледзь не з пагрозамi, верыць у Хрыста. А едуць з вамi розныя людзi – i атэiсты, i веруючыя, i проста тыя, якiя спяшаюцца на працу i рыхтуюцца да шматлiкiх будзёных спраў. У мяне, прынамсi, такая "прапаганда" пад'ёму рэлігiйнага энтузiазму не вызывае.

Прыведзены вышэй артыкул I.Кiрылюк з'яўляецца спробай крытыкi маiх думак, аднак ён увесь прасякнуты духам катэгарычнасцi i гэта, нават, адзначана ўва ўступным слове рэдакцыi: "автор к сожалению, как обычно случается у нас духовно немощных, претендует на исключительную правильность своих суждений" Ужо ў першых радках артыкула ставiцца пад сумненне само iснаванне праблемы мовы ў царкве: "У них (прыхаджан храмаў – А.А.) такой вопрос вызывает удивление и недоумение...» Але ж праблема ёсць, існуе цэлае кола людзей, якія лічаць неабходным увядзенне беларускай мовы ў набажэнства. Так, спадар А.Жукоўскі ў артыкуле пад назвай «Бог чуе нас па-беларуску» («Наша слова, 13 траўня 1998 г.) выказваецца за адназначнае вырашэнне гэтага пытання: беларусы павiнны звяртацца да Бога на роднай мове.

Праблема мовы ў царкве, безумоўна, ёсць. Зразумела, прыхiльнiкаў беларушчыны не шмат сярод прыхаджан, але ж iх – гэтых прыхільнікаў – не шмат i наогул у нашым дэнацыяналiзаваным грамадстве. Аднак яны ёсць. I за iх трэба ваяваць. Царква павiнна змагацца за кожную з чалавечых душ, рабiць усё магчымае для задавальнення нацыянальных патрэб кожнага свядомага беларуса. І калi гэта патрабуе дадатковых намаганняў, калi трэба пайсцi на пэўную ломку стэрэатыпаў – у нашым выпадку пераходу ў богаслужэннi на беларускую мову, то гэтага не варта пазбягаць, а iсцi да яго насустрач з адкрытым сэрцам.

І.Кiрылюк сама нагадвае аб тым, што ў РБ i руская, i беларуская мовы з'яўляюцца дзяржаўнымi. Але ў нас няма нiводнага праваслаўнага храма, дзе б служэнне вялося цалкам на беларускай мове. Дзе ж маё i многiх iншых канстытуцыйнае права на беларускамоўную лiтургiю, цi хаця б пропаведзь?

Зусiм дзiўнай выглядае логiка апаненткi па гэтаму пытанню. Яна робiць абсалютна незразумелыя з пазiцыi здаровага сэнсу вывады: "В свете данной статьи Конституции РБ, сама по себе постановка проблемы о переходе церкви на тот или иной язык... неправомерна и свидетельствует о тоталитарном подходе". Прабачце, але ж вiдавочна якраз адваротнае – менавiта таталiтарны падыход i ўяўляе сабай аднамоўе!

Неразуменне сутнасцi нацыянальнай iдэi, свядомае запалохванне чытача ўсiм нацыянальным сустракаецца ў разглядваемым артыкуле на кожным кроку. Напрыклад, яна пiша (пра мяне): "верник – кому и чему – национальной идее или истине?", не разумеючы таго, што нацыянальоная iдэя – складаючая, iстотная частка iсцiны. I зусiм не "бессмыслица" спалучэнне слоў "праваслаўны нацыяналiст". Бо нацыяналiст – у святле нашага разумення – можа быць i праваслаўным, i католiкам, i атэiстам. Аднак сваё апраўданне нацыяналiзм знаходзiць толькi ў хрысцiянстве, пра што i пiсалi знакамiтыя рэлiгiйныя фiлосафы М.Бярдзяеў, Н.Кляпенiн, І.Ільiн i iншыя. Больш падрабязна гэтае пытанне я буду разглядваць ніжэй, у раздзеле «Хрысціянства і нацыяналізм».

Аднак i не ва ўсiх адраджэнцаў знаходзяць падтрымку мае думкi. Атрымліваецца, што не задавальняюць найбольш нецярплiвых з нашых свядомых беларусаў мае аргументы адносна цяжкасцей пераходу ад служэння ў царкве на царкоўнаславянскай мове на беларускую. Як прыклад станоўчага вырашэння праблемы беларускамоўнага набажэнства, часта прыводзяць прыклад iмшы па-беларуску ў некаторых касцёлах.

На гэты конт, аднак, можна сказаць наступнае. З вялiкай нацяжкай можна назваць так званую беларускую мову ў касцёле беларускай. Бо звычайна святары – наколькi мне прыходзiлася слухаць – праводзяць iмшу з такiм моцным польскiм акцэнтам, што гэтую мову хутчэй можна назваць польскай з беларускай лексiкай.

Падкрэслю ў сувязi з гэтым і такую думку. Iмкненне да пераходу ў касцёлах на беларускую мову выклiкана зусiм не любоўю ксяндзоў да беларусаў. А абумоўлена чыста палiтычнай кан'юнктурай – iмкненнем дагадзiць самым "нецярплiвым адраджэнцам", задаволiць iх амбiцыi i як галоўны вынiк – зацягнуць у касцёл. I для iх не важна, што за вернiк прыбыў... Для iх галоўнае не вера i не тое, як уяўляе сабе чалавек Бога i наколькi ён аддана служыць Хрысту, а iстотны толькi факт прыналежнасцi да касцёла. У гэтым праяўляецца адвечная прага католiкаў да экспансii, да ўцягнення ў сваё лона "ўсiх i ўся". У праваслаўi не так. Праваслаўе – глубiнная вера, ёй ужо два тысячагоддзi i яна ўвабрала ў сябе вялiзны пласт духоўнасцi розных народаў i розных часоў. I стаць праваслаўным, толькi пераступiўшы парог храма, яшчэ далёка не дастаткова. Гэта доўгi працэс, якi вымагае ад чалавека вялiкага цярпення і працы. Таму i пераклады Святога Пiсання, што вядуцца пастаянна – не простая праца. Напрыклад, цяпер iснуе два пераклады на беларускую мову "Новага Запавету" – канадскi i наш, зроблены Васiлём Сёмухай. Але нiводзiн з iх нельга назваць дастаткова дасканалым. Цяпер вядзецца новы, трэцi пераклад Бiблейскай камiсiяй, якая выкарыстоўваючы вопыт папярэднiкаў, iмкнецца пазбегнуць iх памылак.

Як мы адзначылi – палiтычны фактар – важны элемент у працы касцёла. Але было б ня шчырым, калi абысцi палiтычны фактар у праваслаўнай царкве. У тым жа Свята-Пятра-Паўлаўскiм Саборы далёка не ўсе святары, як згаданы айцец Георгiй, прыхiльна ставяцца да беларускай мовы. Ёсць i такiя святары, што шчыра вераць iдэолагам вялiкадзяржаўнага праваслаўя i рух за нацыянальнае адраджэнне ў царкве лiчаць непатрэбным. Але гэта таксама вынiк шматгадовага iдэалагiчнага прэсiнгу Масквы. Адным словам, у царкве, як i ў грамадстве, адлюстраваны розныя палiтычныя плынi.

Не трэба думаць, што ўзнiкшая рэлiгiйная сiтуацыя ў нашай пакутнай Беларусi нейкая асаблiвая. Палiтычны фактар прысутнiчае i прысутнiчаў усюды i заўсёды. Так, у суседняй нам Украiне маецца аж тры розныя царкоўныя арганiзацыi, кожная з якiх праваслаўная. Гэта: Украiнская Праваслаўная Царква Маскоўскага Патрыярхату, Украiнская Праваслаўная Царква Кiеўскага Патрыярхату, Замежная Аўтакефальная Украiнская Праваслаўная Царква. Памiж iмi iдзе безупынная барацьба i пакуль не вiдаць анiякага прасвету. Вось дзе праблема!

Безумоўна, царкоўная нестабiльнасць i непаразуменне – вынiк агульнага палiтычнага крызiсу. У краiн з больш-менш стабiльнай сiтуацыяй у грамадстве нармалiзуецца i царкоўнае жыццё. Напрыклад, у Германii прыкладна палова католiкаў i палова пратэстантаў, але памiж iмi назiраецца вялiкая талерантнасць. Вядома, што ў гiсторыi не заўсёды было так. Бывала вельмi змрочна i, нават, трагiчна. Успомнiм, напрыклад, знакамiтую Варфаламееўскую ноч...

Вяртаючыся да пачатку гэтага раздзела хочацца сказаць нашым грамадзянам наступнае: людзi будзьце цярпiмымi адзiн да аднаго, паважайце погляды iншых i асаблiва будзьце далiкатнымi ў царкоўных пытаннях. Гэта, безумоўна, тычыцца i мяне самога, як i любога чалавека.

Раздзел 3. Пралегомены да ўсякай будучай тэорыі нацыналізму

І сярод багасловаў і сярод вучоных існуюць розныя погляды на су¬вязь паміж хрысціянствам і нацыяналізмам. Адно з распаўсюджаных меркаванняў грунтуецца на апостальскім прынцыпе адзінства народаў у Хрысце: “Дзе няма Грэка і Юдэя, абрэзання і неабрэзання, барбара, Скіфа, раба, свабоднага, але ўсе і ўва ўсім Хрыстос” (Новы Запавет, Каласянам, 3:11). Грунтуючыся на ўяўленнях аб нацыяналізме як з`яве ад¬моўнай, нясучай у сабе ідэю выключнасці сваёй нацыі, многія царкоўныя дзеячы пе¬расцярагаюць ад небяспепекі нацыяналізму. Яны лічаць, што Хрыстова еднасць можа быць прынесена ў ахвяру нацыянальнай ідэі. Напрыклад, у выступленні пратаіярэя У.Вараб’ёва на Багаслоўскай канферэнцыі ў 1994 годзе ў Маскве прагучалі такія словы: “Спакуса нацыяналізму зноў і зноў зводзіць асобных людзей і цэлыя народы. Для яго характэрны нацыянальная гар¬дыня, духоўная слепата і г.д.” Блізкія погляды на праблему нацыяналізму улас¬цівыя таксама і камуністычнай ідэaлогіі, хаця пабудавана яна на атэізме.

Другі пункт гледжання на праблему сувязі хрысціянства і нацыяналізму, якога прытрымліваецца і аўтар гэтага артыкула грунтуецца на ўяўленнях аб нацыяна¬лізме як станоўчай з`яве, на ўяўленнях аб ім як лепшым набытку цывілізацыі. І шлях да Бога ляжыць якраз праз крышталізацыю нацыянальнага, праз развіццё асаблівага Божага Дару – нацыяналізму.

У тым, што існуе такі дуалізм поглядаў, няма нічога дзіўнага. У гiсторыi не раз адно i тое ж азначэнне цi нават толькi выказванне для адных асоб, арганiза¬цый, народаў мела адзiн сэнс; для другiх – процiлеглы, а для трэцiх – i яшчэ нейкi iншы. Рэне Дэкарт казаў, што калi б фiлосафы дамовiлiся пра значэннi слоў, то ўсе iхнiя навуковыя дыскусii прыпынiлiся б.

У сувязі са сказаным лагічным было б паставіць першай задачай нашага даслед-вання аналіз паняцця, “нацыяналізм” і даць азначэнне нацыяналізму па магчымасці аб`ектыўна, без палітычнай афарбоўкі.

У азначэннi нацыяналiзму, як адмоўнай з'явы ляжыць сцвярджэнне: нацыяналiзм – гэта палiтыка накiраваная на развiццё варожых адносiн памiж нацыямi, iмкненне адной нацыi даказаць сваю перавагу над суседняй, асiмiляваць i заняволiць яе. Сучасныя апалагеты такой канцэпцыi звычайна прыводзяць фармулёўкi, узятыя з дарэвалюцыйных i савецкiх энцыклапедый, i спасылаюцца амаль заўсёды на тых жа расейскiх i савецкiх вучоных. Так, яшчэ ў дарэвалюцыйнай энцыклапедыi Ф.А.Бракгауза i I.А.Эфрона, нацыяналiзм апiсаны як " знамя дурных страстей". Далей прыводзiцца азначэнне нацыяналiзму з Вялiкай энцыклапедыi 1903 года: "Национализм... заключается в переразвитии национального чувства", пры якiм людзi "начинают переоценивать свою национальность, иногда и свою нацию и считают поэтому совершенно справедливыми всяческие для неё преимущества сравнительно с другими нациями" (падкрэслена мною – А.А.). Калi ўзяць гэтае азначэнне, то варта паставiць пытанне аб рознiцы памiж ім i тэрмiнам "шавiнiзм", якi прапаведуе "выключнасць сваёй нацыi i пагарду да iншых, распальванне нацыянальнай варожасцi" (С.М.Булыка. Слоўнiк iншамоўных слоў, Мiнск, 1993 г.). Менавiта шавiнiзмам адметная і расiйская палiтыка ХIХ – пачатку ХХ стагоддзяў. Гэтая рыса складалася ў рускiх паступова, праз доўгi гiстарычны адрэзак, пачынаючы з часоў татара-мангольскага iга. Некалi магутныя татары, жывучы працяглы час сярод славян, мелi з iмi самыя шчыльныя зносiны i найбольш з тымi, што гуртавалiся вакол Масквы. У вынiку – татары асiмiлявалiся з гэтай усходняй часткай славянства i знiклi як дзяржава, даўшы, аднак, жыццё, фактычна новай папуляцыi – рускай, якая ўзяла ў спадчыну ад татар iх неўтаймаванае імкненне да панавання над усім светам. Вынік, як мы ведаем, быў – к ХІХ стагоддзю Расія стала магутнейшай дзяржавай свету, а па тэрыторыі і самай вялікай.

Успомнiм, што ўяўляла сабой Расiя канца ХIХ-га стагоддзя. Гэта была магутная таталiтарная дзяржава, у якой шавiнiзм быў дзяржаўнай палiтыкай. Усякае iншадумства жорстка падаўлялася. З другога боку, гэты самы час адзначаецца шырокiм нацыянальна-вызваленчым рухам, развiццём нацыянальных культур, моў i асветы. Для афiцыйных улад усякае выступленне нярускiх народаў Расiйскай iмперыi са сваiх нацыянальных пазiцый наносiла чарговы ўдар па ўкаранёнай схеме, сутнасць якой у тым, што Расiя – выратавальнiца ўсiх суседнiх "занядбаных" народаў i што рускiя – гэта нацыя-гегемон. Каб апраўдаць вялiкадзяржаўную шавiнiстычную палiтыку, зняславiць нацыянальныя рухi, у слова "нацыяналiзм" i быў укладзены адмоўны сэнс. З тых часоў склалася i пастаянна навязвалася парадыгма: "Усё нацыянальнае – дрэнна i архаiчна, усё рускае – добра i прагрэсiўна". Характэрна, што тагачасныя iдэолагi i наогул тагачасная афiцыйная пазiцыя былi скiраваныя на ўспрыняцце імперыі, як само сабой зразумелага – "вялікай дзяржавы" і да яе карэннага люду, як да вялікага народа, якому слова "нацыя" зусім не да патрэбы. I, наадварот, да iншых народаў Расiйскай iмперыi – палякаў, беларусаў цi грузiн – тэрмiн "нацыя" стасаваўся толькi ў тым сэнсе, каб падкрэслiць iх непараўнальна меншую значнасць. Таму i ўсялякiя спробы малых народаў адрадзiць сваю дзяржаўнасць жорстка падаўлялiся, а барацьбiтоў за незалежнасць, за права "людзьмi звацца" называлi нацыяналiстамi, укладваючы самы дрэнны сэнс ў гэтае слова.

Бальшавiзм нездарма лёгка прывiўся на тэрыторыi Расiйскай iмперыi. Тут яго iдэi знайшлi спрыяльную глебу i ў першую чаргу яны закранулi нацыянальную праблему. Камунiсты, фанатычна кiруючыся iдэяй злiцця нацый i ўсталявання раю на зямлi, у любых праявах нацыянальнага, нацыянальных iдэй, нацыянальнасцi ўбачылi злейшага ворага сваёй утапiчнай канцэпцыi. I на працяглы час у савецкiм грамадстве быў вынесены прысуд нацыянальнай iдэi i, зразумела, нацыяналiзму. Для прыкладу, у Малой савецкай энцыклапедыi за 1938 г. канцэпцыя расiйскiх дарэвалюцыйных iдэолагаў прымае ўжо такi выгляд: "Нацыяналiзм – палiтыка эксплуататарскiх класаў, накiраваная да ўкаранення нацыянальнай варожасцi i нацыянальных сутыкненняў, да прамога нацкоўвання адной нацыi на другую".

Вобраз ворага, такi ўлюбёны камунiстамi, тут фармулюецца вельмi проста, лiтаральна так: "эксплуататарскiя класы" i "нацыяналiсты" – маўляў, адно i тое ж. I гэты вобраз ворага за гады панавання камунiстаў трывала засеў у свядомасцi людзей.

Далей – болей. Пасля 2-й сусветнай вайны нацыяналiстаў пачалi атаесамлiваць з ... фашыстамi, хаця апошнiя былi носьбiтамi зусiм iншай iдэалогii – iдэялогii Нацыя-нал-сацыялiстычнай партыi Германii i мелi скарочана назву "нацы". А што такое фашызм? У добра вядомай фармулёўцы (БелСЭ) гэта "адкрыта тэрарыстычная частка найбольш рэакцыйнай и агрэсiўнай iмерыялiстычнай буржуазii...крайнi шавiнiзм i расiзм". Як бачым, нават з гэтай савецкай фармулеўкi вiдаць блiзасць тэрмiнаў фашызм i шавiнiзм. Больш таго, я мяркую, што гэтыя iдэалогii, па сутнацi, аднолькавыя, яны адлюстроўваюць адну i тую ж з`яву. Толькi першая – фашызм адносiцца найбольш да гiтлераўскай Германii i некаторых яе сатэлiтаў, а другая – да Расiйскай iмперыi ды камунiстычнага Савецкага Саюза. I нiчога агульнага з гэтымі паняццямі слова "нацыяналiзм" не мае. Наадварот, нацыяналiзм – антыпод фашызму. Я хачу нават сказаць i буду гэта даказваць, што нацыяналiзм – лепшы з набыткаў цывiлiзацыi.

Найбольш грунтоўна даследваў праблему нацыi i нацыяналiзму выдатны расейскi мыслiцель Мiкалай Бярдзяеў. Вось яго словы: "Человек входит в человечество через национальную индивидуальность, как национальный человек, а не отвлеченный человек, как русский, француз, немец или англичанин. Человек не может проскочить через целую ступень бытия, от этого он обеднел бы и опустел бы. Национальный человек – больше, а не меньше чем просто человек...". I далей: "Национализм есть положительное благо и ценность, как творческое утверждение, раскрытие и развитие индивидуального народного бытия. Но в этом индивидуальном образе раскрывается всё человечество". (Судьба Росии, Москва, 1918 г.).

У гэтых радках сканцэнтравана ўся сутнасць нацыяналiзму. Менавiта ў адасобленым вобразе раскрываецца ўсё чалавецтва. Багацце чалавецтва менавiта ў разнастайнасцi i сталасцi нацый, як i багацце асобнага народа ў каларытнасцi, разнастайнасцi яго iндывiдуумаў. Толькi пры ўмовах iснавання раўнапраўных, творчых i сталых нацый магчымы iх партнёрскiя адносiны, саюзы i аб'яднаннi. Такiм шляхам ужо iдзе ўся Заходняя Еўропа. I таму шлях да касмапалiтызму – праз крышталiзацыю асаблiвасцей. Іншымi словамi, усяленскае мае сэнс толькi праз iндывiдуальнае.

Выказаная ісціна вельмі простая. Здзіўляе упартасць процістаяння ёй, што працягваецца да нашага часу, і асабліва на Беларусі. А яшчэ ў 1857 годзе беларус, паплечнік Кастуся Каліноўскага, рэвалюцыйны дэмакрат Сігізмунд Серакоўскі вельмі вобразна сказаў: “Думка, што розныя нацыянальнасці граюць тую ж ролю ў развіцці чалавецтва, як розныя інструменты ў аркестры, – вялікая думка. Няўжо першая скрып-ка надумаецца выключыць і заняволіць флейту, кларнет ці другую скрыпку, каб вы-ключна самой разыгрываць усе п’есы?” (С.Сераковский. ”Заграничные известия”. Журнал “Современник”, №4, 1857) .

У той жа кнiзе М.Бярдзяева сказаны словы, якiя павiнны стаць класiчнымi: "Национальность не может претендовать на исключительность и универсальность, она допускает другие национальности и вступает с ними в общение. Национальность входит в иерархию ступеней бытия и должна занимать своё определённое место, она иерархически соподчинена человечеству и космосу".

Важнасць i актуальнасць гэтых слоў з асаблiвай сiлай адчуваецца ў наш час. Успамiнаецца наступны выпадак. У 1988 – 1990-х гадах пачаўся працэс развалу савецкай iмперыi, якi характарызаваўся вялiкiм уздымам нацыянальна-вызваленчых рухаў ва ўсiх савецкiх рэспублiках. Паўсюдна вырасталi партыi нацыянальнай арыентацыi i Народныя франты. Аднак, нягледзячы на хаатычнасць i разнастайнасць гэтых рухаў, яна не былi iзаляванымi. Амаль адразу яны ўступiлi ўва ўзаемныя кантакты – "зносiны", як было вышэй сказана. У вынiку такiх кантактаў была створана мiжнародная арганiзацыя – “Кансультацыйная нарада заняволеных народаў Расiйскай iмперыi", пра якую я ўжо распавядаў у пачатку кнігі.

Я зноў узгадаў тыя нарады ў сувязі з праблемай нацыяналізму. Удзельнiкi нарад прадстаўлялi найбольш свядомую частку грамадзян сваiх рэспублiк, тых, каго i можна назваць нацыяналiстамi. Там я, у прыватнасцi, пазнаёмiўся з "класiчнымi" нацыяналiстамi з АУН. Большасць удзельнiкаў прадстаўляла СССР i таму рабочая мова была руская. Але часта гучала i англiйская. Цiкава, што малдаванiн з румынам добра разумелiся i на румынскай i на малдаўскай (гэта, фактычна, адна i тая ж мова). З палякам Войтэкам Стандо я размаўляў па-беларуску, а яму цiкавей было звяртацца да мяне на украiнскай, бо ён яе якраз вывучаў...

Адным словам, моўнай праблемы не было. Затое там уладарыла агульная атмасфера падтрымкi, жадання дапамогi кожнаму ў дасягненнi незалежнасцi яго краiны. У Талiне, пад час зiмовай адлiгi, мы стаялi побач з эстонцамi на барыкадах (тады якраз адбывалiся вядомыя падзеi ў Прыбалтыцы), у Тбiлiсi я разам з Валерам Буйвалам i Валерам Сядовым стаяў пад бел-чырвона-белым сцягам на мiтынгу Нацыянальна-дэмакратычнай партыi Грузii, якi адбываўся акурат насупраць рэзiдэнцыi Звiяда Гамсахурдзii. А ў местачковым горадзе Бурштын (Заходняя Украiна) нядрэнна пілася мясцовае пiва пад сяброўскiя размовы з цудоўнымi жыхарамi-бурштынцамi – скрозь "нацыяналiстамi".

Вось што такое сапраўдны нацыяналiзм.

Рэдка войны памiж народамi ўзнiкалi па вiне нацыяналiстаў. Наадварот, часцей за ўсё iх развязвалi тыя людзi, для якiх не iснавала паняцця нацыi, духоўнасцi, культуры. I не толькi адносна "малога" народа, якi яны заваёўвалi, але i свайго – "вялiкага". Гэта былi тыя палiтыкi, якiя выражалi iнтарэсы "залатога цяльца" – капiтала. Мы ведаем безлiч заваёўчых войн Рымскай iмперыi, потым тое ж паўтарылася ў Вiзантыйскай iмперыi, а пазней мы ўбачым, як карта зямлi перафарбавалася ў колеры, адпавядаючыя то французскiм заваёвам, то iспанскiм, то англiйскiм. Усе гэтыя iмперыi распалiся. Адной з апошніх iмперыяй, што захаваліся на пачатак ХХ стагоддзя, была Расiя. Углядзiцеся ў гiстарычныя карты – ад невялiчкага Маскоўскага княства яе насельнікі пашырылі свае ўладанні да непамернай велiчынi i дасягнулі Цiхага акiяна. Усю гэтую неабсяжную тэрыторыю рускiя саманазвалi Расiяй, – нягледзячы на існаванне карэнных жыхароў – цi то гэта якуты, цi то алтайцы, цi то эвенкi, паглынуўшы сотнi нацый i этнасаў. Затое цяпер Расiя ганарыцца "сваiмi" алмазамi ды нафтай. А паспрабуй не згадзіцца! Да слова, знакамітая Чачня не для ўсіх “бандыцкая” альбо “сепаратыцкая”, для некаторых яна стала нават сiмвалам, прыкладам гераiзму для абароны сваёй свабоды. У сваю чаргу праімперскiя правячыя колы ў хаўрусе з айчынным капiталам не былi б самiмi сабой, каб упусцiць такi важнейшы стратэгiчны i прамысловы аб'ект як Чачня.

Калi для капiтала галоўнае – памножыць гэты капiтал i чхаць яму на мараль i этыку, то для "малых" народаў галоўнае – адстаяць свой гонар i незалежнасць. Iнакш кажучы, з пукту гледжання "малой" краiны, вайна, што вядзецца супраць яе "вялiкай" краiнай, з'яўляецца агрэсiўнай, шавiнiстычнай. І, наадварот, дзеяннi "малой" краiны, накiраваныя на абарону сваёй Айчыны, прадстаўляюцца "вялiкай "краiнай як выступленнi кучкi нацыяналiстаў i тэрарыстаў.

Ёсць i iншая сiтуацыя, якая неаднаразова ўзнiкала пры распадзе савецкай iмперыi ды i цяпер працягваецца. "Малыя" нацыi сутыкаюцца лбамi, а "вялiкая", астаецца быццам бы i нi пры чым, хаця на самай справе з'яўляецца непасрэдным арганiзатарам бойкi. Прыкладаў шмат – гэта падзеi апошнiх гадоў у Грузii, Азербайджане, Малдове i iншых краiнах. Характэрна тое, што то тут, то там нам пастаянна "ненавязчиво" ўводзяць у вушы слова "нацыяналiзм". "Вялiкая" нацыя, карыстаючыся неабмежаванымi магчымасцямi доступу да сродкаў масавай iнфарамцыі, паспяхова даводзiць: "вось як дрэнна – нацыяналiзм"!

Жывёлы, як i людзi, таксама ўступаюць памiж сабой у бойку. Але яны ваююць толькi за ежу цi за права прадаўжэння роду. Для людзей жа вызначальным з'яўляецца фактар духоўны: рэлiгiя, традыцыi, нацыянальная годнасць. I гэтыя фактары часта бываюць мацней за само жыццё. Недзе ў 60-х гадах на Лайвэс алеi (алеi Свабоды) у г. Каўнасе малады чалавек ажыццявiў акт самаспалення. Ён гэта зрабiў таму, што надта любiў сваю Лiтву i не мог мiрыцца з тым, што яго народ трапіў пад савецкую акупацыю i страцiў незалежнасць.

Прыклады такiх самаахвярных учынкаў ёсць у кожным народзе. А калi iх ужо няма – то няма i народа.

Звярнуся зноў да памянутых мной даследчыкаў нашай тэмы. Вельмi блiзкiм да М.Бярдзяева быў I.Iльiн – таксама прадстаўнiк рускай эмiгранцкай iнтэлiгенцыi. Рэлiгiйны фiлосаф, I.Iльiн такую з'яву, як нацыя i нацыяналiзм, бачыць цалкам у святле Божага тварэння. Ён пiша: " Национализм есть уверенное и сильное чувство, что мой народ тоже получил дары Духа Святого, что он приял их своим и инстиктивным чувствилищем и творчески претворил их по своему…поэтому национализм проявляется прежде всего в инстинкте национального самосохраненения, и этот инстинкт есть состояние верное и оправданное… он подчинён законам добра и духа." Ільін вылучыў тры наступныя рысы нацыяналізму: любоў да гістарычнага мінулага і творчаскага чыну свайго народа, вера ў інстынктыўную і духоўную сілу свайго народа і воля да таго, каб свой народ быў дастойным членам у сям'і народаў Зямлі ("Свободно цвёл в Божем саду"). (И.Ильин. Наши задачи. Москва, 1992 г., з артыкула"О русском национализме").

Падсумоўваючы, мы прыходзiм да наступнай высновы: у аснове нацыяналiзму ляжаць паняцці дабра і любові. І найперш любоў да гiстарычнага аблiчча i творчага чыну свайго народа ва ўсёй яго сваеасаблiвасцi, iмкненне да таго, каб ён – народ – жыў творча, вольна i мiрна.

Мы можам цяпер даць i азначэнне нацыяналiзму, вызначыць яго галоўныя рысы. Гэта:

– любоў да свайго народа;

– любоў да свайго краю;

– гордасць за гiсторыю свайго народа;

– павага i адчуванне адметнасцi i непаўторнасцi сваёй мовы;

– любоў да сваёй Айчыны цi патрыятызм;

– вера ў Божае прызначэнне свайго народа;

– боль за няўдачы свайго народа i радасць за яго поспехi.

Як бачым такое вядомае паняцце, як патрыятызм, у нашым азначэннi ёсць толькi састаўная частка шырокай, касмiчнай з’явы – нацыяналiзму.

Прыведзеная карэляцыя паміж нацыяналізмам і патрыятызмам адзначалася і іншымі даследчыкамі. Так, у артыкуле Е.Гейзінга “Нацыяналізм у сярэднявеччы” (Беларускі гістарычны агляд. Т. 2, Мн. 1995) прааналізаваны паняцці patria (айчына) і natio (народ), і зроблена такая выснова: слова natio намнога шырэй, чым patria, хаця яны абазначаюць і блізкія паняцці. У XI ст. у Францыі напрыклад, слова patria абазначала графства ці іх групу і было эквівалентна слову terra (зямля). Слова ж natio не мела адміністратыўнага значэння, а адносілася да сферы пачуццяў, што потым і перарасло ў тую з’яву, што мы завем нацыяналізмам.

Нацыяналiзм знаходзiць сваё канкрэтнае ўвасабленне ў нацыi, як i нацыя стварае сваю духоўную i iдэалагiчную абалонку – нацыяналiзм.

Адзначым, што мы гаворым аб нацыяналiзме як аб духоўнай з'яве, аднак могуць запярэчыць, што ёсць i iншыя праявы духоўнасцi – культура, мова, эстэтыка i iншыя. Адносна гэтых паняццяў адразу можна сказаць і яны не iснуюць абстрактна. Культура, мова i ўсё iншае, што тычыцца духоўнай сферы, заўсёды нацыянальныя. Нацыя абуджае ў чалавеку найбольш моцныя пачуццi i творчыя сiлы, найбольшую гатоўнасць да вялiкiх учынкаў. Наогул, чалавек заўсёды актыўны i творчы толькi сярод уласнага народу, якi яго лепш разумее i лепш выкарыстоўвае.

Пасля найвышэйшай каштоўнасцi i бясконцага дабра – Бога, менавiта Нацыя ёсць найважнейшае дабро Чалавека. Удзелам у жыццi свайго народа чалавек вырашае сваё жыццё ва ўсяленскасцi, Боскасцi i ўдзельнiчае ў жыццi чалавецтва як сукупнасцi народаў.

Колькi слоў аб рознiцы памiж словамi народ i нацыя. Найбольш аптымальнай мы лiчым наступную парадыгму. Нацыя ўтварае народ толькi на той тэрыторыi, дзе яна дамiнуе перад iншымi нацыянальнымi групамi, якiя завуцца ў гэтым выпадку этнасамi. Так, у дзяржаве Беларусь жыве толькi адзiн народ беларускi. Беларусь не мае такiх народаў, як польскi, украiнскi i, нават, рускi. На Беларусi гэта звычайныя этнiчныя групы, а ўтвараюць народ яны адпаведна ў Польшчы, Украiне i Расii. Калi б было iнакш, то мы мелi некалькi народаў польскiх, некалькi народаў украiнскiх, некалькi рускiх (у дадзеным выпадку па два). Такое азначэнне “народа” ўносiць яснасць у гэтае пытанне, заблытанае "iнтэрнацыяналiстамi". Я маю на ўвазе кангрэсы, што не так даўно праводзiлi беларускiя камунiсты i iншыя прадстаўнiкi левых i прарасейскiх арганiзацый. Памятаеце? Калi не, дык нагадаю. На пачатку 90-х гадоў левыя сiлы аб'ядналiся ў адзiную палiтычную арганiзацыю – ДСПС (Рух за дэмакратыю, сацыяльны прагрэс i справядлiвасць). Туды ўвайшлi: Камунiстычная партыя Беларусi, Партыя камунiстаў Беларусi, а таксама розныя прарасейскiя арганiзацыi накшталт Славянскага Сабора "Белая Русь" i Саюза афiцэраў. I вось надумалiся яны склiкаць грандыёзны кангрэс, як бы парад левых сiл. Спачатку меркавалася правесцi "Кангрэс народа Беларусi". Потым "вырашылi", што на Беларусi не адзiн народ, а некалькi i пачалi ўжо склiкаць "Кангрэс народаў Беларусi". Зразумела тут адно: у барацьбiтоў за светлае будучае чалавецтва цалкам адсутнiчае разуменне такiх паняццяў, як нацыя i народ. А як яны збiраюцца рабiць славутае злiццё нацый, калi не ведаюць, што такое нацыя, а значыць i не ведаюць, што злiваць?

На заканчэнне адзначу: прагрэс у разуменнi неабходнасцi распаду Савецкай iмперыi i станаўлення моцных нацыянальных дзяржаў iдзе цяпер iнтэнсiўна на тэрыторыi ўсяго былога СССР. З гэтай нагоды у артыкуле Б.Лiўшыца "Долой империю" (Век ХХ и Мир. № 8, 1990) сказана наступнае: "В деле национальной консалидации Россия лет на сто отстаёт от Италии и Германии, лет на пятьдесят – от Турции. Наше время – это время распада имперского сознания русского народа и время становления сознания национального". Гэта было напiсана яшчэ ў 1990 годзе, а ў 1991 годзе савецкая iмперыя рухнула.

Вышэй я даў азначэнне нацыяналiзму, абагульнiўшы асноўныя вынiкi даследаванняў такiх класiкаў, як Н.Бярдзяеў, I.Iльiн. Аднак у праграмах многiх палiтычных партый ёсць не менш цiкавыя думкi наконт нацыянальнай праблемы i іншых, звязаных з ёй.

Вельмi грунтоўна i ўсебакова выкладзены разглядваемыя пытаннi ў праграмах нацыянальных партый, такiх, як: Польская нацыянальная партыя (Polska wspólnota narodowa, Polske stronnictwo narodowe. Zalozenia ideowe. 1990), Украiнская нацыянальная партыя (УНП), Беларуская нацыянальная партыя (БНП), (Праграма БНП, 1994 г.), Арганiзацыя украiнскiх нацыяналiстаў (АУН).

З праграмы Польскай нацыянальнай партыi: "...Чалавек iмкнецца да Бога як да найвышэйшага дабра i дасканаласцi сваёй Нацыi". Глыбока i грунтоўна раскрываецца ў праграме сутнасць нацыі i велiч яе творчага акта: "Нацыя вызваляе ў чалавеку наймацнейшыя пачуццi, творчыя сiлы, найвялiкшую гатоўнасць да вялiкiх учынкаў i самаахвяраванняў. У нацыянальнай супольнасцi чалавек задавальняе ўсе свае патрэбнасцi, мае поўнае пачуццё сiлы, радасцi i бяспекi. Чалавек з'яўляецца найбольш актыўным i творчым толькi ва ўласнай нацыi, якая яго найлепш разумее i найбольш эфектыўна выкарыстоўвае."

Выкладзеныя ў праграме ПНП думкi аб сутнасцi нацый, сутнасцi эвалюцыйнага шляху чалавецтва праз яго iснаванне ў нацыi добра дапаўняюць нашыя папярэднiя развагi i з'яўляюцца дадатковым аргументам на карысць майго погляду на працэс эвалюцыi чалавецтва, пра што будзе гаварыцца ў наступным раздзеле.

Сутнасць i азначэнне iдэалагiчнага падмурка нацыi – нацыяналiзму, з майго пункту гледжання, найбольш выразна раскрыта ў праграме Беларускай нацыянальнай партыi. Працытую наступны выраз з праграмы БНП, якi вельмi ёмка выражае сутнасць нацыяналiзму: "Нацыяналiзм – лепшая духоўная якасць асобы чалавека. Надышоў час вярнуць гэтаму слову яго спрадвечны станоўчы сэнс. Нацыяналізм гэта адданасць сва-ёй нацыі, нацыяналiзм – гэта змаганне нацыі за яе волю i незалежнасць, за яе духоўную i фiзiчную моц, за права нацыі быць роўнай сярод роўных."

Не сумняваюся, прыйдзе час i такое разуменне нацыяналiзму будзе не толькi партыйнай напрацоўкай, а прызнаным духоўным набыткам кожнага грамадзянiна i, нават, з часам знойдзе сваё адлюстраванне ў кожнай школьнай праграме.

Сучасныя веды аб чалавеку i грамадстве даюць нам падставу лiчыць, што гiсторыя ёсць паступовае пашырэнне i паглыбленне чалавечай сутнасцi. Зазiрнем у тыя дагiстарычныя часы, калi толькi ўтваралiся першыя аб'яднаннi людзей, першыя племянныя саюзы. У адрозненне ад жывёлы са статка сабе падобных, чалавек у сваiм племенi атрымаў вельмi важны атрыбут – сваё iмя. Спачатку гэта была адзiная, але iстотная якасць, якая азначала адметнасць, iндывiдуальнасць асобы з нейкай групы цi племенi. Трохi пазней у людзей з'яўляецца рэлiгiя. Першыя прымiтыўныя вераваннi атрымалi назву татэмiзму i былi выклiканы звычайнай рэакцыяй на невядомыя, магутныя сiлы прыроды. З гэтых часоў заўважаецца другая фаза расчаплення раней адзiнай супольнасцi першабытных людзей (старажытнага грамадства) – расчапленне асобных плямёнаў па тым сонме багоў, у якiя кожнае з iх верыла, г.зн. – па рэлiгii. Такiм чынам, яшчэ са старажытнасці людзi пачалi адрознiвацца не толькi сваiмi ўласнымi iмёнамi, але i веравызнаннем.

Прычым усе народы свету прайшлі шлях ад веры ў многіх багоў – політэізму (паганства), да веры ў адзінага Бога – монатэізму (хрысціянства, іслам, будызм, іудаізм, індуізм і г.д.).

Наступныя фаза эвалюцыi: утварэнне кастаў, класаў і іншых грамадскіх груп. Касты, напрыклад, характарызуюцца ўжо жорсткай iерархiяй памiж рознымi пластамi грамадства, якая вызначае амаль усе суадносiны памiж людзьмi. Такiм шляхам iшоў i Старажытны Егiпет, Iндыя, Еўропа – увесь свет.

I толькi многа пазней, як мы ўжо i падкрэслiвалi, утвараюцца народы, узнiкае паняцце нацыi як прыкметы агульнасцi людзей па мове, тэрыторыi, гiсторыi, традыцыях i звычаях. Пры гэтым нацыянальныя асаблiвасцi сталi iстотна ўплываць на ўзаемаадносiны людзей толькi, прыкладна з канца ХVIII ст. (фактычна з часоў французскай рэвалюцыi 1789 – 1793 г.) і асабліва выразна праявіліся ў ХIХ ст. i ў наш час.

Аднак праявы нацыяналізму можна бачыць і ў больш старажытныя перыяды, хаця гэтая з’ява і не сфармавалася тады ў сучасным выглядзе. Першая праява – развал Рымскай імперыі. Потым у сярэднявеччы мы бачым праяву палітычнага нацыяналізму як рэакцыю на імперскую палітыку Гогенштаўфенаў (1137 – 1254 гг.)

Працэс фармавання нацый i росту нацыянальных рухаў найбольш актыўна ішоў на працягу ўсяго ХIХ стагоддзя. Гэта адзначалася многiмi мыслiцелямi таго часу. Так, М.А.Славiнскi ў артыкуле "Русская интеллигенция и национальный вопрос" (Вехи, 1909 г.) пiсаў, што векавыя намаганнi нямецкiх ордэнаў не змаглi дэнацыяналiзаваць эстаў i латышоў, а "усилия польской государственности разбились о стойкость литовских и белорусских народных элементов". Славiнскi падкрэслiвае, што "На протяжении ХIХ века, особенно второй его половины, вместе с ростом политической свободы растёт и свобода национальная; вместе с укреплением прав и гарантий свободной личности укрепляются права и гарантии свободной национальности". Такiм чынам, робiцца выснова, што будучыня – за свабодным творчым развiццём чалавека ў нацыi.

ХХ стагоддзе яшчэ больш крышталiзуе нацыi. На пачатку ХХ стагоддзя мы бачым распад Аўстра-Венгерскай імперыі і ўтварэнне новых незалежных дзяржаў – Чэхіі, Аўстрыі, Германіі і іншых. Потым на працягу ўсяго ХХ стагоддзя працэс утварэння новых нацыянальных дзяржаў працягваўся і ў наш час дасягнуў кульмінацыі: у выніку развалу СССР утварылася 15 новых дзяржаў – па ліку саюзных рэспублік, і, відавочна, працэс гэты будзе працягвацца. Акрамя згаданых пераўтварэнняў, цяпер усё больш сур'ёзныя размовы вядуцца вакол праблемы Фландрыі ў Бельгіі, баскаў у Іспаніі і нават абмяркоўваецца магчымасць падзелу Канады на англамоўную і франкамоўную.

Iгар Шафарэвiч, вядомы як заўзяты абаронца расійскай iдэi, у артыкуле "Обособление или сближение?" (Зборнiк "Из-под глыб", YMGA-PRESS, Парыж, 1974 г.) са здзiўленнем пiша: "Совершенно неожиданно ХХ век оказался веком неслыханно обострившегося национализма" i працягвае: "Разрушение великих империй во все времена протекало параллельно обострению национального чувства отдельных входящих в них наций, обособлению этнических групп, стремлению их выделиться как самостоятельные нации".

Каб выратаваць iдэю "бяскрыўднасцi" рускай нацыi, адгарадзiць яе ад ярлыка шавiнiзму аўтар "Обособлений" робiць прыём, якi на пачатку распаду СССР i краху сацыялiстычнага лагера быў бы i дзейсным. Сутнасць яго логiкi ў тым, што ён абвiнавачвае ў антынацыянальнай палiтыцы ... сацыялiзм: "Национальная жизнь многих народов сейчас является жертвой именно той силы – социалистической идеологии".

Сацыялiзм, бясспрэчна, нанёс вялiкую шкоду нацыянальнаму руху, але няхай бы спадар I.Шафарэвiч адказаў, чаму ўсё нацыянальнае падаўлялася ў Расii яшчэ да 1917 г., калi сацыялiстычнай iдэалогiяй i не пахла? I наогул праблема "малога" народа, iснуючага ў асяроддзi "вялiкага" народа, пастаўленая яшчэ Огюстам Кашэнам, даследчыкам французскай рэвалюцыi, існуе i зараз ва ўсiм свеце. Iснуе праблема баскаў у Iспанii, фламандцаў у Бельгii i шмат iншых.

Усе гэтыя прыклады прыводзяць да лагiчнай высновы: такая з'ява, як нацыя i яе iдэялагiчная аснова – нацыяналiзм, ёсць з'явы пэўнай ступенi прагрэсу чалавечага грамадства, яго эвалюцыi. Нацыяналiзм – з'ява сучасная, з'ява духоўнага плана. Гэта iстотна якасны крок у бесконцым руху чалавека да Бога. Важнасць падзелу чалавечага грамадства на народы стала, фактычна, зразумелай толькi цяпер, хаця пра гэта сказана яшчэ ў Свяшчэнным Пiсаннi: " I напоўнiлiся ўсе Духам Святым, ды пачалi гутарыць iншымi мовамi, так як Дух Святы даў iм прамаўляцi...I здумелiся ўсе i дзiвавалiся, кажучы адзiн аднаму: Вось усе гэтыя, што гавораць, цi ж не Галiлейцы? Дык як жа мы чуем кожны сваю гутарку, у якой урадзiлiся: Парфяне й Мiдзяне й Элямiты, i жыхары Месапатамii, Юдэi, Каппадокii, Понту, Фрыгii, Егiпту, Лiвii, Кiрэнны, Рыму, Крыту i Арабii – але ўсе мы чуем, як яны гавораць нашымi мовамi пра вялiкiя цуды Божыя" (Дзеi 2:7–11).

Iдэолагi марксiсцка-ленiнскай фiласофii стварылi зручную для сябе класiфiкацыю перыядаў гiсторыi: першабытна-абшчынны лад, рабаўладальнiцкi, феадалiзм, капiталiзм, сацыялiзм i, нарэшце, камунiзм. Наш час паказаў штучнасць i несапраўднаць такога падзелу.

Зыходзячы з папярэднiх разваг, на мой погляд, гiсторыю чалавецтва больш правiльным было б падзялiць на тры перыяды, якiя вызначаюцца толькi адной галоўнай рысай – адносiнамi да рэлiгii. Я прапаную наступны ланцужок стадый эвалюцыi чалавецтва:

Полiтэiзм -->> Монатэiзм -->> Нацыотэiзм

Трэцяя стадыя – нацыянальны монатэiзм цi, нацыотэiзм. Гэта стадыя, ў якой мы з вамi цяпер жывем. Гэтая стадыя, дарэчы, хаця i вырасла з другой стадыi, мае шмат агульных рыс з першай. Такой рысай з'яўляецца нацыянальная адметнасць народа. Менавiта ў эпоху полiтэiзму iснавала адрозненне памiж рознымi плямёнамi па прыкмеце свайго сонма багоў, i гэта з'яўляецца ў нейкiм сэнсе нацыянальнай прыкметай. Праз паганства прайшлi ўсе народы i беларусы не з'яўляюцца выключэннем. Наадварот, не кожны народ можа пахвалiцца такой багатай народнай спадчынай, якую маюць беларусы. Сведчанне таму – унiкальнае, шматтомнае акадэмiчнае выданне "Народная творчасць", якое выходзiць ужо каля 15-цi гадоў. Водгукi паганскiх вераванняў захавалiся ў беларусаў да нашых дзён, а такiя святы, як Купалле i Каляды, адзначаюцца па ўсёй Беларусi штогод.

Больш таго, некаторыя рамантычна накiраваныя аматары беларушчыны лiчаць паганскiя традыцыi ледзь не адзiным нацыянальным багаццем. У некаторай ступенi гэта так, але не трэба забываць тое, што пра само iснаванне такiх багоў, як Пярун цi Ярыла, беларусы даўно забылiся i ў свядомасцi многiх пакаленняў Бог вызначаецца трыадзiнствам Айца, Сына i Святога Духа – наш народ ужо 1000 гадоў хрысцiянскi. I менавiта ў хрысцiянстве знаходзiць сваё выражэнне сэнс існаванне нацыі, пра што мы будем i далей весцi гаворку.

Цiкава адзначыць яшчэ i такую з'яву. Як мы ўжо казалi, на Беларусi ды i iншых посткамунiстычных краiнах у нацыянальных рухах iснуе вялiкае iмкненне да адраджэння паганскiх звычаяў. Ствараюцца з гэтай мэтай розныя таварыствы i аб'яднаннi, iдзе працэс вяртання народу яго традыцый. На мой погляд, такая з'ява зусiм натуральная i зразумелая, бо, калi гаварыць на мове дыялектыкi, трэцяя стадыя нашай класiфiкацыi – павiнна вынiкаць з першай як дыялектычны вiток развiцця (адмаўленне адмаўлення па Гегелю). Па-другое, пасля амаль 80-цi гадовага панавання камунiстычнага рэжыму ў краiнах былога СССР, наскрозь атэiстычнага рэжыму, якi прыпынiў натуральную эвалюцыю, iдзе працэс пазнання Бога, калi так можна мовiць, з нуля, гэта значыць, як i ў дзiцяцi – самых першых уяўленняў. А гэтыя ўяўленнi i пакiнулi нам народныя традыцыi i звычаi, дзiвам не выкарчаваныя камунiстычнымі ўладамі з нашай свядомасцi.

Падводзячы вынiк нашым разважанням карысна звярнуць увагу на магчымасць сiстэмнага апiсання каштоўнасцей чалавечага жыцця, якiя ўкладваюцца ў многаўзроўневую iерарахiчную сiстэму.

Умоўна эвалюцыю чалавечай сутнасцi можна праiлюстраваць на наступнай схеме:

БОГ Вышэйшы ўзровень

НАЦЫЯ Узровень 1

СЯМ’Я Узровень 2

ВЫТВОРЧЫЯ АДНОСIНЫ Узровень 3

Мы вылучылi чатыры ўзроўнi эвалюцыi чалавека. Найвышэйшы ўзровень – Бог. Гэта азначае, што найвышэйшай каштоўнасцю для чалавека з'яўляецца Бог i больш нiхто i нiшто. Чалавек iмкнецца да Бога як да найвышэйшай ступенi дабра, справядлiвасцi i дасканаласцi.

Узровень 1 азначае iснаванне чалавека ў нацыях, якiя створаныя Богам па Яго Вышэйшай задуме i з'яўляюцца найбольш вялікай каштоўнасцю i лепшым набыткам эвалюцыi чалавецтва. Чалавек iмкнецца да Бога праз развiццё i дабрабыт свайго народа, сваёй нацыi, а не як абстрактная касмапалiтычная iстота.

Узровень 2 нiжэйшы за першы ўзровень (узровень нацыi). Другi узровень – гэта ўзровень сям'i. Кожная нацыя складваецца з сукупнасцi сям’яў i без сям'i не iснуе чалавек. Па працягласцi ў часе другi ўзровень мае больш старажытную гiсторыю, але ён саступае першаму па сваёй значнасцi ў касмiчным маштабе. Нiжэй за ўсе ўзроўнi – узровень трэцi, найменш трывалы з усiх. Ён увасабляе вытворчыя адносiны памiж людзьмi, якiя ўласцiвы яшчэ першым прымiтыўным формам чалавечых супольнасцяў i вядомы раней часоў неалiту.

Сама па сабе iдэя, што чалавек iмкнецца да пазнання Бога, да ступенi поўнага злiцця з iм, выказвалася ў розных формах у многіх фiласофскiх i рэлiгiйных канцэпцыях, напрыклад, у вучэннях вялiкiх iндыйскiх гуру Рамакрышны i Вiвекананды. Пунктам "Амега" ў кнізе "Феномен человека" абазначаў мэту эвалюцыi чалавека – вышэйшую Божую сутнасць Тэйяр дэ Шардэн. Аднак тое, што гэты пераход павiнен адбывацца праз нацыянальную крышталiзацыю, з'яўляецца новым разуменнем сутнасцi эвалюцыi.

Не ўсе згодныя з гэтымi словамi Евангелля ад Iаана . Людзi здаўна падзялiлiся на матэрыялiстаў i iдэалiстаў. Апошнiя – гэта тыя, якiя лiчаць, што найперш было Слова цi iнакш – Бог.

У нашым жыццi iснуе дзве альтэрнатыўныя пазiцыi, погляды на тое, як трэба жыць i што трэба чалавеку найперш за ўсё. Матэрыяльнае цi духоўнае? Што галоўней?

Матэрыялiзм набiраў моц разам з росквiтам навукi i тэхнiкi. Вера ў неабмежаваныя магчымасцi навукi прывяла да ўзнiкнення рацыяналiстычнага погляду на магчымасцi чалавека. Адна з форм рацыяналiзму, якую знакамiты аўстра-амерыканскi эканамiст i фiлосаф Ф.А.Хайек назваў сцыентызмам, заснавана на празмерных спадзяваннях на магчымасцi чалавечага розуму. Сцыентысты лiчаць, што нават мараль, традыцыi i iншыя праявы духоўнага свету чалавека могуць кiравацца розумам. Хайек аргументавана даказаў безпадстаўнасць такога погляду, ён пiсаў: "Нормы морали являются не творениями человеческого разума, а определённым даром, которым наделила человека культура эвалюции" (Пагубная самонадеянность, Москва, 1994 г.).

Па сутнацi, Хайек пацвярджае бiблейскi пункт гледжання на зададзенасць норм маралi нам зверху (Божыя запаведзi!). Хайек адно замяняе слова Бог на слова "эвалюцыя". Ён прыходзiць да наступнага вываду: нiшто не можа быць абгрунтаваным, калi зыходзiць з вылучаных патрабаванняў навукi, i не толькi нормы маралi, але i мова, і права, i сама навука. Ф.А.Хайек усё сваё жыццё прысвяцiў змаганню з сацыялiзмам, доказам яго памылковасцi i згубнага ўздзеяння на чалавецтва. У сваiх даследаваннях Хайек выказаў шэраг думак, накiраваных на асэнсаванне трансцэндэнтнасцi чалавечай сутнасцi i неабходнасцi нацыянальнага жыцця – думкi вельмi важныя i для разумення прапануемай тут канцэпцыi. Справа ў тым, што менавiта сцыентычны погляд на нацыю вядзе да вядомай iдэi злiцця нацый. Вядомы ўкраiнскi фiлосаф Д.Чыжэўскi (зноў такi эмiгрант!) таксама падкрэслiваў: "Вечныя каштоўнасцi не з'яўляюцца такiмi аднастайнымi i просталiнейнымi, як лiчаць рацыяналiсты".

Я цалкам пагаджаюся з прадстаўнiкамi "рамантычнага" погляду на нацыю, якiя выказваюць аргументаванае меркаванне на памылкi i аднабаковасць рацыяналiстычнага погляду. "Ужо на ўзроўнi арганiчнага жыцця сустракаецца такое багацце розных формаў i тыпаў, што мы ясна ўсведамляем: наўрад цi можа iснаваць жыццё не толькi арганiчнае, але i чалавечае – iндывiдуальна-псiхiчнае i сумеснае, якое б такой разнаiтасцi формаў i тыпаў у сябе б не мела" (Д.Чыжэўскi, "Фiласофiя i нацыянальнасць", Культура, N 11 , 1993 г.).

Падзел на рацыяналiстычны i iдэалiстычна-рамантычны погляд у фiласофii знаходзiць сваё адлюстраванне i ў палiтыцы. Першы падыход – рацыяналiстычны, парадзiў адну з самых распаўсюджаных iдэалогiй у палiтыцы – лiберальна-дэмакратычную. Для лiбералаў характэрна iмкненне да культа матэрыяльных каштоўнасцяў пры поўным iгнараваннi нацыянальнай культуры. Для iх характэрны вядомыя нам яшчэ па камунiстычнай iдэалогii iнтэрнацыянальныя "агульначалавечыя каштоўнасцi", мары аб пабудове адзiнай безнацыянальнай дзяржавы. Гэтыя iдэi вельмi лёгка прыжываюцца ў краiнах, дзе ўладараць традыцыi бездухоўнасцi. Да такiх краiн адносiцца i Беларусь, духоўна апустошаная за гады панавання камунiстаў, краiна, дзе згублены рэлiгiйныя i нацыянальныя традыцыi, краiна, дзе людзi цураюцца сваёй мовы.

Наколькi далёка стаяць нашыя дэмакраты ад разумення першаступеннай важнасцi духоўнага адраджэння беларускага народа сведчаць iх дзеяннi i праграмы партый. Напрыклад, у праграме Аб'яднанай дэмакратычнай партыi (цяпер Аб'яднаная грамадзянская партыя) прынятай на 2-м з'ездзе партыі, у раздзеле "Культура" ёсць такая фраза: "АДП выступае за развiццё як беларускамоўнай так i рускамоўнай беларускай культуры". Прабачце, што гэта за такая рускамоўная беларуская культура? Калi чалавек пiша добрыя вершы цi раманы на рускай мове, хаця i жыве ў Беларусi, то ён уносiць уклад толькi ў рускую літаратуру, а не беларускую. Нельга называць Адама Мiцкевiча беларускiм паэтам, а не польскім толькi на той падставе, што ён нарадзiўся ў Навагародку. (Хоць у культуру Беларусі ў агульным плане Міцкевіч, зразумела, унёс вялікі ўклад).

Таксама i Фёдар Мiхайлавiч Дастаеўскi – выдатны рускi пiсьменнiк, але продкi ягоныя паходзяць з Брэстчыны. I, наадварот, Наталля Арсеньева, руская па нацыянальнасцi зрабiла значны ўклад у беларускую лiтаратуру.

Цiкавыя выказваннi адносна небяспекі рацыяналістычнай ідэалогіі ёсць у iдэолагаў расейскай нацыяналiстычнай арганiзацыi "Русское национальное единство (РНЕ)", хаця дзейнасць гэтай арганiзацыi выклiкае даволi неадназначную рэакцыю. Так, адзін з ідэолагаў РНЕ кандыдат тэхнiчных навук сп. С.Уладзiмiраў, падкрэслiваючы сувязь мондыялiсцкай iдэi адзiнай сусветнай нацыi з лiберальна-дэмакратычнай мадэллю адкрытага грамадства, адзначае, што гэта "дазваляе мiжнароднай фiнансавай элiце кантраляваць усе палiтычныя i эканамiчныя працэсы любой краiны" (Русский порядок // 1994, N6-7).

З мэтай дыскрэдытацыi нацыянальнай iдэi некаторыя iдэолагi лiберальнай дэмакратыi пры любой магчымасцi любяць параўноўваць нацыяналiзм з фашызмам. Для прыкладу дастаткова зазiрнуць у газету лiбералаў "Господин Народ" (1991, N12, стар.9.)

Я веру, што гэты брудны прыём, як i ўсё нячыстае, рана цi позна будзе выкрытым, а нацыянальнае адраджэнне нацый стане незваротным і пераможным працэсам.

Хацелася б на заканчэнне нагадаць пра выпадак з зямнога жыцця Iсуса Хрыста, які вельмі яскрава ілюструе разглядваемую праблему: "Нячысты паказвае Яму ўсе царствы Свету i кажа яму: усё гэтае дам Табе, калi, упаўшы, паклонiшся мне" (Мацвей 4:8,9). Але Збаўца не спакусiўся на заклiкi д'ябла. Дай Бог i нам вытрымаць i не спакусiцца.

Раздзел 4. Хрысціянства і нацыяналізм

У папярэднім раздзеле была выказана краевугольная думка: кожны народ мае нацыянальны iнстынкт, якi дадзены яму ад прыроды, а дакладней, ад Бога. У беларусаў такi iнстынкт таксама ёсць i праяўляецца ён у неўмiручасцi народных традыцый, фальклору, асаблiвасцях характару беларусаў, унiкальнасцю беларускай мовы.

I.Iльiн пiсаў, што "нацыянальная асаблiвасць па-свойму ўяўляе Дух Божы i праслаўляе Госпада..таму думка патушыць гэтую рfзнастайнасць (што спрабавалi зрабiць бальшавiкi – А.А.), можа нарадзiцца толькi ў духоўна мёртвай, хворай душы". Менавiта такая задумка ёсць спараджэнне душы злой i зайздроснай – усё роўна цi iмкнецца гэтая хiмера вайной падмяць пад сябе ўсе народы (нямецкi нацыянал-сацыялiзм) цi растварыць усе нацыянальныя культуры ў бясколернасцi i адсутнасцi разнастайнасцi (мондыялiзм, савецкi камунiзм). Адзначу, што i першае i другое не ўласцiва беларускай ментальнасцi. Наш народ, хаця й не меў працяглы час як нацыя нейкай вызначальнай назвы (русiны-лiцвiны-тутэйшыя-беларусы), тым не менш меў свой твар: iмкненне да незалежнасцi, да захавання сваiх традыцый, сваёй рэлiгii i iншых атрыбутаў таго, што мы азначылi як нацыяналiзм. У сувязi з тым вельмi дарэчы прывесцi трапныя словы не ўсiм вядомага цяпер хрысцiянскага фiлосафа Н.А.Кляпенiна: "Национализм это дар, данный целому народу и поэтому связывающий его, несмотря на индивидуальные различия людей, в единое целое. Как для отдельного человека правильный христианский путь заключается в развитии своего дара, так и для народа в развитии общего, всенародного дара. Целый народ более сложное явление чем отдельный человек. Поэтому и его дар более сложен и служение этому дару труднее. Но сущность служения остаётся одинаково оправданной“ ("Мысли о религиозном смысле национализма", Путь, Париж, 1927 г.).

З сутнасці сказанага, падкрэслю – сапраўдны нацыяналiзм не супярэчыць усяленскасцi. Наадварот, шлях да ўсяленскага кладзецца толькi праз нацыянальнае. Касмапалiтызм – пазiцыя тых людзей, што лiчаць сябе па-за нацыяй – на самай справе магчымы толькi ў iндывiдуальным развiццi кожнай нацыi. А што ёсць хрысцiянства? Хрысцiянства – гэта любоў, якая пашыраецца да ўсiх людзей, зблiжае iх; яно ўключае ўсю паўнату ўсяленскай любовi. Самае каштоўнае ў хрысцiянстве тое, што яно сцвярджае iндывiдуальнасць асобы. А нацыяналiзм – гэта iдывiдуальнасць цэлага народа i любоў да гэтай iндывiдуальнасцi. Такiм чынам, калi мы звяртаемся да нацыяналiзму, то яго сутнасць благаслаўляецца менавiта рэлiгiяй – сутнасць як любоў да iндывiдуальнасцi вышэйшага ўзроўню (па маёй класiфiкацыi). Як i звычайная любоў да бацькоў, да сям'i, да сяброў, нацыяналiзм ёсць пэўная ступень раскрыцця ўсяленскай любовi. Нацыяналiзм – асобы дар дадзены Богам цэламу народу, i ён – гэты дар – укладзены ў кожнага чалавека свайго народа i таму сцвярджаецца хрысцiянствам – вось у чым рэлiгiйная сутнасць нацыяналiзму.

Са сказанага вынiкае i наш абавязак як iндывiдуальнасцi непарыўна звязанай са сваiм народам. Кожны чалавек павiнен выявiць асабiсты Божы Дар быць асаблiвай праявай Божай Праўды. У гэтым i заключаецца рэлiгiйнае апраўданне нацыяналiзму.

Яшчэ раз падкрэслю i тое, што нацыяналiзм ёсць пэўная ступень (першы ўзровень) раскрыцця агульнай, усяленскай любовi. Як толькi мы адкiнем любую з iерархiчных ступеняў любовi, мы адразу адчуем непаўнацэннасць жыцця. Таму нацыяналiзм ужо ад нараджэння натуральна ўласцiвы кожнаму чалавеку. Іншая справа, што ў пэўных гiстарычных абставiнах пад уздзеянням розных грамадскiх табу гэтыя ўласцiвасцi могуць не раскрывацца цi, нават, падаўляцца. Але гэта ўжо пытаннi iншага кшталту.

А што ж беларусы? Няўжо гэты народ – за выключэннем адзiнак – цалкам пазбавiўся гэтага ўнiкальнага Божага Дара – паўнаты ўсяленскай любвi, якой ганарыцца i грузiн i лiтовец?

Я мяркую, што не. Тысяча гадоў нашаму народу як адметнай супольнасцi людзей са сваёй тэрыторыяй, мовай, гiсторыяй i iншымi атрыбутамi нацыi. I не зламаўся, ёсць ён – наш народ. Трэба толькi разбудзiць беларуса, вызваць у яго Божы Дар нацыяналiзму i – заквiтнее Беларусь.

Як жа iсцi далей? Я думаю, што развiццё нацыянальнага дару магчыма толькi ўва ўсведамленнi непазбежнасцi сiнтэзу рэлiгiйнага з нацыянальным, усведамленні нацыяналiзму як дзяржаўнай палiтыкi, нацыяналiзму – як падставы да ўсяленскай творчай iнiцыятывы, эканамiчных рэформ i развiцця культуры. Галоўным у станаўленнi беларусаў як нацыi, як адметнай супольнасцi людзей з'яўляецца не адраджэнне мовы, нацыянальнай свядомасцi ды гiстарычнай памяцi. Галоўнае – гэта абуджэнне Божага Дару, якi мы і завем нацыяналiзмам.

Артадаксальнымі хрысціянскімі веравызнаннямі я буду называваць такія канфесіі, пачатак якіх вядзецца ад апостальскіх часоў. Гэта – праваслаўе і каталіцызм. Адзначу: ў англійскай мове тэрмін orthodox church служыць для абазначэння толькі праваслаўя. Вышэй ўжо гаварылася аб асэнсаванні нацыяналізму ў хрысціянстве. Пры аргументацыі мы выкарыстоўвалі спасылкі на праваслаўных аўтараў, але можна сцвярджаць, што і ў каталіцызме нацыяналізм знаходзіць сваё абгрунтаванне. Гэта бачна на прыкладах дзяржаў, дзе маюцца моцныя каталіцкія традыцыі – Італіі, Іспаніі, Францыі і іншых. Кожная з гэтых дзяржаў характарызуецца і моцнымі нацыянальнымі адзнакамі. Характэрна, што нацыянальныя традыцыі пачалі ўхваляцца католікамі, як адказ на пратэстанцкі раскол у царкве і вядуць свой пачатак недзе з Венскага Сабора 1311 – 1312 гг. На Пізанскім саборы 1409 года адзінства каталіцкай царквы было дасягнута менавіта паводле нацыянальнага фактара. Канчаткова пазбавіўшыся схізмы і вылучыўшы з сябе непакорных пратэстантаў, каталіцызм канчаткова аформіўся як саборны рух. Яшчэ раней у Візантыі ўтварылася і саборная праваслаўная Царква. Пад саборнасцю, ці інакш яшчэ кажуць – кафалічнасцю, звычайна разумеецца ўсяленскасць Царквы, аб’яднанне хрысціян як у часе, так і ў прасторы. Саборнасць азначае таксама паўнату, цэльнасць Царквы, якая не патрабуе дапаўненняў. Менавіта гэтае апошняе азначэнне выкарыстоўваецца звычайна ў дачыненні да Хрыстовай Царквы. Аднак у шырокім значэнні, слова «саборнасць» выкарыстоўваецца не толькі ў адносінах да Царквы, абазначаючы еднасць у прасторы і ў часе і для іншых сутнасцей.

Саборнасць (кафалічнасць) Царквы бярэ свой пачатак яшчэ з апостальскіх часоў – у цэрквах таго часу існавала ўсё галоўнае, што адлюстроўвае сутнасць сапраўднай Хрыстовай Царквы. Сем усяленскіх сабораў распрацавалі і зацвердзілі дагматы саборнасці. Аднак сапраўднага размаху саборны рух як на Захадзе, так і на Усходзе дасягнуў недзе ў сярэднія вякі (Пізанскі і Базельскі Саборы ў католікаў, утварэнне аўтакефальных Маскоўскай мітраполіі і Наваградскай у ВКЛ).

Такім чынам, пасля 1054 года (года царкоўнага падзелу) і на Захадзе і на Усходзе ўтвараюцца незалежныя царкоўныя арганізмы, якім уласціва саборнасць. Агульнасць крыніц саборнасці адзначаў выдатны рускі філосаф ХІХ стагоддзя Уладзімір Салаўёў. Ён пісаў: “нет никокого принципиального и справедливого основания для антагонизма между папским единовластием и соборным началом Восточной Церкви. Правильная соборность, как адна из существенных форм церковного действия, не исключает никакого иного начала и никаким другим началом не исключается. В этом смысле соборность признавалась и представителями церковного единовластия – римским папом” (В.Соловьёв. О христианском единстве. М., 1994).

У адрозненне ад свайго сучасніка М.Бярдзяева, У.Салаўёў не бачыць у нацыяналізме жыватворнага пачатку, пэўнай стадыі ўсяленскай хрысціянскай любові і лічыць яго адвольным паняццем, што зацвярджае нацыянальнае як процілегласць універсальнаму (касмапалітызму). Хаця ў адносінах да патрыятызму Салаўёў мяняе свае меркаванні на процілеглыя і сцвярджае, што сапраўдная ідэя патрыятызму выводзіцца з сутнасці хрысціянскага пачатку на падставе натуральнай любові і маральнага абавязку да сваёй Бацькаўшчыны. Тут мы бачым амаль поўнае супадзенне з прапануемай намі канцэпцыяй (раздзел 1), калі замяніць слова “патрыятызм” у Салаўёва на “нацыяналізм” і лічыць патрыятызм вытворным ад апошняга. Зноў сутыкаемся з неадназначнасцю у фармуліроўках тэрмінаў.

Калі прыняць нашае азначэнне нацыяналізму, прыходзім і да важнай уласцівасці нацыяналізму – яго саборнасці. Паняцце саборнасці ўласціва кожнай нацыі і яе ідэалагічнай абалонцы – нацыяналізму для кожнай нацыянальнай дзяржавы. І ў дачыненні да нацыі саборнасць якраз азначае адзінства нацыі ў прасторы і часе, яна азначае знітаванасць кожнага прадстаўніка свайго народа з іншымі людзьмі сваёй нацыі па ўсім свеце, а таксама нябачную повязь часоў, якая вызначаецца памяццю продкаў. Беларусы таксама займаюць належнае ім месца ў Божым тварэнні народаў. Першы з’езд беларусаў усяго свету, які адбыўся ў ліпені 1993 года, яскрава падцвердзіў тэзіс аб саборнасці беларускай нацыі. Цікава ў сувязі з гэтым адзначыць і тое, што беларусы адчуваюць сябе сапраўды беларусамі, жывучы за мяжой ці выязжаючы за мяжу. Жыхары ж самой Беларусі ў меншай ступені ўсведамляюць сваю нацыянальную адметнасць, што з’яўляецца вынікам шматгадовай ідэалагічнай апрацоўкі людзей, накіраванай на “зліццё” нацый, праз ліквідацыю беларускай нацыі.

Прывабная ідэя яднання нацый у Хрысце, была падтрыманая ідэолагам хрысціянскага сацыялізму Сяргеем Булгакавым: “Инстинкт национальности, из слепо-го становясь зрячим, переходя в сознание, переживается как глубинное, мистическое влечение к своему народу, как любовь, не в скудном, моралистическом понимании рационалистической этики, как некоторый вид эроса, рождающего крылья души, как нахождение себя в единстве с другими, переживание соборности” (С.Н.Булгаков. Христианский социализм, Новосибирск, 1994).

Аднак С.Булгакаў, следам за У.Салаўёвым адрывае саборнасць нацыі і нацыяналізму ад саборнасці Царквы, лічачы першую прыкметай ніжэйшай і стыхійнай сутнасці, якая прынцыпова адметная ад “адзінай і сапраўднай” кафалічнасці Царквы.

Аб’яднанне абедзвюх праяваў саборнасці – і нацыяналізму, і хрысціянства, – магчыма з пазіцыі азначэння нацыяналізму, прыведзенага намі вышэй. Іх непарыўная сувязь становіцца асабліва відавочнай на першым іерархічным узроўні эвалюцыі па нашай класіфікацыя (раздзел 2). Такім чынам, нацыяналізм становіцца пэўнай праявай хрысціянства, уключаецца ў хрысціянскае Быццё, становіцца часткай Усяленскай Царквы. Такі падыход вядзе да аб’яднання абодзвюх прыведзеных вышэй азначэнняў саборнасці.

Праваслаўе і каталіцызм уяўляюць сабой канфесіі, галоўнай адмет¬насцю якіх з’яўляецца саборнасць. Вышэй гаварылася таксама і аб тым, што нацыяналізм шчыльна звязаны з артадаксальным хрысціянствам і находзіць у ім сваё абгрунтаванне. Якія ж адносіны мае нацыяналізм да пратэстанцтва?

Узнікшы ў свой час як рэакцыя на абсалютызм каталіцкай іерархіі і неабдымную моц каталіцкіх дагматаў, пратэстантызм парваў з царкоўнымі традыцыямі і звярнуўся непасрэдна да народа, да яго непасрэдных праблем. Менавіта пратэстанты першымі распачалі адукацыю грамадзян на іх роднай мове. Яскравым прыкладам з’яўляецца шырокі народны рух на чале з Янам Гусам у Чэхіі (ХІV стагоддзе), рэфармацыйны кальвінісцкі рух у ВКЛ (ХVІ стагоддзе). Кальвінізм наогул шырока распаўсюдзіўся ў сярэдневяковай Беларусі, дастаткова ўспомніць князя Радзівіла Чорнага ды і многіх іншых прадстаўнікоў беларускай шляхты, якія вядомыя таксама і сваёй асветніцкай дзейнасцю. Аднак прагматызм, уласцівы пратэстанцтву, не змог завалодаць масамі, бо не нёс той духоўнай глыбіні, якoй насычаны артадаксальныя рэлігіі. Усходнія славяне – у тым ліку і беларусы, у адрозненне ад заходнееўрапейскіх народаў вельмі схільныя да рамантызму і больш за заходнія народы ўспрыймальныя да ідэалізму і дагматаў Святога Пісання.

Што ж тады стала прычынай, якая зблізіла пратэстанцкі Рух з нацыяналізмам? Адразу адзначым, што не рацыяналізм і не секулярная сутнасць пратэстанцтва сталася таму прычынай. Абставін тут некалькі.

Па-першае, гэта з’ява, уласцівая ўсім рэфармацкім рухам, усім схізмам і наогул розным адхіленням ад артадоксальнай рэлігіі – з’ява пераацэнкі каштоўнасцей, вобразна кажучы, пераносу цэнтра цяжару на другасны, знешні бок рэлігіі. У прыватнасці, многія пратэстанцкія плыні, кіруючыся Адкрыццём Іаана Багаслова, засяроджваюць асноўную ўвагу на будучым Страшным Судзе і наступленні Тысячагадовага Валадарства Божага. Гэтая тэма, напрыклад, – галоўная для адвентыстаў 7-га дня.

Вера ў Тысячагадовае Валадарства Божае на думку многіх даследчыкаў з’яўляецца крыніцай нацыяналізму. Нацыяналізм разглядваецца як свецкі спадкаемца руху за 1000-гадовае Валадарства Божае. Не дачакаўшыся другога прышэсця Хрыста, некаторыя, а гэта большасцю людзі, хто мае вельмі павярхоўныя веды аб хрысціянстве, ці нават атэісты, ўзнёслыя мары і спадзяванні на прыход Месіі пераносяць (трансфармуюць) на сваю нацыю – тым самым замяняючы гэтыя спадзяванні нацыяналізмам. Энтані Сміт, які прысвяціў праблеме нацыяналізму цэлую кнігу (фонд Сораса пераклаў яе на беларускую мову пад назвай “Нацыяналізм у ХХ стагоддзі”. (Мн., 1995), лічыць памылкай тэорыю нацыяналізму як трансфармацыю веры ў тысячагадовае Валадарства Божае і даказвае. што гэтыя рухі ў вялікай ступені незалежныя, хаця часта перакрыжоўваюцца .

У падставе канцэпцыі прыхільнікаў шчыльнай сувязі паміж нацыяналізмам і рухам за тысячагадовае Валадарства Божае ляжаць наступныя агульныя рысы гэтых рухаў: сацыяльная справядлівасць, любоў да свайго народа, спадзяванне на кардынальнасць змен, якая патрабуе папярэдняй падрыхтоўкі, выхавання новай маралі. Так, даследчык нацыяналізму Е. Кедуры сцвярджае, што толькі поўнае скасаванне старога ладу, толькі рэвалюцыйны падыход, актывізацыя чалавечай дзейнасці яднаюць нацыяналізм і Рух за тысячагадовае Валадарства Божае.

Важным пытаннем з’яўляецца аналіз сацыяльнага складу двух разглядваемых Рухаў. Не зусім можна пагадзіцца з думкай Э. Сміта аб тым, што існуе падабенства ў сацыяльным складзе нацыяналізму і Руху за тысячагадовае Валадарства Божае. Ён лічыць: ядро людзей, што прадстаўляюць абодва Рухі, складаюць тыя, якія стаяць на краі грамадства – сяляне, рабочыя, і наогул пралетарыі. У дачыненнях да рэлігіі гэта ў пэўнай ступені так – успомнім хаця б евангельскую ісціну: “апошнія стануць першымі”. Аднак нацыяналістычныя рухі, амаль заўсёды ўзнікалі ў выніку дзейнасці інтэлектуальнай вярхушкі грамадства. Э.Сміт сам сабе супярэчыць, сцвярджаючы трохі ніжэй іншае: “нацыяналізм звяртаецца да больш адукаваных і заможных гарадскіх колаў у адрозненне ад Руху за тысячагадовае Валадарства Божае”. І далей: “...у большасці выпадкаў нацыяналізм з’яўляецца гарадскім рухам сярэдніх класаў“. У пэўнай ступені гэта ўсё ж вынік уздзеяння вышэйшага інтэлектуальнага пласта грамадства.

Можна вылучыць дзве альтэрнатыўныя пазіцыі адносна абодвух рухаў. Першая: паміж рухамі існуе безумоўная сувязь, карэляцыя, якая асабліва яўна праяўляецца на ўзроўні ніжэйшага і, магчыма, часткова сярэдняга класу. Аднак, гэтая сувязь не носіць агульна гістарычны і геаграфічны характар, часта ўяўляе выпадковы характар. Аб’яднанне народа вакол нацыянальнай ідэі, што ёсць вышэйшая мэта нацыяналістаў, адрозніваецца ад аб’яднання людзей, якія вераць у надыход Валадарства Божага. У гэтым і адрозненне пратэстанцтва ад праваслаўя і каталіцызму, у якіх сувязь з нацыяналізмам уяўляе сабой глыбінную сутнасць і абгрунтоўваецца на ўзроўні ўсяленскай любові і вертыкальнага імкнення да пераходу на вышэйшы ўзровень іерархічнай піраміды тэорыі стадый.

Рознасць паміж рухам за тысячагадовае Валадарства Божае і нацыяналізмам, такім чынам, істотная і ляжыць у іх мэтах – для першых гэта вера ў лепшую будучыню, што чакае людзей ужо ў іншым свеце (пасля прыходу Хрыста); для другіх важна выхаванне і ўдасканаленне новага чалавека ў зямным быцці.

Ёсць, аднак, і другая рыса пратэстантызму, якая збліжае з ім нацыяналізм больш, чым праваслаўе ці каталіцызм. Гэтая рыса – адсутнасць у пратэстантаў неабходнасці шматгадовага ўвацаркаўлення, даступнасць яго ідэалогіі шырокім масам, прастата і яснасць падачы евангельскіх ісцін, якія не вымагаюць істотнага духоўнага подзвігу – што вельмі важна для праваслаўных, і ўвасабляецца ў жыціях святых, мучанікаў і праведнікаў.

Сакральная духоўная глыбіня хрысціянства і каталіцызму ўзрошчвалася вякамі. Яшчэ са сваіх ранніх часоў, артадаксальнае хрысціянства гартавалася ў барацьбе з рознымі адхіленнямі ад яго, ерасямі і схізмамі. Напачатку мы бачым барацьбу з гносцітызмам, які аб’ядноўвае ідэі элінізму з усходнімі рэлігіямі і спрабуе ў гэтым рэчышчы тлумачыць хрысціянства. Пратаіярэй А.Шмеман у кнізе “Исторические пути православия” (М., 1993) дэталёва прааналізаваў усе раннія схізмы і іншыя спробы рэфармацыі хрысціянства і адзначае следам за гносцікамі вучэнне Маркіёна, які стаяў на пазіцыі дуалізму Старога і Новага Запавету. Потым з’яўляецца монтанізм – першая ерассю на базе эсхаталагічных уяўленняў. Найбольш значнай ерассю – папярэдніцай многіх сучасных пратэстанцкіх плыняў, – з`яўляецца арыянства (ІІІ стагоддзе). Арыян з`яўляўся перакананым монатэістам і зводзіў Божую вечную Сутнасць Хрыста да яго зямнога існавання ў часе, – як Сына, але звычайнага чалавека і таму не Бога. Пазней (V ст.) мы сутыкаемся з адваротным вучэннем – монафізіцтвам, што вызначае толькі Божую сутнасць Хрыста. Гэтыя ерасі, як і вялікая колькасць іншых, рана ці позна знікалі, але карысць ад іх была: вынікам стала “загартаванасць” праваслаўя і каталіцызму, вытанчанасць Сімвала Веры і іншых асноўных дагматаў, якія пратрымаліся больш за тысячу гадоў і дайшлі да нас у амаль нязменным выглядзе.

З другога боку ў XV стагоддзі ерасі, існаваўшыя ў І тысячагоддзі ад Ражства Хрыстовага, знайшлі і сваё якаснае ўвасабленне ў новай, трэцяй хрысціянскай плыні – пратэстанцтве, якое ўзнікла як рэакцыя на жорсткую іерархічную сістэму артадаксальнага хрысціянства, характэрную найперш рыма-каталіцызму. Апошняя акалічнасць тлумачыць і той факт, што пратэстанцтва сфармавалася менавіта ў каталіцкім асяродку.

Моцная духоўная арганізацыя артадоксаў служыла тормазам працэсу ўтварэння нацый і нацыяналістычнай ідэалогіі. Пратэстанты зламалі гэты бар`ер, павярнуліся тварам да народа і, як гаварылася вышэй, сталі носьбітамі нацыянальнай рэлігі ў некаторых краінах. Аднак гэты працэс ішоў побач з адмаўленнем больш чым тысячагадовай духоўнай спадчыны як Усходняй, так і Заходняй Царквы і прыўнёс непазбежную дэвальвацыю духоўнай эвалюцыі для нацыянальных дзяржаў. І нездарма пратэстанцтва існуе цяпер у выглядзе безлічы сект, розных рэлігійных арганізацый, якія хутка ўзнікаюць і гэтак жа хутка знікаюць. Як пісаў Э.Сміт: “Спроба рэфармаваць рэлігію сканчаецца яе знікненнем”.

Трэба яшчэ адзначыць, што падабенства паміж рэфармізмам і раннім нацыяналізмам з`яўляецца і ідэалагічным і сацыяльным. Па-першае, абодва рухі выкарыстоўваюць эвалюцыйную схему. Рэфармісты лічаць, што чалавек знаходзіць сваю сапраўдную сутнасць у разуменні боскага прызначэння і яго мэтаў у гісторыі. Гэтаксама і нацыяналізм прадугледжвае няспынную барацьбу за нацыянальную аўтаномію і самавызначэнне, за абуджэнне сапраўднай супольнасці і салідарнасці . Згодна з прапанаванай намі тэорыяй стадый, можна аб’яднаць выказаныя погляды адносна рэфармацыі і нацыяналізму, калі ў разуменне боскага прызначэння чалавека дадаць нацыянальнае ўсведамленне ў гэтым прызначэнні.

Разважаючы аб шляхах хрысціянства на Беларусі, я буду гаварыць у першую чаргу аб праваслаўі, бо менавіта гэтае адгалінаванне хрысціянства з’явілася на нашай зямлі першым: Кіеўская Русь прыняла хрысціянства з Візантыі, якая прадстаўляла ў той час Усходнюю Царкву і ўжо тады па многіх параметрах адрознівалася ад Заходняй Царквы з цэнтрам у Рыме.

Адзначым, што Полацк яшчэ з Х стагоддзя імкнуўся да незалежнасці ад Кіева, якая пры Усяславе Чарадзею была юрыдычна замацаваная (1097 г.). Падзел хрысціянства на праваслаўе і каталіцызм (1054 г.) не крануў Беларусь, бо ў ёй на пачатку існавала адзіная Усходняя Царква, што прыйшла да нас з Візантыі. Менавіта з тых часоў на беларускіх землях і вядзе сваю гісторыю першая Нацыянальная Царква Усходняга абраду , якая атрымала пасля назву праваслаўнай.

У ХІІІ стагоддзі ўтвараецца Вялікае княства Літоўскае з цэнтрам у Наваградку. Вялікія наваградскія князі, пачынаючы з Міндоўга (1204 г. – 1239 г.), імкнуліся займець самастойную праваслаўную мітраполію, якая і была створана за часы панавання Віценя (1293 г. – 1315 г.). У 1291 годзе Канстанцінопальскі патрыярх прызначыў мітрапалітам Навагрудскім і ўсея Русі Феафіла, што з’яўляецца сведчаннем прызнання Візантыяй самастойнасці праваслаўнай Царквы ў ВКЛ. Аднак з гэтых жа гадоў пачынаецца і ўзвялічэнне Масквы, якая імкнулася падпарадкаваць сабе Кіеўскіх і Наваградскіх мітрапалітаў. Пры Альгердзе ў 1354 годзе Канстантынопаль узвёў на мітрапалітаў князя Рамана з Наваградку, а на Масковіі – незалежнага ад ВКЛ мітрапаліта Алексія. Гэта была фактычна першая аўтакефальная Беларуская мітраполія, афіцыйна прызнаная Візантыяй. Пры Вітаўце (1392 г. – 1430 г.) барацьба з Масквой за незалежную мітраполію падымаецца на новую ступень. Хаця Канстанцінопаль не падтрымаў кандыдатур спачатку Феадосія, а потым Рыгора Цымблака для высвячэння ў мітрапаліты, у 1415 годзе Цымблак усё ж быў пастаўлены мітрапалітам ВКЛ праз саборны акт сямі беларускіх епархіяў (полацкай, чарнігаўскай, луцкай, уладзімірскай, смаленскай, холмскай і тураўскай) без узгаднення з Візантыяй. На жаль, Рыгор Цымблак хутка памёр і ранейшая праблема паўстала зноў.

За часы панавання ў ВКЛ князя Свідрыгайлы мітрапалітам усея Русі Канстацінопальскім патрыярхам быў пастаўлены смалянін Герасім. Прычым яго дзейнасць ахоплівала толькі межы ВКЛ – Масква не падпарадкоўвалася.

З 1458 года мітрапаліты Кіеўскія і ўсея Русі выбіраліся незалежна ад Маскоўскай Царквы і такім чынам існавалі дзве незалежныя мітраполіі. Першым мітрапалітам Кіеўскім і ўсея Русі быў Рыгор Баўгарын (1458).

Такім чынам, можна з усёй упэўненасцю гаварыць аб тым, што перыяд ад 980 да 1596 года – гэта час існавання незалежнай праваслаўнай Царквы ў ВКЛ, час першай фактычнай аўтакефаліі нашай Царквы. Другі перыяд – ад 1596 г. да раздзелаў Рэчы Паспалітай – суіснаванне праваслаўнай Царквы разам з каталіцызмам, уніяцтвам і пратэстанцтвам у складзе беларускіх зямель у Рэчы Паспалітай. Гэты час быў вельмі цяжкім для праваслаўя, як і наогул для для грамадскага жыцця i развiцця беларускай нацыянальнай культуры, бо дзяржаўнай рэлігіяй у Рэчы Паспалітай быў каталіцызм, а беларуская мова выціскалася з ужытку. Гэты перыяд, які характарызуецца даследчыкамі, як перыяд заняпаду беларускай культуры, адметны распаўсюджаннем рыма-каталіцызму – асабліва ў форме уніяцтва на землях ВКЛ, і ўнёс своеасаблівы заходні элемент на фармаванне ментальнасці беларусаў. Аднак уніяцтва так і не прыжылося на нашых землях, чаму сведчаннем з`яўляецца абвальны пераход уніятаў у праваслаўе пасля анексіі Рэчы Паспалітай Расійскай імперыяй.

Трэці перыяд існавання праваслаўнай Царквы на Беларусі пачаўся пасля бальшавіцкага перавароту і зноў звязаны з адраджэннем руху за аўтакефалію Царквы. У 1922 годзе на Саборы ў Мінску была утворана Беларуская аўтакефальная Праваслаўная Царква (БАПЦ), якая праіснавала да 1932 года. Кароткі час потым БАПЦ існавала пры нямецкай акупацыі. У наш час БАПЦ існуе ў эміграцыі – ЗША, Канадзе і іншых краінах з беларускай дыяспарай.

У самой дзяржаве Беларусь, дзе жыве каля 10 млн. чалавек, у наш час існуе мітраполія Беларускай праваслаўнай Царквы (БПЦ), якая падпарадкоўваецца Маскоўскаму патрыярхату Рускай праваслаўнай Царквы (РПЦ). Аднак з нядаўняга часу (1989 г.) БПЦ не проста частка РПЦ, а ўяўляе сабой экзархат – аб`яднанне некалькіх епархій (на Беларусі іх 10), якія маюць пэўную самастойнасць. Такім чынам і ў наш складаны час Беларуская праваслаўная Царква стаіць на шляху да аўтакефаліі, аднак з упэўненасцю можна сказаць, што магчыма яна – аўтакефалія – толькі пры ўмове поўнай дзяржаўнай незалежнасці Беларусі ад Масквы.

Нягледзечы на поўную трагізму 1000-гадовую гісторыю Беларускай праваслаўнай Царквы, якая то дасягала поўнай самастойнасці (у часы ВКЛ), то была амаль далучанай да Рыму праз масавы пераход да уніяцтва, то злучалася з Рускай праваслаўнай Царквой пасля ліквідацыі Рэчы Паспалітай, то была амаль знішчаная бальшавікамі за 75 год іх панавання ў СССР – беларускае праваслаўе жыве. Прычым, гэтай багатай гісторыі нашага праваслаўя ўласцівы і свой нацыянальны характар, які адлюстраваўся ў фармаванні беларускай культуры наогул. Дастаткова прывесці прыклады вядомай усяму свету беларускай школы дойлідства, беларускага іканапісу, ці ўспомніць беларускія канты – выдатныя вялікодныя, калядныя і іншыя песенныя спевы. Вялікі ўклад у царкоўную музыку зрабілі выдатныя беларускія кампазітары Равенскі, Куліковіч і іншыя.

Царкоўнае ўнутранае жыццё характарызуецца вялікай пашанай да тых, хто самаахвярна працаваў на карысць Веры, мог аддаць і аддаваў сваё жыццё за яе. Такія людзі ўзводзіліся ў ранг Святых. Шмат з іх было кананізавана і Беларускай праваслаўнай Царквой. Зусім нядаўна – ў 1984 годе, – па блаславенню патрыярха Маскоўскага Пімена было ўсталявана святкаванне Сабора Беларускіх Святых. Свята гэтае адзначаецца ў трэцюю нядзелю па Пяцідзесятніцы. Сабор Беларускіх Святых уключае ў сябе каля 15 асоб – праваслаўных хрысціян, якія жылі ў розныя часы з ХІІ стагоддзя (свяціцель Міна) да ХVІІІ стагоддзя (свяціцель Георгій Каніскі) і за свае заслугі перад Царквой і перад беларускім народам былі кананізаваныя.

Зробім цяпер агульную выснову. Калі раней мы гаварылі пра саборнасць Хрыстовай Царквы – праваслаўнай і каталіцкай, якія маюць ужо тысячагадовую гісторыю, то ў нашую эпоху – эпоху нацыянальнага монатэізму, ёсць усе падставы гаварыць аб саборнасці нацыянальных цэркваў. Руская праваслаўная Царква ужо даўно сфармавалася ў саборным выглядзе і вельмі асцярожна ставіцца да ўсялякіх адхіленняў ад яе канонаў. У святле вышэйсказанага Беларуская праваслаўная Царква мае таксама ўсе падставы сфармавацца ў нацыянальную саборную Царкву і гэты працэс актыўна ідзе. З беларускім варыянтам саборнага каталіцызму справа складаней, бо гэтая канфесія не прадуглежвае аўтакефаліі, а ў саміх дагматах прызнаецца верхавенства Папы Рымскага.

Яшчэ адно важнае пытанне рэлігійнага жыцця Беларусі паўстае ў сувязі з існуючай ў нас шматканфесійнасцю. Гэта пытанне аб экуменізме Хрысціянскіх Цэркваў і найперш экуменізму праваслаўных і каталіцкіх плыняў, як найбольш старажытных, артадаксальных і саборных канфесій. Шмат усілкаў прыклаў на вырашэнне праблемы экуменізму праваслаўя і каталіцызму ў агульнасусветным маштабе ўжо згаданы намі рускі філосаф У.Салаўёў. Ён свята верыў у будучую адзіную хрысціянскую рэлігію, створаную шляхам аб’яднання каталіцызму і праваслаўя. Але ў сапраўднасці атрымалася ўсё не так, дакладней ніякага экуменізму не атрымалася. А сам вучоны стаў для праваслаўных ерэтыкам, а для католікаў застаўся чужаком, бо па хрышчэнню быў праваслаўным.

На нашу думку такі вынік не выпадковы. За многія гады незалежнага існавання надта рознымі сталі як ўнутраныя асаблівасці каталіцызму і праваслаўя, так і знешнія абрады ды традыцыі. І для Беларусі на сучасным этапе – этапе кволага, нясмелага адраджэння хрысціянства пасля бальшавіцкага генацыду, пытанне аб экуменізме з’яўляецца заўчасным, калі наогул магчымым.

Апошняе сцвярджэнне вымагае больш дэталёвага аналізу. Чаму ж немагчымы экуменізм – аб’яднанне каталіцызму з праваслаўем? Мы ўжо адзначылі галоўную прычыну: вялікая розніца паміж нацыянальнымі характарамі Усходу і Захаду. Гэта абсалютна розныя менталітэты: рацыяналізм і прагматызм Захаду, і рамантызм і ідэалізм Усходу.

Становішча Беларусі ў гэтым кантэксце самае трагічнае. Яна ляжыць на мяжы дзвюх культур і дзвюх рэлігій – каталіцызму і праваслаўя. Я свядома не кранаю пратэстанцтва, бо яно не адлюстроўвае нацыянальнай ментальнасці, той асаблівасці, што фармуецца стагоддзямі. Пратэстантызм, нягледзячы на ўсе фактары, нітуючыя яго з народам, – інтэрнацыянальная рэлігія. Гэта рэлігія прагматычных людзей, такіх людзей – найперш са сферы бізнесу, – якія ёсць у асяроддзі любой нацыі. І нездарма найбольш распаўсюджана пратэстанцтва ў ЗША – дзяржаве, якая не мае векавых нацыянальных традыцый.

Дык што ж з атрымалася з беларусамі? Менавіта падзел нашага народа на католікаў і праваслаўных ў XVI стагоддзі стаў прычынай заняпаду ВКЛ. Нашу старажытную дзяржаву – ВКЛ разрывалі дзве процілеглыя сілы прыцягнення: адна – на Захад, другая – на Усход. Гэта акалічнасць існуе і ў наш час. Зноў пачынаецца адраджэнне уніі – хаця, акрамя выкарыстання беларускай мовы, ад “усходняга абраду” ўва ўніяцкім богаслужэнні нічога не засталося. Аднак, у адрозненне ад часоў ВКЛ, зараз уніятам нічога “не свеціць”, бо яны непатрэбны ні Рыму, ні Маскве і прыносяць ім толькі лішні клопат. Адраджэнне каталіцкага касцёла мае многа больш перспектыў не толькі ў параўнанні з грэка-каталікамі, але і Беларускай праваслаўнай Царквой, якая, хаця і падпарадкоўваецца РПЦ, аднак не атрымлівае аніякай дапамогі ад Масквы. Магчыма, гэтая з’ява тлумачыцца адвечным імкненнем каталіцызму да экспансіі і заможнасці Рымскага Касцёла. Тым не менш, нягледзечы на занядбанае становішча праваслаўя на Беларусі, сам дух праваслаўя трывала жыве сярод 80 % беларусаў і пераважае нават у Заходняй Беларусі.

Страшную, знішчальную для духоўнасці беларусаў місію па-ранейшаму нясе атэізм. Яго існаванне зараз стала вельмі небяспечным у сувязі з адменай забароны на рэлігію і нават нейкую “моду” на яе. Цэлая катэгорыя адшчапенецаў карыстаючыся рэлігійнымі прыхільнасцямі людзей, спекулююць на гэтым, каб мець сваю карысць. Такія людзі, як флюгеры, мяняюць свае погляды, могуць існаваць і ў асяроддзі вернікаў, карыстацца, калі ім трэба, адкрытасцю і даверлівасцю вернікаў, але ў глыбіні душы трымаюць камень за пазухай. Для розных канфесій такая катэгорыя грамадзян павінна быць самай непрымальнай. Сапраўдныя вернікі розных канфесій звычайна хутчэй знаходзяць паразуменне паміж сабой, чым з атэістамі. У Гераманіі, напрыклад, пратэстантаў і католікаў амаль пароўну, аднак унутраных канфліктаў паміж імі няма, бо паважаюцца рэлігійныя вераванні.

Якая ж будучыня хрысціянства на Беларусі? На нашую думку шлях Беларусі не ў перацягванні каталікоў у праваслаўныя ці наадварот, не ў стварэнні уніі, не ў імпарце пратэстанцтва з-за акіяна, а крышнаіцтва з Індыі. Сапраўдны шлях – ва ўмацаванні самой веры ў Хрыстову Царкву, у стварэнні моцных рэлігійных цэнтраў і ў першую чаргу нацыянальных праваслаўных і каталіцкіх асяродкаў.

Некалькі заключных разважанняў

Яшчэ гадоў 5 – 7 назад, у нас на слыху вельмі рэдка гучала такое спалучэнне слоў , як "нацыянальная ідэя". Мы чулі словы "нацыянальнае адраджэнне", "нацыянальная свядомасць", нарэшце – "нацыяналізм"... І тут раптоўна пачалося! Пачаліся пошукі, так званай "нацыянальнай ідэі". І шукалі – хто бачыў гэтую "ідэю" ў беларускім нацыянальным адраджэнні, хто ў нацыянальна накіраванай палітыцы Беларусі, хто ў геапалітычным становішчы Беларусі і г.д. Пачаліся пошукі нацыянальнай беларускай ідэі. Падкрэслю – пошукі не нацыянальнай сутнасці, не нацыянальных беларускіх інтарэсаў, ці чаго-небудзь яшчэ іншага, а менавіта ідэі.

Гэта ўсё роўна, што пры пабудове, скажам, сацыялізму, пачаць пошукі сацыялістычнай ідэі. Гэтага ж не рабілася, бо мы ведалі, што робім – цэлыя тамы напісаны пра сацыялізм.

Ці вось яшчэ адно параўнанне. Ці чулі вы пра англійскую, альбо польскую нацыянальную ідэю? Скажаце, што не. Мы чулі пра Англію і пра Польшчу, пра англічан і палякаў. Інакш кажучы, мы ведаем, што такое дзяржава і што такое нацыя. І калі нехта загаворыць аб такой незалежнай дзяржаве, як Беларусь, то, дзе б ён ні жыў, – ён будзе мець на ўвазе краіну, дзе жыве народ – беларусы, дзе культура – беларуская, дзе ўнутраная і знешняй палітыка нацыянальная і ўласцівая толькі гэтай краіне. І яму – гэтаму чалавеку – не прыдзе нават у галаву разважаць аб так званай "беларускай нацыянальнай ідэі".

На мой погляд, з'явіліся гэтыя словы толькі таму, што фактычна няма незалежнай дзяржавы Беларусь – краіны , якая адпавядае агульна прынятым нормам незалежнай і нацыянальнай дзяржавы. Пастаянна чуецца: "мы не проживём без России". Палітыка і ўся дзейнасць нашага прэзідэнта наогул складаецца толькі з адной задачы – аб'яднання Беларусі з Расіяй, што ў рэальных умовах эквівалентна звычайнай анексіі Беларусі ў склад Расіі. І ў той жа час нават на прэзідэнцкім узроўні вядуцца пошукі гэтай самай "нацыянальнай ідэі". Ідзе, па сутнасці, падмена нацыянальнага адраджэння Беларусі нейкім новым праектам пад назвай "беларуская нацыянальная ідэя", вынікам ажыццяўлення якога з'яўляецца продаж Беларусі "старэйшаму брату", ці інакш кажучы – акупацыя Беларусі Расіяй.

Гледжанне на праект пад назвай нацыянальная ідэя павінна пачынацца найперш з асэнсавання нас грамадзянамі той зямлі, на якой мы зараз жывем і будзем жыць заўсёды. Тут мы нарадзіліся, тут мы і павінны застацца назаўжды – і так праз тысячагоддзі. У ХІІ – ХVІ стагоддзях мы жылі ў саюзе пад назвай ВКЛ, У ХVІІ – ХVIII стагоддзях – у канфедэрацыі Рэч Паспалітая. Усе гэтыя гады мы ўяўлялі сабой незалежную беларускую дзяржаву, хаця і не меўшую такую назву. Але потым больш за 200 год мы былі пад акупацыяй Расіі. Аднак мы здолелі захавацца як этнас, а з 1991 года зноў атрымалі незалежнасць. І, застаецца, здавалася б, невялікае намаганне – рэалізаваць нашую папяровую незалежнасць у сапраўдную.

Вось менавіта тут, на апошнім кроку, і пачаліся гэтыя гульні ў пошукі нацыянальнай ідэі. Адбываецца падмена рэальнай працы па адраджэнню нашай Бацькаўшчыны, замацаванню дзяржаўнасці – тэарэтызаваннямі, і часам шкоднымі, адносна так званай беларускай нацыянальнай ідэі. А, можа, і сапраўды зараз застаецца гаварыць аб беларускай нацыянальнай ідэі, а не аб Беларусі, як дзяржаве? Слова «ідэя» ўвасабляе ў сабе нематэрыяльную субстанцыю. І разважанні аб беларускай нацыянальнай ідэі павінны быць у першую чаргу разважаннямі аб магчымасці рэалізацыі беларускай дзяржавы, як нейтральнай, дэмакратычнай, незалежнай краіны, аб матэрыалізацыі беларускага народа, як паўнавартаснага члена сям’і народаў зямнога шара, аб беларускай мове, як мове гэтага народа, аб беларускай культуры, як адметнасці, уласцівай толькі гэтаму народу.

Такім чынам, беларуская нацыянальнай ідэя – гэта праект рэалізацыі Беларускай дзяржавы і беларускай нацыі. Гэта стан існавання нашага грамадства, калі пра Беларусь не будуць гаварыць як пра краіну, насельніцтва якой размаўляе на мове суседняй дзяржавы – Расіі, пра краіну, дзе нацыянальны сцяг публічна рвуць на кавалкі дзяржаўныя асобы, пра краіну, якая не мае сваіх прыродных рэсурсаў, пра краіну, чыя эканоміка цалкам залежыць ад эканомікі Расіі, і шмат іншай лухты. А будуць гаварыць адваротнае – пра што яшчэ ў канцы 80-х гадоў выдатна сказаў Уладзімір Арлоў у эсэ "Незалежнасць – гэта..."

Цяпер, трохі вызначыўшыся з тэрмінам "беларуская нацыянальная ідэя", як з часовым тэрмінам пераходнагу перыяду да нашай незалежнасці, можна перайсці да разгляду нашых шанцаў у яе рэалізацыі. Магчымасць здзяйснення нацыянальнай ідэі ў сучаснай Беларусі далёка не трывіяльны факт. І апошнія падзеі – асабліва захады Лукашэнкі адносна Саюза з Расіяй – усё больш аддаляюць нас ад Беларусі, усё больш пацвярджаючы думкі Івана Макаловіча ў ягоным эсэ "О, як далёка нам яшчэ да Беларусі!"

Тым не менш, на маю думку, рэалізацыя беларускай нацыянальнай ідэі не толькі магчыма, а і непазбежна. ХХ-е стагоддзе – гэта трыумф нацыяналізму, масавага ўтварэння нацыянальных дзяржаў, росквіт нацыянальных культур. І Еўрапейскі саюз – гэта саюз нацыянальных, высока індустрыяльных, незалежных дзяржаў. Кожная з краін, удзельніц ЕС, прайшла шлях ад суіснавання ў складзе той ці іншай імперыі, потым шляху нацыянальнага станаўлення, ці, як мы цяпер гаворым, рэалізацыі нацыянальнай ідэі, потым, нарэшце, як самастойная нацыянальная дзяржава. Таму і няма зараз гаворкі, напрыклад, аб "італьянскай нацыянальнай ідэі", а з адпаведнай нагоды ідзе размова аб краіне Італія.

Беларусь стаіць цяпер перад выбарам: быць незалежнай дзяржавай – ці не. І ўсё наша грамадства падзелена на дзве часткі, кожная з якіх абрала свой узаемавыключаючы адказ на гэтае пытанне.

Першая частка – найбольш шматлікая, нізка адукаваная і люмпенізаваная. Гэта галоўным чынам насельніцтва вёскі, дробных гарадоў і ніжэйшых пластоў вялікіх гарадоў. Яны лічаць, што без Расіі нам не пражыць, што незалежнасць якраз і прычына нашага жабрацкага стану. Гэтыя людзі не ўяўляюць сябе жыхарамі незалежнай краіны Беларусь, па-ранейшаму жывуць у віртуальнай краіне СССР – можа быць не поўнага ранейшага складу – без Прыбалтыкі і Каўказа, але, несумненна, ў саюзе з Расіяй. Яны чытаюць “Правду”, “Труд” і “Комсомолку”, глядзяць расейскае ТБ, размаўляюць, ці імкнуцца размаўляць на рускай мове. Гэтыя людзі абсалютна абыякавыя да БНІ. Яны нясуць патэнцыяльную пагібель для беларускага нацыянальнага адраджэння, для Беларускай джяржаўнасці. (Група І).

Другая частка складаецца з найбольш перадавых, адукаваных людзей, якія стаяць на пазіцыях дзяржаўнай незалежнасці. Менавіта на гэтую частку і ўскладваюцца надзеі на нашую лепшую будучыню, на плённую працу па рэалізацыі праекта БНІ. (Група ІІ).

Трэба адзначыць, што ў самым пачатку дэмакратычных працэсаў і нават на момант атрымання Беларуссю дзяржаўнага суверэнітэту (які быў проста падораны нам), паміж гэтымі дзвюма часткамі беларускага грамадства колькасныя суадносіны былі значна іншымі – а менавіта на карысць першай групы. Цяпер жа сярод прыхільнікаў незалежнасці Беларусі шмат не толькі патрыётаў Бацькаўшчыны, адраджэнцаў, але і бізнесменаў, прадпрымальнікаў – тых, хто зразумеў выгоды самастойнасці пасля яе абвяшчэння.

Працэнт прыхільнікаў незалежнасці няўхільна павялічваецца. Аднак ён усё ж застаеца меншым за палову, хаця і нязначна. У сувязі з тым дзяржаўная незалежнасць Беларусі знаходзіцца пад пагрозай ліквідацыі. Гэтая пагроза абумоўлена не толькі здрадніцкай палітыкай прэзідэнта, але і менталітэтам вялікай колькасці грамадзян.

Якія ж нашыя шанцы адстаяць незалежнасць Беларусі і здзейсніць праект рэалізацыі нацыянальнай ідэі? Я мяркую, што вялікія. Падставы для аптымізму грунтуюцца на наступных фактарах:

1. Працэс дрэйфу ментальнасці насельніцтва Беларусі да прыняцця ідэі незалежнасці набывае ўсё большы размах. Калі ён дасягне нейкай крытычнай адзнакі, стаўшы выяўленнем волі ўсяго грамадства, то тады можна гаварыць аб перамозе канцэпцыі незалежнасці Беларусі. У сувязі з гэтым ёсць сэнс гаварыць аб тым, што менавіта ў крытычны момант пералому свядомасці грамадзян Беларусь атрымае сваю сапраўдную незалежнасць.

Такім чынам, першая фаза да поўнага суверэнітэту – акт абвяшчэння незалежнасці РБ у 1991 годзе. Гэта прыняццё вонкавай незалежнасці, па-сутнасці, палітычнае рашэнне міжнародных праблем на тэрыторыі Беларусі. Другая фаза, якая завяршае працэс фармавання дзяржаўнай незалежнасці, гэта якасныя пераўтварэнні ў самым грамадстве, працэс, што будзе ісці знутры – унутраная незалежнасць. І толькі пасля здзяйснення гэтых абедзвюх фаз мы з упэўненасцю можам гаварыць аб існаванні незалежнай беларускай дзяржавы.

2. Знешнія фактары. Працэс утварэння незалежных нацыянальных дзяржаў набірае абароты ва ўсім свеце. Услед за распадам СССР надыходзіць чарга Расіі. Ад Расіі ўжо аддзяляецца Чачня. Абвесцілі незалежнасць таксама Татарстан і Калмыкія. Шэраг абласцей Расіі ўжо маюць статус асобных эканамічных зон. Утрымліваць у стабільным стане такое вялізнае дзяржаўнае ўтварэнне, як Расія, становіцца ўсё больш праблематычным. Няма нічога надзвычайнага ў будучым распадзе Расіі на шэраг незалежных еўрапейскіх і азіяцкіх дзяржаў. Эпоха імперый завяршаецца трыумфам нацыянальных дзяржаў і нацыяналізму. І гэтыя абставіны вельмі спрыяльныя для ўмацавання дзяржаўнасці Беларусі і адраджэння беларусаў, як нацыі.

Лукашэнкаўскі Саюз з Расіяй – гэта спроба павярнуць гісторыю назад, спроба рэаніміраваць імперыю, якая ўжо даўно сканала у нетрах гісторыі. І глянуўшы чыста збоку на чырвоную пляму ў цэнтры дэмакратычнай Еўропы – сучасную Беларусь, прыйдзем да адназначнага вываду: усе спробы рэстаўрацыі камуністычнай савецкай імперыі асуджаны на правал. І ўсе памкненні Лукашэнкі – гэта агонія камуністычнага рэжыму, немагчымасць ісці насуперак гісторыі.

Чаму ж так здарылася? Чаму Беларусь аказалася адзінай краінай на развалінах СССР, якая не пайшла па шляху прагрэсу, як гэта зрабілі нашыя суседзі – Літва, Украіна і іншыя?

Прычыны мне бачацца менавіта ў колеры гэтай геаграфічнай плямы – Беларусь. А колер яе чырвоны. У 1991 годзе камуністычная сістэма рухнула. Упершыню ў гісторыі камуністы пацярпелі крах па ўсёй тэрыторі магутнага і разам з тым пачварнага ўтварэння – СССР. Яны, канешне, існуюць паўсюдна, але іх улада вельмі абмежаваная. Толькі ў Беларусі ім удалося цалкам захаваць свае пазіцыі. Нездарма Беларусь завуць аазісам камунізму. Толькі тут засталіся ўсе атрыбуты, ўласцівыя камуністычнаму рэжыму: аўтарытарная ўлада, планавая прамысловасць, заняпалая сельская гаспадарка з савецкай сістэмай калгасаў і саўгасаў, і галоўнае, той жа народ – баязлівы, выхаваны ў пакоры і страху. Змянілася толькі адно. На месцы правадыра, які раней паступова “вырошчваўся” ў наменклатурнай іерархічнай сістэме – раптоўна з'явіўся нікому невядомы старшыня саўгаса. Ён прыйшоў да ўлады, пераскочыўшы цэлы шэраг стуеяняў, і нездарма яго завуць непрадказальным. Бо кожнай наменклатурнай ступеньцы звычайна адпавядае чалавек, які там "прыцёрся", які толькі ёй, гэтай ступеньцы, уласцівы і нават патрэбны. Кажуць, што такі чалавек знаходзіцца на сваім узроўні кампетэнтнасці.

І цяпер самы час нагадаць вядомы прынцып Пітэра, згодна якому у кожнага чалавека ёсць свой узровень кампетэнтнасці. На гэтым узроўні ён добры спецыяліст, усімі паважаны чалавек. Але калі яго прымусам, ці па нейкай выпадковасці пасадзіць на іншае месца, дзе яго ўзроўню кампетэнтнасці не хапае, то ўся дзейнасць яго на новай пасадзе акажацца не якаснай, не прафесійнай – адным словам, тут ён аказваецца некампетэнтным чалавекам. У выпадку з Лукашэнкам мы якраз і назіраем дзеянне прынцыпа Пітэра ў дзяржаўным маштабе.

Падсумуем: на Беларусі захавалася камандна-адміністратыўная сістэма з усёй сеткай былой камуністычнай наменклатуры, якая імгненна прыстасавалася жыць без партбілетаў. Я свядома не кранаю цяперашніх беларускіх камуністаў, бо яны якраз і аказаліся крайнімі: з аднаго боку, з абоймы Сістэмы выпалі, бо трымаліся за камуністычную ідэю і партбілеты, і, з другога боку, на іх і валяць усе грахі папярэдняй сталінскай гісторыі. Сапраўдныя акулы камуністычнага рэжыму ніколі не выпадалі з наменклатурнай абоймы. Так, былі нейкія ператасоўкі, ракіроўкі і нават больш істотныя перамяшчэнні, як у прыкладзе з небывалым скачком старшыні саўгаса ў прэзідэнты.

І вось цяпер мы нарэшце і падышлі да самага важнага – адказу на пастаўленае ў загалоўку пытання. Можна сказаць смела: корань усіх нашых бед, прычына беларускага заняпаду ў тым, што мы, бадай, адзіная з рэспублік, у якой камуністычная сістэма засталася амаль некранутая. Яна нават умацавалася, бо шчыльна зраслася з крымінальнымі, мафіёзнымі структурамі. Вядомы змагар з рэжымам Барыс Хамайда ў Віцебску выдае газету "Выбар", забароненую за тое, што яна ўзяла курс на барацьбу са "Злачыннай савецкай уладай". Тут галоўны вораг дэмакратыі названы сваім іменем. Уся разгалінаваная, шматгранная Сістэма камуністычнай наменклатуры – вось што ўтрымлівае Беларусь на шляху ад прагрэсу.

Камуністычны рэжым дасягнуў свайго росквіту пры Сталіне. У той час механізм рэпрэсій быў асноўным рухавіком гісторыі. Менавіта ён стаў "бацькам" сучаснага "гомо советыкуса", менавіта на рэпрэсіях – калыханцы страху і лжы – трымаўся савецкі лад. І ў сучаснай Беларусі ёсць шанцы аднавіць гэты рэжым, калі не стаць на шлях дэмакратыі. Адзінае, што замінае сучасным неасталіністам: Беларусь – гэта не Германія 30-х гадоў, вакол яе ўсе дзяржавы дэмакратычныя, ці стаяць на шляху дэмакратыі.

Падсумоўваючы сказанае і ўлічваючы тое, што законы сусветнай гісторыі нельга змяніць, а яны сведчаць аб тым, што ўсе таталітарныя рэжымы трапілі на сметнік гісторыі, мы прыходзім да наступнай высновы: шлях Беларусі, як і шляхі іншых народаў Расіі, праз пабудову дэмакратычнай дзяржавы, у якой будзе рэалізавана нацыя-нальная ідэя.

Галоўнай умовай сказанага з'яўляецца поўная ліквідацыя Сістэмы – старой камуністычнай Сістэмы, якую можна выдзеліць вялікай літарай. Гэта азначае, што, толькі знішчыўшы ўсе камуністычныя структуры – як першую ўмову пераходу да дамакратыі, мы зможам распачаць пабудову новай дэмакратычнай Беларусі. Нездарма ва ўсіх посткамуністычных краінах – Польшчы, Чэхіі, Літве, Латвіі і іншых вельмі ўважліва ставіліся ў свой час і ставяцца зараз да праблемы ліквідацыі камуністычнага рэжыму. Там паўсюдна былі прынятыя законы аб люстрацыях – забароны былым камуністычным функцыянерам займаць любыя кіраўнічыя пасады, былі рассакрэчаныя архівы КДБ, былі асуджаны, напрыклад, у Румыніі, камуністычныя дыктатары.

У 3-м раздзеле першай часткі кнігі я распавёў пра рух за асуджэнне злачынстваў камуністычнага рэжыму, камуністычных партый і камуністычнай ідэалогіі, які атрымаў назву міжнароднага Суда над камунізмам "Нюрнберг-2". Камунізм прыраўніваецца па шэрагу параметраў да фашызму і павінен быць асуджаны. Але з усталяваннем аўтарытарнага рэжыму Лукашэнкі, гэты рух не атрымаў развіцця. І я лічу: гэта вялікая памылка. Мы ўсе павінны ачысціцца ад камуністычнага спіду, ад неакамуністаў, ад лукашызму. Гэта неабходна як для ўсяго грамадства, так і для асобных людзей. Кожны з нас павінен пакаяцца ў тым, што супрацоўнічаў прама, ці ўскосна з камуністычнай Сістэмай, жыў па савецкіх законах, пакаяцца ў рэшце рэшт ў сваім "гомо саветыкусізме". І новае грамадства трэба будаваць з новымі людзьмі – тымі хто не запэцкаў сябе ў камуністычным брудзе.

У артыкуле Лявона Баршчэўскага і Уладзіміра Падгола ў "Народнай волі", прасвечаным Беларускай нацыянальнай ідэі, таксама гаворыцца аб неабходнасці аналагічнага суда, але аўтары абмяжоўваюцца Грамадскім Судом. Мне ж падаецца, што гэты акт павінен быць больш шырокім і жорсткім, і ён павінен насіць як лакальны, так і міжнародны характар. Больш таго, гэты працэс ужо даўно распачаўся – за мяжой вядзецца падрыхтоўка да Міжнароднага Суда "Нюрнберг-2". У 1992-м годзе, штуршком для арганізацыі такога руху быў "Зварот" надрукаваны ў газеце "Свабода". Пасля дзвюх міжнародных канферэнцый (ва Уладзіміры ў 1993г. і Варшаве ў 1994г.) МАК "Нюрн-берг-2" планавалася правесці ў Мінску, але дзяржаўны пераварот у 1996-м годзе пе-рашкодзіў ажыццяўленню гэтай акцыі. Лічу, што гэтая важная справа павінна быць адноўленая, трэба распачаць збіранне фактаў па злачынствах камунізму і ажыццявіць Суд над камунізмам "Нюрнберг-2". У адрозненне ад пазіцыі Баршчэўскага – Падгола, я лічу, што Суд павінен быць не толькі Грамадзянскім, хаця і такая форма правамоцная, а самым, што ні ёсць, юрыдычна-прававым і весціся ў адпаведнасці з крымінальнымі кодэксамі пацярпелых ад камунізму краін

Адначасова трэба правесці акцыю пад назваю "Ачышчэнне", дзе б усе, хто хоць неяк спрычыняўся да камуністычнай заразы змаглі па-хрысціянску пакаяцца і ачысціцца ад гэтага сатанінскага грэху.

Ажыццяўленне БНІ – дасягненнне незалежнасці знутры і самасцвярджэнне беларускай нацыі – пачалося і будзе працягвацца шляхам ненасільнага дзеяння. Якімі ж метадамі зараз можна ненасільна процістаяць існуючаму аўтарытарнаму рэжыму, дзякуючы якому Беларусь апынулася на мяжы ліквідацыі дзяржаўнасці?

На мой погляд, найбольшую ўвагу можна аддаць наступным нена-сільным акцыям і грамадскім рухам:

1. Праца сярод насельніцтва – рабочых, сялян, інтэлігенцыі і іншых сацыяльных груп. Толькі вывеўшы народ у колькасці не меншай, чым у 1991 годзе, прыпыніўшы працу вялікіх заводаў і прадпрыемстваў, магчыма ўздзейнічаць на ўрад і прэзідэнта. Сацыяльнае супрацьстаянне – магутная зброя ненасільнай барацьбы.

2. Стварэнне вялікай сеткі няўрадавых арганізацый і прадпрыемстваў. Трэба максімальна змяншаць сацыяльную і эканамічную залежнасць людзей ад дзяржавы. Многія з нашых рабочых і служачых да гэтага часу чыста па-саўкоўскаму адносяцца да месца сваёй працы. Па-ранейшаму імі кіруе страх быць звольненымі, нягледзячы на жабрацкую зарплату. Прычым назіраецца адваротная парадаксальная залежнасць: чым менш чалавек атрымлівае, тым больш ён абараняе рэжым, і чым больш заможна ён жыве, тым больш ён схільны да крытыкі рэжыму і непрыняцця саюза з Расіяй. Магчымасць самастойнага стварэння сямейнага бюджэту, максімальна магчымая незалежнасць чалавека ад дзяржавы – вось шлях перамогі над сіндромам савецкага страху.

3. Важным пытаннем з'яўляецца праблема паразумення паміж рознымі дэмакратычнымі арганізацыямі і партыямі, а таксама каардынацыя дзеянняў паміж імі і ўсёй апазіцыяй. Неабходнасць негвалтоўнага характару супрацьстаяння рэжыму прызнаецца зараз усімі. Але шлях шматпартыйнасці ў цяперашняй сітуацыі становіцца тормазам прарэсу, а не здабыткам дэмакратыі, як чакалася раней.

Адным з метадам паразумення паміж рознымі дэмакратычнымі плынямі можа быць метад, вядомы ў палітыцы пад тэрмінам "саборнасць".

Гэтае паняцце многім знаёмае толькі як царкоўны тэрмін, але ў сапраўднасці саборнасць з'яўляецца вядомым старажытным, аб'яднаўчым прынцыпам дзяржаўнага будаўніцтва. Этымалогія слова "саборнасць" вядзецца ад дзеяслова "збіраць" і азначае збіранне лепшых сіл грамадства для рашэння жыццёва важных задач. Саборнасць з'яўляецца першаснай формай выражэння грамадскай волі. Фактычна, саборнасць – гэта антыпод партыйнасці. Улічваючы наш невялікі дослед у партыйным будаўніцтве, малую аўтарытэтнасць партый у грамадстве, менавіта саборнае вырашэнне спрэчных пытанняў набывае ў нашых умовах адметны сэнс.

У парламенцкай практыцы кангрэса ЗША падкрэсліваюцца рэзалюцыі, якія прымаліся саборным шляхам, без партыйнага дзяленння, простай перавагай галасоў. Яны нават атрымалі сваю назву "bi partisan resolution".

Сям'я, сельскі сход, рымскі сенат, славянскае веча, сейм у Рэчы Паспалітай першапачаткова дзейнічалі на прынцыпах згоды і аднадумства. Апошняе не патрабуе адзіных думак ува ўсіх удзельнікаў, але можа з'явіцца ў выніку ўсеагульнага пераканання ў аптымальнасці прынятых рашэнняў. Згода з'яўляецца высакаякасным праяўленнем агульнай волі, асаблівым атрыбутам саборнасці.

Саборнае прыняццё рашэнняў, як ніколі, важнае менавіта ў нашых умовах шматпартыйнасці і дзялення грамадства па шматлікіх інтарэсах. Успомнім, што ў гісторыі Беларусі саборнае вырашэнне гістарычна важных пытанняў мае старажытную традыцыю. Гэтая традыцыя нам вядомая пад назвай Пагоня, якая яшчэ ў ХІІІ стагоддзі збірала ўсё боездольнае насельніцтва ВКЛ для сумеснай абароны ад ворагаў. Гэта быў саборны акт. І мы павінны адрадзіць традыці Пагоні ў новай цывілізаванай форме. Сучасная Пагоня ХХІ-га стагоддзя выратуе Беларусь. Вось як мне бачыцца адзін з важных бакоў рэалізацыі Беларускай нацыянальнай ідэі: адраджэнне Пагоні – саборнага прынцыпу абароны Айчыны.

4. Метад несупрацоўніцтва. Несупрацоўніцтва з цяперашнім аўтарытарным рэжымам толькі на першы погляд мала значыць для ўрада. На самай справе гэта псіхалагічна тонкі, выматваючы метад. Адмова супрацоўніцтва з урадам высокаадукаваных людзей, вучоных, эканамістаў аслабляе рэжым і вымушае дыктатара рабіць крокі да адступлення. У апараце беларускага прэзідэнта ў цяперашні час значна ніжэйшы інтэлектуальны ўзровень, чым у апазіцыі, якая ўвесь час ўзмацнялася кадравым адтокам з адміністрацыі прэзідэнта. У апазіцыйнай прэсе пастаянна расце колькасць выдатных, незалежных журналістаў, пакідаючы ўрадавым сродкам масавай інфарамацыі толькі "чэсных" журналістаў.

5. Рэлігійны фактар. Для народаў Еўропы хрысціянства заўсёды было важным сродкам уздзеяння на масы. Вядома, што ў Польшчы ў цяжкія 80-я гады палітычнай барацьбы з савецкім рэжымам менавіта каталіцкі касцёл з'явіўся стрыжнем кансалідацыі грамадства на шляху да незалежнасці. Касцёл арганічна спалучыўся з польскай нацыянальнай ідэяй, стаўшы разам з ёй фундаментам дзяржаўнага суверэнітэту. Гэты працэс быў раўназначны рэвалюцыі, але адбыўся мірным, негвалтоўным чынам, у вялікай ступені дзякуючы менавіта касцёлу і тым хрысціянскім ідэалам, якія ён нёс.

Беларусь ляжыць на мяжы падзелу каталіцкага і праваслаўнага свету. І таму яе становішча нашмат складаней, чым у суседняй, аднаканфесійнай Польшчы. Акрамя гэтага, традыцыі атэізму даволі моцна ўкараніліся ў жыцці беларусаў. Цяпер інтэнсіўна ідзе працэс вяртання хрысціянскіх каштоўнасцяў, але гаварыць аб тым, што рэлігія на Беларусі здольная аказваць уплыў на палітычныя працэсы, яшчэ рана. Праблематычна чакаць ад хрысціянскіх канфесій у бліжэйшы час эфектыўнасці ў негвалтоўнай барацьбе за рэалізацыю нацыянальнай ідэі, хаця менавіта царква была асноўнай апорай у барацьбе за незалежнасць у многіх дзяржавах. Абумоўлена гэта як слабасцю рэлігійных традыцый, так і прыцягненнем праваслаўя да Масквы, а касцёла – да Варшавы. Аднак нельга абмінуць той факт. што за гады рэлігійнага пад'ёму (1988г. – 1999г.) нямала зроблена для беларусізацыі ўсіх беларускіх хрысціянскіх канфесій, асабліва каталіцызму. На нашу думку хрысціянства ў Беларусі, як палітычны фактар, яшчэ праявіць сябе, бо беларусам уласцівыя унутраная рэлігійнасць і павага да старадаўніх народных традыцый, што спрыяльна ўздзейнічае на вяртанне Бога беларускаму народу.