Пайсці, каб вярнуцца

Імгненне - адчуваю сябе дужай, здольнай падараваць радасць усім вачам, усмешку ўсім вуснам.

І цяжка стрымацца, каб не крыкнуць штомоцы: Я люблю вас, людзі! Хочацца абняць усіх наўкола. Шчырымі пачуццямі перамагчы крыўдлівую адчужанасць, якая адбірае радасць. У кожным чалавеку прыхавана светлае, добрае, што належыць усім. Натхненне жыць!

23 мая

Ужо сярэдзіна тыдня. Губляюся ў маральных даўгах. Лісты, тэлефонныя размовы і раздражненне, што не вучуся. Забегалася. Характарыстыка з выдавецтва хіба ў парадку. Рэферат?!!

Мітусня глынае “высокія парывы”. Пісаць хочацца і мучаюся нявыказаным, а сіл і яшчэ нечага - ну прызнайся, галоўнага ж, бо здольнасцей! - не хапае. У электрычцы з Асіповіч - сімпатычная жанчына, добра за трыццатнік, з дачкой, як аказалася, васьмігадовай. Насця ўсцешана: у ліловай гронцы бэзу пяціпялёсткавае “шчасце” знайшла. І калі праглынуць яго з думкай аб нечым, дык абавязкова задуманае здзейсніцца. Пытаюся асцярожна: “А ёсць у цябе жаданне запаветнае?” Зажмурылася: “Вучыцца на "пяцёркі"", - а пасля ціха і вельмі сур’ёзна працягнула: “Каб усе родныя, што памерлі, жывымі былі...” Мама ўключылася ў размову: “Вельмі часта на могілкі ездзім...” Белы вялізны бант, касу сама не ўмее заплятаць. Мама ж дачушку выкупае, валасы распусціць, а яны хвалямі кудравымі плечы закрываюць. Ды Насця ж стрыжку хоча! Ой так, прыйдзе час, калі “Дачка сама адрэжа косы...” Мудры верш Веры Вярбы не мог не прыгадацца. Насупраць жа сядзелі ажыўленыя, шчаслівыя маладыя муж і жонка... Мама Насці тужліва-тужліва маўчала. Яе бацькі даўнавата памерлі, і, відаць, з татам дачкі не склалася...

28 мая

Увесь дзень гнала другую карэктуру, каб а шаснаццатай выйсці з выдавецтва, але ж амаль паўтары нормы не хочуць экспрэсова рабіцца. Пісаць! Вучыць! Каб жа не карэктарская!.. Лісты напісала. І ў цюрынгскі Rudolstadt, па якім так ужо засумавалася. Што робіш зараз, mein liebes Schwesterchen, мая Беціна, мілая, слаўная мама амаль пяцімесячнай цудоўнай Лілянкі...

Парашуты ў высокім ранішнім небе: каменьчык выслізгвае з самалёта, імкліва выцягваецца, як страляе, і вось гойдаецца чарговы каляровы пара­сон над Зялёным Лугам з яго цудам ацалелымі сярод шматпавярховікаў яблынямі і вішнямі...

31 мая

Патрапіла на незвычайны фільм - “Андрэй Рублёў” Андрэя Таркоўскага, зняты яшчэ ў 1971 годзе! Праўда, відаць, тады я яго і не змагла б ацаніць. І зараз не хапае ведаў. Сорам мне, як няшмат падказвае памяць. Так, найперш класічная таемная “Троіца” з падручніка гісторыі. Ды канкрэтна ўзбагацілася, бо фільм апелюе да чагосьці невыказна важнага ў душы. Перад вачыма стаіць сапраўды светлы воблік Іісуса Хрыста. Барацьба дабра і зла. Катарсіс.

Учора познім вечарам хлапечы голас зваў: “Мама! Мама! Мама!” Далей і далей у цемру, раз’ясненую святлом ліхтароў і рэдкім святлом з вокнаў, за якімі некаму ж не спалася яшчэ. “Мама, мама... ” Просьба, адчай, трывога, мальба. Скалануў той голас душу. “Мама!” І рэха яго не перастае гучаць, трызніць ува мне.

Суша. Нейкая абыякавая жорсткасць у бясконцых сонечных днях. Прадчуванне бяды. Ціша. Замоўкла, затаілася жывое. Паліваю бярозкі ў двары. Ім асабліва цяжка, бо не ўкараніліся яшчэ, толькі гэтай вясной пасаджаны былі...

4 чэрвеня

Скрыпіць паслухмяны добра знаёмым рукам журавель, уздымае ўгору сваю драўляную дзюбу і жывая душа студні плюскоча, гучна пераліваецца з вядра ў палівачку. Напачатку засмяглая, спапеленая зямля маршчыніцца аблепленымі пылам вільготнымі зігзагамі, бародаўкамі-кроплямі. Але ж паступова як ачуньвае, прагна ўбірае ваду і зноў стаецца глебай-маці... Зялёная лістота, парасткі на вачах выпростваюцца пад рукатворным дожджыкам. Святочна-радасна трымае на сабе кропелькі вады лісце агуркоў, памідораў, буракоў... Невыказнае шчасце - ратаваць жывое!

Пцічанскі бераг з маімі вечнымі дубамі. Трымаецца і той, магутнае цела якога прыцягнула некалі маланку. Выгарэла амаль усё нутро з кольцамі-гадамі і разгалістая вершаліна трымаецца, здаецца, адно шурпатай карою. Тут яшчэ нядаўна хлапчукі надумаліся касцёр у дуплянцы раскласці і высмалілі вялікую круглую дзірку, што ілюмінатар, а дуб нейкім цудам надалей жыве, зелянее. Ды як баліць яму, знявечанаму, і даўнім і цяперашнім болем, дзіўна, што слёзы не заліваюць нас, жорсткіх...

7 чэрвеня

Размова з Іванам Якаўлевічам Навуменкам суцешыла. Параіў, каб пісала рэферат аб “чыстым” Іва Андрычу. Палёгка, але ж адчуваю няўпэўненасць, нават разгубленасць, бо ці маю падставы, каб прэтэндаваць на аспірантуру, на працу літаратуразнаўцы, крытыка?.. Бацькі дзіву даюцца, што ёсць нейкія аспірантуры, за навучанне ў якіх нават грошы даюць, і не абы якія - сто рублёў...

Востры пах фарбы. “Памалявана, не садзіцца!” А ён сабе сядае на ярка зялёныя ліпкія лаўкі - белы тапаліны пух.

11 ліпеня

Дні ляцяць. Так ціха, непрыкметна, што страш­на робіцца. Гэтак усё жыццё цішком прамільгнуць можа. І не заўважу, і не ўспомню, чым жыла. Трэба спяшацца, не марнаваць час. А як?! “Граматыку” пад палец чытаю. Стамілася. Уступ да рэферата перадрукаваны. За маму хвалююся. І пры тым, якая ўнутраная бадзёрасць ахоплівае, калі адзываецца ў душы задума - напісаць, расказаць, паказаць... Толькі ж гэта хвіліны, найболей гадзіна, а потым зноў нібы пад прымусам жывеш, каб дачакацца азарэння. Не хапае Беціны, Данкі.

12 верасня

Нарэшце на фінішнай прамой - у экзаменацыйным адпачынку. Другі раз убачыла подпіс Навуменкі. Упершыню - як пісьменніка на ягонай кнізе з “Піянера Беларусі”, атрыманай за перамогу ў чарговым конкурсе, а цяпер - як дырэктара Інстытута літаратуры на лісце, які падставаю для гэтага адпачынку. Уперадзе тры экзамены: беларуская літаратура, гісторыя і deutsch.

Зноў адчуванне, што нешта расце, збіраецца ў душы. Нібы разгортваюцца, рвуцца навонкі крылы. Няўжо не ўзлячу? Няўжо не напішу? Простае, яснае і сутнасна патрэбнае людзям?!! Так знаёмы гэты душэўны парыў. І ўсё жыццё зараз здаецца адным радасным святым імгненнем, якое маланкава акідаеш вокам. І адчуваеш сябе сабою з тых гадоў, калі малечаю бегалася сярод антонавак па яблыневым садзе, калі збіралася залацістае, багровае кляновае лісце, трымцелася, цягнучыся ўгору за высачэзнымі соснамі над мамінымі чарнічнікамі, і штодня знаходзілася нагода, каб здзівіцца, парадавацца нечаму. Тады была ўжо разумнай, відаць, разумней, чым потым, калі пачала шукаць, чаго ж мне трэба ад свету, ад людзей. І нішчыла душу, вымучвала, але ж тое дзіцё аказалася разумнейшым і мацнейшым. І сёння вядзе па жыцці. Як хочацца верыць яму...

10 лістапада

У аўторак прыйшоў афіцыйны ліст з Інстытута літаратуры. Узрадавалася, хоць, здаецца, радавацца няма чаму. Залічылі ў завочную аспірантуру. Радасцю тое, што кіраўніком прызначаны Аляксандр Міхайлавіч Адамовіч! І якую раскошу я сабе сёння дазволіла за маміны грошы! Купіла “Знакови поред пута” Іва Андрыча - кніга на ўсё жыццё.

29 лістапада

Душа сумуе па прыгажосці, гармоніі. Хоць бы на сваім маленькім жыццёвым адмежку іх прапісаць... З наступнага тыдня пачынаюцца заняткі па філасофіі і deutsch. Ці здолею, аддаючы па восем гадзін карэктарскай, падрыхтавацца да кандыдацкіх экзаменаў? Падмогаю адзін на тыдзень аспіранцкі вольны дзень. Між тым паштовая скрынка пустая колькі ўжо часу! Дні страшэнна падобныя адзін на другі. У тэатры не была сто гадоў, у кіно таксама.

6 снежня

Пазаўчора - чатыры лісты: Беціна, Гоца, На­таша, Валя. Як адразу ўзбадзёрылася... І сёння нарэшце - ад Данкі. Выйшла з ліфту і, не заходзячы ў кватэру, праглынула-прачытала. Не хапае мне дзяўчат маіх! Дадзена жыць побач з увогуле добрымі людзьмі, а адчуваю няёмкасць, што не з імі пры іх, аддаленая душэўна. Адсутнасць у прысутнасці. Гэты год чарговым выпрабаваннем мне: нудная, сумная праца і надалей fremde Menschen. Кожны дзень заняткі. Застаецца трымацца надзеяй, што два здадзеныя кандыдацкія адкрыюць мне дарогу на стацыянар...

14 снежня

Ніна Мацяш. Шчасце, што чалавек гэты ёсць! Адчула сябе “жывою”. Яна, да слёз кволая фізічна, такая моцная духам! У каміннай зале Дома літаратара - вечарына-сустрэча з аўтаркай “Агню”, гэтага майго талісмана, набытага на ганарар з раёнкі ў цеснай дараганаўскай кнігарні на адным з перапынкаў між урокамі... Як даўно мне марылася з Нінай пазнаёміцца, а Ларысе, аказваецца, пашанцавала са школьных гадоў з ёй пасябраваць. Былі на вечарыне Данута Бічэль-Загнетава - вельмі абаяльная, відаць, як мужчынам падабаецца і - Алесь Адамовіч. Амаль закаханая ў яго! Паразмаўлялі. Цудоўны снежаньскі вечар. Цудоўны год, які шчодра на завяршэнне сваё падараваў мне сустрэчы з Людзьмі. Нават не хапае мяне, каб адразу спаўна прасякнуцца дабрынёю гэтага часу. Хіба пакрысе эмоцыі размяркуюцца па ўсёй душы. І яшчэ адна кранальная сустрэча - Станіслаў Пя- тровіч. Як пастарэў, на жаль, за гэтыя гады...Вельмі шкада, што неяк перапыніліся нашы сумоўі.

Учора да ночы падпісвала паштоўкі ў замежжа: Югаславія, ГДР. Кепска, што спехам. Трымаюцца адносіны з маімі турыстамі. Няўжо былі гэтыя мае выезды ў самы Чоп на мяжу, каб сустрэць групу і далей суправаджаць у Кіеў, Маскву, Ленінград. Падарожнічаць і зрасціся з некаторымі так, што і праз гады яны запрашаюць да сябе... Часопісы заказала. З deutsch да заняткаў шмат трэба перакласці.

1980

8 студзеня

Ніна ў Бараўлянах, у бальніцы. Наведалі з Ларысай яе. Адчуванне, што Ніне можна сказаць пра ўсё-ўсенькае і хочацца бясконца слухаць яе, здзіўляючыся як абнаўляецца, здавалася б, добра знаёмае ў яе вуснах. Так што я цяпер проста ўлюбёная ў дваіх - Ніну і Алеся Міхайлавіча. Забягала ў Інстытут. Не адчуваю халоднай дыстанцыі. Не хвалююся тым, што пра мяне падумаюць. Сорамна толькі аказацца зусім бяздарнай, хоць і гэта генеральна нястрашна. Варта было прайсці праз выпрабаванне ўступнымі экзаменамі, каб вось так мець права на размову з Алесем Адамовічам. Удалы дзень: яшчэ і дваццаць пяць тысяч з deutsch здала і нават аўтобусы нібы да мяне дапасоўваліся, ні разу не давялося чакаць на марозе. І яшчэ адна радасць: першая набытая кніга ў новым годзе - “Выбранае” Канстаціна Паўстоўскага, асабліва дарагое мне яго “Залатой ружай”.

24 студзеня

Зачыняйце за сабой дзверы ў мароз, каб тым, хто на першым паверсе жыве, таксама цёпла было. І як часта мы тыя дзверы наросхрыст пакідаем. І на першым паверсе і ў чалавечай душы скразнякі робім, уварваўшыся ў яе знянацку...

Была на пасяджэнні Навуковага савета Інстытута. Зацвердзілі тэму дысертацыі: “Беларуская і югаслаўская ваенная проза: маральна-этычны свет героя”. Сядзелі перада мной “зубры” інстытуцкія (Ю.С. Пшыркоў, В.В. Барысенка, П.К. Дзюбайла) і перагаворваліся, што немагчыма такую шырокую тэматыку ў кандыдацкай, калі яшчэ вопыту зусім няма, асягнуць. Маюць рацыю?! Давяраю Алесю Міхайлавічу. Цікава было паслухаць Алеся Разанава, аказваецца, аспіранта-завочніка А. М. Адамовіча чацьвёртага года ўжо. Значыць, я на ягонае, можна сказаць, амаль вакантнае ўжо месца ў аспіранткі Адамовіча залічана. І сядзелі яны побач.

6 лютага

Сёння Лілянцы Бецінінай - годзік. Са святам мацярынскім, mein liebes Schwesterchen!..

16 лютага

Прачытала аповесць Алеся Адамовіча “Карнікі”. Вусцішна. Ты, апынуўшыся ў той судны, трагічны дзень 15 чэрвеня 1942 года ў вялікай вёсцы Боркі паблізу ад Кіраўска, што недалёка ад Бабруйска і маіх Асіповіч, не можаш вырвацца з яе. Не па сабе, нават страшнавата вяртацца было ўвечары дадому з бібліятэкі, а як нагоніць які карнік і стрэліць у спіну... Сам-насам чытачу цяжка з тым жудасным светам, а як жа пісьменнік? Якое неймавернае намаганне над сабой трэба было зрабіць, каб узнавіць тую вялікую трагедыю, аддаць належнае ахвярам і выкрыць злачынцаў... Хоць гэта лагічны працяг працы над кнігай “Я з вогненнай вёскі...”. Ён жа, Алесь Адамовіч, быў ініцыятарам пакутлівых вандровак па Беларусі, каб ім утрох - яшчэ Янку Брылю і Уладзіміру Калесніку - запісаць сведчанні тых, хто гарэў, а цудам ацалеў. А гарэлі звыш дзевяці тысяч беларускіх вёсак!.. З якой бездані болю зачарпнуў Алесь Міхайлавіч!

17 лютага

Чарговы мой дзень... Душа патрабуе, моліць любімай справы, бунтуецца, адмаўляецца працаваць па прымусу. Ды мушу прымусіць, “угаварыць”, бо ад гэтага цяпер уся мая прышласць залежыць. Пісаць бы! І хочацца Брыля чытаць...

Не саромецца рабіць добрыя справы! Сёння бабулька ў аўтобусе ў дзяўчыны побач са мной блытана пыталася, ці даедзе да праспекта і хіба, не зразумеўшы, выйшла раней часу. Хацелася кінуцца за ёй, пасадзіць і растлумачыць усё, а засаромелася - шмат сведкаў. Потым так брыдка стала на душы.

21 лютага

Вучоны сакратар сказаў, што вельмі цяжка з пераводам на стацыянар, маўляў, не спадзявайцеся. Я ж звыклася з тым, што на мне цукеркі ў чарзе заканчваюцца, ці касірку да тэлефона клічуць, калі я амаль спазняюся некуды. Ужо шмат менш крыўдую. Тады і радасць, і няўдача здаравей успрымаюцца, не выкідаюць з сядла.

Лісты. Так чакаю іх, а сама недаравальна маўчу.

12 сакавіка

Учора заходзілі з “каралевай ангельскай” Тайкай да васьмідзесяціпяцігадовай Вольгі Андрэеўны. Цікава - верыць адначасова ў Бога і ў камунізм. Пра крынічную ваду і бярозавы сок гаворыць, што яны гаючыя, бо з зямлі бяруць тое, чаго мы, людзі, узяць не можам. Расклала карты, варажыла, мяне аж “прымарозіла”. Урэзаліся ў памяць таксама яе словы, што жыццё такое доўгае, а хацелася б ёй “хоць вокам адным на камунізм паглядзець...”

У абедзенны перапынак стаяла ў чарзе за маслам і мне апошні кавалак перапаў, а за мной людзі на мяне раўніва-непрыязна спаглядалі. І я ж незадоўга хвалявалася, каб мне хоць хапіла. Ды як прыкра стала сябе самой, як нізка падаю! І надакучылі дэфіцыты. Гэтым разам, праўда, у чарзе гаварылі, што беларускае масла ў Польшчу адпраўляюць. Бо там праблемы. Але ж крыўда на тых людзей, што высока сядзяць і не могуць загаспадарыць адпаведна. Гэтак і наш грамадскі лад можа рассыпацца з-за неахайнасці кіраўнікоў...

28 сакавіка

Данцы - сёння дваццаць пяць! Там, за дзвюма, хоць і брацкімі, а межамі, ты, можа, успамінаеш аб сваіх святочных днях ў роднай Гаслаўшчыне, у Мінску на Кастрычніцкай і вось зноў дома, у той далечы далёкай... Як жа мне цябе не хапае! А калі хоць аднаму чалавеку ты патрэбны - ужо гэта значным апраўданнем жыццю нашаму...

16 красавіка

Лісты ад Беціны, Данкі. І сама напісала Наташы, Наталлі Пятроўне. Музыка: Моцарт, Грыг. Дзень пачаўся з вершаў Райнера Марыя Рыльке:

O Leben Leben, wunderliche Zeit von Widerspruch zu Widerspruche reichend im Gange oft so schlecht so schwer so schleichend und dann auf einmal, mit unsaglich weit entspannten Flugeln, einem Engel gleichend:

O unerklarlichste, o Lebenszeit...

Закончыліся семінарскія заняткі па філасофіі. Па рэферату “выдатна”. Дрыжу перад экзаменам. Абарвала ўчора правады тэлефонныя: шукала Адамовіча. Іншы свет. Маю ж “Лелейскую гару” чарнагорца Міхайла Лаліча ў Алеся Міхайлавіча пазычыў пачытаць Васіль Быкаў. Бяруся за чарговы раман Лаліча. І deutsch наперадзе.

23 красавіка

Зайшла да Веры Міхайлаўны ў бібліятэку. Якою лёсаноснаю была сустрэча з ёю на другім курсе! Натрапіла ў “Дружбе” на “Ex ponto” і “Немири” - першыя кнігі Іва Андрыча.

І ўжо хранічным болем - адносіны да беларускай мовы. Люблю могучий русский язык, які абставінамі таксама як родны. Але ж я - беларуска! Не бачу розніцы паміж сваімі замежнымі сябрамі і сабою. Але ж я - беларуска! Мая бяроза, мая рака, мая лясная сцежка - у сэрцы Беларусі. Разам з адмаўленнем ад нацыянальнага мы губляем, магчыма, душу сваю. Прынамсі, яе крыўдзім, істотна абяссільваем. Асіміляцыя - цалкам стратная з’ява. Як можна дазволіць, каб народ на сваёй крэўнай зямлі асіміліраваўся, уніфікаваўся? Спрачалася ўчора амаль да слёз у карэктарскай з Зінаідамі - Міхайлаўнай і Якаўлеўнай. Як асабістая крыўда...

7 мая

Хуткая дапамога - не ля майго пад’езда. Спачуванне некаму, але ж і пачуццё палёгкі: бяда абмінула цябе, тваіх блізкіх.. У кожным жыве затоеная эгаістычная радасць? Спачуваць шчыра, да самага донца, каб боль іншага стаўся сваім болем, здольны нямногія. Ды і ўвогуле, ці магчымая такая чалавечая высакароднасць? Відаць, іначай спачуваюць тыя, хто яшчэ не меў вопыту цярпення і тыя, хто зведаў пакуту... І непазбежна пераключаюся на сваю ваенную тэму. Як, знаходзячыся далёка ад падзей, зразумець, ацаніць тое, як яны данесены, выяўлены ў мастацкім творы? Непрабачальна аказацца бездапаможнай, недастатковай у інтэрпрэтацыі твораў саміх непасрэдных удзельнікаў вайны. Зманіць, хаця б і ад чыстага сэрца. У каторы раз узнікае недавер да свайго “я”. І, відаць, шлях да ісціны адзін - самае сур’ёзнае, адказнае стаўленне да працы. І не пазбыцца віны без віны перад імі, байцамі, маладзенькімі лейтэнантамі, партызанамі, якія жыццём сваім ахвяравалі, каб нацысцкі план Барбароса не знішчыў славянства, не падпарадкаваў сабе Еўропу...

30 мая

Па філасофіі - “выдатна”! У першы момант адчуванне невыказнай лёгкасці, а потым - звыклая незадаволенасць сабой. Георгій Іванавіч, відаць, зараней, на семінарскіх ужо, “выставіў” нам адзнакі. Усё ж працавала я паўгода сумленна і насуперак стомленасці. Значыць, адзін кандыдацкі за спіной. Не расслабляцца - праз тыдзень deutsch.

Проста так - для душы, забягала ў Інстытут. І на самым уваходзе ўбачыла знаёмы твар. Прыгадалася, што мільгануўся ў сектары, як прыходзіла ўпершыню абмяркоўваць тэму да Алеся Міхайлавіча. Імгненна вырашыла, што жанчына мяне не помніць, а яна, у яркім чырвоным бярэціку, звярнулася да мяне і назвала нават па імені.

І падакарала, што лепш аказацца “перавыхаваным”, чым наадварот. Мне так сорамна зрабілася! Што дасюль ніякаватасць не сыходзіць. Вось так, вучаніца-аспірантка!

18 чэрвеня

Ну што, заяц, даскакаўся?!! Здаецца, вялікім глупствам была мая згода на завочную аспірантуру. Трэба было ў дзённую паступаць і паступаць. Здзіўляюцца, як два кандыдацкіх за паўгода змагла здаць, а абяцанае не хочуць выконваць. Са спецыяльнасцю спяшацца не буду, а іх жа да таго дзве - беларуская і югаслаўская літаратуры.

У мяне зараз ёсць час і сілы, каб адчуць як хочацца займацца і няма часу і сіл, каб гэта здзейсніць... Усё праз сябе, праз насілле над душой сваёй кволай - карэктарскай, кухняй, побытавай мітуснёй, жыццём, дробязным і бяссэнсавым.

24 жніўня

Была верасовая дарога ў Белаазёрск з Ларысай.

Усе словы аказваюцца слабымі і недастатковымі, каб выказаць мой стан, настрой пасля дзён у Белаазёрску. Ніна! Родны, блізкі чалавек. Адкуль гэта?!! Яе сіла, сіла бездапаможнай фізічна. Я, каюся, у чарговы раз пабойвалася, што не здолею, здаровая і нікчэмная, стрымаць жаласліваць. Ды, на шчасце, ёсць толькі спачуванне. І адчуванне яе вялікай, нават уладнай дабрыні, самадастатковасці. Утульная кватэра ў цэнтры Белаазёрску, а за пару кіламетраў - родная вёска Ніва, дзе жывуць такія слаўныя сардэчныя бацькі і сёстры Ганна з Марыяй. Мама Ніны такіх смачных яблык нам з Ларысай на дарогу назбірала. Стаіць у вушах Нініна “Калыханка маме”...

30 жніўня

Беціне сёння споўнілася 26 гадоў! Ні слова яшчэ ад яе з Балгарыі. Хадзіла ў грыбы. Асалода і заўсёднае, а новае здзіўленне цішынёй і лясным, непараўнальным ні з чым, водарам позняга лета. У адпачынку. Хочацца перакладаць Андрыча. Уплыў Ніны? Увогуле ж вяду расліннае жыццё. Каб была пэўнасць, што сяду за кнігі, а не за карэктуры, з радасцю аддавалася б гэтай будзённасці. І яна ж патрэбная, бо часам проста лечыць. Зараз жа, здаецца, калечыць. Бо не чытаецца, не думаецца аб патрэбным, а час ляціць. Я ж усё на адным узроўні, калі не ніжэй...

15 кастрычніка

Амаль рэзкая размова ў кабінеце І. Я. Навуменкі ў Інстытуце. Ён бачыць мяне супрацоўнікам сектара тэксталогіі. І на маё ледзь стрымліваемае, каб не расплакацца, але ж адчаянае, што дык можа аспірантуру трэба кінуць, пачула з дырэктарскага крэсла абыякавае: “Кідайце!”.

22 кастрычніка

Увесь прамінулы тыдзень у песімізме з пробліскамі надзеі. У Алеся Міхайлавіча дома. Над пісьмовым сталом у кабінеце новыя партрэты з’явіліся. Відаць, бацькоў, а паміж імі - маленькая, зараз дарослая дачушка. Удзячная яму за ўважлівасць, бо як жа баліць усёй мне гэты апошні візіт у Інстытут. Сказаў Алесь Міхайлавіч, што Навуменка ўвогуле адходлівы і можа якраз добра, што так сталася, бо ў яго пачуццё віны нейкае прабілася, якое ў размове з ім Алесь Міхайлавіч адчуў. Буду чакаць, як і вучоны сакратар раіць.

15 снежня. Нібы на чамаданах сяджу.

Галоўнае ж - мой унутраны свет, мір паміж памкненнямі і магчымасцямі. Залежная ад абставін, людзей, я не ў стане змусіць іх быць дабрэй да мяне. І здаўна трымае на паверхні перакананне, што жыццё апраўдана толькі тады, калі з дня ў дзень над сабой працуеш, імкнешся зразумець, што ж у гэтым неасягальным чалавечым свеце адпавядае менавіта табе, да тваёй душы прамаўляе і раскрывае найперш твае магчымасці. Слабачка я. Не маю сіл якраз за істотнейшае змагацца - за ўнутраную раўнавагу. Нават, на першы погляд, невырашальныя супярэчнасці прызваны не разбураць нас, а загартоўваць, умудраць. Толькі тады яны маюць сэнс. Вось, боль з душы выцясняю гэтымі цяжкавагавымі роздумамі. Разважаю добра, але адкуль узяць сілы, каб устаяць без відавочнай падтрымкі... І пайду з абедам да Ларысы. Гэта важней сёння за ўсе бібліятэкі - яе хворую падтрымаць.

27 кастрычніка

Асірацелая котка. Хата на замку. Зарасце назусім сцежка ці новы гаспадар адчыніць дзверы? А котку падкармліваюць суседзі, праз вуліцу. Жыве ж яна недзе на гарышчы, дома...

Дзервянею ў карэктарскай. Адно і тое ж. І раптам подых надзеі, што манатонія гэта неяк паціснецца. Запісалася на выезд па Залатому кальцу Расіі. Праўда, малому, бо толькі Уладзімір, Суздаль і Багалюбава маем наведаць. Колькі за два дні можна паспець? Гэта ж ноч да Масквы і назад ноч у цягніку. Але душа заныла па дарозе пад перастук колаў - ах, мае студэнцкія ваяжы працоўныя... Толькі б удалося! Перадрукавала ўчора нарэшце хірамантыю, для Валі галоўным чынам. Як хочацца верыць добрым знакам на сваёй далоні і забыцца аб дрэнных! Псіхалогіі мне не хапае. І жаданне пісаць - нібы пах кветак палявых...

29 кастрычніка

Вучоны савет у Інстытуце літаратуры. Алесь Міхайлавіч заняты Алесем Разанавым, які выпускаецца і, на жаль, не выступаў, а хацелася яго паслухаць. Валі да дня нараджэння паслала кнігі А. Адамовіча і К. Чорнага. Сабе купіла другі том Брыля. Ура! Настольнай кнігай сталі брылёўскія тамы. Таксама Андрычавы “Знакови поред пута” ўвесь час пад рукой.

22 лістапада

Вось і дачакалася: падарожнічаю. Ноч у цягніку да Масквы нечакана ў бясконцых размовах з вельмі мілай Вікай, нашым групаводам. З Беларускага вакзала пераехалі на Курскі і селі ў электрычку на старажытны Уладзімір. З 1157 года да сярэдзіны ХІV стагоддзя ён быў сталіцай Уладзіміра-Суздальскага княства, а заснаваны Уладзімірам Манамахам яшчэ ў 1108 годзе. Вось якая неверагодная даўніна! Ва Успенскім саборы, пабудаваным у 1158-1160 гадах, захаваліся фрэскі самога Андрэя Рублёва, выкананыя майстрам у 1408 годзе, магчыма, з Даніілам Чорным. Як удзячна актуалізаваўся фільм Таркоўскага... Агледзелі яшчэ Дзмітрыеўскі сабор, пабудаваны ў 1194-1197 гадах, Залатыя вароты, якія адначасова з Успенскім саборам узводзіліся. Якое шчасце, што ўсё гэта захавалася, не вынішчана, як у Мінску нашым... Па дарозе ж у Багалюбава палюбаваліся на рукатворны цуд - белакаменную царкву Пакравоў на Нерлі. Вось дзе гармонія і святлынь!.. У Багалюбаве высокія, аднолькава аголеныя і нейкія сірыя ліпы і таполі абступілі колішнюю рэзідэнцыю вялікага князя ўладзімірскага Андрэя Багалюбскага, які так шмат рабіў дзеля вызвалення Русі ад татараў і забіты быў сваімі ж!

23 лістапада

Адно з найсвятых месцаў на зямлі - Суздаль. Паўсюль навокал - цэрквы, манастыры. Як лёгка, лёгка дыхаецца тут. У ХІІ стагоддзі гэты цяпер гарадочак - сталіца Растова-Суздальскага княства, а ў ХІІІ - пачатку XIV - Суздальскага. Былі ў саборы Раства Багародзіцы, пабудаваным у 1222-1125 гадах, у Спаса-Ефімаўскім, Пакроўскім манастырах. Прыпынак на ноч - у нават празмерна ажыўленым кемпінгу. Колькі агульных тэм у нас з Вікай! Аказваецца, яна таксама філфак закончыла і цікавіцца балгарскай мовай. Шкада, што так коратка, мала часу мы тут, дзе само паветра нібы прасякнута незвычайнай гісторыяй амаль пачаткаў хрысціянскага жыцця на Русі, на жаль, гісторыі ад мяне да апошняга часу ўвогуле як заслоненай...

26 лістапада

Бах з раніцы і ўвечары. У сне лятала! Раўнавага, святло, вышыня. Ларыса пазычыла Евангелле. Так, даўным-даўно трымала ў руках Новы Запавет і чытала, але тады, пры вялікім, помніцца, піетэце да фаліянту на царкоўнаславянскай мове, не загарэлася душа, нават, можна сказаць, аказалася адсутнай у непасрэдным успрыняцці. І вось зараз не проста чытаю, а паглынаю і канспектую! Ад Матфея: “Дева во чреве приимет и родит Сына, и нарекут имя Ему Еммануил, что значит: с нами Бог (...) У тебя же, когда творишь милостыню, пусть левая рука твоя не знает, что делает правая, чтобы милостыня твоя была в тайне. (...) Не судите, да не судимы будете, ибо каким судом судите, таким будете судимы; и какою мерой мерите, такою и вам будут мерить. И что ты смотришь на сучок в глазе брата твоего, а бревно в твоем глазе не чувствуеш? Или как скажешь брату твоему: “дай, я выму сучок из глаза твоего”, а вот, в твоем глазе бревно? Лицемер! Вынь прежде бревно из твоего глаза и тогда увидишь, как вынуть сучок из глаза брата твоего. (...) Просите и дано будет вам; ищите, и найдёте; стучите и отворят вам; ибо всякий просящий получает, и ищущий находит, и сту­чащему отворят. (...) Так, во всем, как хотите, чтобы с вами поступали люди, так поступайте и вы с ними, ибо в этом закон и пророки. (... ) так как Сын Человеческий не для того пришёл, чтобы Ему служили, но чтобы послужить и отдать душу Свою для искупления многих”.

Адчуванне, што паездка ва Уладзімір - Суздаль спрычынілася да адкрыцця глыбокіх крыніц у маёй душы... I нібы пачынаю бачыць знутры. Нарэшце вяртаецца мне тое, што мне і належыла, а было страчана ці не запатрабавана, тое, па чым хіба тужылася здаўна...

27 лістапада

Апошнія дні гармонія ў душы, нягледзячы на невыразнасць сітуацыі са стацыянарам, тую ж манатонію карэктарскай, якая раптам перастала раздражняць. Не трэба рабіць намагання, каб не пакрыўдзіцца і, зразумела, іншага не пакрыўдзіць. І няма боязі, што праміне гэты стан. Самадастатковасць? Магчыма, нічога вартаснага не напішу, не скажу - адкуль ведаць. Але адчуваю сябе шчаслівай. Шчасцем, якое, здаецца, ні каханнем, ні мацярынствам, ні натхненнем, ні поспехам не даецца. Шчасцем, якое вынік усяго разам узятага. Ад знешняй актыўнасці, дзеяння - да духоўнай засяроджанасці. Так, гэты мой стан цяперашні, разумею, часовы. Але ж дзёрзкае памкненне свет спасцігнуць, у сябе ўвабраць як мага болей з вопыту чалавецтва - дзесьці на перыферыі душы зараз, аб чым, як ні дзі ўна, і не шкадую.

2 снежня

Сапраўдная зіма з марозам, снегам, сонцам. Над Евангеллем ад Луки: “Наконец будьте все единомысленны, сострадательны, братолюбивы, милосердны, дружелюбны, смиренномудры; не во­здавайте злом на зло или ругательством за ру­гательство; напротив, благославляйте, зная, что вы к тому призваны, чтобы наследовать благосло­вение. Ибо, кто любит жизнь и хочет видеть добрые дни, тот удерживай язык свой от зла и уста свои от лукавых речей; уклоняйся от зла и делай добро; ищи мира и стремись к нему, потому что очи Господа обращены к праведникам и уши Его к моливе их, но лице Господне против делающих зло (чтобы истребить их с земли)”.

Са шкадаваннем дачытала дылогію Алеся Адамовіча “Сыновья уходят в бой”. Хочацца далей пабыць у створаным пісьменнікам свеце, паназіраць за Толем, бо твор аўтабіяграфічны, і Алесь Міхайлавіч так шмат свайму герою, відаць, ад самога сябе перадаў...

7 снежня

Учора пазваніла вучонаму сакратару, а ён раптам: “Збірайце манаткі ў выдавецтве!”. Напісала заяву на імя дырэктара Ф. I. Савіцкага аб звальненні па ўласным жаданні ад 15 снежня. Та­кая была ўзбуджаная, што галава разбалелася. Не верыцца. Ужо цяпер, калі мары рэчаіснасцю стаюцца, зноў да мяне трывога заўсёдная падбіраецца, якая ўвогуле, відаць, комплексам непаўнацэннасці завецца, а, маўляў, ці справішся... I адзіным выратаваннем зараз у гэтай непагодзе душэўнай - Евангелле. Чытаю і далей канспектую. Пяццю хлябамі і дзвюма рыбамі Хрыстос дзесяткі тысяч людзей накарміў!..

Дні стаяць чыстыя, ясныя. Дакраніся - зазвініць блакітна-белы абшар. Бяроза - само далікатнае хараство, асабліва ў такую снежнасць і сонечнасць. Вярталася з Дараганава электрычкай. Дзень няўхільна гаснуў і трымцела затрымаць надыход сутоння, каб насыціцца дзённым хараством свету, такім кароткім у снежні! Зусім рана, амаль ужо апоўдні, краі блакітнага купала пачынаюць паціху імгліцца...

10 снежня

Пасля Уладзіміра - Суздалі не пазнаю сваю душу - святло, ціхамірнасць і нешта такое, што даступнымі, вядомымі мне словамі не вызначаецца

12 снежня

Апошняя гадзіна ў карэктарскай?!! Працоўную кніжку забрала, апошнюю дзённую норму зрабіла. Кнігі, кубак, чаравікі спакавала. Стол вычышчаны для пераемніцы. Лаўлю розныя позіркі: ласкавыя, зайздросныя, запытальныя... Не верыцца, што з панядзелка не трэба ўжо будзе з дня ў дзень раніцай ляцець сюды. П'янею ад прадчування волі...

1981

13 студзеня

Позні навагодні вечар па старым стылі. Святочнасць часу, таемнасць пераходных імгненняў... Лічыцца, што ўсё задуманае ў гэтую ноч спаўняецца. Быў бы ты, 81-шы, - яшчэ раз прашу - шчодрым на рупную працу і добрыя вынікі яе, на дарогі і сустрэчы. I каб выказалася, напісалася, каб далей тварыўся цуд у душы... Cognosce te ipsum!

27 студзеня

Запоўніла разам з Алесем Міхайлавічам індывідуальны план, напісала заяву на камандзіроўку ў Інстытут славяназнаўства і балканістыкі. Асвойваць Маскву ў новай іпастасі?! Трэба пабегаць па кнігарнях, каб да выезду знайсці “Карнікаў” для дырэктара Інстытута славяназнаўства і балканістыкі Дз. Ф. Маркава. У самога аўтара - дэфіцыт запасных асобнікаў. Размова з Алесем Міхайлавічам. Прыемна, што параіў чытаць уважліва Бялінскага, якога я сама здаўным-даўна так сумленна чытала і канспектавала. Перакладала Андрыча. Прачытала “Імгненні” А. Ісаковіча, зрабіла выпіскі. З “Вячэрнім Мінскам” прыйшоў ліст ад Данкі. I адразу ж села пісаць адказ у Дрэздэн.

9 лютага

На Беларускім вакзале, у чаканні. Насуперак трывогам хутка, зусім не блукаючы, знайшла акадэмічную гасцініцу на Ленінскім праспекце і Інстытут на Ленінградскім. Была ў дырэктара! На яго метадалагічнае абнаўленне метаду сацыялістычнага рэалізму так шмат і з такой павагаю цяпер спасылаюцца, што я аж здранцвела на нейкі момант перад аўтарытэтам, зайшоўшы ў кабінет. Вельмі прыемны пажылы чалавек, хударлявы, каравокі. Два разы руку мне паціснуў. Перадала кнігу. Пра Адамовіча, Інстытут распытваў. Як мне ад гэтага майго дрымучага правінцыялізму выбавіцца! У тры гадзіны - на кансультацыю ў Інстытут да загадчыцы сектара сучасных сацыялістычных краін С. А. Шэрлаімавай.

10 лютага

Калі запісвалася ў Бібліятэку замежнай літаратуры, падыйшла Г. Я. Ільіна, якую якраз упаўнаважылі кансультаваць мяне ўчора ў Інстытуце. Адразу ўзнік давер да яе, такой лагоднай, інтэлігентнай. Можна сказаць, чарговы раз проста ўлюбёная ў чалавека! І сабой незадаволеная, бо зашмат гавару, як спяшаюся сябе раскрыць, але ж няма ў тым патрэбы!

Доўга, да знямогі працавала ў каталогах. Здаецца, што момантамі апынаюся на самым краі сваім, за якім - бездань. У карэктарскай думалася, што варта мне толькі пазбыцца той манатоніі, як узнімуся, ураўнаважуся. І вось гарую цяпер па днях, прасякнутых унутранай радасцю і ўсепрабачальнасцю, якія падхапілі мяне пасля Уладзіміра - Суздалі. Нібы паказана было, да якога стану душы трэба імкнуцца...

13 лютага

У Інстытуце ў Трубнікоўскім завулку - добрая размова з Галінай Якаўлеўнай. На руках мінімальная праграма па югаслаўскай літаратуры. Спраўлюся? Сёння можна было б і з’язджаць. Стаміла шматлюдная, велізарная Масква. Запісалася ў Ленінскую бібліятэку. Спачатку ў каталогах разглядалася, а пасля знайшла месца ў чытальнай зале, агромная, а ўся запоўнена. Пасядзела з гадзіну і пакіравала ў кінатэатр “Кастрычнік”, каб паглядзець фільм “26 дней из жизни Досто­евского”. Iграюць артысты кепскавата, але вялікі дух перамагае, выйшла ўсхваляванай - Дастаеўскі! З якога часу ён прысутны ў маім жыцці? Здаецца, што заўсёды быў. Хочацца патрапіць неяк у наша беларускае Дастоева...

15 лютага

Загорск. Троіца-Сергіева лаўра. Святло, вышыня. Гарачыя слёзы просяцца з вачэй. Мноства людзей. Манахі ва ўсім чорным - упершыню бачу! У трапезнай ішла служба. Паўзмрок і людзі, людзі, нават дыхаць цяжка. Хацелася ўпасці на калені і горача-горача маліцца... А маліцца якраз не ўмею, не ведаю малітваў і паўтарала перакручана, прыблізна “Отча наш”. Так хочацца, хочацца маліцца! Сілы дае малітва і штосьці сутнаснае ў чалавечай прыродзе закранае. Адчуваю ў сабе жывую крынічку, якая ні ад здольнасцей, ні ад сардэчных повязей, якая сама па сабе, а я жывая, пакуль яна струменіць знутры. Па-рознаму, то слабей, то мацней. I мае дні ў прамой залежнасці ад сілы яе. Што ў нас чалавечае?!. Дзе яно, гэтае чалавечае, пачынаецца і канчаецца?!. Чым рознімся ад іншых жывых клетак...

16 лютага

Заўтра мне - дваццаць шэсць... У Ленінцы, чытаю, вяртаецца форма студэнцкая, калі так плённа сядзелася ў бібліятэцы, здаралася, ад раніцы да вечара. Год таму чытала ў Акадэмцы “Карнікаў” Адамовіча - год як дзень... Нарэшце маю магчымасць займацца сваім і ісці да выразнай мэты, хоць халадок нерашучасці ўсё яшчэ адчувальны. Але ж, каб мець вынікі, трэба запаўняць кожны свой дзень адпаведным зместам, сумленна працаваць. Дваццаць шэсць - некаторыя паспявалі за гэты час нарадзіцца, вырасці, выказацца дзеяй, мастацкім шэдэўрам і памерці... Разумею, што найперш трэба быць чалавекам. І любіць людзей не за тое, што любяць цябе, а за чалавечае ў іх. Пакуль што так складана разабрацца, што да чаго ў гэтым свеце. Не хапае пачуцця веры, вышыні, якія не заслугамі і поспехамі знешнімі вызначаюцца і найчасцей скрыўджанымі штодзённай мітуснёй аказваюцца. Толькі шчырасць гарантуе адказнасць за кожнае злое пачуццё, што абражае, хай сабе тайна ад іншых, але ж успыхвае злосным пякучым агеньчыкам і чорныя выгарыны па сябе пакідае.

Спадзяюся, што дні, дзень за днём, прывядуць мяне да аркуша паперы, які мною выкажацца і будзе гэта маё зразумелым і патрэбным людзям...

2 сакавіка

Учора мамін дзень нараджэння і асляпляльны першы дзень вясны... Ночы стаяць яшчэ марозныя, зорныя, раніцы пачынаюцца ціхай усмешкай сонца свету, якая хутка ўбіраецца ў сілу і абяцае вялікія перамены ў прыродзе. У настроі чалавечым!

Чакала на станцыі цягнік. Побач лакаматыў таксама чакаў, каб дарогу яму даў пасажырскі дызель. Нецярпліва працаваў рухавік. Сонца, снег такія, што нават вачам балюча. І раптам на дарозе ўздоўж чыгункі - павольная жалобная працэсія.

Машына з труною ў адкрытым кузаве, крыж, невялікі натоўп засмучаных людзей. У гэты цудоўны першы сакавіцкі дзень некага везлі на апошняе месца яго зямное. Смерць. I працяла холадам знутры, бо страх за блізкіх людзей не-не ды сціскае сэрца. Час мільгае і немінуча набліжае ростань з тымі, без каго свет пусты. Або я сама раней сыйду?.. Самае лёгкае не нарадзіцца, каб потым не пакутаваць. Але ж без горычы не бывае радасці.... Толькі як можна жыць, калі раптам нехта з тваіх самых-самых родных ды і проста дарагіх назаўсёды знікне з зямлі? Добра, што ёсць даўгі, абавязкі, якіх ніхто за цябе не выканае. Паспець знайсці сваё, умацавацца, пакуль пачнуцца страты, апярэдзіць непазбежнае...

Усё маё свядомае жыццё прасякнута радасцю быцця, адчуваннем прыгажосці свету. Ды такім моцным, гарачым, што балюча часам. Мінорная нота заўсёды гатовая ўзняцца, загучаць. Яна і ў прадчуванні блізкай ці далёкай ростані зямной, і ў вычуванні руху часу. Хвіліны, гадзіны - то ва ўнісон майму ўнутранаму пульсу, то возьмуць і рэзка супрацьпаставяцца. Калі я забываюся аб часе наогул, не гляджу на гадзіннік, я сумленная перад яго вялікасцю і належу Вечнасці. Выпадаюць такія імгненні. Калі ж бясконца ўглядаюся ў рух стрэлак, пакутліва тупаю ў адным месцы - грашу. Трэба імкнуцца да першага стану, што азначае перамогу духу над целам.

18 сакавіка

Якая радасць сёння - маю нарэшце “Идиота” Дастаеўскага! Проста эйфарыя ахапіла, калі пабачыла ў кіёску кнігу, пра якую здаўна марыла.

У панядзелак - секцыя крытыкі і літаратуразнаўства ў Доме літаратара. Янка Брыль, сама яго прысутнасць дух уздымае. Адчуваю сябе маленькай, дурненькай перад ім. Хоць ён ведаць не ведае пра мяне і пра тыя думкі, пачуцці, якія выклікаюць ува мне яго творы і ён як асоба. Шчаслівыя яго блізкія і якое шчасце для нас усіх, што ён ёсць!

Іван Чыгрынаў, Барыс Сачанка, Анатоль Вярцінскі, Вера Палтаран... Мне нязвыкла, няёмка. Прозвішчы, знаёмыя па кнігах. Хоць ужо і прывыкаю... Утульны Дом. Хочацца, каб было пра што гаварыць з гэтымі людзьмі тут.

Сапраўдная літаратура выклікае натхненне і прыліў свежых сіл, вясну пачуццяў. Думала толькі прагарнуць кнігу славенца Цырыла Космача і заканспектаваць уступ. Чытала ж раней з захапленнем яго “Баладу аб трубе і воблаку”, а гэтым разам не змагла адарвацца ад “Вясновага дня”. Журба, сум, жыццё і смерць, надзея, чаканне. Штосьці зрушваецца ў маіх унутраных сутарэннях. Быццам мяняюся пад уплывам вялікай літаратуры сербаў, харватаў, чарнагорцаў, славенцаў, набрыньваючы новай вобразнай інфармацыяй. Мой Андрыч, Добрыца Чосіч, Міхайла Лаліч, Бранко Чопіч, Меша Селімавіч, Міраслаў Крлежа, Антоніе Ісаковіч, Мірка Божыч...- цэлы сусвет, без якога не ўяўляю ўжо свайго жыцця.

15 красавіка

Удалося! Дзякуючы Віктару Антонавічу Каваленку аказалася на VІІІ з’ездзе пісьменнікаў Беларусі. Паабяцаў і прынёс мне білет. Правяралі ж вельмі строга: на самім уваходзе ў Палац куль­туры, а пасля яшчэ непасрэдна пры зале. Білет і дакумент трэба было паказаць. Чаму? Няёмка перад дзяўчатамі, бо і яны - аспіранткі Інстытута літаратуры! - хацелі патрапіць на гэта ўвогуле ж свята. Алесь Міхайлавіч адазваўся, пабачыўшы мяне: “I вы праніклі. Малайчына...” Адшукала Ніну. Побач з ёй. Выступалі Пімен Панчанка, Максім Танк, Іван Чыгрынаў, Анатоль Вярцінскі, Язэп Семяжон, Алесь Адамовіч, Аляксей Карпюк, Адам Мальдзіс, Генадзь Бураўкін, Уладзімір Караткевіч і іншыя-іншыя. Вочы мае разбягаліся, а галава ішла кругам у літаральным сэнсе. Да Ніны шмат падыходзяць, каб прывітацца. А хто я пры ёй? I калі карэспандэнт Уладзімір Крук падчас перапынку прапанаваў зрабіць фотаздымак пісьменніцкай сябрыны вакол Ніны, як сышліся Ларыса Геніюш, Уладзімір Караткевіч, Данута Бічэль-Загнетава, Валянціна Коўтун, я адышла... Цікава, у Саюзе пісьменнікаў - 301 мужчына і толькі 36 жанчын. Усё ж найбольш памятныя выступленні - Васіля Быкава, Алеся Адамовіча, Уладзіміра Караткевіча. I Янкі Брыля! Балюча, што яму ўжо 64 гады, а і блізка няма яму падобнага сярод маладзейшых. Словы заклапочанасці, трывогі за стан нашай мовы, літаратуры, урэшце - душ чалавечых. I з Станіславам Пятровічам пагаварылі крыху. Заахвочвае пісаць... Бясконца яму ўдзячная.

23 красавіка

Азарыла: што яднае Андрыча і Брыля? Ад Брыля - да Талстога Льва Мікалаевіча. Яднае шчырасць, пранізлівая ступень шчырасці.

29 мая

З прыгодамі ўладкавалася ў старой акадэмічнай гасцініцы “Якар” на Горкага, паблізу ад Беларускага вакзала. Падчас вайны ў эвакуацыі тут жыў з сям’ёй і тварыў Кузьма Чорны!.. Вялізная лямпа пад чырвоным шаўковым абажурам. Святло ўтрымліваюць ці, наадварот, на святло ляцяць тоўсценькія купідоны-хлапчучкі з пазалочанымі крыльцамі. Шырачэзныя падваконнікі - праз іх не звесішся, каб выглянуць на вуліцу, хіба што трэба залезці з нагамі... Званіла Г. Я. Ільіной, адзначыла камандзіроўку на Ленінградскім праспекце. Музей Л. М. Талстога на Крапоткінскай - узвышанае судакрананне з жыццём Чалавека. Словы аб сумленні Талстога выпісала. Прасядзела каля трох гадзін у Ленінцы над кнігамі, якія Галіна Якаўлеўна параіла асвоіць. Добра прыхаваны трынаццаты аддзел: чатыры паверхі і яшчэ адна лесвіца, калідорам налева і зноў налева. Старая і новая Масква за вакном. Залатыя купалы з крыжамі і чорныя трубы за імі. Хочацца пісаць аб жаночай долі, характары, дзецях. Як? Адкуль узялася гэтая туга па аркушу паперы? Вось жа вымучвае мяне ўжо колькі гадоў запар, не адпускае. Мяняюцца тэмы, сплываюць няздзейсненымі задумы, каб ніколі ўжо не вярнуцца, а гэтая пакута не мінае. Мабыць, падтрымлівае яе надзея, абяцаючы, што вось-вось наступіць прасвятленне і нарэшце выкажацца, напішацца тое, што просіцца ў свет. Трэба толькі пераадолець яшчэ адну перашкоду. Так, пакута з тых, якія жыццю хоць бачнасць сэнсу надаюць і калі боль у сабе адчуваю - значыць жывая. Пакута, якую гоніш і галубіш адначасова...

4 чэрвеня

Ідэальны стан духу (для мяне). Унутраная раўнавага, лёгкая журба, адкрытасць хараству, прыгажосці, імкненне дапамагчы, паклапаціцца. Моцнай сябе адчуваю. Загорск - прычынай? Калакольны перазвон над зіхатлівымі купаламі пад мяккім блакітам з белымі аблокамі. Была ў падмаскоўным Абрамцава - Аксакаў, Паленаў, Рэпін, Васнецоў. Першага чэрвеня ў тэатры Маякоўскага “Чайка” А. П. Чэхава - з Таццянай Даронінай, Яўгеніяй Сямёнавай. Балкон, другі ярус, але цудоўна было ўсё і відно, і чутно. Жыццё на сцэне. Учора добра чыталася, а выйшаўшы з бібліятэкі, пакіравала на Арбат. Прыемна было паволі ісці і спакойна ўглядацца ў твары сустрэчных, разглядаць дамы, заходзіць у невялікія крамы, а тым часам аднекуль думка наплыла, што недзе тут жа на Арбаце тэатр Вахтангава, што добра было б у яго патрапіць. Недзе перад сёмай падышла да будынку тэатра ў рыштаваннях - рамантуюць фасад. І нейкая дзяўчына нечакана прапанавала білет! Спектакль “Две­ри хлопают”. У Мінску глядзела, але, зразумела ж, пайшла. “Купалаўцы” не горш ставяць. Ну, вядома, рэч вадэвільная, вясёлая. Адкрыцця для душы і не належыла чакаць, але ж для агульнага развіцця штосьці засталося...

8 ліпеня

Польная Гаслаўшчына. Прасторная хата Данкіных бацькоў. Маленькі Эдвард заснуў, слаўнае, мілае дзіця. Так і хочацца ціскаць яго, мілаваць. Пухленькія шчочкі, выразныя блакітныя вочы. Так натуральна, што гэта Данкін сын!

Учора насычаны дзень. Адзначылася Данка ў міліцыі, запісалася ў акадэмічную бібліятэку. І найгалоўнае - яе сустрэча, знаёмства з Алесем Міхайлавічам. Маё пасрэдніцтва. Цікава было паназіраць за Алесем Міхайлавічам, як трымаўся з Данкай - стрыманасць, а ўсё адно эмацыянальнасць адамовічаўская. “Не ўбій” - новы яго ідэал. І ад бездані чалавечай подласці - да проста касмічнага гуманізму... Данка збіраецца пісаць дысертацыю па творчасці А. Адамовіча ў Дрэздэнскім педагагічным інстытуце ў семінары па ваеннай прозе. Мне ж да 25-га, хоць памры, трэба падрыхтаваць артыкул!

15 ліпеня

На добры лад, дык сядзі і пішы сабе - спакойна, упэўнена, бо матэрыял ёсць, думкі таксама. А я дрыжу над чыстым аркушам. I пачынала ж адразу “ідэалагічна” і пакацілася гладка, хоць і нецікава, па сцежках, пратаптаных іншымі. “Навукова”, суха, як ці не ўсе ў акадэмічныя “Весці” пішуць, але ж сорамна пісаць “навуковаабразна”! Толькі ці змагу я справіцца з матэрыялам, падпарадкаваць яго сабе?! Трэці дзень спрабую ўлагодзіць у сабе плынь, якою вызначаецца маё самавыяўленне. Перачытала раман, паспала і без справы ляжала, гультайнічала. Вядома, сумненні. Гэтыя старыя, як свет, здраднікі. Адчуваю, што калі здолею зараз пераадолець сваю інерцыю, выпрастацца, раскрыцца насустрач “свайму”, дык і далей усё складзецца належным чынам. Такое важнае гэтае паўгоддзе! Кандыдацкія экзамены: па югаслаўскай літаратуры - у кастрычніку, беларускай - у снежні. Вытрымаць гэты рытм у імя жыцця майго, якое ніхто за мяне не пражыве... Можа стацца, што не напішу артыкул, што Алесь Міхайлавіч забракуе. Але ж не надарэмна гэтыя пакуты! Вунь як доўга круцяць ключом, каб завесці застаялую машыну. I спыняцца потым нельга, але мо я такая старызна ўжо, што і не завесціся “матору”?!!

23 ліпеня

Калі нарэшце я перастану пакутаваць ад немагчымасці выказацца, калі адкрыюцца шлюзы майго “красамоўства” або перасохне тое, што распірае мяне, зацінае дыханне. Мая бездапаможнасць перад словам. Праклінаю я гэтую пакуту і люблю ж яе!.. Нават у дзённіку не магу дакладна выказацца. Дыстанцыя паміж пачуццём і словам. Як яе пераадолець...

Праўда, артыкул, здаецца, закончаны. Гэта і Лада, галоўнага героя рамана Лаліча, і маё ўзыходжанне на Лялейскую гару. Тыдзень не была ў бібліятэцы і нават з лёгкім хваляваннем часопісы і кнігі брала. Алесь Міхайлавіч толькі праз пару дзён вяртаецца у Мінск.

Янка Брыль: “Маё юнацкае захапленне Талстым прывучыла мяне да пэўнай самастойнасці, да ўмення не баяцца быць "не такім як усе". Гэтая якасць сяды-тады абуджаецца ў маёй натуры і дае сілы быць самім сабой, не вельмі баяцца самоты, абыдзенасці, няласкі“.

28 ліпеня

Перад самай дзевятай не сцярпела: пазваніла кіраўніку. Ён чытаў мой артыкул, на восьмай старонцы. Пакуль падабалася. Я ж, што на важнейшым экзамене была. Сам Адамовіч маё чытае! Пераконвала сябе, што нічога не зменіцца ад яго ацэнкі, што застануся пры тым жа стале з машынкай, з тымі ж зялёнымі вачыма і русымі валасамі, у той жа мамай звязанай стракатай камізэльцы. Але ж як трымцела, каб Алесь Міхайлавіч станоўча ацаніў гэтую маю працу! Прыбавілася б мне звычайнай чалавечай годнасці, якой катастрафічна не хапае, нягледзячы на ўсе заходы мае, каб ёю разжыцца... Падабаюся ж сабе эпізадычна ў люстэрку толькі. I якая радасць - даў дабро Алесь Міхайлавіч! Напісаў рэкамендацыю ў “Весці”. Адчула сябе шчаслівай, проста да непрыстойнасці!

10 жніўня

Адкуль толькі ён бярэцца - гэты тупы боль?! Адымае радасць жыцця, пасягае нават на знешнюю прыстойнасць, гатовую стрымгалоў рынуцца ў чужую стыхію. Другі дзень я хворая душою. І пакуль па нарастаючай пакуты. А трэба ж, ёсць магчымасць, займацца і потым пашкадую, што не выкарыстала яе. Інстытут. Аддала артыкул друкаваць у машбюро. Некалькі дарэмных гадзін у бібліятэцы. Не ўспрымаецца! І нянавісць да сябе. Снежным комам дэпрэсія, хандра, сплін - дур гэты! - накручваецца і ўсё тут. Не папярэдзіць, не абысці. Толькі перачакаць, перажыць. Каб потым нечакана накацілася і ахапіла радасць. Ведаю, калі буду жывая, ахопіць. І аж заные, забаліць ужо ад перапоўненасці знутры. Вернецца ўпэўненасць у свае сілы, паверу ў магчымасць здзяйснення самых фантастычных мрой. І ныць буду, што не хапае сіл фізічных, каб успрыняць веды, перажыць, зразумець. О, гэты стан прыйдзе... Як хочацца працаваць без зрываў, спакойна, радасна! Дзень за днём. І як адкантраляваць, падпарадкаваць розуму сваю псіхіку? Вось жа знаю, што ёсць ува мне нешта мацнейшае за мацярынства і каханне. Так, пачуццямі немагчыма кіраваць: яны або ёсць, або іх няма. Але ж тое нешта неназываемае, без апазнавальных абрысаў. І калі пачуцці ў асноўным скіраваны на канкрэтных людзей, дык тое накатваецца, прасякае наскрозь і я губляюся ў сабе самой. Ці сутнасць мая з тым, праз тое таксама выяўляецца? Цьмяна адчуваю, што тое існуе ў дзвюх іпастасях: цёмнай і светлай. І звязаны з тым хвіліны ўздыму, калі ў гармоніі са светам, з Вечнасцю нават. І нянавісць мая, непрызнанне сябе ў бязмежна цудоўным свеце, сорам перад чалавекам і чалавецтвам - адтуль жа. Крыніца, якая наталяе мяне то жывой, то мёртвай вадою. Хто ж я?!! Пытанне, якім здаўна задаваліся неспакойныя, спакутаваныя людзі. I вырашалі?! Прастаты і дасканаласці прагне душа. Што суджана ёй?!

13 жніўня

Адзінока, самотна, туга. Душу выварочвае. Ліплю, ледзь трымаюся за свет. Бібліятэка. Падстрыглася - зноў хлопчык, стараваты хлопчык з лапкамі маршчынак вакол вачэй. Хутка нельга ўжо будзе так стрыгчыся... Як заведзены робат рухаюся, раблю па звычцы ўсё, што належыць, а баліць, баліць душа, недзе пад сэрцам, у горле, у галаве - касмічным болем пакуль, бо гэта не сардэчны, не галаўны боль. Пакуль не той боль, ад якога таблеткамі ратуешся. Адзінота. Каторы дзень я ўжо так пакутую? Пяты! Замнога. Міхася Стральцова зрэдку чытаю, імгненнямі захапляе, здорава піша. Хочацца сыйсці з дому, пакіраваць да людзей, а нельга, бо перацятая і самой з сабой трэба спраўляцца. I як я зайздрошчу ў такія моманты, што днямі цягнуцца! - жанчынам, якія важна на кухні стаяць, ахвотна тэлевізар глядзяць, у кінатэатр з цікавасцю ідуць... Робяць усё з адчуваннем уласнай годнасці, непарушнасці свету наўкола іх. А я, нікчэмная, нашу ў сабе боль, незадаволенасць, старэю раней часу. Што са мной дзеецца? Бываюць жа дні, калі радуюся абновам і ля люстэрка кручуся, калі падабацца хачу і з задавальненнем гатую, мыю. Бываюць! Зараз мне здаецца, што ў другога чалавека - не ў мяне, такія дні бываюць.

20 жніўня

Чакала маму. Без яе хата - чатыры цесныя куты. Няўжо калі-небудзь яе не будзе, а я буду?!!

Гэта немагчыма! Пад вечар выйшлі з Данікам на шпацыр, а атрымалася, што і ў грыбы. Сыраежак і лісічак назбіралі. Данік доўга гарэзліва гукаў: “Дзе балота? Пабеглі цягнуць бегемота!”

Халодныя росныя ранкі. Пачарнеў агурэчнік, даспяваюць памідоры. Слухаю цішыню, упэўненая, што па ўсёй зямлі чуваць, як гупаецца налітае сокам крамяное антонаўскае яблыка побач з спрад- вечнымі пчалінымі хаткамі ў нашым садзе... О, маё роднае!.. I са шкадаваннем гляджу на свет, бо ў дваццаць шэсць адчуваю, як хуценька бяжыць, прабягае маё чалавечае лета. Адчуваю, што ўспомню некалі - яно блізка гэтае “некалі”! - аб днях, калі мой хлопчык яшчэ маленькі і плача, шкадуючы кацянят з добрай казкі Маршака, калі сама збіраю сілы фізічныя і маральныя, каб годна прайсці праз аспірантуру... У кожным з нас ёсць вечнае. У кожным, такім часовым на зямлі. I ёсць тое, што належыць толькі сённяшняму дню. У адных больш першага, а ў іншых другога. А ўва мне?..

22 жніўня

Даніка востра хвалюе пытанне ўласнасці. Мне: “Ты не бабіна, ты мая!”. Бабулі Мані: “Мама не твая дачка, я твой”. Стараецца адшукаць у кожнай рэчы маму. Сярод вяргінь большую выбірае - мама. На малюнку маму для звяркоў выглядае. А яго ўласная мама ціхенька збіраецца і збягае да цягніка, каб “сягнуць” у навуку... Тужліва, хоць у пятніцу і суботу проста зорны стан быў. Блукала па лесе і шмат-шмат адзывалася ў душы. Успамі- наліся першы і другі курсы, калі летуценнай і чыстай была, сапраўды імкнулася да зор... Зараз я мацней, чым тады. На новай ступені высокі сэнс існавання адкрываецца. Няшмат грыбоў сабрала ды знайшла, здаецца, большае. І такі лад быў два дні ў душы! Спявала душа. Вось сёння ўжо як разлічваюся за тое здароўе душэўнае - мінор, неспакой, прадчуванні. Але ж дзесь ува мне схаваны той светлы стан, які зноў выявіцца можа. Трэба старацца браць з часу толькі тое, што здароўю душэўнаму садзейнічае - ад людзей, з кніг, падзей і сцежкі выбіраць, на якіх душа ў светлым умацоўваецца...

27 жніўня

Наша вуліца пераходзіць у дарогу, якая губляецца ў лесе, уліваецца пасля ў брукаваны гасцінец, а далей, далей імкнецца ў вялікі свет і я разам з ёю... І яшчэ адна мая дарога ў свет - чыгунка. Звязвае ў адзін вузельчык груклівай хуткасцю цягнікоў кіламетры і маю прагу новых месц і гарачую любоў да іх, любоў - ад якой сэрца заходзілася ў раннім юнацтве. Пцічанская плынь, аточаная дубамі - адразу за бальнічным дваром. Лес пры дарозе - амаль каля хаты, абтупаны, абгледжаны з маленства... Сную ў апошнія гады між Мінскам і Дараганавам часцей частага і ўсё мацней прырастаю да роднага, хоць, здавалася б, куды болей...

Аднак ужо ціха хочацца ў бібліятэку, хоць і з’язджаць балюча... Сяброўства. Данкі не хапае! Адагрэла яна мяне, прагнецца цяпла і далей. Наша еднасць духоўная. Маё выратаванне - у працы. У сяброўстве. Трымаць у руках пачуцці, якія бессаромна мкнуць толькі, можа быць, да шчасця, абмежаванага ўласнай столлю.

5 кастрычніка

Вялікай радасцю, падтрымкаю - прасякнуты святлом і сардэчнасцю ліст ад Ніны. Ласкавы, лагодны і журботны... На 30-га кастрычніка прызначаны экзамен па югаслаўскай літаратуры ў Інстытуце славяназнаўства і балканістыкі... Сёння прачнулася без прычыны а чацвёртай. Чытала “Залатую ружу” Паўстоўскага. Амаль кожны дзень - Моцарт, Шапэн, Грыг, Рахманінаў... I бачу перад сабой Твар, усепрабачальныя вочы з фільма аб Андрэю Рублёвым. Хочацца вось зараз, адразу ў Храм Божы, упасці на калені і маліцца, маліцца. Момант, калі аддаляюцца ўсе разумаванні, штодзённыя мітрэнгі. Аказваюся пры прасторнай дарозе, якою ручаіны, струмені святла імкнуць. Ці ў маю душу ўліваюцца?..

23 кастрычніка

Трубнікоўскі завулак. Стары будынак Інстытута славяназнаўства і балканістыкі. Пехам з “Якара” па вуліцы Горкага. Учора бледна-ліловымі хрызантэмамі з палыновым пахам Ларысу павіншавала з днём народзінаў. Адзначылі смачнымі тульскімі пернікамі з малаком яе дваццацішасцігоддзе ў гасцінічным пакоі... Унутраная работа, што адбываецца нібы амаль без майго ўдзелу. Нашу ў сабе бездань, якая то пашыраецца, пагражаючы расціснуць, то звужаецца і месца маім пачуццям аслабаняе... Масква, сустрэча з ёй - зіхатліваю мараю маленства, здзейсненай у кастрычніку семдзесят чацвёртага і вось кастрычнік восемдзесят першага... Сем гадоў - так шмат пройдзена, перажыта, а ўсё недзе на пачатку да свайго самавыяўлення...

25 кастрычніка

У Царкве на Ардынцы. Горача вачам і чамусьці ніякавата ўглыб зрабіць крок, малілася сваімі словамі. Галава ж не хацела апускацца, а якраз уздымалася. Над усім панавала Вышыня. Ураўнаважылася. Я прыйду сюды зноў, ужо не абцяжараная клопатам экзамена. Як шкада, што ў Мінску на амаль двухмільённы сталічны горад - толькі Святадухаўскі Сабор і Царква Аляксандра Неўскага на Вайсковых могілках... I мой дараганаўскі абшар увогуле пазбаўлены апекі ўзнесеных крыжоў. Якою гэта стратаю...

30 кастрычніка

Праходзілася праз кожны дзень з цяжарам на плячах і холадам чакання экзекуцыі. Дражніла здрадніцкае жаданне проста не з’явіцца на экзамен. Як цяжка ўсё ж мне даецца гэты рух-высілак да права сваім займацца! I атрымала “выдатна”, хоць, як заўсёды хіба, сваім адказам незадаволена! Галіна Якаўлеўна падкрэсліла, што папрацавала я шмат. Напружання спружына са скрыгатам цяпер раскручваецца...

19 лістапада

Учора Я. Брыля “Птушкі і гнёзды” чытала амаль увесь дзень. Была ў Доме літаратара на вечарыне, прысвечаным 80-годдзю Міхася Зарэцкага. У прэзідыуме - старэнькая жонка, дачка і сын у гадах ужо. А пражыў муж і бацька толькі трыццаць шэсць гадоў! Забралі, абвінавацілі, забілі. Станіслаў Пятровіч - таксама ўжо неяк аслабелы і выступалася яму цяжкавата. У захапленні ад Янкі Скрыгана. I ён жа сядзеў, адбываў пакаранне за вернасць роднаму, беларускаму. Колькі задум не адбылося, колькі не рэалізавалася імі і многімі іншымі пакутнікамі! Трагедыя асабістых лёсаў і літаратуры, усяго народа беларускага - як такое магло стацца... I апошнім часам адкрываю для сябе, што гэта ж Вялікае Княства Літоўскае - беларуская гісторыя, што Вільня і наша сталіца. Пачуццё крыўды і віны адначасова. Дзеля чаго нас дэзарыентавалі, па сутнасці, абрабавалі з самага дзяцінства?!

9 снежня

Упершыню паспрачалася з Алесем Міхайлавічам - з-за розных падыходаў да напісання дысертацыі. Застаюся на сваім: метадалогія павінна быць. Літаратуразнаўства - навука, а не белетрыстычныя заметкі. У мяне ёсць думкі, ідэі, якія я хачу разгарнуць на матэрыяле дзвюх літаратур. Думкі, відаць, не вельмі арыгінальныя, агульнавядомыя, але ж я самастойна вынаходжу свой веласіпед, каб навучыцца мысліць, авалодаць пакрысе літаратуразнаўчай культурай. Няхай сабе гэта пакуль што нават трохкалёсны веласіпедзік. Нельга адразу за складанае, глабальнае брацца. Расцісне цяжар. Паступовасць. Алесь Міхайлавіч прапануе “пісьменніцкі падыход”.

Слухала Моцарта. Свет рассунуўся, падабрэў, геніяльнай музыкай прасякнуты. Затрымцела, адазвалася душа ўжо калі толькі клала на дыск пласцінку. Гэта дзякуючы таму, што амаль з дня ў дзень з класікай. Музыка стала патрэбай душы... Значыць, душа гэтая ўсё ж паддаецца выхаванню. Толькі не прабачаць сабе, не шкадаваць сябе!

27 снежня

Чытаю “Освобождение Толстого” І. А. Буніна. Апошнія, адны з апошніх слоў Льва Мікалаевіча Талстога: ”Все я... все проявления... довольно проя­влений... вот и всё... “. І далей:

“Избави Бог жить только для этого мира. Чтобы жизнь имела смысл, надо, чтобы цель её выходила за пределы постижимого умом челове­ческим.

- Дорого и радостно общение с людьми, кото­рые в этой жизни смотрят за пределы её.

- Моё Я стремится расшириться и в стрем­лении сталкивается со своими пределами в про­странстве. (...) Кроме сознания пределов в прос­транстве, есть еще сознание себя - того, что сознаёт пределы. Что есть это сознание? Если оно чувствует пределы, то это значит, что оно по существу своему беспредельно и стремится выйти из этих пределов.

- Жизнь, которую я сознаю, есть прохождение духовной и неограниченной (божественой) сущно­сти через ограниченное пределами вещество.

- Жизнь человека выражается в отношении конечного к бесконечному.

- Бесконечное, которого Человек сознаёт себя частью, и есть Бог”.

Навошта мне гэта - у Буніна аб Талстым? Евангелле, Альберт Швейцар, думкі “разумных”? Ды ў моманты судакранання з гэтым вялікім рацыо, такім далёкім, здавалася б, несувымерным з магчымасцямі маёй сціплай асобы, набываю маральныя сілы, каб ісці праз будні і любіць іх. А потым, калі перасыхае жывая крынічка ў душы, зноў пакутліва шукаю апраўданне свайму часу...

Маё, такое нібы натуральнае, памкненне быць прыемнай знешне - не хачу вылучацца, а быць пры тым апазнавальнай, мець пэўныя кнігі і пласцінкі, зручныя рэчы, якія мінімальную ўтульнасць забяспечваюць. Колькі ж у гэтых маіх жаданнях праяў духоўнага?!. I даходжу да высновы, што, відаць, калі б лёгка адразу мне ўсё па жыцці ў матэрыяльным плане давалася, была б жорсткай, не адчувала б патрэб іншых. I вакол шмат людзей, якія маюць менш за мяне. Ці спагадаю я ім? Мая пагоня за матэрыяльным - экзамены матэрыяльнае! - зблажыла маю душу, якая ва Уладзіміры - Суздалі абудзілася, акрылілася. Ёсць нейкая мера паміж рухам знешнім і ўнутраным. Нельга яе парушаць беспакарана. Экзамены здадзены. Трэба б распрыгоніцца, а я ўсё адно бы ў кут загнаная. Як балюча біцца галавою аб столь сваёй абмежаванасці. Як бы не змарнаваць свой час і галоўнага так і не зразумець...

1982

3 студзеня

А жыццё - цудоўны, незвычайны дар чалавеку. Дачытала ўчора “Освобождение Толстого”. Разумею, успрымаю ўсімі пачуццямі, бо, па сутнасці, рашаю ўсё сваё жыццё праблемы роднасныя. І апораю мне тое, што людзі да мяне над гэтым думалі, пакутавалі, а я звяном у ланцугу чалавечым агульным. Я - маленькая, прымітыўная, няздольная вывучыць дзве мовы. Так, і я, такая, пакутую над вырашэннем вечных пытанняў. У сілу сваіх магчымасцей, якія залежаць і не залежаць ад майго “я”. Горычна, што не дадзена мне многага зразумець, сябе выявіць. І не аднойчы яшчэ працьме гэтая немагчымасць расчараваннем і крыўдай за бездапаможнасць сваю, жабрацтва духоўнае. Хоць прага да ведаў, да “выяўлення сябе” - нават пакутлівая. І няма мяне без яе. Няма! Яна мацнейшая за мацярынства, за каханне, хоць жывіцца і адным, і другім. Страшна пражыць свой час, састарэць целам, не нарадзіўшыся душою...

Данік позна ўвечары ў сваім ложку: “"Бярозу" напісаў Сяргей Ясенін. Кнігі піша пісацель. Мой Аргус быў у Адысея. Учора быў”. Нешта застаецца ў галоўцы, нават калі нібы і не рэагуе дзіця адразу на інфармацыю...

17 ліпеня

Другі дзень на Фіяленце. Чорнае мора, смарагдавае, блакітнае, імгліста-срэбнае. Пакручасты спуск паміж гор, круцізну якіх час зрабіў плаўней, даступней для ног чалавечых. Хвалі, хвалі - бясконцы дыялог з берагам. Шчасце - мора іграе. Жывая сцяжынка ад каменя, на якім я сяджу, да краю, канца гарызонту - над ім нізка-нізка завісла агромністым чырвоным шарам сонца. Яно ўжо не грэе, не фарбуе цела, але ж высвечвае, сагравае знутры... Сцяжынка вузкім промнем дакалыхваецца да мяне, а чым бліжэй да лініі далягляду, тым яна шырэй. Бясконцая хвалістасць плыве некуды ў бясконцую даль, магутнае пругкае цела не змяшчаецца ў адведзеных яму межах. Неверагодная бесклапотнасць. Схаваліся недзе мае заўсёдныя чаканні, перасцярогі, прадчуванні і незадаволенасць сабой. Шчасце!!!

25 ліпеня

Учора з самай раніцы - горад-цуд Севастопаль, шчодра ўслаўлены і набліжаны да мяне Паўстоўскім. Міжволі чакаеш таксама, што вось-вось з’явяцца грынаўскія пунсовыя ветразі і Асоль! У парку вакол панарамы Севастопальскай вайны 1854-1855 гадоў - бастыёны, рэдуты і паўсюль усепранікальны, тонкі водар акацый... Прыгажун-капітан у святочнай белай форме. Глянула і ахнула ды засмяялася з сябе. Пэўна, ідзе на спатканне да сваёй Асоль! I, вядома, Херсанес. Антычнасць. Руіны і жывое ласкавае мора, запоўненае безліччу прыхільнікаў. Студэнты археолагі-гісторыкі на цудоўнай практыцы. V век да нашай эры - XV нашай. Мільёны сэрцаў і ног разносяць па свеце сляды мінуўшчыны. Гэта ж і зусім юная Анна Ахматава некалі тут вершы свае вымройвала...

9 верасня

Што ёсць я? Выпадковасцю ў гэтым свеце? Вынікам чаго мой кожны дзень? Відаць, абставінаў, некаторыя з якіх выразна ад некага і нечага канкрэтнага залежаць, а іншыя я сама нібыта абуджаю, наступныя ж, згодна з “класіфікацыяй” маёй, тыя, што як бы самі сабой выплываюць. I якраз яны, гэтыя апошнія, найчасцей асаблівую радасць, нават шчасце даюць адчуць. Хоць яны звычайна - вынік руху як бы таксама па зададзенай аднекуль траекторыі...

16 верасня

Bettina verstorb! 27 жніўня, не дажыўшы трох дзён да сваіх дваццаць восьмых народзін... Дыягназ: сардэчная недастатковасць, а яна ж ніколі не скардзілася на сэрца. Трохадовая Лілянка асірацела. Беціны няма! А я жыву, клапачуся аб дробязях, крыўдую, скарджуся. Атупелая ад валер’янкі. Услед за Бецінай у тую прорву скочыць хочацца. Mein liebes Schwesterchen! Гавораць на суцяшэнне, што такі Лёс яе. А мой лёс - яе аплакваць?! Канверт у траурнай чорнай рамцы. Бедная майко-мама. Напісала: “Заставайся мне дачушкай”. Застануся! Толькі б боль гэты перажыць. Разрыў па-жывому. Ужо спакойна паўз могілкі іду. Заўсёдная вусцішнасць як выпарылася.

25 верасня

Снілася пачвара, якая на вачах з маленькай чалавекападобнай жывёлінкі вырасла ў жахлівае стварэнне. Агіднае. Якое і апісаць немагчыма, бо нічога падобнага ў жыцці я не бачыла. Яна ганялася за мною. А я замахвалася, каб ударыць па вылупленых круглых вар’яцкіх вачах і шкадавала біць! Ці баялася? Прачнулася з падвойным адчуваннем: страх, агіда і шкадаванне. Ці сумясціма гэта ў жыцці? І здаецца, што калі б гэтая пачвара дакранулася да мяне сваім доўгім, як гліст, хобатам, я памерла б ад агіднасці.

Малюся аб Беціне, аб родных, аб тых, хто пакутуе. Хоць неяк мала, эпізадычна, апраўдваючыся патрэбаю душы... Напісала кароткі ліст майко-маме. Мой слабы deutsch замінае напоўніцу выказаць спачуванне і жаль. Сёння раптам адчула, што адпускае бездань. І адразу папракнула сябе: як жа хутка ты суцешылася. Апраўдвацца перад сабою? Не ведаю. Боль жывы ўва мне жывой.

7 кастрычніка

Учора сорак дзён як няма Беціны. Пайшла ў Вечнасць! З новай сілай боль нахлынуў. Ліст ад майко. Родная мая. Хадзіла ў Царкву. Свечку паставіла ля іконы Мінскай Багародзіцы. Суха і няёмка было адразу. Слёзы паліліся, калі побач прайшоў з кадзілам святар. Увечары напісала ліст Дануце. Снілася нарэшце Беціна. У тых жа мінскіх сініх портках і зялёнай куртцы, вясёлая. Гаварылі так, нібы яна проста з іншага пакоя зайшла і прысела на тахту...

17 снежня

Сорамна сваіх пяцідзесяці старонак. Вось Тамара Чабан сёння абаранялася - гэта дысертацыя! І адчуванне таго, што лёс мой перад дзвюма дарогамі застыў: налева - поўны крах, направа - здзяйсненне, узлёт. Ці наадварот? Адным словам, або забярэцца ад мяне усё, або прыдасца яшчэ. “Идиота” ўчора закончыла - узрушанасць, нярвовасць. Як я яго ў дзевятнаццаць чытала?! Данік, калі стрэлы з лесу данесліся, нечакана выказаўся: “Гэта Іван-Світаннік з братамі палюе...”

1983

6 студзеня

Чаму я прыдумала, што мой жыццёвы шлях мусіць менавіта праз аспірантуру пралягаць? Шлях да разумення сябе і іншых. Дапамога людзям, дабрыня да іх у дробязях і ў вялікім - вось праўда. Ну вось, дайшла! Пасягаю ж зараз на тое, што мне стала выратаваннем ад манатоніі карэктарскай, да чаго так імкнулася...

Як ні парадаксальна, але думка аб тым, што з маім адыходам з зямлі развязаліся б вузлы, якіх я не дзеля злога, але ж як на службе ў зла, назавязвала - родная мая думка, не прыблуда. Жыве ўва мне, мірна суседнічае з прагай бясконцага быцця, любові да свету. I гэтая думка - таксама мая віна, мой грэх, бо ўсяму свой час і ўмець радавацца трэба кожнаму дню, імгненню. I шкадую ж сябе! Слёзкі коцяцца, хоць і не дужа спорныя ўжо. Мой шлях. Звілістая лінія. Калі цвяроза глянуць, дык колькі грахоў выпукліцца, колькі правінаў маіх, што хіба хопіць, каб усё жыццё маліцца аб адпушчэнні іх. Я ж грашу дзень за днём, помнячы аб Небе, аб Вышыні. I ад гэтага мае грахі яшчэ чэмерней...

27 лютага

Без веры немагчыма. Заледзянела б. Мая спрэчка на гэтых днях. Так, не ўяўляю сабе па чалавечых мерках Бога. Не магу ўявіць Яго, як бясконцасць не магу ўмясціць у сябе. Але ж адчуваю над усім лёсаносную Руку, Якая кіруе светам з часам прамінулым, цяперашнім і будучым. I чым бы я была без вызнання Бога?! Пустыняй! Жывуць у маёй душы два пачаткі - Бог і каханне. Не магу не любіць, створана так, што жывая толькі тады, калі кахаю. Але ж гэтыя пачаткі так цесна звязаны, што, магчыма, і не пара іх, а адзін толькі... Шчасце веры - ішла да яго. Пакутліва. І калі раптам адбіраецца ў мяне магчымасць звярнуцца ў малітве да Бога - нягеглай раблюся, зласлівай, зайздроснай. І з удзячнасцю, радасцю кожны дзень прымаю, калі прагаворвае ўва мне Вышыня.

7 красавіка

Паспрабавала запісаць, што Янка Брыль учора ў Доме літаратара на пасяджэнні секцыі літаратуразнаўства і крытыкі, звяртаючыся да маладых, гаварыў: “Самае галоўнае - майце сябра... У мяне два друга ёсць, якім я даю ў рукапісе чытаць: Уладзімір Калеснік і Алесь Адамовіч, вельмі розныя па характары. Каб меней было потым выграбаць... Было два выпадкі, калі мая крытыка не адбылася: у сорак пятым годзе. Калі рэдактарам “ЛіМа” быў Аркадзь Куляшоў, я напісаў артыкул і сустракае мяне на калідоры адзін таварыш ды кажа: “Ты аглобля ў чужых руках, але ж будуць біць і па аглоблі і па руках”. Артыкул я не забраў, але ж яго не пусцілі ў друк, хоць і былі ўжо ўсе адзнакі і роспіс Куляшова. Другі раз, калі выйшла мая кніга, сустрэў мяне Бэндэ ды кажа: “Вазьмуся я за цябе, браток, якой ты мовай пішаш?”, але не паспеў узяцца. Пытайцеся, пакуль мы ёсць...”. Цудоўны Янка Брыль, Іван Антонавіч, саромеюся павітацца з ім, падысці да яго. Баюся! Узровень! Ды ж надзейна быць з ім у адным часе.

5 мая

Як гэта ні парадаксальна, але ж, чым болей я думаю пра нібы агульнае - пра Неба, Вышыню, тым болей мяне зямное радуе. Мацней трымаюся за знешняе: прыгажосць дробязі, хай сабе нават кавалка мыла. Хараство вясновай пары адчуваецца абвострана і на фізічным узроўні, калі дыхаеш на поўныя грудзі і вачыма ўвесь свет абдымаеш.

Манастырская келля была б спрашчэннем лёсу. Збегчы ад праблем, схавацца. Відаць, сыход у манастыр апраўданы тады, калі прагаворвае ў чалавеку Сусвет, усё чалавецтва і ён за гэтае чалавецтва не можа не маліцца. I не ва ўзросце справа. Мабыць, ёсць людзі, якія хутка сталеюць душою і рана прыходзяць да ісціны, да разумення асноў светабудовы...

Цяпер усведамляю, што вера ўва мне жыла заўсёды, доўгія гады стукалася ў замкнёныя дзверы душы, прасілася, каб прызнала яе, каб запатрабавала невымерны скарб, атрыманы разам з нараджэннем. Вяртанне да сябе?

27 мая

Царскі падарунак Алеся Сямёнавіча: “О жизни преизбыточествующей“ Н. С. Арсеннева, пераплецены томік-ксеракс брусельскага выдання 1966 года. Напружанне, праца пачуццяў на ўсіх маіх паверхах.. Не хапала мне якраз таго, што адкрываю ў гэтай кнізе. Тамленне духу, нявыказанасць - выказанасцю, адкрыццём. Разбалелася нават галава, я згубілася, я - слабая, грэшная. Сорам мне! Мае бляклыя пачуцці, невыразныя думкі. I працягваецца сонечны прамень: чарговая магчымасць стаць глыбей, паразумнець у галоўным. Гэта тое слова пра Госпада, якога я чакала, прадчувала, якое і было ўва мне! Цеснілася і вызваліцца не магло, каб мне ж адкрыцца: “Бог Сам Себя доказывает, обнаруживает, открывает душе. В этом - основа богопознания. Встреча Бога и души - вот стержень и смысл религиозного опыта. Бог может встре­чаться с нами, говорить сердцу нашему повсюду, на каждом шагу нашей жизни. "Сзади и спереди Ты объемлешь меня и полагаешь на мне руку Твою", восклицает псалмопевец. Бог может открываться сердцу и в страданиях, и в радостях, и в момент гибели, и в чудном спасении, и в красоте природы, и в голосе нашей совести, и в ближнем нашем, нуждающемся в нашем сострадании, и, наконец, в томлении, тоске нашей по Нему, неудовлетворенных никакими земными благами и удачами, тоске, которую Он Сам вложил в нас и которая является скрытым голосом Его в нас, зовущим нас к Себе“.

7 чэрвеня

Праз Арсеннева - нечаканая, а доўгачаканая сустрэча. Блез Паскаль! Трыццаць дзевяць гадоў жыцця, “моральная страстность - и строгая дисциплина и честность ума“. 23 лістапада 1654 года адбыўся канчатковы яго зварот да веры, адбылося штосьці незвычайнае, аб чым ён запісаў і ніколі не расставаўся ўжо з гэтым высокім сведчаннем, носячы яго зашытым на грудзях. “Искать со стенаниями - вот к чему мы призваны. Паскаль верит, что "пустота сердца, бесконечная бездна может быть заполнена только предметом бес­конечным и непреходящим", т. е. только Богом“. Вялікі матэматык, фізік, можна сказаць, геніяльны, што аднак не спакусіла, не асадзіла яго ў жыццёвую матэрыю, а, наадварот, вывела на шлях пошуку Прычыны Прычын...

21 чэрвеня

Пару дысертацый мушу прачытаць, перагледзець у галоўнай Ленінскай бібліятэцы. Ужо змірылася з вынікамі абмеркавання сваёй працы. Адчуванне, што Алесь Міхайлавіч чакаў ад мяне большага, чым я магу на дадзеным этапе. Рада, што параўнанне “Маста на Дрыні” Іва Андрыча і “Млечнага Шляху” Кузьмы Чорнага прызналі ўдалым. Эверэст мой. Уступ, заключэнне трэба канкрэтна дапрацаваць, каб адпавядалі ўсталяваным канонам. Ці знойдзецца мне месца ў аддзеле Ўзаемасувязей літаратур у Iнстытуце?..

Добра супала, што кніга Арсеннева патрапіла мне ў рукі перад гэтым выездам у Маскву. I вось чытаю “Мысли (о религии)” Блеза Паскаля, выдання 1899 года! З уступным нарысам Прэва-Парандоля “Паскаль, как моралистъ“, якім жа сутнасна дакладным і як менавіта для мяне напісаным! “Ему нужно хорошо обрисовать человека, чтобы доказать нам, что человек есть загадка, совершенно необъяснимая и неразрешимая ника­кой другой гипотезой, кроме истинности хрис­тианской религии. Чем более странна, значит, природа человека, чем более полна противоречий и непостижима с помошью одного разума, тем оче­виднее и выше та истина, которая одна только может объяснить ея. Чем глубже мрак, тем живее и благотворнее покажется нам сменяющий его свет”.

Чалавек, па вызначэнні Паскаля, толькі вельмі слабы па прыродзе трыснёг, які пры тым аднак мысліць. I ў гэтым яго перавага перад усім астатнім, што мацней яго і здольнае знішчыць у адно імгненне. Гэтую сваю думку Паскаль разгортвае далей і ўрэшце выказваецца нечакана і так мне па духу зразумела: “Все тела, свод небесный, звезды, земля с ея царствами не стоят слабейшего из умов, ибо последний знает все это и самого себя, а тела ничего не познают. С другой стороны, все тела в совокупности, все умы вместе и все их произведения не стоят даже малейшего проявления любви: это свойство бесконечно высшего ряда. Все тела в совокупности не могли бы произвести самой ничтожной мысли: это невозможно, это явление иного ряда. Из всех тел и умов нельзя было бы извлечь ни одного движения истинной Любви: это невозможно, это явление иного ряда, это - выше природы”. Так, Любоў з вялікай літары, якая ёсць Богам і да кожнага з нас звернута, і любоў, якая ў кожным з нас узрошчваецца, набліжае да Існага.

28 жніўня

Успенне Багародзіцы. Што са мной адбылося сёння?! Там, у сціплым Храме ва Ушы пад Маладзечнам. Слёзы, слёзы яшчэ да пачатку службы. І проста, як па інерцыі, услед за іншымі да Споведзі пайшла. З страхам, што нешта не так зраблю, нахілілася над аналоем. Нейкая хвіліна - адказала на пытанні святара і выпрамілася. Ды раптам адчула дзіўныя празрыстасць, лёгкасць па ўсім целе, нібы гатовым вось-вось узляцець. Цела не стала. Застаўся трапяткі, лёгкі, пяшчотны прамень. Што са мною?.. Бездапаможна азірнулася, бо сапраўды адбывалася неверагоднае і шчасліва доўжыліся нейкія імгненні, а я аказалася нібы ў іншым часе і была толькі сведкам рэальнай прасторы. Вагомасць пачала вяртацца паволі... Маё першае Прычасце. І зноў слёзы, лёгкасць, але ўжо іншыя, чым пасля Споведзі. Лёгкасць кроку па зямлі. Учора ў сне - вясёлка над Царквою.

1996

7 чэрвеня

Забрала з “Мастацкай літаратуры” свой паэтычны зборнік “Ускраек тысячагоддзя”, з нібы грамнічнай свечачкай на вокладцы, якраз на Духаў дзень! Была на мосце над Нямігай, калі са званіцы Святадухаўскага Храма над стольным Менскам святочна званы загучалі... “Ісус - Айчына./ Горняй мары - жальба і надзея./ У бясконцасць - працяг жыцця”. Асанна! Іду далей.