Перад геніем лёсу

„Не спится, няня, здесь так душно”, — пачынала Дана. I гаварыла з няней — Розай. І чытала ліст Таццяны. I адчувала годны i спакойны рэванш Таццяны, той, якую прыкмеціў на балі Анегін: „Кто там в малиновом берете с послом испанским говорит?” „Сегодня очередь моя”, — Дана вяла гэты маналог з асаблівым настроем: справядлівасць перамагла. I быў нават поспех. Аднаразовы. Прэм'ерны. Школьна-хатні.

Затое найвялікшы досціп яны мелі ca спектаклем „Выбачайце, калі ласка”. Паводле Макаёнка. Тэлевізараў яшчэ не было, п'еса — сучасная i на той момант вострая. То яны аб'ездзілі з пастаноўкай увесь раён. Ільвіную долю поспеху даваў Толя Дзёмін — Моцкін. Дзе што браў гэты хлопец? Тэатра ж яны не бачылі. Ажно трэба было глядзець, як асцярожненька, покрадкі ўваходзіў Лёня — Моцкін. Як ён цалаваў ручкі жонцы Каліберава — Дане. Як гаварыў ён — абвяшчаў, даваў знак сваёй сувязі ў жыцці — з усім i ўсімі, хто быў патрэбны. „У мяне ў Менску ёсць адзін знаёмы доктар, дацэнт...” Гэта гучала так, нібыта ён пазначаў свае блізкія стасункі не менш як са спадчынным прынцам або з цэлай плоймай міністраў. I ўвесь час Лёня трымаў інтанацыі гэткага местачковага Макіявелі, спадчынніка Шатабрыяна i Мірабо, разам узятых. Ледзь улоўны яўрэйскі акцэнт, мітусліва-акруглыя жэсты, упэўненасць у сваёй незаўважнай уладзе над людзьмі.

Партнёр!

Тады, між іншым, Ніна Рыгораўна неяк прамовіла: „Няма чаго ісці ў педінстытут ці універсітэт. Сядзець над сшыткамі. Трэба ісці ў тэатральны”. Ніна Рыгораўна, Алісава, Марцінсон... Поспех у тутэйшай публікі. Але маці скептычна пазначыла: „Не прафесія. А галоўнае, ніякай свабоды выбару. Не дадуць ролі, усё жыццё будзеш актрысай мімансу. Каронная роля — „Кушать подано”.

Матчыны меркаванні пераконвалі. I — паліцы з кнігамі, цішыня, не, гэта куды як больш прывабна. І — воля. Ты не залежыш ад гэтага шматгаловага i зменнанастраёвага натоўпу: публікі. Хаця — які салодкі падман: бурныя апладысменты. І выхады на „біс”. Асабліва калі ад гэтага нічога ў тваім жыцці не залежыць.

Неспазнаны шал дылетантызму, аматарства. Любіцельскі спектакль — ад слова „любоў”? A прафесіяналізм — гэта відачынства, „лицедейство”, кожнадзённы прымус. Гульня — розуму, пачуццяў, не проста ўчынкі, a ўсведамленне ix, не рэчы, а канцэпцыі рэчаў. I — залежнасць, залежнасць ад волі рэжысёра, ад сваіх партнёраў, ад настрою публікі, ад уласнага настрою, які абавязкова павінны падпадакоўвацца сённяшняй сцэнічнай падзеі, задуме аўтара п'есы, таму, што чакаюць ад цябе людзі па той бок рампы.

Дана пайшла ў тэатральна-мастацкі інстытут, але скончыўшы філфак, i не на акцёрскі, а на мастацтвазнаўчы факультэт.

Але i школа, i Ніна Рыгораўна засталіся як частка таго далёкага, даўняга святла, якое свеціць доўга... Пакуль жывеш...

...Да Ніны Рыгораўны яна ішла заўсёды, прыязджаючы ў горад. Хаця ўжо далёка былі i школьныя гады. I драмгурток. І нават тая гісторыя, што дала мясцовым пляткаркам нагоду доўга языкамі абмывацца. Ніна Рыгораўна стала жонкай Аляксандра Якаўлевіча. Скасаваўшы шлюб з падначаленым бацькі Нэлі Рабаненка. Дана на тую пару не давала сабе смеласці абвяргаць паводзіны настаўнікаў. Пазней прызвычаілася да старонняга стаўлення да асабістага жыцця іншых. Кожны жыве, як яму выпадае.

Да сваіх настаўнікаў яна прыходзіла заўсёды, прыязджаючы ў свой горад. Везучы даступныя ёй прысмакі: часам карабок цукерак, часам — марцыпаны, часам — „Птушынае малако”. За адным была прычына ці повад пасмяяцца: „Выключна марцыпаны ўжываем”. „З французским каньяком”, — у доме настаўнікаў таксама даставалі запаветныя прыпасы. Дана каньяк не ўжывала ўвогуле i не магла даць таму належнай увагі, але прыемны быў сам факт. Яна прыходзіла да людзей, што былі, прысутнічалі ва ўсе „эпохі” яе жыцця як напамін пра мінулае, як згадка пра даўняе, як сустрэча з людзьмі, якія памятаюць яе ў вяснова-цнатлівую пару, урэшце — яны: ёсць — як нейкі існуючы ці прымыслены этычны i эстэтычны эталон. Эталон з невымоўнай пячаткай яе горада i яе юнацтва. Мабыць, i яна была для ix i адна з чародкі ix выпускнікоў, i адна з ix рамантычных гадоў, тых гадоў, калі школа ў горадзе была асяродкам жыцця культурнага, была тэатрам, клубам, месцам, вакол якога гуртавалася нешта значнае i асвечанае традыцыяй, звычаямі, нейкімі атавістычнымі рэфлексіямі i перспектывай, што вядзе ў жыццё. У такіх гарадках, яе яе, гэтая перспектыва відаць асабліва ясна — далягляды не зніклі за заслонай тупа падобных карабкоў. A класічна вызначаныя гістарычна-літаратурныя рэтраспекцыі надаюць сустрэчам асаблівы імпэт i нейкую пазачасавую эстэтыку.

Да гэтай вызначанай, з пэўна паўторанымі інтэрваламі хронікі адносін дастачылася нешта з хаосу фактаў, гвалту рэальнасць Ніна Рыгораўна захварэла i апынулася ў адным з будынкаў сасновага бору пад Менскам, дзе было мала надзей i яшчэ менш ілюзій. I Дана ездзіла ў лютаўскую завіруху ў той бор i прыязджала з адчуваннем, што не толькі пах гэтай установы, а i дух яе працяў кожную клетачку яе істоты. I, як некалі была зачараваная віртуозным артыстызмам натуры сваёй настаўніцы, так зараз нямела ад таленту яе мужнасці. Дана спрабавала дабрацца да таго акенца, праз якое Ніне Рыгораўне давалі наедак, калі тая ляжала „на золаце”. Так звалася працэдура пасля абпраменьвання — анкалагічныя хворыя глыталі нейкую дозу золата: здаецца, так. Дану завярнулі ў паўдарогі два мажныя мужчыны — проста выкурылі яе адтуль, „пад белыя ручкі” вывелі. Ці то анколагі, ці то санітары, ці то службоўцы шпітальнага морга. А Дана доўга не магла ачомацца ад таго асветлена-сляпога пераходу — нейкая бясколерная, застыглая, няўцешна-роспачная замкнёнасць. I недзе там, у гэтым катакомбах — яе настаўніца. Адна. Дана не баялася вышыні, але відавочна адчувала ў сабе боязь замкнёнай прасторы. Клаўстрафобія яе была не вельмі заўважнай, але Дана імкнулася не дражніць лёс.

A Ніна Рыгораўна прайшла праз усе пакуты i нейкі час, здавалася, была такой, як некалі. Прыгожай, энергічнай, элегантнай. Вострай на вока i на язык. Прыязджала чытаць лекцыі на курсы падрыхтоўкі настаўнікаў — чаравала, царавала, вяла рэй. Выдавала кніжкі-практыкумы. Змагалася як магла апошнія гады, нясцерпна пакутуючы, працягваючы свой нялёгкі зямны шлях. I ён, класны Даны, прайшоў гэты шлях побач з ёю. Прыняўшы сваю долю пакут.

Калі развітваліся з Нінай Рыгораўнай, па ім было відаць, якія цяжкія, скрушныя гэтыя гады былі i для яго...

A быў той дзень негарачы, раздумліва-цёплы. Летні. Праводзіў яе ўвесь горад. Прыехаўшы знарок i трапіўшы незнарок — былыя вучні. Да самага месца на пагорку, пад раскідзістым дубам. Прыгожае месца... Нейкая эстэтычная завершанасць пражытага жыцця.

Апусцілася заслона яе жыццёвай драмы. I тыя, хто праводзіў яе, не меркавалі пра іншабыццё, пра каноны i дагматы, што звычайна суправаджаюць такія падзеі. Яны, былыя вучні, пасля памінак рушылі на замак. I не было мутасветнага адчування страты. Было дачыненне да нечага трансцэндэнтнага i неабходна звычайнага адначасова. I яшчэ вось тое чуццё нармальнага сыходу з жыцця. Адрабіўшы, адпакутаваўшы, выгадаваўшы дзяцей, даўшы веды некалькім пакаленням. I нават гэты апошні шлях прайшоўшы такім лагодным днём, адышоўшы натуральна, прыстойна. Як мае быць чалавеку. Пазней гэта думка часта закрадвалася ў свядомасць Даны, калі яна бачыла бессэнсоўныя, гвалтоўныя канцы жыцця — пакуль па тэлебачанні: забойствы, землятрусы, паводкі, жах „звычайнай” смерці на вайне.

Пра гэта не думалася тады, але гэта было ў свядомасці — ці падсвядомасці? — кожнага. I кожны меў на памяці яе, Ніну Рыгораўну, як святочны падарунак жыцця. I яе адыход — як нечаканы i непаўторны выпадак сысціся разам — тым, хто заканчваў школу трыццаць, дваццаць, дзесяць гадоў назад. I ва ўсіх было гэта агульнае — настаўніца, настаўнікі, школа, ix горад. Адзіны корань, тое, што заўсёды будзе з імі, што ix лучыць, што з імі пажыццёва.

Яны, не амаўляючыся, нібыта выпадкова, праходкай, прыйшлі на пагорак па-над ix школай, насупраць Барысаглебскай царквы. Тут некалі жыла Дзіна Бабак, зараз Дыяна Чаркасава. I колішняя яе суседка, пазнаўшы Дзіну i прызнаўшы астатніх, прынесла вяндліну, яйкі, каву, самавар i той бессмяротны народны напой, што ў такіх выпадках ставяць на стол. Потым падбег былы піянер Даны, Коля. Некалі Дана, васьмікласніца, была піянерважатай у сёмым, i быў у ix сярод іншых мерапрыемстваў „эпахальны” выпуск насценгазеты. У галалёд, што на ix горках рабіўся проста стыхійным бедствам, яна прыйшла, да вялікага здзіўлення сваіх „апекаванцаў” — а так надарылася, што ў класе былі адны хлопцы. Гэты ўчынак Даны быў роўны немаведама якой сістэме довадаў наконт яе „аўтэнтычнасці” сваёй грамадскай ролі.

Туды, на горку пa-над школай, у дзень праводзін Ніны Рыгораўны, прыйшлі з імі i сын колішняга абаронцы Даны, дырэктара Карчэўскага, i Дэвік, які стаўся шанаваным рэнтгенолагам, слынным у горадзе спецыялістам. I яшчэ — малазнаёмыя — але таксама былыя вучні Ніны Рыгораўны.

I перад імі быў горад у познечэрвеньскай зеляніне. I яны ўсе разумелі, што вось так яны больш ніколі не сустрэнуцца. I не будзе нечаканага i крыху дзіўнага застолля знаёмых i амаль знаёмых людзей, якіх звязваюць — гэтае сённяшняе развітанне, ix юнацтва, ix горад. Гэта першы i апошні раз. I ў тым быў свой, асаблівы сэнс. I ніхто не вёў гаворку — штучную i непатрэбную — пра тое, што вось, маўляў, трэба сустракацца, трэба памятаць... Кожны будзе прыязджаць — але асобна, i ў кожнага будзе свая памяць, таксама асобная. Нішто не паўтараецца. Нават вось гэтае судатыкненне з далёкай рэальнасцю — юнацтвам. I дотык — лёгкі, хвілінны, амаль што ірэальны. Хаця усе атрыбуты прасторы, у якой пракінулася нітка з тых часоў у гэты дзень — тут. Рэшты абарончай вежы, дамы вуліцы Замкавай, царква, ix СШ № 2. Не проста антураж: ахоўная прастора, дзе ўсё — сваё, усе — свае. I чар выпадку — у ахоўнай прасторы. Гэта не традыцыйны збор, дзе кожны павінны трымаць справаздачу: хто ён, чаго дасягнуў, дзе жыве. Гэта хвіліны сярод ix штогадовай будзённасці. Нe свята, не правадзейная сустрэча... Хвіліны, у якіх не было пачатку, не будзе працягу. На нейкі час яны, занятыя дарослыя людзі, апынуліся на ўзбочыне быцця, у аўце пазначаных неабходасцю падзей i ўчынкаў. Было ўтульна i добра на гэтай узбочыне. На ўскрайку Сусвету i на ўласнай зямлі. Нібыта па-за гістарычным часам i ў пэўна пазначаным часе. Вось з той самай правілеяй — канкрэтыкай сувязі часоў i адасобленасцю імгненняў. Усе яны хадзілі па тых самых вуліцах, тых самых шляхах. Але кожны сваёй парой. Сваім часам. I ў кожнага быў свой час луны. Свае хвіліны шчасця. А „шчасце можна знайсці толькі на пракладзеных сцежках”. Здаецца, Шатабрыян?

З неба зорачку дастану...”

Увогуле галава Даны была забітая цытатамі, рэмінісцэнцыямі i ведамі, якія чамусьці ў яе жыцці не маглі прыдацца, і, падобна, наканавана было ім адысці разам з ёю. А можа, i раней? Памяць патрабуе практыкаванняў. А яе праца не заўсёды таму спрыяла.

Але кнігі на ўсё жыццё засталіся калі не галоўным сэнсам, дык ледзь не адзіным апірышчам. Яе калыханкай, яе вясельнай песняй, яе ілюзіяй, яе спраўджанай i няспраўджанай драмай, яе асноўным набыткам. Сюжэт яе жыцця змясціў i жорсткія канфлікты, i трагедыі, i фарсы, i трагіфарсы, i п'есы абсурдысцкія, аднак, за кожным разам, падбіваючы папярэднія рахункі, яна мусіла пазначаць для сябе, што не толькі летапіс яе жыцця беднаваты на падзеі, але i віхуры духу ператвараліся ў буры пылу, якія нібыта папярэджваюць навальніцу, але няма ані грому, ані дажджу. Свеціць памяркоўнае, няяркае сонца — i няма ні ачышчальнай, асалоднай паслянавальнічнай прахалоды, ні азону, ні пераможнага шчэбету птушак. З цягам часу Дана прызвычаілася да гэтых ненавальнічных віхур, не заўважных старонняму воку, i не шкадавала на тое, што „навальніца заставалася там, па-над лесам”. У тым была свая перавага — нейкая больш істотная за знешні камфорт, калі i вопратка сухая, i фрызура не сапсавалася. Набываўся сталы быццёвы імунітэт. Раўнавага — навошта розныя гіпербалы, недарэчнасці, нечаканасці? Жыццё не губляе свае надзейнае красы, нават калі яно пазбаўлена вялікіх i малых катаклізмаў. Кампазіцыя быццёвая ад таго не нашмат прайграе, дазваляе засяродзіцца на харастве дэталяў, на абаяльнасці пабочных калізій, на нязрушным прыгостве першай натуры i строгасці i вялікапышнасці другой.

Было гэта таннымі хітрыкамі не так пражытага, як нібыта прагледжанага збоку жыцця? А мо з'явілася найвышэйшым дасягненнем узросту? Магчыма, гэта i ёсць тое, што называюць мудрасцю? Але Дана не ведала — чаго больш у гэтым слове — грунтоўнасці ці нечага бязрадаснага? Нешта ў яго этымалогіі нагадвала ёй твар не так з пячаткай выразнасці асобы, як з прыкметамі часу, што хаваюць галоўнае i памнажаюць толькі знакі перажытага: шрамы, маршчыны, сівізну. А твар чалавека, што даўно ўжо сягнуў за другую палавіну зямнога шляху, не губляе свайго шарму, нават набывае нейкую іншую, больш акрэсленую значнасць, толькі калі застаецца яго першаіснасны наіў I тады ўсе лініі i абрысы, якія немінуча пакідае вопыт, набываюць сэнс графікі. I на летуценную, ружовую аснову накладваюцца кідкія штрыхі, а першапачатковыя фарбы нібыта знікаюць, i на тым аркушы паперы з'яўляецца сваё пісьмо. Не грубы грым, а строгая сімволіка ліній.

I няма тады скрогатнага жалю па сышоўшым часе, ёсць толькі набытак гадоў. „I памёр ён, насычаны днямі”.

Там, у яе горадзе, у гады жыццёвага рання, дні былі немітусліва насычаныя. Яна не прыспешвала час, час не прыспешваў яе. А з адлегласці ўзросту ўсё набыло не тое каб ружовае адценне, але дадалася асалода ведання сапраўднага значэння рэчаў i з'яў. I на гэтых шалях нечакана ўражанне ад Батычэлі i ад усходу сонца над Сяльцом сышліся ў адной шкале каштоўнасцяў. І гук Боскага альта Башмета ў скарбніцы памяці апынуўся недзе побач з чыстым крышталём акордаў Шапэна ў парку яе горада. Дана ведала, каго выконваў вялікі альтыст, i ёй было не ў знакі, ад чыіх рук сыходзілі тыя лёгкія i трывожныя віртуозныя пасажы з рэпрадуктара. Але ўражанне ад пошугаў геніяльнасці засталося сярод роўнакаштоўных рэальнасцяў свету. Як i адчуванне свята, што здаралася ад бездакорных рухаў Максімавай i Васільева i ад таго безупыннага пераўтварэння, якое адбывалася з ёю, калі яна танчыла сама. Або проста чула немудрагелістую музыку з ix парку.

A ўначы Дана бачыла дзівосныя сны — нібыта чарговы піруэт узносіць яе ў паветра i яна кружыць недзе высока i чуе музыку. Потым яе сны „апусціліся” ў блакітную ваду, дзе яна плыла па ясных, блакітных каналах ці па моры да палацаў, падобных адначасова па палацца да К'Ора i на Тадж-махал. A ў катэджы ў лесе, на лапіку зямлі, што зваўся Каралішчавічамі, у пакоі, дзе знакаміты празаік незадаўга пісаў свае незбыт папулярныя творы, Дана бачыла, як з блакітнага неба падалі рамонкі — вялікія, бела-жоўтыя...

Тады... стары чараўнік i вядзьмар-час падманваў, надаваў новыя рытмы, уводзіў у новае кола жыцця мелодыі ix бацькоў i нават далёкіх продкаў...

Танец — ілюзія, сон? Рэальнасць? Нават — закон рухаў? А можа, i тое, i другое, i трэцяе?

„...Царсцвенныя Законы, якім мроіцца, быццам яны явілі сябе ў ясных ліках i сышліся ў адно, каб паказаць смяротным, як рэальнае, прывіднае i адстароненае могуць сысціся i будаваць агульнае воляю Муз?” Дана любіла танец воляю Муз як самавыяўленне. Танец-адзіноту, танец — сам-насам ca сваёй душой, танец — для іншых i для сябе... Але быў i танец — чаканне, танец — запрашэнне, танец — зброя, танец — спаборніцтва, танец — дуэль, танец — спакуса...

Пра гэта абвяшчала музыка з парку, з танцпляцоўкі. З радыёпрыёмніка. З радыёлаў — на школьных вечарынах i на школьных зборнях. Вальс... Лёгкі, светлы, нібыта ўзлётна здымае нерашучасць i марудлівасць. Усмешлівы, бясспрэчны, легкадумны i добра выхаваны адначасова. Рука кранае талію, i двое набываюць асаблівы давер адно да аднаго. Яны не збіраюцца пранікнуць у лабірынты душы, не сягаюць у таямніцы, яны ведаюць лёгкі одум гэтага іскрыстага, прамяністага руху па паверхні. А танга сплывае павольным, скрадлівым метрарытмам, загадкавым, таямнічым, ап'яняльна-хвалюючым. Рэзкія, свавольныя выпады, агністае абяцанне таго, што не адбудзецца, ільдзісты, напышлівы напамін пра падман i каварнасць, пра сутыкненне з небяспекай, пра тугу, у якой няма канкрэтнай прычыны, пра самоту, што жыве побач са, здавалася б, самай шчаслівай доляй. Пра якую i не памысліў іранічны i замкнёны ў сваім стракатым рытме факстрот i розныя гарэзлівыя ўан-стэпы. Ці інфернальны рок-н-рол, змяісты твіст або ўвесь састыкаваны на рабрыстых выпадковасцях рухаў брэйк-данс...

Усе гэтыя скокі, як i кнігі, Дана „прайшла”, адпаведна i неадпаведна храналогіі ix існавання, моды на ix, рэтраўспамінаў.

...Пры адчыненым балконе ў кватэры Азарэвічаў былі чуваць гукі аркестра, прыцішаныя адлегласцю рытмы. У тым гучанні былі прага руху i няяснае адчуванне з далёкіх куткоў лабірынту душы. Мроіліся высакародныя, не даступныя воку калёры, i Дана ведала пра сябе, што яна самая шчаслівая i самая самотная істота сярод людзей.

На танцпляцоўцы было i так, i інакш. Какетаваць па складу натуры Дана не ўмела i лічыла гэта танным умельствам субрэтак.

Выпрабаваную жаночую зброю яна адкідала i вызначала адну, не вельмі надзейную i небяспечную — гонар. І ўзяўшы гэты цяжкаваты шчыт, Дана харобра люляла свае мары — як пазней высветлілася — з ілюзій, памылак, з гульні адлюстраванняў у люстрах фантазіі. Да гэтай зброі дадавалася яшчэ надзейная заслона — блізарукасць, i Дана не бачыла, так бы мовіць, рэальнага размеркавання сіл. Праўда, Анёл у ценю сваіх крылаў, робячы, мабыць, вечаровы палёт над горадам, кідаў на яе свой міласцівы позірк. I тады, калі Дана завітвала на танцпляцоўку. Не так, як Хрысціну, у якой адбою не было ад кавалераў, але — запрашалі. Хаця рэпутацыя „задавакі” не вельмі спрыяла поспеху.

Затое ўдзень Анёл, відавочна, спрыяў праважатым. Да дзявочага шарму Даны гэта не мела ніякіх адносін. Тым часам у горадзе кватараваў чарговы полк i лейтэнанты, а часам i капітаны дабіралі сярэднюю адукацыю экстэрнам i ў вячэрніх школах. I збіраліся трымаць экзамены, добра засвоіўшы стары, але не састарэлы „пункт” этыкі: шпаргалкі не змусяць кінуць ценю на мундзір вайскоўца. А Дана была істотай, у якой поўны стос сачыненняў на вольныя i паднявольныя тэмы, якія маюць прывабную адзнаку „выдатна”.

Гэтымі ж „абітурыентамі” ажно стракацеў ix кінатэатр. Кінатэатр, безумоўна ж, зваўся „Перамога”. Хаця маглі быць варыянты: „Радзіма”, „Кастрычнік”, „Ударнік”. Дана не ведала, хто i як прыдумваў ix назвы, але за межы пэўнага „рэестра” не выходзіў ніводзін горад. Некалькі ідэалагічна бездакорных назваў, прынятых i зацверджаных па інстанцыях. Ніякіх свавольстваў i гульні думкі — стандарт, партарсенал, набор культработнікаў, што дыялектыку вучылі не паводле Гегеля.

Ну, але ніхто не зважаў на тыя назвы — ішлі ў кіно. I перад сеансам у дзевяць гадзін вечара — a ўсяго ix было два: у сем i дзевяць — у фае грымела радыёла. I яны, тады яшчэ не зазнаўшы смаку танцаў на гарадскіх пляцоўках — у РДК i ў парк пачалі хадзіць ужо на студэнцкіх вакацыях — ляцелі ў кіно загадзя, каб адвальсаваць i адтангаваць сваё. I тут Дана, што на якім велікасвецкім балі, магла распісваць мазуркі i „контрдансы”. У чаргу выструньваліся выключна вайскоўцы, лейтэнанты. Тыя самыя, будучыя абітурыенты, шукальнікі сачыненняў.

Дана пару разоў спрабавала ісці на містыфікацыі, бо ніякай цікавасці да людзей з пагонамі не мела: ну, каб яшчэ эпалеты, дык i тое на Пячорыне ці на паручніку Лермантаве, але ж тое — не са свету рэальнага. Містыфікацыі не ўдаваліся, бо Хрысціна i Аля Вахрамава былі выразнымі бландзінкамі, Роза мела аксамітава-чорныя i курчавыя валасы, Эма Сафіенка была такая танюсенькая, што нават у сваім лепшым спартыўным стане Дана не магла быць ёй суперніцай; адным словам, „крымінальнае апісанне” Даны ніяк не падыходзіла ні пад адну з ix. A ў будучых студэнтаў сувязь была наладжана выдатная. Урэшце на дапамогу прыйшлі свае хлопцы са школы, i „лейтэнантская пакута” скончылася.

Затое ў тым жа кінатэатры здарыўся пякучы афронт. Рэч у тым, што калі ўсе пачыналі высверкваць зухаватуто, рэтрамодную „Рыа-Рыту”, Дана імкнулася выскачыць на ганак ці ўхапіць каго з дзяўчат, каб павесці самой. Яна ўжо навучылася падпарадкоўвацца чужой волі ў вальсах, факстротах, танга, але модную „падсечку” ўмела рабіць толькі левай нагой, хоць ты плач. Тым часам з'явіўся ў ix школе футбаліст i танцор з Гомельшчыны, i ёй як выдатніцы пастанавілі дацягнуць яго да сярэдняга ўзроўню СШ № 2. Ён як „падшэфны” запрасіў яе, калі фае было яшчэ пустым, i большага канфузу ўявіць было нельга. Дана Азарэвіч, можна сказаць, танцорка ледзь не з калыскі i „прыма” драмгуртка, выглядала як вядомая рагатая жывёліна на студзеньскім лёдзе.

Потым кожны з ix, „шэф” i „падшэфны”, неяк не траплялі ў такт адно з другім. Асечка з „падсечкай”...

А праз шмат год у не самы ўдалы момант жыцця Даны раптам быў тэлефонны званок: „Ці шчаслівая ты?”

Але да таго пытання было далёка. Пакуль былі школьныя вечары, на якіх цараваў акардэон ці гаромонік, a ўжо як вяршыня прагрэсу i раённага досціпу эстэтычнага — радыёла. Таму перарывы былі вялікія, можна было набегацца, павесці якія хочаш размовы. A калі гралі вальс, яе заўсёды запрашаў хлопец з класа, на год маладзейшага за яе. Цырымонна запрасіўшы на вальс i аддаўшы паклон, ён адыходзіў, як толькі танец заканчваўся, i больш яны не глядзелі ў бок партнёра. Некалькі віхурных хвілін — працяг быў не патрэбны. Які каментар — сустрэча, праводзіны — маглі супернічаць з гэтымі імгненнямі? Адмаўленнем рэальнасці i сцвярджэннем яе? У ix не было намеру ні прыпыніць гэты стан, ні працягваць яго. Некалькі хвілін, калі здавалася, нават такая відавочная ісціна, як прыцягненне зямлі, нібыта збіралася пахіснуцца ў сваёй няўхільнасці. Субліміраваны ў рух парыў маладосці, дарунак непаўторнага. У студэнцкія гады ў Менску таксама быў нейкі чалавек — ён танцаваў з ёю вальс-бастон. Дзе б ні бачыў яе: на вечарыне ва ўніверсітэце, у медінстытуце, політэхнічным — ён запрашаў яе, толькі на гэты танец. Сустрэўшы Дану на вуліцы, падкрэслена шляхетна моўчкі нахіляў галаву, вітаючы яе, — i кожны ішоў сваім шляхам. Да тых момантаў ix жыццё не мела ніякага дачынення. Як не перакрыжоўваліся ніякія лініі лёсу з тымі калаўротнымі рытмамі, шалам рок-н-ролу, што яны засвойвалі з высачэзным хлопцам з фізкультурнага інстытута. Дана не ведала i не мела ахвоты ведаць, разумны ён ці дурны, добры ці злосны. Ён адчуваў віхурны шарм танца. I гэта была адзіная субстанцыя яго істоты, якая цікавіла яе.

I наадварот — не мела значэння тое, што хлопец, які жыў на дзіўнай вуліцы, спрэс забудаванай драўлянымі дамамі i чамусьці з назвай Каменная, — хвацкі танцор. Ён мог танчыць, як мядзведзь, мог зусім не ўмець скакаць. Ён з'явіўся з туману быцця з іншай прычыны. I ix агульныя хвіліны, якія жыццё ашчадна збірала ў дзесяцігоддзі, Натура пазначала зусім іншым знакам, знакам Лёсу.

I было чыстым выпадкам, што разумны рыжанін, які прыехаў на дзевяты кіламетр ад Менска браць навуку, заўважыў яе на танцах. Галоўным у ix адносінах была, мабыць, бясконцая дуэль, у якой, так бы мовіць, бралі ўдзел Арыстоцель i Шапенгаўэр, Томас Ман i Ніцшэ i іншыя славутасці, цытатамі з якіх высноўвалі сваю сістэму абароны i наступу Дана i рыжанін. I яшчэ вязкі кветак, якімі закідваў балтыец ганарлівую дзяўчыну з Заходняй Беларусі. I яе бясконцая ўпартасць у сцвярджэнні свайго імунна-непахіснага эмансіпэ, i яго іранічнае адчуванне сваёй гістарычна вызначанай перавагі: мужчына — галоўны, а жанчына... ну не так каб знакамітыя „чатыры К”: Kinder, Küche. Kleider, Küche¹⁶. Аднак... Жанчына — для адчування Красы, акрасы жыцця, для рыцарскага захаплення, для... пакланення, для прыродай вызначаных „праграм”, але не для роўнай працы...

...Рыжанін павінны быў чакаць Дану адным летам на сваім узбярэжжы, і, безумоўна, у самы апошні момант захварэла Вольга Станіславаўна, i рыжанін застаўся спраўляць сподзіў з яе маўчання на сваім узбярэжжы, а Дана не так хадзіла, як кідалася, па абарончым вале, аднак лічыла, што адбіць тэлеграму або напісаць ліст — няёмка i нават непрыстойна. Парушыцца нешта ў ix адносінах i ўвогуле: гэта не адпавядае стылю паводзін Даны. Яна павінна была прыехаць i даць, нібыта між іншым, званок па тэлефоне: „Асвойваю мясцовы каларыт”.

Так што Таццяна з яе не атрымалася. А на подзвігі Гражыны не выдарылася моманту.

З рыжынінам засталося шматкроп'е, да якога ён у якасці постскрыптума(?) даслаў дзве віншавальныя тэлеграмы з Таліна; тым часам штудыі ён скончыў i з'ехаў правіць свае справы, як ён сам пазначаў, неаддзельныя ад Балтыі. У тэлеграмах было крыху недаўмення, крыху крыўды, шмат скепсісу i іроніі. Скепсіс i іронія прыдаліся i Дане, хаця весці слоўныя дуэлі стала нецікава i не было з кім. I тым больш падабаліся танцы. Як дзейства самадастатковае, як самавыяўленне паэзіі быцця, як нешта асабістае i надасабовае. Чытанне ў сваім адстоі давала канцэнтрат рацыо i эмоцый, танцы іспытвалі склад душы на экстэнсіўнасць адчуванняў, выдавалі існаванне нейкім сілуэтным, мройным абрысам, у якім панавалі мелодыя, рытм i рухі, пераўтвараючы яе „я” ў некалькі „я”, тоесных i нетоесных рэальнай асобе Даны. I падвышалі яе над рэчаіснасцю i набліжалі да бясконцасці. Дана нібыта набывала лёгкасць, роўную бязважкасці, палётную радасць i нейкія сакральный знакі жаноцкасці натуры.

Хаця выразнага ўяўлення аб прызначэнні жанчыны ў Даны так i не было. Акрамя хіба таго, што, паводле канцон трубадураў, „ваша воля — для мяне закон” i жаданне, што трапіла нават у сацарт, хай сабе i праз персанажа негераічнага: „З неба зорачку дастану...”

A ўвогуле ў мужчын таксама досыць складаны status quo. Асабліва калі браць пад увагу высілкі дзяржаўныя. Чамусьці індывідуум губляе свой суб'ектывісцкі шарм, як толькі ўдаецца дапасці да стырна ўлады.

I, мабыць, больш за ўсё імпанавала Дане адстароненая, занятая канкрэтнай справай асоба. Але — зноў жа — рабілася праблематычным i цьмяным, што ёсць сапраўдны занятак, справа. I ўсё большую вагу для яе набываў унутраны вопыт, хаця рэнесансу свайго краю яна хацела даць веры i бачыла мала перадумоў да той прыўкраснай будучыні. Як гэта прамоўлена ў слыннага паляка? „Мы вучыліся жыць з катастрофай як інтэгральнай часткай гістарычнага часу”. Катастрофа выбуховая, катастрофа паўзучая, катастрофа патаемная. Чэслаў Мілаш адчувае, разумее вызначальнае светаадчуванне нашага часу. I, магчыма, гэта існаванне з катастрофай абумовіла i рытмы часу, а не толькі знакамітая НТР? I, можа, невыпадкова так захлыналася ў танцы Еўропа напярэдадні сусветных войнаў? Старая Еўропа спрабавала надаць імпэту прысмеркам багоў i сваім уласным сутонням? Чуццё надтачыць тэмпам?

Але была i ёсць у музыцы кожнага часу i ў тых гуках, што жывуць i жывяць дух стагоддзі, i самадастатаковасць, i свая суцэльная дадзенасць. I ва ўзросце, калі пачынае адчувацца атрафія эмоцый, Дана спрабавала ставіць старыя пласцінкі. Але была не толькі настальгія, не толькі ўспамін. Той час наплываў відавочна, уладна, усё астатняе збывалася ў тумане i знікала. Заставался толькі тымчасовыя фантазіі, ілюзіі, радасці...

„З неба зорачку дастану...” Нібы i жарт. Нібы i мара пра высокі жэст. Лёгка i проста.

Толькі шматкроп'і

Легка i проста, як дастаць чарэшняў у судовым садзе. Чарэшні гэтыя лічыліся нібыта i несапраўднымі — цвердаватыя, невялікія, светла-чырвонага колеру. З судоўцаў ніхто на ix не квапіўся. Няма сваіх, дык у нядзелю кірмаш, навязуць аксамітава-цёмных, сакаўных, i жоўтых, мяккіх, празрыстых. I танна, i хітра.

Але ў Даны былі свае выгоды. Чарэшня — ужо добра падрослая, а яшчэ не старая: добра трымала яе сорак восем шаснаццацігадовых кіляў, i Дана ўзбівалася высакавата, садзілася на суку i паціху ласавалася. Адсюль, праз лістоту, зусім інакшым выдаваў сад, i судовы будынак, i ліпеньскае неба. Хораша — што на Святой гары сядзець. Лепш — толькі на замкавай вежы.

„Вітаю вас”, — пачула Дана адноечы з суседняй яблыні. I ад нечаканасці ледзь не страціла раўнавагу. Гэта быў нейкі дарослы незнаёмы чалавек. На Данчын шаснаццацігадовы погляд, зусім з іншага, дарослага свету. У пракурорскім мундзіры. Мабыць, ведаў, чыя яна дачка, распытваў пра школу, пра тое, куды яна збіраецца ехаць. Дана толькі што здала выпускныя экзамены, i незнаёмы, пэўна, разумеў — ні пра што іншае Дана ні думаць, ні гаварыць не можа. Незнаёмы давёў Дану дахаты — i больш яна яго ніколі не бачыла. Але ва універсітэце пяць гадоў на кожнае свята атрымлівала віншавальную паштоўку, дзе абавязкова пазначалася ix „неземное знакомство”. Пісаў ён на рускай мове, заўсёды выбіраў прыгожыя паштоўкі i прыгожыя канверты. Адваротны адрас быў пазначаны горадам i нечытэльным подпісам. Паштоўкі Дана знаходзіла ва універсітэцкай скрынцы на літару „А”. Ад маці Дана даведалася, што чалавек гэты быў следчым i прыязджаў у ix горад па службовых справах.

Дане падабалася гэтая таямнічасць — містэр X i тое, што чалавек гэты не меўся весці з ёю знаёмства. Паштоўкі. Толькі паштоўкі.

Нібыта напамін пра яе горад. Мабыць, не абышлося без увагі Анёла ў ценю сваіх крылаў. Як i ў тым выпадку, калі чалавек у марской форме ў Севастопалі, праходзячы міма, з нейкай невядомай радасці падараваў Дане букет кветак. А незнаёмы ў Львове даў ёй у краме оптыкі акуляры, не ўзяўшы грошы, — свае акуляры Дана забылася ў Стрыйскім парку, не інакш пакінула на памяць тамтэйшым вавёркам. A ў дзень папярэдніх падрахункаў пражытага — дзень не сумны i не вясёлы — чалавек, ад якога ёй не выпадала чакаць увагі, прынёс чырвоную ружу i дыстынктоўны снапок восеньскіх кветак. I жанчына, што не ведала Дану, не адпрэчыла яе просьбы ў Святой Кнізе. I — нібыта кампенсуючы даўнюю матчыну страту — адддла сваю Біблію той парой, калі Кнігу зрабілі рарытэтам i амаль што недазволеным выданнем. У жанчыны гэта быў не адзіны асобнік Кнігі, але тым не менш...

Анёл у ценю сваіх крылаў падаваў Дане свой знак памяці. З таго, адзінага месца на зямлі. Дзе на слынным возеры была сустрэча з кабетай, падобнай адначасова на чараўніцу i на бабу-ягу. Кабету з роду вядомага — Марыю Капніст. Яна дасылала Дане кароткія лісты з Кіева на паштоўках — рэпрадукцыях карцін Урубеля.

Усе гэтыя сустрэчы засталіся ў памяці — як нейкія напаміны пра дабрату i высакародства, што раптам сустракаюцца ў жыцці як знакі рэальнасці, што складаецца не толькі з будзённа чаканага, абавязковага, патрэбнага, карыснага, але i ca шчасця выпадкаў, за якімі няма ні кошту неабходнасці, ні цвярозага разліку. Якія — толькі ад мройлівага, зіхатлівага i няпэўнага Святла Загадкі, што пазначае толькі твае, незапланаваныя i не супадаючыя ні з чыімі, святы, імгненныя, рухомыя, не заўважныя нікому. Як масток паміж Натурай i чыстай ідэяй аб шчасці i радасці. Як напамін пра тую пару, калі ўсё наступнае здавалася спакусна інтрыгуючым, а жыццё выдавала незвычайнай, захапляючай гульнёй, дзе яшчэ не праглядваўся морак штодзёншчыны, тлумны стандарт жыцця. Былі вядомыя яшчэ толькі рэжым i дысцыпліна — але яны падабаліся, складвалі дні ў нешта строгае i ясна вызначанае. I было вядома — ад гэтага можна адысці любым момантам, збегчы ў шыкоўную раскошу мроі, дачакацца свята канікул. I хадзіць сцежкамі, дзе, здаецца, лунае той дух, што ведае шлях да сапраўднага, высноўнага, існага. Калі нават сляза высыхае ад усмешкі, а смех здагадваецца, ведае i не ведае пра гаркату плачу.

Смех слязы

...Яны развітваліся — ca школай, з горадам, з бацькамі, з блізкімі. Развітваліся лёгка, нават нецярпліва — нарэшце пачынаецца сапраўднае жыццё. Скончылі падрыхтоўку. Будуць жыць самастойна.

Студэнцтва — ад аднаго гэтага слова займала дух.

Яны яшчэ не ведалі прыцягальнасці магнітнага поля сваёй зямлі, горада маленства i юнацтва, яны не ўсведамлялі, што, які зарад духу яны атрымалі гут. Пакуль яны жылі „ чуццём дарогі”, „чуццё глебы” прыйшло пазней. Яны яшчэ не ведалі магічнай улады вобразаў дзяцінства, гармоніі той пары, таго максімуму варыяцый жыцця, якіх не зазнае ўжо ніякая іншая пара. Усё наперадзе — тут не было яшчэ ні іроніі, ні самападманнай надзеі. У гэтым, можа, i ёсць заўсёды разгадка прыцягальнасці тых год. Нават калі зусім не рамантызаваць юначую пару, духоўная спадчына кожнага — там. I Дане тут не былі блізкія Дастаеўскі, Марыак, Джойс... З ix пярэкрутнай свядомасцю, паталагічнымі спазмамі памяці. Яна разумела Сент-Экзюперы, Пруста, Както, „на ўсё жыццё пазначаных знакам, пячаткай дзяцінства”. Асветленых даўнім, ранішнім святлом жыцця.

Дана заўсёды адчувала гэты знак — як галоўнае i неад'емнае ў сваёй асобе. Як святло i цяпло тых дзён, як грунт культуровага тыпу асобы i як грунт асобы ўвогуле.

Апошнія дні... Апошні школьны баль... Усе святочныя, прыгожа ўбраныя. Але знайшоўся дзяцюк, што адной фразай, нязграбнай, грубай, здратаваў усё тое вяселле i ўрачыстасць. Усім, не толькі Дане. I Дане стала сумна i схацелася сысці. Чаму б не на слыннае возера?

Возера было баладна-прыгожае, чыстае, яшчэ не засмечанае „акультурваннем” i цывілізацыяй. Ані душы, ані будынка зблізу.

Jakiż to chłopiec piękny i młody?

Jaka to obok dziewica?

Brzegami sinej Świtezi u wody

Idą przy świetle księżyca. ¹⁷

Зразумела — нікога. Дана была адна. I ўрачыстасць была тут. Не там — у актавай зале. Тут чулася мелодыя яе жыцця. Мелодыя яе душы. Але тую мелодыю чула яна адна. Ніхто не схацеў даўмецца, чаго ёй стрэліла ў голаў ляцець сюды. I было крыўдна, ніхто не даў веры, што яна прыйшла сюды пешшу. Што гэтыя дваццаць кіламетраў у яе семнаццаць год ды ў чэрвеньскую ноч! Як гэта яна пазней чытала ў разумных кніжках? Экалогія развіцця ў ix была розная. Нават з Вольгай Станіславаўнай, для якой стэрэатыпы мыслення i ўспрымання ix атачэння былі калі не законам, дык абавязковымі правіламі. I Дана сваё першае „дарослае” лета правяла досыць сумна. Самым цікавым было субяседаванне ва універсітэце. Хто яго прыдумаў — невядома, але на той момант ёй гэтыя практыкаванні спадабаліся. Ix, залатых медалістаў, было ажно дзесяць чалавек на месца. I было прыемна адчуць сябе сярод пераможцаў. Прайшла! Знайшлося месца пад філфакаўскім сонцам!

Напрыканцы жніўня Дана зрабіла развітальную праходку абарончым валам, зайшла ў касцёл, дзе заўсёды адчувала тую мелодыю існага, што i на слынным возеры. Згадала гукі, што ўзносіліся тут пад час візітаў той жанчыны, з яе, Даны, дзяцінства. Яны супадалі з мелодыяй яе душы. Як супадалі гукі мелодый Шапэна, Вівальдзі, Моцарта, Баха... I не супадалі з гэтай метрарытмікай сінкопы рэчаіснасці. Сляпая цвярозасць рэальнасці рабіла прымглёным святло загадкі, разбурала магію быцця, гармонію існага...

Аднак, магчыма, у гэтых дысанансах i бясконцай размаітасці былі свой сэнс, свая логіка? нават свой водар? Але ёй не было дадзена адчуванне гэтага сэнсу, гэтай логікі, чароўнасці гэтага водару. Думкай i пачуццём яна вярталася сюды...

Sanctum Sanctorum

I задавала сабе пытанне — дзе прытулак душы тваёй?

Пад небам, спаласаваным знакамі звышгукавікоў. На зямлі, закатаванай жорсткасцю i неўразуменнем, у скрыготных натоўпах, дзе столькі твараў, не праясненых ані думкай, ані чуццём.

Яна адчувала сябе ўсё больш адстаронена — як ля калодзежа бездані, нібыта ў прадчуванні трубнага гуку Чацвёртага Анёла. Яна шукала страчанай сувязі са светам. Згадвала тое, даўняе, пажыццёвае. Настойліва імкнулася ў куткі, дзе тая марнасць марнасцяў не правіла баль.

Ішла ў будынак на гары, будынак, поўны кніг. Дрэвы з яго вокнаў здаваліся прыгожымі, як на выявах майстроў італьянскага Кватрачэнта, а неба такім, нібыта яно не ведала нi крыжавання антэнамі, ні кіпцюроў i драпін ліній ЛЭПа, ні канквістадорскага наступу самалётаў... Яснае i цнатлівае, нават ягоная шэрань глядзелася адсюль злагаднай i класічна чыстай.

I класічна прыгожымі выдавалі паркі, якімі яна ішла адсюль: стары, на ўзгорках, дзе кожнае дрэва нібыта пацвярджала мізэрную недаўгавекасць тых, што лічаць сябе вяршыняй светапарадку. I маладзейшы парк, праз дарогу, той самы, нягеглы — пад час яе першага прыезду ў Менск, а цяпер фацэтна-прыгожы: помнік Янку Купалу, музей, цяжкаватае хараство бронзавых красунь ля фантана, ліпы — што векавечны сімвал згубленай утульнасці маёнткаў i фальваркаў, таемны поступ клёнаў — увосень рытуальна-прыгожых: нібы ганаровая варта ў якім каралеўскім палацы. Яна заўсёды не даходзіла да фантана — там людзі i чарада каменных стварэнняў. Гэтую чараду патрактавана лічыць музеем пад адкрытым небам, вернісаж, аднак, зацягнуўся, i Дане страшэнна назалялі каменныя галубы, падобныя да парсючкоў, i невыразна-нязграбныя цёткі без рук i ног.

Хаос жыцця заставаўся недзе зусім далёка, калі яна трапляла да таполевых прысад у верхнім парку: цёмныя строгія ствалы — на вясновым малодзіве i святочна-ўзнёслыя на шыкоўным дыване з апалай гарача-залатой лістоты ў верасні. Тут Дана заўсёды воостра адчувала: так, жыццё ўсё ж — найвялікшы дарунак.

Азірнуўшыся назад на сцяжыне над ракой, яна заўсёды прыпынялася зірнуць адсюль на лукавіну ракі, на купы дрэў, кожнай часцінкай сваёй істоты адчуваючы прыгоства ландшафту. I — злагадную згоду з Быццём. Існуючае — усё ж разумна. Існуючае — прыгожа. Існуючае — павінна быць. I нават здавалася — „пакрыёма пранеслася слова, i слых... прыняў нешта ад яго”.

Гэтай самай сцяжынай Дана хадзіла раннім ранкам у нядзелю ў тое ўзнёсла-прыгожае збудаванне — нібыта высокі Дух зазначыў яго на зямлі нават без дапамогі рук звычайных смяротных. Прасторава арганізаваная структура... Так, здаецца, фармулююць у сваіх прафесійных гаворках дойліды... Выдатна арганізаваная структура. Замысленая так, каб было відаць задалёк: на горцы. Адно людзі, якія нават сонцу, мабыць, адвялі б сацыяльна i класава функцыянальнае месца, замаскавалі бажніцу з усіх бакоў мурамі. Але паспрыялі іншаму эфекту — кожным разам касцёл узнікае на фоне неба як цуд, як нешта нечаканае, як дарунак лёсу. Святыня на горцы... Ёй падабаецца непаспешліва падымацца па прыступках...

I згадваць: да таго храма, у яе горадзе, таксама вялі прыступкі. Ад ціхага ручая i парку...

Дараваны Лёсам куток — яе горад...

Як гэта сцвярджаў абат Сугерый? „Наш дух занадта слабы, i толькі праз матэрыялізаваныя рэаліі ён здольны ўзвысіцца да ісціны”. З XII стагоддзя, як жыў святар, дух не стаў больш моцным. Толькі праз матэрыялізаваныя рэаліі... Абат Сугерый меў на ўвазе іншыя рэаліі, больш сакральнага парадку, але... Дана ў сваёй зямлі i ў землях нетутэйшых заўсёды згадвала гэтыя словы: калі глядзела на бажніцы, кастэлі, святыні... Розум, веды, інтуіцыя — магутны лёт духу, створанае людзьмі, якім было дадзена спрычыніцца да Высокага. Гісторыя i Натура — разам.

I гэтыя матэрыялізаваныя рэаліі, i другая прырода, i першая прырода спрыялі таму, каб расла душа, ачышчалася ад мітусні, размыкала ланцуг, якім яе спрабавалі аблытваць факты быцця, адыходзіла да сваёй i агульнай Таямніцы i адчувала тое, што на самым — не, не донцы, на самым высокім краі душы. Нявыказанае. Невыслоўленае. Невыказнае...

I вярталася душой i думкай у свой горад. Да родных пагоркаў. Да родных вежаў. Да той — яе — Фары. Бо тут Высокая Воля пазначыла галоўны ўзлёт i галоўны спачын душы. Тут адчула яна святло Высокай Загадкі Быцця. Тут — яе Існае. Яе Аёс. Яе Знак. Яе Sanctum Sanctorum.

У кн.: Святло загадкі. Мн., Радыёла, 1994.

У перакл. на рас. мову: часоп. „Неман”, 1997, N3.

GENIUS SAECULІ

ТЭРЦЫНЫ ТРАЎНЯ

За суседнім столікам спрачаліся. Пра ноўменальных i даноўменальных багоў, пра розныя тыпы актуальнай бясконцасці, пра Юліяна i Прокла... Пра інтэлектуальных багоў...

„Размова, годная вечнага горада”, — лянотна падумаў Станіслаў. Яму тая гаворка была нецікавая, аднак ён сядзеў адзін, сам-насам, a ў яго суседзяў былi галасы спрактыкаваных лектараў, i ix ангельская ўрэзвалася ў свядомасць жорстка прамоўленымі тэрмінамі, класічнымі санантамі i палаталізаванымі, дыфтонгамі i манафтонгамі. Бездакорнай дыкіцыі суразмоўцаў не перашкаджалі нават ракі ў белым віне, якіх яны паглыналі непаспешліва i ca смакам.

Станіслаў уздыхнуў з палёгкай, калі гэтыя двое разлічыліся i зніклі. Агульны пошум на адкрытай тэрасе рэстарана стаўся найлепшым акампанементам ледзь не фізічнаму адчуванню асалоды ад мяккага рымскага надвячорка, ад спалучэння знакамітага колеру Рыма — трастэвэрыну, яго цёплых, жаўтавата-вохрыстых таноў, мігцення ліхтароў i лампіёнаў, бруіста-прахалодных, блакітна-іскрыстых фарбаў фантанаў, ix — музыкі? спеваў? рэчытатываў?

Усе колеры, фарбы, паўтоньг набывалі тут, на п’яцца ды Навона, асаблівы змест — падтэкстам i падсветкай часоў: вялікапышнасці сеічэнта, густога сяйва тысячагоддзяў, гаркавата-слодычнага мроіва сённяшняга дня. Імгненні перагукаліся са светам вечных каштоўнасцяў i відавочнасцяў, што мелі адзнаку вечнага горада. Вось той сэрвіторэ¹⁸ нібы толькі што пазіраваў Караваджо, сіньёрына ў доўгай спадніцы крочыць не інакш як хадою Адраджэння, a кунка юнакоў у шортах выдае на ваяроў з цэнтурый Юлія Цэзара.

...Водар хараства закалыхваў, люляў, ствараў той часпазачассе, калі кожная хвіліна — кантрапунктная ў мелодыі жыцця. Нібыта i не адбываецца ніякіх падзей, але ўсё насычаецца сэнсам, усё нагадвае пра Боскую сутнасць існага.

Лірычная ілюзія сапраўднага... Ці адзіна сапраўднага?

Станіслаў з лёгкай пакорай пагойдваўся на хвалях чараў рэальнага i дамысленага, верагоднага i неверагоднага, убіраючы ў сябе кожнай клетачкай, кожным нервам тугу i радасць улётных імгненняў, стоеных спакус, акрасы звабнага. На нейкую долю часу - ён, Станіслаў Строцкі, быў злітны, знітаваны са светабудовай, вольны i свабодны. На нейкую долю...

Век расінкі,

Ён i ёсць век расінкі, не больш.

I ўсё ж, усё ж...

Усё ж яму было хораша. Dolce far niente¹⁹ прыемны занятак. Нешта падобнае круцілася ў галаве Станіслава. А Уайльдава - «нішто так не стамляе, як лайдацтва” — проста бліскавічны парадокс дэндзі. Хаця нельга ведаць тое, чаго не зазнаў. Пасля інстытута Станіслаў быў хранічна заняты, заўсёды нечаму падпарадкоўваўся. Жыццё ў сваёй маштабнасці рызыкі, мужнасці, велічы празарэнняў заставалася недзе побач. Ён бег да сваіх пацыентаў, згараў у турботах штодзённасці: аперацыйны стол, палаты, гісторыі хвароб... A яшчэ ён мусіў падтрымліваць пэўныя сувязі i чамусыці заўсёды лічыў сябе некаму абавязаным, выручаў сяброў, знаёмых, незнаемых, спяшаўся, ляцеў, імкнуўся...Цяпер Станіслаў Строцкі нікуды не спяшаўся... Віват сіньёру Лантуччы! I таму шчасліваму выпадку, які кінуў сіньёра на аперацыйны стол Строцкага. Бо сіньёр быў удзячны. Добры. Багаты.

На гэты момант у Станіслава Строцкага быў кантракт са шпіталем, дзе сіньёр Лантуччы меў у апякунскім савеце, падобна, немалую вагу, падмацаваную яго дыяканічнымі высілкамі. А пакуль у Станіслава былі два вольныя месяцы. У Італіі.

I гістарычны час для Станіслава нібыта раствараўся ў бясконцасці часу нічым не занятых сутак i ў тапаграфіі Вечнага горада.

... Скончыўшы сваю вячэру i згадаўшы, як гэта хораша гучыць па-італьянску — „чэнарэ”, Станіслаў накіраваўся да каскаду Берніні. Нібыта парогі на рацэ — гэты фантан... I што ўсё ж выводзяць тыя стругі? Можа, i не мелодыі... Прамаўляюць нешта... Значна... Настойліва... I лёгка... Тэрцыны? Тэрцэты? Рытурнэлі?

Ці проста звычна ірвуць сетку часоў? Ужо чацвёртае стагоддзе... Хаця — што гэтае quattro²⁰ для Вечнага горада? Які зведаў усё — i росквіт, i поўны заняпад, i адраджэнне... I tempora nova²¹.

„Caput mundi” — „цэнтр сусвету”. Апостальская сталіца... Той горад, дзе ёсць Лоджыя Благаславення, адкуль гучыць сакральнае „Urbi et Orbi” — „Гораду i свету”.

Пра гэты ж горад i вядомае Гётэва: «О Рым, ты цэлы свет!» I гераічнае Гарыбальдзіева: “Roma о morte” ²². I вось тое, іранічнае: „The capital of the Middle East „— «Сталіца Сярэдняга Усходу”. На чыста амерыканскі капыл. Мабыць, вызначыў так які хлопец з Аклахомы ці Кентукі. Дзе-небудзь напрыканцы 40- X гадоў ХХ стагоддзя. На хвалі перамогі войскаў кааліцыі, у засені плану Маршала, з поўнымі кішэнямі паўнавартасных даляраў i з пагардай да антычнага хараства i розных там Кватрачэнта, Чынквечэнта i іншага гістарычнага i мастацкага хлуду.

Для Станіслава ж усе Протарэнесансы, Рэнесансы, Рысарджымента неслі ў сабе асобы знак застылых відзежаў мінулага, датычных не толькі Вечнага горада: збежышчы-сонмы анёлаў Джотто, харалы Палестрыны, санаты Карэллі, старыя фаліянты кніг, роспісы i барэльефы Падуі, гукі арфаў i кіфар, чэлестаў i віёлаў... Расплывісты сэнс гармоніі i хаасу.

... Станіслаў паволі адыходзіў ад фантана каскадаў. Цяпер ён цалкам належаў гэтым імгненням. Нічога i нікога не згадваў. I не ведаў, ці хацелася б каго згадаць. Ведаў — чаму...

Я не спеша собрал бесстрастно

Воспоминанья и дела.

Менавіта — „бесстрастно”. Ніякіх жарсцяў. Суму. Жалю.

Сістэматызаваў. Вызначыў.Паклаў на паліцу памяці. Далёкую. Хай сабе ляжаць. Успаміны i справы. Здрады i страты. Радасці i турботы. Ён узяў тайм-аўт у лёсу.

Ён цяпер любіць толькі тое, што не можа падманваць i што нельга страціць. Мінулае. Мінулае, увасобленае ў харастве мясцовых палацца i роспісаў, скульптур i помнікаў, карцін i маляўнічых руін i каланад-таямніц... У прыгажосці ўсяго, што ўваходзіла i будзе ўваходзіць у яго жыццё... Ён не бярэ пад увагу чалавечыя адносіны. Гэта — у мінулым.

Ён не збіраецца ні пакутаваць, ні енчыць, ні шкадаваць... Проста на гэтай старажытнай зямлі ён будзе выцягваць пасля аўтакатастроф, альпінісцкіх i іншых спартыўных няўдач сыноў i дачок чалавечых. Даводзіць індывідуумаў да нармальнага, дадзенага Богам i продкамі фізіялагічнага стану. Паводле клятвы Гіпакрата, свайго ўмельства, умоў кантракту. Пе менш. Але i не больш. Усё ў межах прафесійных адносін i справы. Ніякіх іншых кантактаў. Ніякіх лірычных сюжэтаў. Нават калі гэта які мілы дзядок, дзьмухавец Божы, поўны, здаецца, альтруістычных памкненняў. Пазней можа здарыцца, што стварэнне, якое выдавала самою дабрынёю, вывалачэ адкуль-небудзь цэбар з памыямі i вылье ix табе на галаву. Проста так. Без якой дай прычыны.

Станіслаў нікога не вінаваціў. Проста стаміўся ад бясконцага фальшу на розных узроўнях, ад высокіх слоў, за якімі толькі мізэрны разлік, ад ліхаманкавага кірмашу, дзе гандаль паводле вядомага: „Wszystko na sprzedaż” — „Усё на продаж”.

Няма добрых адносін, ёсць толькі ўзаемныя інтарэсы? Цынікам быў аўтар гэтых слоў ці проста ўмеў вызначыць сутнасць праяў?

... Цяпер болю няма. Гэта некалі былі раны, крыўды. Цяпер ён набыў імунітэт, падобны на лакалёвую анэстэзію. Проста — рэестр перамог, параз, страт, сатысфакцый, здрад. Спакойная інвентарызацыя перакрэсленых сяброўстваў, знаёмстваў, кантактаў.

Калі вернецца на радзіму... Праз два гады. Тады будзе відаць. А цяпер для душы — бажніцы i культуровыя традыцыі, вопыт пачуцця толькі ў харастве створанага вялікімі. Квінтэсэнцыя духу, увасобленая ў мармуры, фарбах, срэбры, золаце, бронзе...

Холад мармуру... У ім часам больш цяпла, як у жывых істотах з натуральнай крывёю розных груп, з мускуламі ці проста з масай мясатлушчу, з суставамі, пазванкамі, з усёй „гаспадаркай” касцей — прамянёвых, локцевых, галёначных i т.д., i т.д., адным словам, з усімі анатамічнымі i фізіялагічнымі першаіснасцямi.

...Мова жывапісу... Станіслаў уважліва глядзеў на выстаўленыя для продаж карціны... Невялікага памеру, найбольш партрэты, нацюрморты, пейзажы... Хаця...Тут, на п’яцца ды Навона, мабыць, прадстаўлены ўсе існуючыя i існаваўшыя напрамкі жывапісу... I розныя жанры...Розныя стылі...

Станіслаў углядваўся ў карціны...Пейзаж у стылі позняга Клода Монэ... Партрэт дамы... Нешта ад майстроў Кватрачэнта або Чыквечэнта? Нешта ад Ларэнцо Косты...Чысты, замкнёны твар, валасы, забраныя сеткай, глыбокі пурпуровы колер накідкі...

Адзінокая свечка ў замглёным інтэр’еры, вока ў махнатых вейках, тонкая рука ў пальчатцы... Якія фарбы, дакладнасць малюнка! I нябачная цень вялікага майстра з Кадакеса...

Партрэт-медальён жанчыны... Сінія-сінія вочы, доўгія, русалчыны, нібыта сатканыя з ветру — лёгкія, закалыхваючыя - валасы. Нешта вельмі знаёмае... У твары... Ды i ў стылі пісьма мастака...

Галіна? І партрэт, падобна, Вітольда... Так. Няма сумніву. Эскіз — алоўкам — ён, Станіслаў, некалі бачыў... Але адкуль тут гэты партрэт?

— Quanto sconto? ²³ — звярнуўся да мастака Станіслаў. Кошт прыдатны. I памер партрэта невялікі. Станіслаў аддаў грошы. Старанна падбіраючы словы, спытаў, адкуль карціна. Мастак, падобна, зразумеў яго, аднак Станіслаў кепска разбіраў словы адказу. Перапытаў па-ангельску.

Нешта праяснялася. Партрэт належаў мастаку з далёкай краіны. Мастак загінуў тут, у Італіі. Проста захлынуўся марской хваляй. Станіслаў ведаў — гэта Нарутовіч. Пісалі ў газетах.

А мастак з п’яцца ды Навона патлумачыў, што сябры небаракі забралі ўсе карціны, a гэты партрэт застаўся — рабіў нехта іншы. I чамусьці дадаў: „А сіньёрына з партрэта жывая”. Адкуль ведаў? Вёў размовы з Нарутовічам? Чаму гэты партрэт апынуўся ў яго? Яны з Вітольдам былі вельмі далёкія. Чаму, дарэчы, не стварыў партрэт Галіны сам? А можа, ён недзе таксама ёсць, такі партрэт?

Тутэйшы мастак спытаў:

— Are you want to see her?

— No no²⁴, — цвёрда адказаў Станіслаў. І пакрочыў паўз Пантэон па віа дэль Kopca.

Ці хацеў бы ён бачыць яе?

... Чалавек з таго часу... З той духоўнай прасторы... Ён, Станіслаў Строцкі, гатовы перачытаць старонкі ўспамінаў... Аднак перажыць старонкі жыцця наноў? Немагчыма... На жаль? ...

Галіна... Асоба з Вітольдавай майстэрні... Майстэрні, што была паблізу ад бажніц, ракі, паркаў, Опернага тэатра...

Станіслаў — тады ўсе яго клікалі Стасам — студэнт-медык, бегаў па клініках, анатамічках, бібліятэках, адпрацоўваў практычныя... Было так... I жыццё было поўнае яшчэ не пражытых гадоў. Не перажытых імгненняў. Нягледзячы на ўсе практыкумы, Стас больш тэарэтычна ўяўляў карысць i высакароднасць сваёй прафесіі. Аднак выбраў яе свядома. Усім патрэбная. Пры ўсіх рэжымах. Сумны i навязлівы афіцыёз проста ніяк не датычыў Стаса. Ён, як госць, заходзіў на сходы, адбываў сваё на дэманстрацыях, аднак заклікі партыйных аракулаў, здранцвела-пафасная таўталогія ix пастулатаў, жаўнерная мітурга пастаноў, абвяшчэнне генеральных i негенеральных ліній выпадалі з эмпірыкі жыцця Стаса, з магічнага поля яго свядомасці.

Затое процьма іншага цікавіла Стаса. Ён чытаў узахліп, дома i ў бібліятэках, прагна i бессістэмна. Усё па той самай гісторыі, якую называюць агульнай, кнігі па гісторыі архітэктуры, мастацтва, літаратуры, навуковыя манаграфіі i белетрызаваныя біяграфіі, кнігі філосафаў i паэтаў, мемуары i перыёдыку, — усё, што трапляла на вока i пад руку. Стас жыў у множнасці часавых рытмаў, у складаных суадносінах свайго „я” i непамыснай колькасцю іншых. Вёў, нібыта i на яве, размовы i спрэчкі з Гегелем i Леві Стросам, Шэлінгам i Камю, Юнгам i Гарадзі. Вызнаваў сябе ў медытацыях з Рыльке i Гарсіа Лоркам, Томасам Манам i Сартрам, Тэйярам дэ Шардэнам i Чэславам Мілашам.

У магічным полі жыцця Стаса заўсёды прысутнічала музыка. I Моцарт, i рок, i класічны джаз — ён любіў ix аднолькава. Музыка прыцягвала i вабіла яго. Як прыцягвалі i вабілі жанчыны. Жывыя. І на карцінах. I на рэпрадукцыях карцін. Яго веданне анатоміі i фізіялогіі ніяк не ўплывала на крыху рамантызаванае ўяўленне пра жанчын. Магчыма, таму, што хараство ix упершыню ён адкрыў на выявах старых майстроў i майстроў новага часу. Праўда, яго аднакурсніцы не вытрымлівалі параўнання з жанчынамі Тыцыяна i Батычэлі, а танцоркі Дэга часам здаваліся яму больш рэальнымі, чым пасажыркі тралейбусаў, з якімі ён шчыміўся кожнай раніцы ў блакітны вагон. Аднак на вакацыі Стас выпраўляўся не інакш як з мальбертам i ca спадзяваннем сустрэць... ну, напрыклад, падвойнік Одры Хэпбёрн...

Усё гэта надавала агульнаму фону жыцця Стаса адценне будзённай святочнасці, а самому факту быцця — асалодны прысмак. У рэальным існаванні, у вопыце дзён свет для Стаса складаўся з сонца, вясёлак, адзнак „выдатна”, усмешак, шчаслівых выпадкаў, запланаваных i нечаканых сустрэч! Усё было наперадзе! I наперадзе былі, безумоўна, толькі перамогі, шчырыя сяброўствы, вялікае каханне, „палёты ў сне i на яве”. Усё мела асаблівую акрасу ад гумару, розыгрышаў, амаль заўсёднага добрага настрою, ад шчаслівага смеху — проста так, ні з чаго... I абавязковы „лёгкий трёп” меў прысмак маладзёжных фестываляў, КВЗ, зорнага пылу, тралейбусных знаёмстваў, паэтычнага шаленства, мізантрапічнай іроніі Джойса, магічнай абаяльнасці Булгакава (Міхаіла, зразумела), кусліва-гжэчных досціпаў з джэнтльменскага набору аксёнаўска-гладзілінскіх хлопчыкаў. Усё было зорна, узорна, „пенкна”.

A Вітольдава майстэрня была тым месцам, дзе нібыта рэальна, арэчаўлена ўзнікалі прывідныя відзежы ўяўленняў Стаса.

Найперш — як тады здавалася Стасу — да Вітольда прыходзілі людзі, на якіх быў адбітак асноўнага чалавечага вопыту, досведу, i незалежна ад роду заняткаў, першаасновай тут быў sacre feu — святы агонь. Знакамітых у майстэрні Стас не сустракаў. I гэта толькі пацвярджала, на яго думку, прыналежнасць гасцей да таго асяроддзя, дзе самадастатковасць асобы выдавала стрыжнем індывідуума, не залежнага ад знешніх абставін, ад мітусні будзёншчыны, ад шэрасці звычаёвага.

Стас на тую пару спрабаваў прасочваць усе лабірынты творчых біяграфій славутасцяў, але ці не найбольшай ісцінай лічыў вызнанне Вівекананды — самыя вялікія i геніяльныя робяць сваё жыццё незаўважным, не імкнуцца нечага дабіцца, таму што ведаюць сапраўдны кошт думкі. Праўда, наконт адной Асобы, што была не проста гістарычнай постаццю, Стас рашуча не згаджаўся... Ну, але Той — Адзіны...

У Вітольда збіраліся многія. Можа, i не выбраныя, але пазначаныя, вызначаныя.

Прыходзілі ў майстэрню любым днём, любой парою. Пазней Станіслаў думаў: мабыць, перашкаджалі Вітольду працаваць. Але гэтая стыхійнасць надавала зборням асобую акрасу. Не паўсвецкія прыёмы па серадах ці аўторках, а нязмушаныя сустрэчы...

Станіславу, як, мусіць, i іншым, падабаўся сам Вітольд. Нічога ад багемнай урочыстасці, затое нешта відарыснае ад формулы яго, Вітольдавага, лёсу, прасвечанага мярэсцівам з авангардных высілкаў пэндзлем, традыцыйнага высакародства i рэнесенснага інтэлектуалізму.

Аскеза добраахвотнай нішчымніцы, адстароненасць ад афіцыёзу, пакутніцтва самавыяўлення, роздум... Нешта ад Мадыльяні i Ван Гога, але без самаспапяляючых схільнасцяў ... гэта меціла мастака ў вачах Станіслава асобым знакам.

Манументаліст паводле адукацыі, Вітольд рабіў у нейкай арганізацыі, што часам давала яму канкрэтныя заказы, аднак у асноўным ён вёў жыццё вольнага мастака, займаўся жывапісам, чытаў, думаў...

... Прыходзячы ў майстэрню, Станіслаў часам заспяваў Вітольда на самоце, часам у яго нехта быў, здаралася — майстэрня была паўнюткая людзьмі.

Станіслаў завітваў у майстэрню кожным зручным i нязручным выпадкам. У „фортачцы” паміж лекцыямі, бегучы з клінікі, збіраючыся ў тэатр ці ў госці. Урэшце — проста так, дзеля акрасы душы. Прылятаў у майстэрню з якім дробным прэзэнтам ці проста наедкам. Ну, i, зразумела, паводле завядзёнкі, з прыгаршчамі досціпаў, навінаў, новымі кружэлкамі.

... Пазнаёміўся Станіслаў з Вітольдам у бібліятэцы, i гэта паклала адбітак на стыль ix адносін. Як гэта там у вялікага француза? “Маёй калыскаю была бібліятэка, пыл, вавілон тамоў, пергамент, цішыня...” Мабыць, было яшчэ нешта, што аб’ядноўвала ix з Вітольдам, вызначала ўзаемную цікавасць i тое, што цяжка пазначыць словамі, паняццямі.

Нездарма быў i нейкі капрыз Провіду ў тым, як нечакана, выпадкова-невыпадкова ўзнікаў Вітольд на яго, Станіслава, шляху. Асабіста, напамінам ускосным, канкрэтным. Як гэты партрэт. Як нядаўняя, перад ад’ездам, „сустрэча” з Вітольдам. У мастацкім салоне, у родным горадзе, Станіслаў зайшоў звычна — паглядзець. З усяго, што там было выстаўлена, вызначыў адну карціну. Ці то сцежка, ці то рамантычна зарослая алея ў парку. Зеленавата-жоўтыя колеры, паўтоны. Дыстынктоўная рама, вохрыста-карычневая, з залацістым абадком па краі. Прозвішча аўтара не было. Толькі цана. Як i на ўсіх астатніх карцінах. „Дзіўна”, — падумаў Станіслаў. A яму адказалі: „У нас так прынята”. „А хто ўсё ж аўтар?” — „Лістовіч”, — пачуў ён адказ.

...Лістовіч... Вітольд... Недзе на ўскрайку свядомасці, эмацыянальнай i інтэлектуальнай памяці Станіслава ён заўсёды існаваў. Як удзельнічалі, прысутнічалі — тыя, хто тады, у Вітольдавай майстэрні, трапіў на арбіту яго, Станіслава, існавання.

I яны існавалі, прысутнічалі ў сваёй асабістай аўтаноміі. Так бы мовіць, асобы з „арыентацыяй знутры”. „Inner directed”, — так, здаецца, вызначалі гэта дасведчаныя i абазнаныя ў псіхалогіі.

... Паэтэсы... Тая, у якой голас зрываўся ад хвалявання, а лісток з толькі што напісаным вершам дрыжэў у руцэ... I другая — як пра яе пісалі: дачка Палесся... Вочы — азёры... I яшчэ высокая, тоненькая... Таксама чытала вершы...

І актрысы! Пасля спектаклю... У вэлюме толькі што адыгранай ролі... Асабліва ён номніў адну... Бездакорны абрыс рухаў i жэстаў, нібыта яна яшчэ ў пеплуме i хітоне, са знакамітым карымбас - валасамі, зацягнутымі ў грэцкі вузел. Увасабленне ісціны i гульні, вяшчунні i вакханкі адначасова...

Падобная на хлопчыка журналістка, уся — як страла ў палёце. Феерверкі фактаў, вадаспад слоў...

Яны ўсе здаваліся Станіславу ўвасабленнем прыгажосці, нібыта сышлі з тых выяў, паводле якіх ён уяўляў сабе жанчын. Станіслаў сыпаў жартамі, a ў душы нямеў, здранцвела стойваўся, баяўся змоўкнуць. Паўза... Чым яе запоўніць?

Запоўніць паўзы было каму. А былі выпадкі, калі прысутнасць Станіслава ў майстэрні была суцэльнай паўзай, маналогам маўчання, ён цэлы вечар сядзеў моўчкі, слухаў, глядзеў, убіраў у сябе кожны жэст, кожны гук, кожны погляд, кожны позірк... Літаратары, акторы, рэжысёры, каскадзёры, эмэнэсы (як жартам вызначалі абрэвіятурай малодшых навуковых супрацоўнікаў), кандыдаты розных навук, інтэлектуалы, што займаліся самаадукацыяй паводле вядомых i невядомых сістэм. На ўсіх была адзнака, пячатка: акрамя той, асноўнай. Адбітак бібліятэк, пошукаў у свеце вечных каштоўнасцяў i адзнака ўзросту — ўсё наперадзе.

Не сулольнасць, зборня індывідуумаў, адзінства множнасцяў. Лаўцоў нечаканасцяў у гульні жыцця. Плынь падзей, подых рэчаіснасці - яны саступалі тут свету вобразаў, таемнай уладзе - нават не хараства, a густаў... Фарбам будучых драм i трагедый, лірычным ілюзіям з філасофскім падтэкстам. Усе знаходзіліся ў магічным полі конадняў, вечнай традыцыі i вечнага чакання.

I можа, галоўнае — яшчэ кожны, нават прымерваючы самую неверагодную маску, заставаўся самім сабой.

Не ведаючы таго, усе існавалі ў імгненнях, хвілінах, гадзінах, што пазней сталіся для кожнага аазісамі ў „пустэльні Быцця”...

... Стас тады ледзь не кінуў інстытут i не выправіўся заваёўваць свет вядомымі шляхамі рамантыкаў, паэтаў i мастакоў. Аднак у Парыж, як высветлілася, нават турыстам на які тыдзень трапіць было няпроста, a ў роднай Айчыне нават хіленькія мансарды мастакам выдзяляў Саюз мастакоў i выканкам. Прагу рамантыкі можна было спатоліць, выправіўшыся за туманам i ў напрамку, зусім процілеглым старажытнай Лютэцыі Парызіорум²⁵ — гэты кірунак мала вабіў Станіслава, i ён скончыў інстытут, a суворая практыка дала магчымасць адчуць неабходнасць яго прафесіі.

Але гэта было пазней. А гады ў Вітольдавай майстэрні Станіслаў глядзеў, слухаў, трызніў на яве. Лічыў усіх людзей добрымі i шчырымі, свет — справядлівым, жанчын бездакорнымі.

... Галіну ён упершыню ўбачыў на трамвайным прыпынку. Тым разам Станіслаў выпадкова сустрэўся з Вітольдам. Амаль адначасова падышла яна. І ледзь не адразу скокнула на прыступку вагона трамвая з расчыненымі дзвярыма — тады былі такія. „Кажуць, Вы выйшлі замуж?”— наўздагон кінуў пытанне Вітольд. „Кажуць”,— адказала яна. I трамвай панёс яе ад ix.

Тады ж Вітольд распавёў пра яе: балерына, прыма, лаўрэат міжнароднага конкурсу. Паводле ўяўленняў тагачаснага Станіслава, багіня...

...За якія правіны багі выціснулі Галіну з Алімпа — ці Парнаса? — Станіслаў не ведаў. Галіна трапіла ў аўтакатастрофу. Яна засталася жывая, здаровая. Нават фуэтэ i закрутныя антраша рабіла. Як многія. Але не як Галіна Веснавая. I яна кінула балет... A выпадак з ёю, мабыць, падсвядома паўплываў на выбар спецыялізацыі Станіслава...

Яна ж паступіла на мастацтвазнаўчы, занялася гісторыяй балета. Вучыла італьянскую мову. Гэта ад яе ён аднойчы пачуў:

Da oggi a noi la cotidiana manna²⁶

I яшчэ:

... giri fortuna la sua rota

Come le piace e il villan la sua marra²⁷

Тэрцыны Дантэ... У траўні... У пару чаромхі i бэзу...З вуснаў багіні.

Аднак калі шчыра — Станіслаў доўга не выдзяляў Галіну сярод іншых у майстэрні Вітольда. Мабыць, да таго вечара...

A ў той вечар яна прыйшла, як заўсёды, адна. Чытала вершы.

І ў майстэрні з’явіўся Дзіма. Як адзначалі афішы i праграмы: Дзмітрый Дораш. З дамай.

Дзіма Дораш — прыгожы. Неўнікнёны. Герой-амант. У родны кут i на сваю родную акадэмічную сцэну ён вярнуўся пасля некалькіх сезонаў у адным з самых зорна вядомых на тую пару тэатраў Саюза. Рэч у тым, што будучыя лаўры ссыхалі яшчэ ў марах пасля начлегаў на вакзалах i без блізкай перспектывы маскоўскай прапіскі. Аднак водсвет знакамітага тэатра на абліччы Дзімы на адлегласці для ўсіх рабіўся яшчэ больш уражлівым, наперадзе была процьма жыццёвага часу, герой-амант не губляў свой кураж i адначасова паводзіў сябе натуральна, нязмушаная, з лёгкасцю камільфо i чалавека з перспектывамі бліскучай кар’еры, увогуле жыццёвага prosperity²⁸. Пазней ён вярнуўся ў той славуты тэатр на яго новым вітку рэжысёрам. Зазнаўшы арэлі славы і няславы, узлёты i падзенні.

A ў той вечар, не паспела Галіна выйсці за дзверы майстэрні, як Дзіму нібыта ветрам вынесла за ёю. I — кумільгом — выляцеў ён, Станіслаў. Чаму? Ён не мог бы растлумачыць. Ён не сачыў за імі. Проста ішоў, як самнамбула. Нібыта нейкая падсвядомая сіла вяла яго за гэтымі двума. Менавіта так: Станіслаў не прамовіў бы пра ix — пара. Кожны сам па сабе. Ён i яна.

Станіслаў не раўнаваў. Не быў закаханы ў Галіну. Яе чар быў часткай агульнага чараўнічага кола, атачэння, асяроддзя. Можа, квінтэзіраваны час? Не ад пабочных з’яў — ад самой субстанцыі: хараства, жаноцкасці, Боскай прадвызначанасці.

Што прымусіла яго пакіравацца за гэтымі двума з майстэрні? Падсвядома, можа, i такое — якая таямніца ў гэтай асобы, калі Дзіму Дораша, як магнітам, пацягнула? Ды яшчэ i досыць бесцырымонна кінуўшы даму, з якой ён прыйшоў да Вітольда. A безумоўна — магчыма, галоўнае, нават: усё, што адбывалася ў майстэрні Вітольда, пачало раптам выходзіць за межы азначанага свядомасцю Станіслава. Месца, дзе галоўнае не змянялася ад з’яўлення новых візітантаў, умоўнасць таго, што адбывалася, акрэсленасць i нібыта зададзенасць падзей, так бы мовіць, ледзь не застыгла-статуарнага кшталту, вызначанасць ілюзій — усё разбуралася на вачах Станіслава. Ці, хутчэй, набывала нейкі іншы сэнс. Насуперак таму, які змест i сэнс надаваў гэтым выпадковасцям i выпадкам Станіслаў. У кожнага ж былі свае лабірынты душы i адстароненыя глыбіні... Магчыма, i жывая ісціна ў кожнага была свая? Свае міражы i падманы? Свая гульня люстэркаў розуму?

Але ж яны недзе перасякаюцца, ствараюць нейкую сістэму... Адлюстроўваюць - тое, што ёсць... I тое, што здаецца... І тое, што беларускі паэт называў «адвечнай тугой ідэалу...”

I сённяшні вечар — не капрыз выпадку, a дзіўнае, прадвызначанае, захапляючае? I нейкая жывая повязь паміж імі, трыма?

Нешта падобнае круцілася тады ў галаве Станіслава, а Галіна i Дзмітрый гаварылі, нягучна, смяяліся, прайшлі па мосце i рушылі на стромую вуліцу, што вяла паўз парк каля Опернага тэатра. Ішлі — кожны сам па сабе, высокія, прыгожыя. Станіслаў падумаў: для балерыны яна трошкі высакаватая. Хаця — Плісецкая... Таксама не крохатка...

...Тымчасам Галіна i Дзмітрый дайшлі да брамы аднаго з дамоў, зніклі за ёю, a праз некалькі хвілін Дораш выйшаў і, пабачыўшы легкавічок, махнуў рукой. Аўто панесла героя-аманта...

A Станіслаў стаў спускацца паўз парк да моста праз раку. I раптам пачуў гукі. Яны несліся з парка — i ў ix чулася вясна, надыходзячая раніца. Яны, гэтыя гукі, нібыта расчынялі заслону — i за ёю знікалі таямніцы сэнсаў i адкрывалася нешта пазавоблачнае, патаемнае, з водарам бэзу i відавочнай адсутнасцю дыоптрый квазірозуму. Птушка падавала яму, Станіславу, Знак...

Такі Знак магла падаць толькі адна птушка — на мяжы ночы i дня. Салавей.

... А праз некалькі дзён, мо, праз тыдзень, Станіслаў праходзіў праз сквер каля тэатра, дзе відачынстваваў Дораш, i заўважыў здалёк Дзіму — той бег да тэлефона-аўтамата. I пачуў яго добра пастаўлены голас:

— Перадайце Галіне, што званіў яе паклоннік.

Дзіма зрабіў паўзу i дадаў:

— Няшчасны паклоннік.

Тон, якім былі прамоўленыя апошнія словы, не даваў ніякіх падстаў лічыць Дзіму няшчасным, няшчасным паклоннікам — тым больш. Аднак на некага гэта павінна было зрабіць уражанне. Мяркуючы па часе, Дзіма тэлефанаваў у акадэмічны інстытут, дзе цяпер рабіла Галіна.

Станіславу стала няёмка — нібыта падслухоўваў. Няёмка — ад гэтага вясёла-пераможнага голасу. Няёмка — падыходзіць ці не — да Дзімы? Але Дзіма, падобна, быў заняты сабой i Станіслава не бачыў.

Як ставіўся Дзіма да Галіны? Быў зацікаўлены? Пэўна. Закаханы? Хто яго ведае. Ці ведаў гэта сам Дзіма Дораш? Якая мелодыя гучала ў яго душы? I хто можа пазначыць-формулай? нотнымі знакамі? — тую зямную ці незямную мелодыю?

... A ў той год i ў тую вясну ў Станіслава пачалася сесія, потым былі вакацыі. I ўжо восеньскай парою, ідучы неяк ад Вітольда, паркамі, ён убачыў Галіну i Дзіму. Ляцела жоўтае празрыстае лісце, неба было колеру гжэльскай парцэляны — Галіна была ў нечым сіне-светла-жоўтым, у фарбах гэтага дня, а Дзіма ў шыкоўным уборы з моднай на тую пару замшы. I Станіслаў здалёк залюбаваўся імі — ўсё ж нешта ад мастака ў ім было! — i зноў падумаў: прыгожыя яна i ён. Але — не пара. Растлумачыць — чаму — ён не змог бы. Кожны неяк сам па сабе. Аднак не толькі гэта. Нешта мройнае, блытанае, замглёнае, нейкі неспалучальны кангламерат пачуццяў, адчуванняў, згод i нязгод, нейкія містычныя камбінацыі безданяў i вышыняў, варыяцыі ўчынкаў, прадыктаваных характарам i інтэлектам — усё гэта сыходзіла ад ix, i падобна, не магло ператварыцца ў тую гарманічную сітуацыю, якая заканчваецца знакамітым маршам у пэўнай урачыстай установе, або сакральнымі пытаннямі ў святыні, абменам пярсцёнкамі, i сентыментальна-вясёлай мелодыяй званоў i крышталёвым звонам келіхаў.

Так здавалася Станіславу. Можа, так хацелася Станіславу? Ён не ведаў.

... Аднак сапраўды — парай Галіна i Дзмітрый так i не сталі.

... Станіслаў хутка перайшоў праз шумную віа дэль Kopca i нейкімі вулачкамі i вулкамі трапіў да фантана Трэві.

Прымасціўшыся на ўскрайку, ён слухаў перагукі званоў да вечаровай Імшы ў суседняй святыні i глядзеў на блакіт, адзурра, аквамарын водаў фантана. Ад віядука Аква Вірга... Так, здаецца.

Станіслаў выняў з сумкі партрэт. Сінія, пералівістыя, з іскрынкай вочы. Вітольду ўдалося перадаць ix прыцягальны чар. Менавіта — чар, палон... Мройны, няўстойлівы, хісткі... Нібыта пэўніць — a зманіць. Не як заваёўніца Кармэн... Як прынцэса Мроя — зробіць нейкі pyx, i пераўвасобіцца: у воблака, ідэю, міф... Вось - што вабіла i адштурхоўвала ад яе: яна нібыта ўзнікала i прыходзіла з казкі сноў i явы, каб, застаючыся сабою i толькі сабою, не дастачыцца да будзённага вопыту рэчаіснасці. Шкада, што яна не пражыла ўсё сваё жыццё — колькі там век у балеце? Танцоркай. Актрысай. Можа, кінаактрысай. Такія вочы — ды буйным планам. Не вочы — кінанавела.

Тады, як яны сустрэліся адноечы зноў, ён заўважыў — найперш — вочы.

... Быў нейкі юбілей. I калі зайграла музыка, ён убачыў Галіну. Яна была прыгожая. Як некалі...

— Вы мяне памятаеце? - запытаў Станіслаў.

— Вундэркінд i анфантэрыбль, — усміхнулася яна. А яшчэ — ці не будучы Сальвадор Далі.

— Вар’яцкі імідж, — засмяяўся Станіслаў. — Сальвадор Далі застаўся пры сваёй славе i хвале. А я скончыў медінстытут...

— I цяпер практыкую...- Станіслаў хацеў пра нешта спытаць яе, але замест гэтага прапанаваў, нечакана для сябе:

— Танцуем?

— Танцуем.

I яны танчылі ўвесь вечар. I стары добры рок. I яшчэ больш старыя добрыя танга, i нешта паміж факстротам i вальсам. I найноўшае...

Танчылі на даху ведамаснага дома ў цэнтры горада — там было нешта накшталт тэрасы. Так бы мовіць, танец на даху напрыканцы стагоддзя. Потым Станіслаў ухапіў яе здымак, які выскачыў з „паляроіда” юбіляра. I даў ёй ручку.

„A ў мяне вочы сінія”. — прачытаў Станіслаў.

Апоўначы Галіна знікла. Як у казцы. Аднак не пакінула чаравіка. Не кажучы пра адрас ці хаця б тэлефон.

I адрас, i тэлефон ён знайшоў. А яе — не. Можа, той самы Провід вырашыў уратаваць яго ад яшчэ аднаго расчаравання?..

Цяпер ён не хацеў бы яе сустрэць. Не.

Увогуле — ці хацеў бы ён пабачыць каго з тых часоў? З Вітольдавай майстэрні? Людзей з успамінаў?

...Меркаваць пра ix паводле звычайных — звычаёвых — вымярэнняў Станіслаў не мог... Хаця нехта паводле прынцыпу гетэрахроннасці дасягнуў знешняга поспеху ў пэўным узросце. Нехта аддаў перавагу тым самым інтравертным магчымасцям, урэшце — сусветная культура даўно ведае так званую нарматыўную рэакцыю адыходу...

Дзіма ў самых неверагодных варыяцыях выпрабоўваў трываласць грунту мастацтва, аддаваў перавагу пазнанню эмпірычнаму перад дыскурсіўным, часам з’яўляўся ў ix горадзе: некаму тэлефанаваў, з некім сустракаўся...

Вітольд атрымаў новую майстэрню, пабраў шлюб — ці то з нейкай высокай уладнай персонай, ці то з успешлівай жанчынай творчага кірунку, ці то — ўсё ў адной асобе. Ён рабіў выставы, меў поспех, даваў інтэрв’ю...

Мройлівыя паэтэсы... Выдавалі кнігі... Удзельнічалі ў розных саюзах, фондах, асацыяцыях... Набывалі вядомасць. Займалі пасады. Хто — губляючы паэтычную энергію, хто — не... Асобныя — аддавалі ўсё ж перавагу вольнаму лёту вольнай думкі...

Актрысы...

Кожны мадэліраваў сваё існаванне ўнутраным дзеяннем той матэрыі, у якой кандэнсаваліся ўласцівасці натуры i дзіўная радасць выпадковасцяў, абставін, горычы, сумніву, магчымага i немагчымага...

Усе яны былі тымі, каго ён ведаў на пачатку свайго свядомаснага шляху, з кім у яго на той момант было блізкае светаадчуванне, блізкі свядомасны статус...

... Hiшто не вяртаецца... Аднак той аазіс памяці, мройны аскепак нябёс, з якіх праглядвала няўлоўная ісціна, ён застаўся i будзе з ім... Далёка ў скарбнічках памяці...

Станіслаў глядзеў на стругі фантана... Хараство, безумоўна, не выратуе свет, i нават аднаго яго, Станіслава Строцкага, не ўлашчыць ратункам... Аднак у вырашэнні „рэбуса Быцця” поўным банкрутам быць не дазволіць. Нават калі ўсё канцэнтруецца ў нейкай фізічнай кропцы, перакрэсліўшы ўсе сутнасныя аналогіі.

Пью горечь тубероз, небес осенних горечь...

Не, цяпер вясна. Тут, у Рыме. На яго радзіму яна прыйдзе месяцы праз два. Тады таксама была вясна... Калі ён ішоў за Галінай i Дзімам... I калі сустрэў яе ў фіёлевы вечар, калі сама ісціна набывала выгляд гульні, а яны, на тым даху напрыканцы тысячагоддзя былі па-за межамі ўсяго, што ёсць, у нейкіх імгненняха-блоках, у свяце рухаў, у царстве немагчымага...

Падчас сустрэчы з Галінай ён ужо добра зведаў горыч страт i зазнаў расстасаванасць сваіх уласных пачуццяў, думак, паводзін... Ён зведаў ужо, так бы мовіць, некананічныя рысы тых, каго лічыў сябрамі. I досыць нагледзеўся i паспытаў таго, што псіхолагі называюць этыкетнымі паводзінамі i паводзінамі ролевымі, ролямі i антыролямі... Палітычныя гарцовішчы былі яму заўсёды чужыя, але ж каралі ў гарнітуры Адама i нават каралевы ў нішчымных прывідах — трапляліся на розных арэнах-пляцах...

I ўсё ж — тады ён яшчэ меў надзею. I спадзяванне. Цяпер — ён не хацеў не толькі новых расчараванняў, але i новых надзей.

Станіслаў не спяшаючыся прайшоў каля палаца Квірынале, па віа Кватра выйшаў да прыпынку метро „Барберыні”.

„Рэпубліка”, „Тэрміні”, „Вітторыё Эмануэле”...

Станіслаў глядзеў на абшарпаныя сцены прыпынкаў метро, на шэрыя твары пасажыраў i пашкадаваў, што паленаваўся знайсці нумар у якім трохзоркавым гатэлі ў цэнтры...

... Аднак вось i яго віа Тыбуртыно.

...Апошняя ноч у Рыме. Заўтра яны з сіньёрам Лантуччы выправяцца ў Фларэнцыю. На золку. Па арэа дэль Соль. Дарозе Сонца.

...Было яшчэ цёмна, калі Станіслаў Строцкі выйшаў з прытулку айцоў-салезіянаў, куды яго ўладкаваў сіньёр Лантуччы. Невялікі садок-патыё дыхаў вільгаццю i свежасцю. Водар — знаёмы i незнаёмы. Разгледзець было немагчыма — цёмна. Станіслаў адарваў лісток, памяў яго пальцамі...

I раптам пачуў спеў птушкі... Голас-Знак...

... У Рыме спявалі салаўі...

“ЛіМ”, 2002, 5 красавіка.

„Я КВАРТУ BOCEHI ВЫП'Ю”

Памяці Эмы

Калі мог быць філіял рая на зямлі, ён месціўся тут.

Да здзіўлення ўдалая задума натуры, надзіва таленавітае жытло чалавека. Дзевяціпавярховы будынак на вузкай мяжы паміж морам i ракой. I некалькі ўтульных катэджаў.

Калі падняцца ў свой нумар на дзевяты наверх i зірнуць наўкол, уяўлялася ўрачыстасць жыцця — у неабсяжным восеньскім небе ў залеве лістоты, зялёнай з золатам, у шэраватым блакіце мора злева i ледзь бачнай стужкі ракі - з правага боку. Адчувалася нешта ад духоўнага ладу Сусвету — не проста фізічная цішыня, a празрыстазвонны спакой мудрай прыроды. Гармонія фарбаў была такой неаспрэчнай, што здавалася — сама рука Першатворцы мела тут дачыненне асобае, любасць яго да гэтага ўскрайку лонду выяўлялася відавочна, зрокава.

Яна зведала менавіта тут нешта большае нават за шчасце: надзейнае суладдзе з прыродай, людскім атачэннем, з самой сабой.

Яна прыязджала сюды кожную восень.

Удзень тут лісце, здавалася, падала на зямлю проста з высокага, яркага неба. Надвячоркам сонца аплывала ледзь не ліпеньскай чырванню, далягляд мройна супадаў з вадой марской затокі. А пазней, як запальваліся ліхтары, усё выдавала іррэальным, прывідным. Лісце на дрэвах ціха шапацела, здавалася, гэта не дрэвы нават, толькі згадка пра дрэвы, нешта трапяткое, няўлоўнае.

Удзень было цёпла, не было яшчэ прымаразкаў i ўначы. Туманы, слота не спяшаліся сюды. I яна не мысліла пра дажджы i мокры снег. Ей было легка i злагадна ў гэтай восені.

Паўз мора па ўзбярэжжы можна было ісці доўга-доўга. Не стамляючыся i ні пра што не думаючы. Толькі адчуваючы, як вецер свежыць твар, як легка ісці па вільготным, шчытным, зворным пяску, каля самай хвалі прыбою.

Яна нібыта станавілася часткай гэтай восені, жыла, адчуваючы кожны дзень, кожную хвіліну, кожнае імгненне. Асалодна ведаючы цану самых звычайных, будзённых праяў: прачынацца, прымаць душ, выходзіць ранкам у лоджыю. Урэшце — глядзець на сябе ў люстра, не засяроджваючыся, проста зірнула — i адышла.

Ёй падабалася ўваходзіць у вялізную, светлую залу, дзе дзве сцяны былі з суцэльнага шкла. Тут адначасова спалучаліся ўтульнасць жытла i адкрытасць няхатняй прасторы. Памяшканне гэтае, па звычаі празаічна-ўтылітарнага дваццатага стагоддзя i падкрэсленай спрошчанасці соцыўмаў, у якіх даводзілася існаваць жанчыне, звалася сталоўкай, але найбольш да яго падышла б назва „трапезніца”, як да ix сняданкаў, полудняў, вячэраў падышло б слова „трапеза”. Не па тым, што i як яны ўжывалі, а па той атмасферы, што існавала тут. Асабліва для яе.

Яна сядзела за адным са столікаў напрыканцы залы, проста ля шкляной сцяны, i амаль не бачыла ні залы, ні людзей у ёй. Глядзела ў сваю восень. Пад вакном — празрыстай сцяной — тут месціўся невялічкі басейн, у ім з трывучай абыякавасцю знікаючага хараства дажывала свой век апалая лістота.

Nazłociło się liści,

Że koszami wynosić...

Ёй падабалася ўладкаванасць побыту i адначасовая адстароненасць ад яго.

Не было атрутнага занятку: кухарства. Яна ненавідзела рондэлкі, гаршчэчкі, місы. Шкварчэнне катлет на патэльні было гукамі пекла. Хатняе інферна, катавальня! Нe кажучы пра выраб печыва — тут ужо ёй здавалася, што падсмажаныя піражкі высмоктваюць з яе хвіліны, гадзіны — гады — жыцця. Непамыты посуд выдаваў варожым войскам — яго хацелася проста пабіць!.

Магчыма, так здавалася таму, што заўсёды занятая на службе, яна хацела ўхапіць якую гадзіну для сябе, сам-насам з мальбертам. Гэта ніколі не ўдавалася. Хіба што тут, на ўзбярэжжы. Кінуць пэўны заробак яна баялася. З многіх прычын...

Яна любіла кавярні: які-небудзь адметны інтэр’ер, чысты абрус, гжэчна-ўвішныя афіцыянты...

У гэтым доме яна на сняданак не хадзіла — ішла на ўзбярэжжа, дзе-небудзь у Дзінтары піла моцную каву з вяршкамі, купляла на тутэйшым таржышчы яблыкі, у кулінарнай краме — сякія-такія прысмакі, i — рыбу для бадзялых катоў Юрмалы.

Ёй падабалася, што ў тым доме, дзе яна месцілася, было ўсё: утульны, зручны пакой для жытла, бібліятэка, хаатычна выпадковая, але з нечаканымі кніжнымі знаходкамі, з абаяльнай бібліятэкаркай, часам яе кампаньёнкай за кубкам кавы або келіхам шамнані — ў бары, што месціўся якраз насупраць сталоўкі на першым наверсе. Завітаць туды можна было i адной — гэта таксама ўваходзіла ў непазначаны статус мясцовых зносін. Глядзець, сеўшы за столік, на ўтравелы узгорак-дзюну, у які ўпіралася вакно бара, а недзе ўверсе высіліся ружаватыя ствалы соснаў i пышныя шаты-вярхолкі. I чамусьці ўгадвалася мора.

А ёй прыходзіла на думку, што ў яе родным краі ўзгорак абавязкова прыбралі б, „адчынілі б” від на мора. І нешта ў непадробнасці, натуральнасці пейзажа было б непапраўна страчана.

Як нешта зрушылася б у яе настроі, калі б яна пачала хадзіць тут у кіно. Або глядзець перадачы па тэлебачанні ў холе.

Яна аберагала сваю адзіноту. Па-за часам. Хацела жыць толькі ўражаннямі восені. Прачынацца з імі. Мець асалоду цэлы дзень. Засынаць з імі. Бачыць ix у сне.

Ісці ў гэтую восень з эцюднікам i мальбертам. Шпацыраваць па парку каля дома, па лесапарку, па ўзбярэжжы, ідучы ў бок Асары: пасля Пумнуры тут амаль нікога не было. Недзе яна надоўга прыпынялася i пераносіла гэтую восень на палатно. Яна не занатоўвала пэўныя пейзажы, не прадумвала кампазізыю, цалкам падпарадкоўвалася волі ўражання, настрою, інстынкту. Уздзеянню фарбаў, пахаў. Мройлівае ўяўленне яе восені — яно перавандроўвала на палотны i замалёўкі.

Яна ведала, што пасля чарговай выставы будуць гаварыць: таленавіта, але занадта камерна, эмацыянальна, непраяўлена. Па-за часам. Амаль што па-за рэальнай прасторай.

Аднак яна ўпарта ставіла ля сцяны кардоны i палотны, дзе былі россыпы восеньскага лісця, i было мора — сіняе, сіня-белае, шэрае, зеленкавата-аквамарынавае, жаўтавата-шэрае. I зноў — неба, мора, паласа ўздоўж берага, што прыцягвала сваей незразумелай таемнай сілай: лес, дзюны, пясок, трывожны малінавы захад сонца.

Працавала яна тут узахліп. I не таму, што, акрамя тых, добразычліва-вынёслых, спагадліва-фанабэрлівых водгукаў, былі i іншыя: так, лірыка, але прысутнічае i думка — зусім не хатняга, не пакаёвага кшталту, ёсць свой філасофскі грунт.

Ёй было неабходна выявіць, пазначыць у канкрэтыцы фарбаў свой настрой, увасобіць у выявах гэты восеньскі гіпноз.

Для яе існавала толькі гэтая восень. Гэты бераг. Гэтае мора. Гэтая будова на пагорку.

Непадалёк быў i Дом мастакоў. Аднак яна кіравалася звычна сюды. Каб існаваць адстаронена, засяроджана, на самоце. Хаця атачэнне Дома яна адчувала заўсёды. Атмасферу яго. Дзеля гэтага ёй не патрэбныя былі асабістыя стасункі.

Гэтай парою сюды зазвычай прыязджалі адны i тыя ж людзі. Для кожнага, мабыць, восень у тамтэйшым кутку мела сваю акрасу.

Яна загадзя ведала, што сустрэне знакамітую перакладчыцу, сухаватую, высокую, без пячаткі свайго ўзросту, але з адбіткам існасці тых, каго перакладала. Ведала, што сустрэне разумнага, іранічнага эста, што як добры дамавік меўся атабарывацца тут. Чытаць яго, — а ён нават у перакладах захоўваў непадробнасць свайго голасу („калі прайсціся тралам па гісторыі” — як?), дык вось чытаць яго было такім жа неад'емным заняткам існавання ў восені, як ездзіць на вечарыны пры свячах у горад, каб слухаць вершы на незнаёма-прыцягальнай мове аўтара „Эпіфаній” i „Курзэмітэ”, тым больш што чытаў сам аўтар.

Увогуле паэты любілі гэты куток. Прыязджалі з таго горада, для якога ніколі i ніхто не шкадаваў высокіх назоваў: паўночная Пальміра, паўночная Венецыя, град Пятра... З’яўляўся тут i паэт-масквіч, які тымчасам жыў у горадзе Пярну. I знакамітыя i невядомыя барды. Журналісты. Рэжысёры. Акторы. Празаікі i перакладчыкі. Гэтай парой, у міжсезонне, прыязджалі i проста людзі, якім імпанавала аўра гэтага дома.

Аўра гэтага дома таксама была неад’емнай часткай яе восені. Яна віталася са сталымі гасцямі гэтага дома, абменьвалася нейкімі словамі з суседзямі за сталом, віталася кіўком галавы з тымі, хто месціўся паблізу. Аднак — яны былі неаддзельныя i неабходныя для яе восені, сам-насам са сваімі высокімі турботамі. I былі нібыта пейзаж на якой выяве: неабходныя для кампазіцыі, сюжэту, каларыту, можа, i для „галоўнай задумы”, але недзе на другім плане, у залаціста-зялёнай восені i цішыні.

Неяк з агульнай кампазіцыі, звычайнай i звыклай, вылучылася адна постаць. Неўпрыкмет з’явіўся чалавек з тварам, на які ёй хацелася глядзець. Нават не ўсведамляючы гэтага, яна заўважала яго каля мора, на вуліцах, у бары, у сталоўцы. Высветлілася — яны жывуць на адным паверсе. Ён пачаў вітацца з ёю — лёгкі паклон моўчкі.

Ёй падабаўся яго твар — нешта ад старажытнага ваяра, нешта — ад асветнікаў пачатку дваццатага стагодцзя. Падабалася, што ён вітаецца з ёю без слоў, у лепшых традыцыях гэтага Дома. Хаця тут былі гаваркія хаўрусы, якія шумліва, тлумна ўладкоўваліся за доўгімі сталамі пасярод залы. Тыя людзі таксама падабаліся ёй, здалёк. Яны не перашкаджалі існаваць яе зацішы.

Здавалася, час спыніўся. Так i будуць ісці дзень пры дні празрыста-сонечныя будзённыя святы. I заўсёды яна будзе бачыць халаднавата-строгі твар мужчыны.

Я на не чакала ды i наўрад ці хацела, каб ён падышоў да яе, распачаў гаворку. З усімі насельнікамі Дома, у тым ліку з прадстаўнікамі моцнай палавіны роду чалавечага, у яе быў наладжаны статус адносін, прыязны i адстаронены.

Першым разам, калі яна толькі з’явілася тут, адчувала пошум цікаўнасці тутэйшых бывальцаў. Пазней дамавікэст у гаворцы за кубкам кавы ў бары хітравата згадаў: спрачаліся, ці маладая паэтэса, ці чыя дачка. Жанкі назіралі — завядзе раман ці не? Яна не здаволіла ix цікаўнасці: дваццаць шэсць дзён i начэй на самоце. Тады яна ўпершыню адчула выратавальную, гаючую абранасць гэтай мясціны. Восеньскай асалоднай адзіноты.

Пазней, калі ўзнікалі, так бы мовіць, “прапазыцыі”, яна ператварала захады патэнцыяльных кавалераў у жарт, а тыя, у асноўным занятыя працай за пісьмовым сталом, былі не супраць інтрыжкі, аднак губляць час на доўгія заляцанні не збіраліся, усё вярталася „на кругі свае”. Яна заставалася ў сваёй непарушнай кастэлі раўнавагі.

Ёй падабалася, што яна загадзя ўсё ведала пра сваё жыхарства ў восені. Як яна сядзе ў вагон з блакітнымі канапкамі, возьме ў горадзе таксоўку, прыедзе ў свой Дом...

Яна загадзя ведала, што, акрамя тых шумлівых гуртоў i заўсёднікаў-бывальцаў, абавязкова будуць прысутнічаць вальяжныя літаратурныя дамы i якая-небудзь з ix, дэманструючы сваю дасведчанасць i добрае стаўленне да „гэтых беларусаў”, прыліпне з пытаннем: „Скажыце, калі ласка, Уладзімір Караткевіч – геній ці не?”

Яна загадзя ведала, як сімпатычная доктарка, паслухаўшы i агледзеўшы яе, пагодзіцца з яе раскладам дня i не стане прапісваць працэдуры: „Гуляйце i ў слоту таксама. Няма кепскага надвор’я. Ёсць кепскае адзенне”.

Яна была загадзя пэўная, што афіцыянткі — Хельгі або Надзя — знойдуць ёй месца за адным з улюбёных сталоў: тварам у восень i з людзьмі занятымі. Барані Божа трапіць у ласкавыя цянёты жонкі занятага мужа!

Увогуле тут можна было пазбегнуць непажаданых асабістых кантактаў. Аднак існавала адно месца, дзе размінуцца было немагчыма: ліфт. Яе выспартаванасці хапала на тое, каб ім амаль што не карыстацца. Аднак дзевяты паверх часам уводзіў у спакусу: адно імгненне — i ты на сваім гарышчы.

Адноечы ў шчыльна замкнёнай прасторы ліфта апынуліся яна i адна з мясцовых дам біблейскага ўзросту — i ў апошні момант у ліфт заскочыў ён: мужчына з тварам вікінга. Дама была з тых, што прыязджалі сюды на некалькі тэрмінаў, прыхапіўшы ўвесь гардэроб, дэманстравалі шыкоўныя штучныя зубы, натуральныя кляйноты i — мелі схільнасць да французский парфумы, паэтаў срэбранага веку, а таксама кавалераў, што не мінулі яшчэ рамантычнай пары жыцця.

Нечакана дама капрызліва-млявым голасам шэмізеткі прадэкламавала, свідруючы позіркам мужчыну:

Королева играла

В башне замка Шопена...

Дама відавочна замысліла будоўлю паветрана-мройнага палаца, з радкоў Севяраніна, іскрыстага бляску камянёў на пярсцёнках i замглёных поглядаў. Падобна, аматарка „повсесердно утвержденного” не адчувала, што пыл часу — не самы лепшы падмурак для збудавання, нават калі гэта паветраны замак.

Пакуль мужчына з тварам вікінга раздумваў, як яму, не пакрыўдзіўшы, вызначыць, што ён не падтрымлівае высілкаў дамы, яна, падпарадкоўваючыся выключна нечаму падсвядомаму, рашуча разбурыла першыя зладаванні замка:

И внимая Шопену,

Полюбил её паж...—

i выслізнула з ліфта...

„Вельмі вам удзячны”, — пачула за спіной голас мужчыны з тварам вікінга.

... Назаўтра пасля выпадку ў ліфце яна вырашыла выправіцца ў горад: пахадзіць пa старых вулках, завітаць у крамы, можа, набыць білет на канцэрт у знакамітай бажніцы.

Упершыню за ўвесь час, што яна бавіла тут, апранула не світэр i штроксы, а сукенку, плашч, боты на высокім абцасе. Яна зрабіла гэта інстынктыўна. Але ж інстынкт, падсвядомасць падказалі ёй i гэта: трэба пазбегнуць сустрэчы з ім — яе раўнавага была відавочна пад пагрозай. Першае, пра што яна падумала, прачнуўшыся: дзе цяпер ён.

... Цэнтр горада яна ведала няблага, але звычайна прыпынялася ў скверы непадалёк вакзала, каб удакладніць маршрут па схеме горада.

— Збіраецеся заваёўваць горад? Але я ўжо прынёс ключы ад брамы, — пачула яна за сваёй спіной.

Гаварылі па-руску, з ледзь чутным акцэнтам.

Ён!

Яшчэ не азірнулася, не паглядзела, не ўбачыла — аднак ведала пэўна — ён!

— Бяру даніну хараством, — усё яшчэ не гледзячы на яго, расцягваючы словы, адказала яна. — А за вялікадушнасць — Вам частка даніны, — ён працягнуў ружу — колеру золаку.

— „Я кварту восені вып'ю...”— распеўна згадала яна, узяўшы ружу.

I яны найшлі скверам, не зважаючы на позіркі здзіўленых гараджан, якія спяшаліся па сваіх справах — будзённы дзень, раніца, восень: пара размеркаванага парадку дня, дзелавых сустрэч, цвярозых рашэнняў.

Гэтыя двое відавочна парушалі спланаваны пейзаж працоўнага дня — darba, diene. Што за выявы ў духу Ватто? Ружа! Кавалер! Рамантычна-легкадумная дама!

Неўзабаве яны сышлі з поля зроку занятых людзей. Выправіліся на спатканне з забудаванай прасторай — як на спатканне з жывой істотай. Хадзілі па вузенькіх вулках старога горада, i яна распавядала пра таго самага беларускага рыцара літаратуры, пра якога пыталася маскоўская літаратарка, пра рамантыка i рэаліста, пра, тое, як ён любіў гэты горад, хадзіў па бясконцых Пілс-йела i збіраўся пажартаваць тут з самой пані смерцю: хіба можна каго знайсці ў лабірынце шматлікіх Замкавых вулак? Іранічны рамантык.

Новы знаёмы вёў размову пра „Сагу аб Фрыцьёфе” i пра яе аўтара, Эсайяса Тэгнера, пра тое, што збіраецца рабіць фільм. Праўда, яшчэ не вырашыў: толькі пра вікінга Фрыцьёфа ці, паралельна, пра аўтара сагі: паэта, вучонага, святара. Яе спадарожнік распавядаў пра яго, Тэгнеравы, i свой край — Швецыю, расказваў аб радзіме сваёй маці — Лапландыі.

Потым яны яшчэ вялі гаворку. Пра што — не мела значэння. Чыталі вершы: ён — па-шведску, яна — па-беларуску, i разумелі адно аднаго. Заходзілі ў нейкія кавярні, трапілі на выставу мастакоў...

Наступным днём выправіліся ў Тукумс, які нагадваў ёй горад яе дзяцінства, а яму — яго. Потым — у Сігулду, i абодвум здавалася, што яны ў царстве сапраўднага, дзе кожны з ix чуў галоўную мелодыю свайго жыцця. Трапілі яшчэ ў Рунсдале, прыгожы палац, збудаваны Растрэлі — на пляскатым, што блін, зямельным масіве.

Шпацыравалі ў бок Асары па ўзбярэжжы. Часам яна брала алоўкі i блакнот, ён — кінакамеру або фотаапарат.

Яна затэлефанавала на працу i купіла пуцёўку яшчэ на цэлы тэрмін. А ён меўся тут быць ледзь не да самых Каляд.

Яны блукалі па ўзбярэжжы... І яна ведала, што ён таксама адчувае свята восені. Як i яна...

Пра спатканні не дамаўляліся, ён ведаў, што раніцай сустрэне яе, яна была ўпэўненая, што заўтра ўбачыць яго.

... Нейкім вечарам, толькі што развітаўшыся з ім, яна пачула стук у дзверы. Гэта быў ён. Яна не здзівілася. Так i павінна быць. I дарагое віно, i банбаньерка з цукеркамі — усё зразумела. Ну, не піва ж будуць ужываць абраннікі восені: толькі гэтае старажытнае вытворнае ад вінаграднай лазы лятарослі віннай. Ад віна патыхала сонцам, зямлёй, вясковай прасторай... Чуўся водар даўніны, чар мелодый патаемных сустрэч, угадваліся фарбы дыстынктоўных гасцяванняў.

Ён прынёс нават прыгожыя келіхі — гэта яна таксама ўспрыняла як належнае: ну, не з гранёных жа шклянак піць такое віно...

Яны вялі гаворку — i словы зноў не мелі значэння. Часам яна ўлоўлівала нейкую канкрэтнасць, рэальнасць фактаў у прамоўленым ім.

„Мая сястра доўга жыла ў Італіі. Там аддаюць перавагу чырвонаму віну”.

„У Эсайяса Тэгнера я знайшоў цікавы ліст...”

„Мне падабаецца тут сыр. З кменам”.

Ёй здавалася, што яна чуе не толькі ягоны голас, але i гукі мелодый (Моцарта? Глюка?), вызнае нейкія мройныя таямнічыя знакі — не інакш як з самых высокіх сфер.

І выразна-будзённы, настойлівы стук у дзверы падаўся ёй несправядлівым глупствам, нечым нелагічным, недарэчным, як дробат барабана падчас самага спеўнага арпеджыё арфы.

Гэта была аматарка паэзаў Севяраніна:

— У Вас няма кіпяцільніка?

— Не. У мяне тэрмас з кавай.

— Даруйце.

Дама імкнулася праслізнуць у пакой, але яна не запрашала суседку прайсці.

Праз некалькі хвілін аматарка паэзаў зноў пастукала ў дзверы: — Ці не разжывуся на дымедрол? — На бяссонніцу не пакутую. Наша доктарка раіць на такія выпадкі доўгія шпацыры.

Суседка знікла.

Ён засмяяўся: — Паліцыя маралі? — Мабыць. Мясцовыя дабрахоты. — Ну, сёння яна павінна ўжо супакоіцца. — Наўрад. Вы кепска ведаеце жанчын... — Трапная заўвага, — ён уважліва паглядзеў на гаспадыню пакоя i пачаў развітвацца.

Яна ж, хаця i злавалася на суседку, не мела пэўнасці, што вечар сапсаваны. Хутчэй — адкладзены. I наперадзе — вечары, калі рэальнасць аказваецца большым цудам, як самы чароўны сон.

Спала яна моцна i прачнулася з адчуваннем радасці. Яна бачыла i хацела ведаць толькі колер світанку сустрэчы. Пра фарбы фіналу не хацела згадваць.

Пра гэтыя фарбы ёй нагадаў твар жанчыны ў ліфце. Вядомая журналістка, яна летась такою ж парой гасцявала тут. З маладым, прыгожым чалавекам. Была яна вытанчана-элегантная, шчаслівая. Гэтым годам шчаслівая каханка прыгажуна не страціла сваёй зграбнасці i пекнаты, але журналістку нібыта попелам пасыпалі. Шэраватая, як нежывая...

Адна...

A шведскі вікінг сёння з’ехаў у горад, папярэдзіў загадзя.

Яна прайшла звычна ўзбярэжжам у Дзінгары, выпіла кавы, доўга хадзіла паркам у Булдуры...

Да вячэры яна збіралася доўга, зрабіла некалькі выразных штрыхоў на твары: стрэлкі каля вачэй, ледзь заўважны тон на павекі. Паглядзела на сябе ўважліва ў люстэрка — здаецца, праходкі пайшлі ёй на карысць...

... Народу ў сталоўцы было мала — ці яшчэ збіраліся, ці вячэралі ў іншых месцах.

Яго не было...

Яна спакойна паднялася да сябе ў нумар. Села ў крэсла.

Вечар падлічваў хвіліны. Спакойна, мерна. Хвіліны нябачна пераўтвараліся ў гадзіны. Восем... Дзевяць... Дзесяць... Цішыня цяжка насоўвалася на яе. Адзінацаць гадзін, поўнач, гадзіна апоўначы...

Урэшце яна накіравалася ў ванную i ўстала пад душ. Вада супакойліва цурчэла, у мыла быў водар вясны, шампунь лёгка ператвараўся ў пену. А што, калі ўзяць ды падысці да яго дзвярэй, пастукаць... А другой гадзіне ночы? „Женщина, Ваше величество, как Вы явились сюда?” А хутчэй: „Учитесь властвовать собою!”

Не. Яна ціха i сціпла пойдзе спаць.

Яна старанна раскладвае канапу. Старанна адкусвае яблык. Чамусьці п'е каву. Кладзецца ў ложак — i бачыць, як халаднавата пабліскваюць шыбы вокнаў, стыне абыякавай канкрэтыкай стол.

Яна ведае гэтае катаванне чаканнем. Стрэлкі гадзінніка як замарожаныя. Усе рэчы зрабіліся варожымі: бясспрэчныя сведкі няславы расстання. Аграмадны пісьмовы стол, крэслы...

Яна ўстае i выходзіць у лоджыю... Застылыя дрэвы, цёмныя вокны: дамоў, пустыя сцежкі парка, пустыя тратуары — нібыта куток іншай планеты...

Рэальныя рэчы страчваюць сапраўдныя абрысы...

... Яна стаіць вельмі доўга, ні пра што не думаючы.

Потым рашуча зноў накіроўваецца ў душ, пускае халодную ваду, доўга стаіць пад ледзянымі стругамі.

Апранаецца, старанна зашпільваючы ўсе гузікі, акуратна завязвае вузел хустачкі на шыі. І таксама акуратна, педантычна пачынае збіраць рэчы.

Урэшце прыходзіць раніца. Ясная, чыстая, дабрамысная.

Яна спускаецца да мора, кідае рытуальную манетку i выпраўляецца ў Маёры, па таксоўку. Не, яна не аддасць свой зямны рай. Каб потым вяртацца сюды з шэрым, пашэрхлым тварам, маркоціцца ўспамінамі. Яна вернецца да цвярозай яснасці адзіноты i незалежнасці. Да высакароднага холаду адстароненаспі.

Яна аддае ключы адміністратарцы, нешта мармыча пра нечаканыя абставіны.

... Таксоўка мякка рушыць з месца.

На перакрыжаванні дарогі каля Дзінтары яна бачыць высокага мужчыну з цэлым бярэмем белых i чырвоных ружаў. Гэтага мужчыну яна пазнала б сярод тысячы. — Спыніцеся! — сутаргава хапае яна кіроўцу машыны за рукаво, — i тут жа рашуча дадае: — Не! Едзем!

Яшчэ крыху — i яны выязджаюць на шашу.

„Ружы... У псіхолагаў гэта завецца: цукеркава-кветкавы перыяд” — яна ўважліва глядзіць, як кіроўца вырульвае на шашу.

Яе восень засталася там, на ўзбярэжжы. Разам з высокім мужчынам з тварам вікінга...

Як гэта? У знакамітага паэта?

Wypiję kwartę jesieni,

Do parku pustego wrócę,

Na zimną, ciemną ziemię

Pod jasny księżyc się rzucę.

...Месяца не было... Была раніца. I ўзышло сонца. Лічыльнік акуратна адстукваў кіламетры. Неўзабаве — вакзал.

„Я кварту восені вып”ю...”, Часоп. «Тэрмапілы”(Беласток), 2000, № 3. (За подпісам: Альбіна Сямёнава). На рас. мове: часоп. „Неман”, 2001, № 3.

ІНТЭРВ’Ю

Гастролі... Яны пачыналіся з афіш — калі ўрачыста выструньваліся святочнымі свечкамі каштаны i нібыта ўсю свежасць вясны збіраў бэз. A самі тэатры прыязджалі парою, калі патыхаў экзатычнай парфумай язмен i набывалі куртуазны водар ружы.

Гастролі... У самім слове адчувалася нешта заманлівае, звабнае. Гастроль. Роля госцяў. Відачынства славутасцяў прыезджых. Гэта асацыявалася з цеплынёй, квеценню, вольным часам вакацый...

У сваіх тэатрах Гэля прападала — i на прэм’ерах, i на праглядах, i на шэраговых спектаклях. Але ў мясцовыя святыні Мельпамены можна было рушыць калi заўгодна — a гастролі: бліснулі — i няма.

... Гэтым летам Гэля ўжо разрахавалася з сесіяй, атрымала летнюю стыпендыю, накупіла білетаў. І — распачалося: гіпноз скандэнсаваных думак, пачуццяў, слоў. Чар рухаў, жэстаў, гукаў. Магія паглядаў, позіркаў, паўз, паўтонаў, нюансаў... Нешта ад фантазіі сноў, эфект ілюзій... Умоўнасць вышэйшага кшталту... Перажыванне таго, пра што яна, Гэля, ведала i не ведала, пачаткам чаго было нейкае быццё, калі ўсе рэчы i сутнасці тыя ж i не тыя: яны пераствораныя, змененыя, трансфармаваныя, перайначаныя...

На гастрольныя спектаклі ў сям’і Гэлі было прынята хадзіць усім гуртам або, так бы мовіць, часткамі сям’і. Аднак прысутнасць Гэлі класа з сёмага была абавязковай.

Гэты год быў адметны тым, што Гэля пераканала ўсіх сямейнікаў у тым, што яна дарослая — ўвосень будзе 19. Цяпер сярэдзіна 60-х гадоў XX стагоддзя — час, калі кожны індывідуум мае права на самастойнасць. Гэля атрымлівае стыпендыю i мае такія-сякія ганарыры — ўласны капітал. З усяго гэтага вынікае, што бацькі могуць ехаць адпачываць самі па сабе, Гэля з каляжанкамі — сама. Бабуся можа дастачыцца да любой групы.

Праўда, бабуся ў сваю пару не адзін шэлег кінула ў скарбніцу ідэй эмансіпацыі, таму, як толькі самалёт, што кіраваў яе сына i нявестку на поўдзень, адарваўся ад зямлі, сабрала валізку i выправілася не далёка, але ўпэўнена — да сяброўкі ў Брэст.

Гэлі яна, пасмейваючыся, давяла, што не будзе трымаць маналогу пра паводзіны прыстойнай дзяўчыны — яна давярае ўнучцы.

I Гэля давер апраўдвала. Яна не стала збіраць на твіставанне рэшты — ўжо 3-га курса журфака, што засталіся ў горадзе. Зазначыўшы, што ўсё роўна галоўны аб’ект увагі з’ехаў у сваю вёску, наперадзе яшчэ вандроўка ў Кактэбель — без бацькоў, ды i яна, Гэля, збіраецца ледзь не кожны дзень ісці ў тэатр. Урэшце — продкі ніколі не пярэчылі зборням у ix кватэры.

Але ў Гэлі былі свае планы. Што-небудзь „шкрабануць” наконт гастроляў. У горадзе, дарэчы, толькі што адгасцяваў адзін знакаміты тэатр — лепшыя пёры тачыліся там. А цяпер — ліпень, спёка, можа, тыя зубры пяра адпачываць паехалі. Гэля ж вызначыла на афішы пару назваў: вось тут яна i паспрабуе ўкінуць свае тры грошыкі.

„Дон Жуан”, паводле Байрана. Куслівая іронія Джорджа Гордана. Выштукаваная сцэнічная кампазіцыя, з густам мізансцэніраванае дзейства, дэкарацыі знакамітага, нядаўна памерлага майстра. Дыстынктоўны, адмоўна i неадмоўна абаяльны герой — пластычны, феерверкава-нечаканы, персанаж, які жыве ў рытме авантурна-вольнай асобы — Горскі. Актор выдатны, але на шырокіх абшарах не вельмі вядомы: у кіно, падобна, не здымаўся.

Прыйшоўшы са спектакля, Гэля ліхаманкава накідала некалькі старонак, з самага ранку паляцела да машыністкі — сваёй машынкі яшчэ няма, ды i не так проста разжыцца на тое прыстасаванне: друкарскія прылады i капіравальныя пад пільнай увагай адпаведных i неадпаведных устаноў. Ну, адным словам, у дзесяць гадзін раніцы Гэля ўжо шыбавала па лесвіцы Дома друку, у аддзел культуры адной з галоўных беларускіх газет. Не ўпершыню — яе ўжо друкавалі.

... Загадчык аддзела чытае адразу. Тэатральная рэцэнзія ці адразу, ці нa святыя ніколі. У нумар!

Гэля накіроўваецца да дзвярэй, але чалавек, што сядзеў моўчкі — прышлы, Гэля гэта ведае, просіць: Пачакайце хвіліну. Гэля насцярожваецца. — Пакіньце свае каардынаты. І заходзьце да нас таксама.

„Да нас”, як высвятляецца, у спецыяльнае, літаратурна-мастацкае выданне. — Добра, — салідна адказвае яна i бяжыць па лесвіцы так, нібыта там, у рэдакцыі, ёй прымайстравалі пару крылаў на хэбэшную кашулю фабрыкі імя Крупскай.

Назаўтра Гэля купляе добры тузін газет са сваёй рэцэнзіяй i шыкоўным фота Дон-Жуана — Горскага.

А шарик вертится и крутится,

И все время не туда, —

гарлае Гэля, хаця ёй здаецца, што ў гэты момант у светабудове i на планеце Зямля няма ніякіх заган, аднак песенька ёй падабаецца, пачуць яе можна толькі з рэнтгенаўскіх плёнак ды дзе-небудзь у кампаніі, a галоўнае-даведалася яна яе ўпершыню ў Кактэбелі. Над гэтую песеньку выдатна шаруецца паркет. Тэлефонны званок. Прыемна. Жыццё яе пакуль увогуле ў асноўным — прыемнае. Гэля бярэ трубку.

— Прабачце, можна пачуць Верасовіч-малодшую?

— Можна, — гарэзліва адказвае Гэля.

І тут ледзь не выпускае трубку з рук. З рэдакцыі, дзе мастацтва i літаратура.

— Ведаеце, я прачытаў Вашу рэцэнзію,- гаворыць учарашні знаёмы, — i хачу прапанаваць.

— Слухаю, — насцярожана адказвае Гэля.

— Зрабіце інтэрв’ю з Горскім. Увогуле напішыце нешта накшталт яго партрэта, прыстачыце туды інтэрв’ю. Усё — на Вaш густ. У стылi сённяшняга матэрыялу.

— Добра, — важна згаджаецца Гэля.

— Вы разумееце — аператыўна.

— Разумею.

Назаўтра Гэля тэлефануе, падпільноўвае Горскага.

— Даруйце, я да Вас.

— Увесь — увага, — ветліва-паблажліва азываецца Гэлін герой.

Гэля працягвае рэцэнзію як даверчую грамату i хуценька выпальвае просьбу пра інтэрв’ю.

— А я думаў, Вы са школы, у тэатр, на ролі травесці.

„Чаму травесці?” — крыўдзіцца Гэля, a ўголас паслухмяна згаджаецца сустрэцца заўтра ў скверы па дарозе ў тэатр, перад спектаклем.

Прыйшоўшы дамоў, Гэля доўга круціцца перад люстрам. „Чаму травесці?” Яна не такая ўжо малая ростам, каб дзяцей іграць. Гэля выцягнула ўвесь матчын гардэроб, прымервала кожную сукенку i спадніцу, аднак высветліла, што да досыць субтыльнай мамы Гэлі ўсё ж яшчэ далека — усё на ёй вісела, як на вешале.

„А ўрэшце,— вырашыла Гэля,— цінэйджэр дык цінэйджэр, галоўнае — як яна напіша пра Горскага”. I Гэля апранула белую хлапечую кашулю — дублікат той, якую толькі што зняла: набытыя былі гэтыя стандартызаваныя паводле ўсіх ГОСТ-аўскіх параметраў вырабы ў аддзеле для падлеткаў. Зацягнула скураны пас на спадніцы, набытай з выпадку ў камісіёнцы. Перакінула праз плячо скураную сумку-планшэт. Спартыўна-дзелавы стыль. Травесці дык травесці. Галоўнае — яна ідзе паводле задання рэдакцыі!

Прыйшла Гэля ў пару. Яна памятала: дакладнасць — ветлівасць каралёў.

Герой яе матэрыялу — ўжо на месцы. Дзіўна — з шыкоўным букетам кветак. I Гэля — гэткім капрызлівазвычным тонам свецкай ільвіцы i загартаванай газетнай ваўчыцы мовіць: «Здаецца, крытыкам не прынята дарыць кветкі”. Горскі відавочна разгублены. Гэля задаволеная сабой: „Бач ты, як я яго чапанула”. Актор працягвае ёй тымчасам... палову букета.

Гэля здзіўленая: „Дзівак!” Аднак раздумваць пра акторскія дзівацтвы няма часу. Трэба браць інтэрв’ю.

Гэля борздзенька зюзюкае свае пытаннічкі — як ёй здаецца, на звышінтэлектуальным узроўні: ніякіх там — што Вы лічыце лепшым творчым набыткам, якія ролі Вам хацелася б сыграць. Ніякіх банальнасцяў. Сур’ёзная размова.

Падобна, i Горскі, i яна задаволеныя сустрэчай.

Актор выкіроўваецца рыхтавацца да спектакля, а Гэля хуценька забягае ў музей, што ў парку па дарозе ў тэатр, аддае букет матчынай сяброўцы: „Заўтра забяру”. I таямніча, тэатральным шэптам паведамляе: „Каб Вы ведалі, ад каго”. Чынна выпраўляецца ў напрамку тэатра. У тэатр! — на працу!

Спектакль Гэля глядзела, баючыся прапусціць хоць якую рэпліку ці слова. Уся – сама ўвага. Тут усе вось адпачываюць, а яна – робіць. Крытык.

У залі Гэля, праўда, заўважыла свайго заказчыка — мабыць, кантралюе, ці тое напіша, ці пра тое. Ну, урэшце, мае права.

Да канца спектакля Гэля спісала ледзь не ўвесь нататнік — хоць ты дысертацыю пішы. «Трэба будзе займець фотаапарат”, — адзначыла яна сабе, прыкмеціўшы пару фотакараў.

Гэля яшчэ корпалася, запіхваючы нататнік у сумку, зашпільваючы зашчапку на сваім планшэце, калі далі заслону.

... Апладысменты. Адзін выхад, другі, трэці.... I з’явіўся Горскі. Ca знаёмымі кветкамі. І ўручыў ix інжэню, галоўнай гераіні... Як высветлілася, яго жонцы...

Тут Гэля адчула, як яна чырванее. Здаецца, да пятаў. „Крытыкам не прынята дарыць кветкі...” Такі, мабыць, не прынята. Гэля паціху прасунулася да выхада... Хутчэй адсюль...

Інтэрв’ю яна больш ніколі не брала...

Было падпісана ў друк гал. рэд. „ЛіМа” Алесем Пісьмянковым у ліпені 2002 года. У жніўні таго ж года ён узначаліў часоп. „Вожык”.

ЛЯМПА ПСIXEI

„...Ад неверагоднай спёкі ў Францыі ўжо загінула 45.000 тысяч чалавек.” „Гараць лясы поўдня Францыі.” „Агонь падыходзіць да Рыўеры.”

Голас дыктаркі чамусьці жвавы, ажыўлены, нават радасны. Звыклы стэрэатып добрага настрою ў эфіры? Няўменне вызначыць патрэбную танальнасць?

„Нечуваная спёка ў Еўропе”. „Пацяпленне планеты. „Еўропа можа ператварыцца ў Афрыку”. Канстатацыя фактаў. Прагнозы. Назіранні.

Ён глядзіць на экран тэлевізара: спапялёная зямля, абгарэлыя дрэвы...Belle France ... 2003-i год ад нараджэння Хрыстова... Самлелы ад спёкі Парыж... Пекла ў Італіі.

„Зеленая летучая звезда... Моя любовь, моя Европа...”

Францыя... Парыж ...

Mijając ulicę Descartes

Schodziłem ku Secwanie, młody barbaryńca w podróży

Oneśmielony przybyciem do stolicy świata.

Ён, варвар Тадэвуш, як i „młody barbaryńca”, годам, калі ствараліся гэтыя радкі, трапіў у Парыж. 1980-м.

Памятаў, як адна мелодыя нашэптвала яму, грасіравала, казытала слых. „Люб-лю я ў вечаровы час...” Шлягер юнацтва Тадэвуша... Іў Мантан...

I Тадэвушу здавалася, што ca знакамітай вежы, куды ix выкіравалі адразу з аэрапорта Арлі, ён найперш пабачыць бажніцу Святой Мадлен i той самы ланцужок бульвараў... Праменад шансанье... Бульвары... Капуцынаў, Італьянцаў, Монмартр, Сэн-Дэні, Сэн-Мартэн... Пуасаньер... Бамаршэ... Усё канкрэтна, рэальна, усё мройна, блытана, няўлоўна. Як на выявах Пісарро... Як у рытмах мелодый шансонаў — просценькіх, але з неад'емным шармам весялосці, тугі i пяшчоты адначасова... Як у звабнай прыцягальнасці парыжанак — звычайных i таямнічых...

Усё гэта Тадэвуш сабе ўяўляў, але з пляцоўкі вежы пабачыў толькі прыгожы, гарманічны хаас дахаў, i як рукой дастаць — Сакрэ-Кёр, хаця святыня месцілася недзе на другім канцы горада i, здаецца, не вельмі падабалася парыжанам сваім цяжкавата-візантыйскім абрысам. I зразумела, чаму жыхары гэтага горада ўрэшце пагадзіліся з металічнымі, карункамі Эйфеля: панарама з вежы ўражвала, ды i сама вежа, неяк адасоблена высілася — над горадам — нібыта мачта таго сімвалічнага карабля на гербе Парыжа, з дэвізам: „Хвалі б’юць яго, а ён не тоне”.

Панарама ўражвала – аднак Тадэвуш хацеў бачыць Парыж не з вышыні птушынага палёту: хутчэй бы трапіць на вулачкі Утрылла, на свае вочы пабачыць усе тыя ру Сэнт-Анарэ, дэ Рывалі, авеню Матыньён, дэ л'Опера... Выпіць знакаміты аперытыў за столікам якой кавярні. Аднак пакуль што, паглядзеўшы на Парыж з вежы, яны вярнуліся ў аўтобус.

Сталіца была ў ix вызначана напачатку i напрыканцы маршрута. У дзень прылёту — абед, вежа Эйфеля i вылет у Бардо. Знакамітыя замкі-шато Луары заставаліся над крылом самалёта авіякампаніі Эйр-Франс. A ў Парыжы з вакна аўтобуса ўсё было так, як ён сабе ўяўляў, хіба што высокія глухія сцены ад аэрапорта Арлі да горада i падобныя да гусеніц калідоры — пераходы ад трапа самалёта — было тым, пра што ён не ведаў нічога.

У вогуле гэты горад быў яму завочна знаёмы, як ніякі іншы. Парыж Дзюма, Гюго, Бальзака, Мюсэ. Парыж Клода Монэ, Пісарро, Утрылла, Дэга, Апалінэра, Сартра, Верлена, Бадлера... Парыж Хэмінгуэя, Эрэнбурга, Віктара Някрасава, Рэнэ Клера, Ламарыса. Яшчэ, яшчэ, яшчэ... Запаветная кніжачка з серыі „Гарады свету”... Схема Парыжа...

Паветра Парыжа... Не тое, фізічнае паветра, пра якое пішуць даведнікі: з пылам, выхлапнымі газамі, а настоенае на аўры стагоддзяў, на інтанацыях эпох, на „эстэтычных мелодыях”, на ўзвышанай логіцы ліній, фарбаў, кампазіцый, на вытанчанасці ўспрыняццяў, эмоцый, адчуванняў i на тым гаманлівым, буйным, кірмашовым, што французы называюць гучным спалучэннем: „Бру-га-га!” Яно нагадвае раскацісты лёскат грасіруючага „р” у шансонах Эдзіт Піяф. Выштукаванасць думкі, выкшталцоная адухоўленасць — i сумесь цынізму, фантазіі i іроніі... A між іншым, таго смога, пра які так зацята распавядалі даведнікі, ён не адчуў — можа, таму, што нядзеля: уікэнд — гэта ўікэнд.

... Лёгкі матыўчык усё накатваў рытмічнымі хвалямі, i ў самалёце знакаміты шансанье нібыта мармытаў недзе ці не ў вентыляцыйным начынні: „Люб-лю я ў вечаровы час...” Тадэвуш вызнаваў лёгкасць, нават нейкую бязважкасць. I не мог пазбавіцца адчування нерэальнасці. Здавалася, гэта ці сон, ці нейкае кіно. Яшчэ 20-30 хвілін, i ён скуліцца на якую-небудзь каляпалярную шырату. „ЛЭП-500 — няпростая лінія...” Што праўда, то праўда. ЛЭП – гэта рэальна. „Грубо, зримо...” А замежжа...

Замежжа для яго не навіна. Аднак Парыж... Праз нажыты скептыцызм i жорсткі прагматызм заняткаў Тадэвуша праглядвала рамантыка чытанага i ўяўленага, рэальнага i прывіднага. Можа, яшчэ i таму, што на гэта нацэльвала дарога? Ён любіў дарогу. Кожную. Любую. На ўсюдыходах праз тайгу, пешшу, з рукзаком за плячыма, у бясконцых цягніках, у траскіх грузавіках, у аўтобусах. На самалётах-таксама любых — пачынаючы ад „кукурузніка”, ужо адышоўшага ў гісторыю. Морам — на чым заўгодна.

Дарога — заўсёды нешта абяцала. Заўсёды ў нечым падманвала. Спавядала перад усім прынцып няпэўнасці. А сістэма душы аказвалася цалкам непадлеглай ніякім законам. „Spiritus flat ubi vult”.— „Дух вее, дзе хоча”. Там, у тайзе, на чарговым ЛЭПе, ён i тыя, хто быў побач, аказваліся па-за матэрыльнай культурай, па-за культурай побыту, ледзь не па-за цывілізацыяй увогуле. Спачатку — пасля свайго чысценькага, прыбранага, кранутага пацінай гісторыі i часу заходнебеларускага гарадка, а пазней – балтыйскага горада, які тутэйшыя з гонарам называлі „маленькім Парыжам”, яму было проста цікава апынуцца ў далечыні ад даброт сучаснага свету, у вузкім атачэнні людзей, часам на самоце, так бы мовіць, сам-насам з сусветам.

Яму хацелася спасцігнуць сутнасці i адначасова адысціся ад горкай праўды. Ён разумеў узаемавыключальнасць гэтых памкненняў. нават абсурднасць ix. Ён сёе-тое зведаў пра рэальнасць i не з чыіх вуснаў. З часам у яго былі складаныя адносіны: сэнс часу для яго быў недасягальны: у рэальным часе ён існаваў, гістарычны час выдаваў сваю ненадзейнасць i вялікай бадзёрасці ад яго Тадэвуш не займеў — мройнае, няпэўнае, супярэчлівае, жорсткае мінулае, хісткі сённяшні дзень, у ім апірышча толькі ў вокамгненным, матэрыяльна асязальным... A будучае? Што гэта? Фантазія? Пастка? Бездань? Некалі ў газетах пэўнілі: будучае — „ззяючыя вяршыні”. Ад гэтай перспектывы відавочна патыхала цэкоўскім аптымізмам i пустым фанфаронствам. Для сябе ён вызначыўся: выпрабаваць свае сілы, адысці ў чыстую экзістэнцыю. Рабіць патрэбную справу, адстароніцца ад ілжы афіцыёзу i ад ілжы афіцыёзу i ад марудна будзёнічыны. ЛЭП — патрэбная справа. Электрычнасць пакуль што — грунт усяго. Вярталася ў пару юнацтва Тадэвуша на сваё месца ў навуцы i жыцці кібернэтыка, фізікі-ядзершчыкі былі героямі дня i сучаснасці, укінуць слова пра квантавую тэорыю спрабавалі i на вечарынах. Тадэвуш доўга цягаў з сабой фотакопіі кніг Рэзерфорда, Нільса Бора, Макса Борна, старэйшага Капіцы, зачытаў ушчэнт Норберта Віннера, выпісваў навуковыя часопісы — i браў з сабою. Але з цягам часу супакоіўся, зрабіў дысертацыю па рэлейнай абароне электраперадач, абараніўся. I стаў купляпь серыю „ЖЗЛ” i тое, што было блізка, падарожныя нататкі рознага кшталту, мемуары, кнігі па гісторыі, асабліва замежнай — менш падтасовак i хлусні. Не грэбаваў мастацтвам, паэзіяй, прозу чытаў менш i таксама больш замежныя пераклады.

Увогуле сустрэчы з цывілізацыяй Тадэвуш цаніў асоба. З культурай быў на „Вы”. Прыязджаючы дамоў, любіў схадзіць у тэатр, на выставы. Свой шлюб, яшчэ студэнцкі, лічыў не проста памылкай, але грахом. Спакойна ставіўся да другога мужа сваёй былой супругі. Да сына цягнуўся, аднак той усё больш адыходзіў ад яго. I толькі праз гады Тадэвушу ўдалася наладзіць з ім роднасныя стасункі. Сын любіў паэзію. Як высветлілася, тых жа, „клятых” паэтаў:

Ты рушыш край

сусветнага парогa,

Дзе прагне мець спакой душа мая,

Цячэ ў мяне нябёсаў стынь,

як плынь,

Я да Цябе імкнуся:

дзе яна, дарога?

Вось тыя канкрэтныя, зямныя дарогі ў Францыі ён памятаў да драбніц. Дванаццаць дзён, як адзін дзень... I кожны дзень — ці не большы за век?

Тадэвуш даўно заўважыў, што дарога абуджае ў большасці людзей рамантыкаў i авантурыстаў, вяртае адчуванне маладосці, нейкіх лірычных стыхій. Такія вандроўкі, падарожжы — тым больш. Новыя ўражанні, змена ландшафтаў, селішчаў, малых i вялікіх, пазнаванне — відавочна — даўно знанага, выяўленага, канкрэтызаванага ў нечаканых i чаканых дэталях, знаёмства — з новым. Усё гэта — ў фарбах, гуках, рэльефнасці, пахах. Адчувальнае, спазнанае на дотык — ва ўспрыманні сённяшняга дня i з непаўторным водарам мінулага. Дакрананне, дотык да пачуццяў, думак, настрояў — арэчаўленых у матэрыі дойлідства, творах мастакоў, у мройнасці духоўных гармоній i супярэчнасцяў, згусткаў эмоцый, сэнсаў... Кожны з групы адчуваў гэта па-свойму, але стваралася пэўная аўра: не светапоглядная з’яднанасць i не эстэтычная, a нейкі тып даверчай камунікацыі, бо ўсё, што яны бачылі, пэўным чынам аб’ядноўвала ix, як i аднолькавая часавая адстароненасць ад клопату працоўнага, побытавага, нават стыль паводзін пэўным чынам вызначаўся ўжо не імі, a сітуацыяй, абставінамі, раскладам дня, маршрутам, прапанаванай інфармацыяй, і – вольным часам. Урэшце — настроем, калі не святочным, дык адпачынкава-правольным — „отдохновенно-праздным”. Вакацыйны лад. Ці то як у сучасных студэнтаў. Ці то як у старадаўніх шкаляроў. А можа, гэта быў настрой галантнай вандроўкі куртуазна-вытанчаных шэвалье i дыстынктоўных дам? Гэткая „пілігрымка на выспу Кіфера”?..