Перад геніем лёсу

Тадэвуш тады разглядаў сваіх спадарожнікаў. Ці проста будзе адарвацца ад групы? I што потым ціснуць у яго характарыстыцы, якую ён ніколі не пабачыць? Ці пацвердзіць ён тое, што ўжо было занатавана: „палітычна ўсвядомлены, маральна ўстойлівы, грамадскі актыўны”...

Тады ў Парыжы ix аўтобус ад вежы Эйфеля скіраваўся да нейкай харчэўні. „Poulailler”— „Курнік”. Назва, што ў раманах Дзюма. I ўсё, як ён сабе ўяўляў: віно, ножка каплуна. Клятчастыя абрусы, клятчастыя сурвэткі... I — нечакана — незадаволены жаночы голас: „Ну, эти французы! Вино, вино! Нет, чтобы супчику, чайку...” Потым той жа голас: „Тоже мне — Париж! Ни одной красивой бабы не вижу!” Голас належаў масіўнай даме, якую чамусьці ведалі ўсе. „Натуся, табе роўных тут няма”, — іранічна супакойваў яе начальнік групы, Фёдар Іванавіч. „Кто может сравниться с Матильдой моей”, — усмешліва падтрымліваў Фёдара Іванавіча чалавек з Кішынёва. А суседка Тадэвуша за сталом у „Курніку”, Ніна Якаўлеўна, дзівілася: „Няўжо Вы ніколі не бачылі перадачы Наталлі Ватрушкінай?” Тадэвуш паціскаў плячыма: „Я ж чалавек з лесу. Якія там тэлевізыі!” Тады Ніна Якаўлеўна паставілася да Тадэвуша з пытаннем, якое не давала ёй спакою ад самай Масквы: „Але ж гэта ці не Вы давалі інтэрв’ю? „Лепшы фотамастак года”? Тадэвуш матнуў галавой: „Быў такі грэх. Але я інжынер, электрык... А гэта...” „Хобі!” — радасна падхапіла Ніна Якаўлеўна. Успешлівая спявачка, яна была добразычлівая i кантактная, маці дарослай дачкі, ставілася з цікавасцю да маладых мужчын, што маглі б быць „партыяй” яе дачкі. «Вы i тут будзеце здымаць?” — спытала яна. — „Наўрад”, — выціснуў з сябе Тадэвуш. Не будзе ж ён распавядаць, як сябры сагітавалі яго на наладжванне выставы, як яна мела поспех, а поспех адзначалі так старанна, што i фотаапарат, i ўсё начынне да яго засталіся ў кватэры дружбака, які нечакана з’ехаў у камандыроўку. Так што такі важны фрагмент яго жыцця засганецца занатаваным толькі ў памяці.

Меладычны галасок Ніны Якаўлеўны выдзяляўся ў групе, як i басавіты, заўсёды нечым незадаволены „глас” Натусі. З Натусі пасмейваліся-паціху i голасна, але ў яе быў той неймаверны запас самапавагі, які робіць чалавека недатыкальным i няўранным. „Як называецца вакзал? Салазар?”- пыталася яна, калі група, ужо вяртаючыся з поўдня Францыі, атабарылася на чатыры дні ў Парыжы, у гатэлі „Гарнье”, паблізу вакзала Сэн-Лазар. А ў адным з музеяў яна ніяк не магла супакоіцца. У яе было важнае пытанне: „Дык на якім ложку ўсё ж спаў Напалеон?” Урэшце — яе пазнавальны імпэт i сталічныя амбіцыі — „на всех московских есть особый отпечаток”- яго ніяк не датычылі.

Затое яму падабалася, якую агульную танальнасць надавала ix падарожжу гід Люсі. Дагледжаная, субтыльная, сапраўдная парыжанка: прыгажосць i свавольны чар гумару, непадробны шарм i маладжавасць. Калі яны вяртаіся ў Парыж, пасля падарожжа ў Ланды, у край баскаў, яе сустракаў малады чалавек, сын. Нехта здзіўлена спытаў, колькі яму гадоў, a Люсі кінула, відавочна ведаючы эфект рэакцыі: “Гэта малодшы. Старэйшаму — трыццаць шэсць год”. Затое калі адноечы людзі з групы паспрабавалі a дзевятай гадзіне вечара пастукаць да яе ў нумар – нехта завяз у ліфце —, дык пабачылі ix наймілейшую экскурсаводку гняўлівую, што Юнона: хараство i маладосць патрабуюць жорсткай дысцыпліны. У дзевяць гадзін увечары Люсі клалася спаць. Затое ўраніцы была ружова-свежай, нібы спелы персік, i прыветнай, што гаспадыня, якая сустрэла чаканых гасцей. A гняўлівую багіню ў кіпені карункаў пеньюара доўга згадвалі мужчыны групы. I кожнага дня вандроўкі ў ix экскурсійна-аглядным соцыўме зноў царавала атмасфера маладосці i лёгкі авантурны дух матэрыялізаваўся ў гарэзлівай песеньцы Люсі i прыпеве, які бадзёра падхоплівалі ўсе: '„Oui, oui, oui, chevalier! No, no, no, chevalier!” — „Так, так, так, шэвалье! Не, не, не, шэвалье!”

У самалёце – калі яны ляцелі з Масквы да Парыжа i са сталіцы свету (паводле Чэслава Мілаша, i не яго аднаго) ў Бардо, гэтай атмасферы таварыскасці i агульнасці яшчэ не было. Затое адбылося іншае. Тадэвуш доўга дапамагаў жанчынам (ix была палавіна групы) насіць валізкі i ў салон самалёта ўвайшоў ледзь не апошні. Адно месца ў сярэдзіне салона было вольным i ён, не гледзячы, заняў яго. Спачатку заўважыў незвычайную блюзу сваёй суседкі: чорны шыфон з лёгкім, што павуцінне, белым карункавым — шытвом? Адкуль такое? Да адмысловых строяў у ix Айчыне ставіліся без асобай павагі. Тут, безумоўна, не было мастацкага факту от куцюр, аднак... Няўзнак Тадэвуш зірнуў на профіль – не тое каб класічна правільны, але рысы твару тонкія i адначасова мяккія, нібыта кранутыя растушоўкай, было ў профілі нешта няўлоўна-кранальнае, безабароннае. Шчака яе была зусім блізка, i яму раптам, як хлапчуку-падлетку, невыносна захацелася дакрануцца да яе сваёй шчакой. У нейкі момант, каб пазбавіцца ад гэтага наслання, ён вырашыў загаварыць з суседкай. Аднак яна сядзела, прымружыўшы вейкі — ці то спала, ці то проста не хацела размоў — i ён не рызыкнуў парушыць маўчанне. A калі на табло запалілі: „No smoking!” i самалёт пайшоў на пасадку, ён пачуў упершыню — смех, як лёгкі перазвон калакольцаў: „Добры вечар!”

А потым у Бардо ix усіх збіраў да сябе ў нумар начальнік групы. Зачэпкай было агульнае знаёмства, на самай справе ўсе цягнулі „валюту”: гарэлку. Абмен валюты быў мізэрабельны i дзеля прэзэнтаў большасць бралi з сабой сувеніры, розную дазволеную мытнікамі драбязу i гэтую канкурэнтаздольную на сусветных абшарах вадкасць. Тадэвуш, зусім не прыхільнік сухіх законаў, ніколі не мог даўмецца, навошта былі гэтыя „пасядзелкі” ў замежжы. Піць горкую ў тайзе — зразумела i часам неабходна. Ужываць гэты папулярны напой у Францыі, ды яшчэ псаваць вечары ў душным нумары, гэта выходзіла за межы яго свядомасці. Хаця — начальніку групы i тым чацвёрым, якіх прымацавалі да ix употай вядомыя структуры — так было лягчэй i прасцей сачыць за даверанымі пад ix пільную ўвагу грамадзянамі адной шостай часткі планеты Зямля. П'яныя? Ну, i што? Значыць, усё ў ажуры. П'янаму i козы ў золаце. Ніхто не просіць палітычнага прыстанішча, ніхто не наведвае падазроныя мясціны, ніхто не знік, усе на месцы. „Раз, два, тры, чатыры...” Ix так i пералічвалі, па галовах. А тыя чацвёра падзялялі, так бы мовіць, „сферы ўтілыву” — па сямёрках. Тадэвуш амаль адразу вылічыў траіх з „падсадкі”. Высахлая, што жардзіна, жанчына, якая ўсё напрошвалася ў адзін нумар з яго суседкай ў самалёце — Янай. А тая адпрэчвала: „Мы ўжо тут уладкаваліся. З Дайнай”. Дайна была з Літвы. Не вельмі ганаровую тую місію выконвала яшчэ маладая пара, прыблізна адналеткі Яны. Маладыя выдавалі сябе за супрацоўнікаў радыё. Няўрокам назвалі рэдакцыю, дзе рабіла адна жанчына з групы i дзе ніколі не было гэтых людзей. Хто чацвёрты — стала зразумела Тадэвушу толькі калi ён вярнуўся дадому.

Групу доўга інструктавалі — спачатку ў Маскве, потым — у Парыжы, у савецкай амбасадзе, у дзіўнай залі: шыкоўнае ракако, люстраныя сцены – i седалы-ўслоны, як у раённай сталоўцы-забягалаўцы: алюміній i дэрматын. Групе настойліва рэкамендавалі: па адным не хадзіць, ад групы не адставаць, знаёмствы з французамі, што не прадугледжаныя праграмай, не заводзіць, у нумарах гатэлю дакументы не пакідаць, крамольныя размовы не весці, антысавецкія анекдоты не расказваць. I, безумоўна, памятаць пра маральны кодэкс савецкага чалавека.

Выслізваючы з нумару начальніка групы, Тадэвуш запэўніў Фёдара Іванавіча: усе яны, сем чалавек, што выправяцца агледзець вечаровы Бардо, будуць паводзіць сябе выключна паводле таго кодэксу. Фёдар Іванавіч цвёрда памятаў, што ён начальнік групы i адказвае за ўсё i за ўсіх, але добра ўзяўшы за знаёмства ці не з кожным шэвалье групы асобна i за здароўе чароўных дам — гуртам, ён быў у тым стане, калі кажуць: язык у лапцёх i тымі лапцямі па вадзе ляпае. Ён толькі прамармытаў: „Куды вы? У вас жа нават імя нялюдскае.” Тадэвуш засмяяўся: „Ведаеце анекдот? Дывысь-дывысь, Галапупенка, яка смішна людына — Зайців”. Фёдар Іванавіч гмыкнуў i махнуў рукой.

З палону прымусова-сяброўскай пагулянкі вырвалася сем чалавек. Потым яны так гэтай сямёркай i трымаліся — з варыяцыямі. Як высветлілася, Яна — яго зямлячка, беларуска - а жыве ў балтыйскім горадзе яго студэнцтва. Яна перакладчыца. Яе суседка па пакоі – журналістка. Яшчэ калега Дайны — Вітас, з нейкай культуровай установы. Маскоўская грузінка Ніно, дырэктар музея. Фотакар з Ульянаўска — Ігар — як потым высветлілася, i быў чацвёрты “дазорны”. Выкладчык універсітэта з вялікага горада на Волзе — Валянцін Міхайлавіч. I ён, Тадэвуш Кастэцкі. Інжынер, фотааматар, пачынаючы выкладчык.

Ix гатэль у Бардо быў непадалёк ад вакзала, да цэнтра, падобна, было далекавата, i ўсе эспланады, i Гаронна, i нават усе кавэ засталіся недзе ў баку. Што рабілі б яны ў тых кавэ — з ix абменным „капіталам”, Тадэвуш не ведаў, аднак спакус не было ўвогуле. Пустыя вулачкі, апушчаныя жалюзі дамоў... Яны дайшлі да нейкага масіва: спрэс сады i віллы. I вырашылі вяртацца ў гатэль. Ішлі гуртам, часам Тадэвуш крочыў побач з Янай. Пункціры памяці цяпер высвечвалі ўрыўкі фраз, мройныя, няўлоўныя адчуванні, нейкія напаўсцёртыя формулы з алгебры духоўнага вопыту... Часам нібыта спатыкаючыся аб нейкую нябачную перашкоду, яны рухаліся ў прасторы i часе. Як гэта там у аднаго з вялікіх? У Берклі, здаецца. Прастора-непераадольная мадальнасць бачнага. А час — непераадольная мадальнасць пачутага. Перажытага? Мадальнасць – катэгорыя фармальнай логікі, што выяўляе ступень верагоднасці меркавання. Яны натыкаліся на гэтыя непераадольнасці, ці то здагадваючыся, што павінен быць высакародны шчаслівы свет, ці то імкнучыся да яго. Ці быў ён, гэты свет, паўсюдна? Ці там, на радзіме? Ці тут — у мясцінах Генрыха ІV i таты Хэма: у Баённе i Андаі, куды яны трапілі з Бардо? Тады яму падалося, што гэты свет часам узнікае менавіта ў гэтай прасторы i менавіта ў гэтым часе. У зялёнай лагчыне Гаронны, у ландах — пяшчанай роўнядзі з соснамі, у краі баскаў — з маляўнічымі, крыху цяжкаватымі будовамі: грубавата апрацаваны i атынкаваны камень першага паверха i драўляны другі паверх, прыгожыя, дагледжаныя, як паўсюль у Францыі, панадворкі, садкі, там — скураныя або плеценыя канапы i крэслы, кветкі ў гаршчках. Усё гэта бачылі яны найбольш праз вокны аўтобуса, але ландшафт той абавязкова прысутнічаў ва ўражаннях i „захвыцэннях”, уплываў на настрой. I падсвечваў прысутных. I бараніў ад тых стасункаў, што мецяць існаванне ў кожнадзённасці, дзе ўсё пазначана функцыянальнай, прагматычнай залежнасцю. Дзе нават незнаёмае набывае рысы знаёмага – як на канвееры, стандартызуецца абавязкам, комплексам службовых узаемазалежнасцяў, жорсткай рэгламентаванасцю часу.

Можа, у тым i быў чар ix знаёмства, магія сустрэчы? Вядомая i невядомая краіна, выпадковы соцыўм спадарожнікаў — аб'яднаных агульным маршрутам i мэтай i адстароненых у сваім папярэднім i далейшым жыццёвым i свядомасным вопыце. Яны будуць памятаць кожны кожнага i застануцца чужымі i далёкімі, нават калі будуць ліставацца i часам сустракацца. У ix будзе толькі гэтая сувязь — кропка перакрыжавання на жыццёвым шляху.

...Чар вандроўніцтва... Чар выпадку... Калі, да ўзору, гасцёўня ў Андаі, дзе яны прыпыніліся, была не проста падобная да тых, дзе любіў мець прыстанак у сваю пару Хэмінгуэй (танна, непадробны каларыт, выдатная кухня), але ўсё ў ёй было знакам прыгоды, рамантычнай зброяй, неадольным поклічам да авантуры ў старадаўнім стылі. I першы будынак, абвіты — хмелем? вінаградам? — i маленькі ўтульны панадворак, куды траплялі ў ліфце: i гэты панадворак, i сімпатычны дамок у баскскім стылi — былі на іншым узроўні, на пагорку. I вялізныя, цемнаватыя пакоі, прыглушана карычневы дуб мэблі, цёмнага каменя камін, у якім нібыта толькі што спалілі патаемнае пасланне, дробны малюнак шпалераў... I пакоі рэстарана ў будынку на першым узроўні – выштукаванае разьбярства старадаўніх сталоў i крэслаў, цёмныя клятчастыя сурвэткі, старадаўнія куфлі для напояў... Тыя, хто ix падымаў, відавочна трымалі i шпагу ў руцэ. Нават бараніна па-бардосску i кураня па-баскску — усё гэта нібыта было матэрыялізацыяй таго чару. Як i золата пляжаў — узбярэжжа Атлантыкі. Як неверагодная пестрадзь i калёры напояў на прыёме ў мэрыі ў Баённе — i прыгажуны — ўдзельнікі Супраціўлення, героі макі. Усе высокія — ледзь не роўныя з Шарлем дэ Голлем... А дарэчы, яны трапілі ў мясціны, дзе непадалёк знаходзіўся той самы замак сядзібы Артаньян, дзе ў 1613 годзе нарадзіўся Шарль дэ Бату, будучы каралеўскі мушкецёр, якога ўвесь свет ведае пад прозвішчам — назвай таго селішча: д'Артаньян.

Тадэвуш памятаў гаворку Яны з партызанамі макі — слоў ён не разумеў, але мелодыка грасіруючых i прыдыхальных зычных i рэдукаваных галосных, яе жэсты, яе смех — ix усмешкі, ix рыцарская гжэчнасць надавалі асобую логіку моманту. Тадэвушу падабалася глядзець на Яну, мірна дэгустуючы ca сваімі суайчыннікамі віны старажытнай Аквітаніі. Усё матэрыялізавалася ў рэчах, фарбах, гуках, пахах, смаку, усё было чарам, дзе яе прысутнасць то выразна выяўлялася як галоўная, то была ледзь заўважнай, нібыта рассяроджанай у агульнай атмасферы, у тужліва-радасным адчуванні подыху лёсу. У бязважкасці чакання.

Якой была б ix сустрэча ў іншых абставінах? Мабыць, не было б той звабліва-хмельнай, зачаравана-светлай явы — дурнап’ян супольніцтва, супрычаснасці нейкім вельмі важным часцінкам быцця, адчуванне кожнай рэальнай рэчы як знака i наканавання. I разбурэнне, расслойванне рэальнасці. Гэта было жыццё i гульня ў жыццё. Федзя Пратасаў некалі мовіў: „Не было гульні”. Там гульня прысутнічала, вяла, выдавала зямной прыцягальнасцю i незямной прасветленасцю, фарбамі i радасцю той вясны, што можа прыйсці насуперак кругабегу натуры. I ў патыё пад Бардо з высознымі цаглянымі сценамі колеру тэракоты, дзе яны пілі шампань — брут, самы сухі, з прыгожых празрыстых келіхаў. I на свяце баскаў, дзе Яна абмяняла свой шыкоўны шалік на чырвоны баскскі берэт. I нават у рэдакцыі мясцовай правінцыйнай газеты, дзе сухаваты абмен інфармацыяй набываў сэнс гульні. I, безумоўна, на вечарыне ў франка-савецкім Таварыстве. I гукі старадаўняга танга, i даўно ўжо не новага, але ўсё яшчэ прыцягальнага рок-н-рола, i казытліва-неўраўнаважанай, агністай румбы здаваліся не проста мелодыямі, а музыкай жыцця. I Тадэвуш танчыў захоплена, адчуваючы чар моманту як эманацыю жыцця, а самую ісціну вызнаючы як рух i гульню. Ён танчыў не толькі з Янай, аднак увесь час адчуваў яе прысутнасць, у лабірынце гукаў адчуваў яе мелодыю, таямніцу яе існасці...

Глядзеў ёй у вочы...

Твои глаза, как два тумана,

Полуулыбка, полуплач...

Твои глаза, как два обмана...

I ў гэтай гармоніі ілюзій быў бела-чырвона-зялёны, як многія старыя гарады Еўропы, Сэнт-Эмільен i шато графаў Лігнеры — com te et comtesse M. des Ligneris — i знакаміты, цёмна-вішнёвы „Сэнт-Эмільен”, тое самае віно, якое вывозілі падчас блакады з Ленінграда, як вартасную каштоўнасць. Віно ўраджаю таго года, калі Расія цярпела голад з-за засухі, у Францыі сабралі незвычайны ўраджай вінаграду, i віно мела асобы, незвычайны смак.

Тадэвуш памятаў церпкаватую, цяжкую вадкасць i маленечкія крэкеры — ў Саюзе тады такія не рабілі. Яна частавала гэтым печывам катоў-службоўцаў у вінных сховішчах шато: ix не песцілі смакотамі, мабыць, баяліся – мышэй лавіць не будуць.Тадэвуш перакідваўся з Янай словамі, у тым ліку i пра тое, што знакамітае віно з гэтага падворышча, якое ў 1942 годзе дэгуставалі Аляксей Талстой i Ілля Эрэнбург, падобна, ад задоўжанага захоўвання ўсё ж губляе свой букет.

Тадэвуш i Яна гаварылі, а яе вочы, з усмешлівым маўклівым пытаннем вялі сваю размову. Тадэвуш не ведаў, пра што. Ён глядзеў ёй у вочы, сачыў за яе вуснамі — лёгкі дотык да краю келіха, маленькі глыток... А потым яны высаджваліся з аўтобуса ў залітым дажджом Біаррыцы, дзе, здавалася, нягледзячы на завесу дажджу, кожны дом, кожнае дрэўца, нават кожны выступ скалы на ўзбярэжжы — пазіруюць, як спрактыкаваныя мадэлькі, выбраўшы эфектны жэст, прадумаўшы кожны рух. I Яна глядзелася як частка гэтай удалай кампазіцыі — застаючыся натуральнай i нязмушанай: сіне-белы парасон, сіняя кепачка i такая ж вятроўка, сінія штроксы.

Пазней былі сосны i піхты Л’Ібардзіна – павеў Пірэнеяў, скальны астурыйска-кастыльскі дух, у краме – вырабы майстроў з Таледа. I — аглушальная цішыня. Можа, там трэба было засяродзіцца на асноўных, канцовых, фінальных пытаннях Быцця? Падыхаць паветрам самоты?

Спяшаюся з маіх пустыняў

вярнуцца ў мае пустыні...

Аднак ім на той момант не адчынялася гэтая мудрасць сувязі са светам. Ix вабіла прыцягальная паверхня — не сутнасцяў, a стасункаў, узаемадачыненняў. Гульня эмоцый, мройная квецень сённяшняга дня, калі паблізу, аднак, аказваліся не рэальныя Сан-Себасцьян i Памплона, да якіх рукой дастаць, а, скажам, лесвіца Іякава... I неба была сіняе-сіняе...На тым небе пачыналі з”яўляцца зоркі – над французска-гішпанскім памежжам, у баскаў. Але яны крочылі больш у прасторы ілюзій, яшчэ не пражытыя гады толькі ўгадваліся, стойваліся недзе ў вершалінах дрэў, a pyx аўтобуса закалыхваў ix, i нават знаёмая ўжо ледзь не як матчына калыханка песенька пра шэвалье здавалася гукам з іншага свету. З іншай рэальнасці.

A назаўтра яркае дзённае святло святочна пацвердзіла неістотнасць рэальнага i звышзначнасць таго, што адбывалася паміж імі. Канкрэтна — падзейна — не адбывалася нічога, але містыка моўленых i невымаўленых слоў, поглядаў, позіркаў, жэстаў, традыцыйных недамоўленасцяў i маўчання —- ўсё падпарадкоўвала ix, прыцягвала на сваю арбіту...

Паводле гэтага кірунку яны двойчы адсяродзіліся ад сваіх суайчыннікаў — збеглі ў Парыжы: на востраў Сітэ i на Монмартр — першым разам.

Падымаліся i апускаліся па бясконцых прыступках Монмартра, з яго мройлівым мігценнем-свячэннем, з яго ліхтарамі, лампіёнамі, з яго кавярнямі пад адкрытым небам на ўсіх тых пляс ля Бланш, пляс дэ Тэртр, з яго паветрам, насычаным водарам фантазій i пачуццяў.

Калі яны наблізіліся да свайго гатэля a чацвёртай гадзіне — ўжо не апоўначы: раніцы, яго празрыстыя дзверы ўпершыню не расчыніліся: электроніка не любіць незапраграмаваных дзеянняў. Тадэвуш дастаў свой валютны „капітал” у франках – ці хопіць? Во будзе гвалту! — але службовец гатэлю моўчкі адчыніў ім дзверы i толькі на няпэўнае Тадэвушава : „Bonsoir!” ²⁹ адказаў відавочна з гіроніяй : „Bonjour!” ³⁰

A вечар быў сапраўды добры. I добрай была раніца. У Парыжы... Але ці быў бы Парыж без яе? І якая яна не ў Парыжы? A між іншым, якія каліграмы складаў бы спадчыннік Кастравіцкіх, калi б яго дзед воляю лёсу не апынуўся б па-за сваімі пенатамі? I дзе яшчэ, акрамя Парыжа, мог знайсці прытулак душы той, што прысвяціў верш прабабцы гэтага спадчынніка? Гэтыя пытанні ўзніклі пазней, а тады, той раніцай, Тадэвуш, яшчэ адчуваючы на сваіх вуснах свежасць яе вуснаў, праваліўся ў лёгкі, салодкі сон i прачнуўся ад тэлефоннага званка — так ix падымалі ў гатэлі ў Парыжы. „S’il vous plait, madame” ³¹ чамусьці ўзрадавана азваўся ён у трубку, а на тым канцы провада здзіўлена гмыкнуў мужчына. Потым, ачомаўшыся, Тадэвуш доўга смяяўся, а за ім яго сусед па пакоі.

Былі ўцёкі i другім разам. Тадэвуш i Яна замест таго, каб ісці шукаць танныя крамы ў вольны час, ад цэнтра Пампіду выкіраваліся ў „Аранжэры”, да роспісаў Клода Монэ. I там нечакана знайшлі свой код рэальнасці, пароль дня. Каля знакамітых „Ненюфараў” — лілеяў, гарлачыкаў. Ціхая музыка, што, здавалася, як i святло, прасочвалася аднекуль з-пад столі, зачараванае каралеўства паўсвятла, паўценяў, усё дымчаста-блакітна-бэзавае... Белае... Дзіўнае адчуванне – няма пачатку, няма канца... Кветкі i вада — i паветра, што больш угадваецца, а не канкрэтна прысутнічае... Знакамітая імпрэсія — свая ўласная логіка. І — падпарадкаванасць не нечаму раздзельнаму i бесперапыннаму, што супрацьстаіць абстрактнай думцы, знешняя камбінацыя, здавалася б, зусім: простай рэальнасці — i ўнутраная бясконцасць, невычарпанасць гэтай рэальнасці. Чаму Бенуа так бязлітасна перакрэсліў гэтыя панно? — Очевидное недоразумение”... Пра Бенуа нешта згадала Яна — ён не памятаў даслоўна, але выдатна ведаў, што менавіта з гэтага моманту i са згадкі пра тое, што маці Уладзіславы Францаўны, жонкі Янкі Купалы, была з роду Монэ, паміж Тадэвушам i Янай замацавалася вось тое паразуменне, што ўжо існавала – кожны пазнаваў сваё ў другім. I гэта не было звычайным абменам інфармацыяй, яна падхоплівала, як i Тадэвуш, слова, думку, факты... Нават бег, што на дыстанцыі, аб’ядноўваў ix — агульным дыханнем, смехам, адчуваннем камічнасці сітуацыі: на схеме Парыжа „Аранжэры” i Музей імпрэсіяністаў выдавалі блізкім суседствам, на самай справе яны ляцелі, што індзейцы на сцяжыне вайны, каб а семнаццатай гадзіне з’явіцца перад светлымі вачыма ix красуні Люсі. Тая не губляла раўнавагі: гэтыя двое не згубяцца ў Парыжы, тым больш пасярод белага дня. Што думалі афіцыйныя засакрэчаныя асобы, яны не ведалі. Аднак мяркуючы па тым, што ніякіх перашкод у замежных перасоўваннях пазней ім не чынілі, у антысавецкай дзейнасці ix не абвінавачвалі.

А яны пасля гэтых шпацыраў больш не заставаліся сам-насам. Увесь час былі ў гурце, найбольш — са сваім хаўрусам, з „сямёркай”. Аднак паміж імі ўсё больш умацоўвалася асобая сувязь, што вызначаецца не знешнімі прычынамі, а тым унутраным супадзеннем, якое абумоўлена прадвызначанасцю жыцця i асаблівасцямі быцця індывідуальнага.

Тадэвуш i Яна былі, разам з іншымі, але i адстароненыя ад усіх. На Елісейскіх папях разглядвалі вітрыны: агромністае суцэльнае шкло на некалькі паверхаў вышынёю – продаж аўто. Яна „выбрала” сабе срабрысты „сітраэн”, падобны да субмарыны. І з-пад яго ўвагі цалкам выпала, што ж там падабалася астатнім. I ва ўтульным кафэ „Насье”, дзе яны пілі каву, ён злавіў сябе на тым, што бачыць толькі яе i яму ўсё ў ёй падабаецца. Як яна трымае кубак, як адкідвае рукой валасы, як накідвае на плечы свэдэр, завязаўшы на грудзі вузел з рукавоў.

... Адным з вечароў кожны з групы адчуў сябе ледзь не Крэзам: ім выдалі грашмі кошт двух вячэраў — планавалі ўдзел у народным гулянні. I „сямёрка”, блукаючы па Парыжы, дайшла да ўзноўленай — “Ратонды”. На сцяне была шыльдачка з паведамленнем, што ўсё адноўлена, як у часы Пікаса, Мадыльяні, Дыега Рыверы... Светла-жоўтыя скураныя канапкі са спінкамі, на сценах — факсімільныя рэпрадукцыі карцін былых наведвальнікаў кавярні. I хаця ўсе разумелі, што гэта толькі копіі, здавалася, нейкія флюіды, часцінкі тамтэйшай рэальнасці, водар рэчаіснасці, насычанай мастакоўскімі фантазіямі тут прысутнічаюць. Хаця... У кавярні ў асноўным былі турысты, сённяшнія геніі i таленты гуртаваліся недзе ў іншых мясцінах.

...Заказвалі яны вельмі сціпла – кубак кавы, келіх віна... Гарсон прынёс пітво — i рахунак. Зірнуўшы на фірмовую паперку на сподачку, літаратар з Волгі рашуча адсунуў ад сябе віно: — Даражэнькія, мы гэта піць не будзем!” — “Гэта яшчэ чаму?” — ганарліва ўхапіўся за сваё пуставатае портманэ Тадэвуш. I зірнуў на гадзінніік: далёка апоўначы, начны еўрапейскі тарыф... Лічба была не такая ўжо вялікая, у родных пенатах кожны спакойна ахвяраваў бы тыя пенёндзы, але цвёрды рэжым абмену тут ператвараў усіх i адразу ў жабракоў. Цяпер усё інакш... Аднак, ці не сталіся цяпер жабракамі i ў роднай Айчыне тыя людзі, што былі ў вандроўцы?

Тады яны пасмяяліся са сваёй прыгоды: „Гуляць дык гуляць!” — i выправіліся зноў блукаць па Парыжы. Праз бульвар Сэн-Мішэль i понт дэ Нёф — на востраў Сігэ. Усё было хрэстаматыйна знаёмае. I ў галаву лезлі хрэстаматыйна вядомыя параўнанні. Нотр-Дам — „Біблія ў камені”, Сэнт-Шапель — „Біблія ca шкла”... Спрадвечная готыка... Сярэднявечча... Сапраўднасць арыгіналу — ў неад’емных свежасці i харастве.

I зноў пасверкваў начны Парыж, вабіў стаажытнымі абрысамі бажніц, палацаў, камяніц – у сучаснай гульні падсветак i ў гіпнозе старадаўніх маўклівасці i гонару.

I Тадэвуш з Янай – з усімі i ўдваіх — адчувалі сваю повязь з гэтымі будовамі, з вякамі, якімі быў асвечаны гэты горад, з настроямі, што змяняліся, вызначаліся то куртуазнымі прыгодамі i выкшталцонасцю стылю, то смеласцю парадоксаў, што вярэдзілі розум, то глыбокадумнасцю i арыгінальнасцю тэорый i меркаванняў, то пышна дэкарыраваным грахом, то амаль астральнай безданню паміж шэвалье, дамамі i тымі, каго класічная класіфікацыя грамадства вызначала як laboratores працуючыя; то складаным дыялогам, што скончыўся пажарамі i гільятынамі-бяссэнсіцай i блытанасцю падзей, нораваў, учынкаў, характараў... А яшчэ, мабыць, тым, што ўсе бачаць як вызначальную рысу французаў: абавязковай прысутнасцю гумару i жарту, своеасаблівым гонарам, што хаваецца за ўдалай вострай фразай...

I наплывалі хвіліны, калі Тадэвушу здавалася, адыходзіла, амаль знікала ўсё: вякі, атачэнне, вялікі горад, ix спадарожнікі. Заставаліся толькі яны — Тадэвуш i Яна... А потым адыходзілі хвіліны — i вярталіся вякі, атачэнне, хараство... Хаця — каб не было такіх хвілін — у іншых, у іншыя часы: ці было б тое хараство? Краса? Моц? A перадусім — каб не вышэйшае Наканаванне?

... І быў зноў самалёт... I вяртанне ў родную Айчыну, дзе адразу пачаліся непаразуменні: не замовілі гатэлю, спазніўся ў аэрапорт аўтобус, не забраніравалі білеты на цягнікі i самалёты: група была з усяго Саюза...

I ў Маскве наладзілі развітальны вечар. I ён, Тадэвуш, выпяваў знаёмае ўсім: „Ваше Величество Женщина, как Вы явились сюда?” I не з’явіўся на вечарыну Ігар, як высветлілася, той самы чацвёрты. Той самы... Hi Тадэвуш, ні Яна не атрымалі ад яго фотаздымкаў. I смяяліся — на Яну ў яго засталося цэлае фотадасье...

Тадэвуш праводзіў Яну на вакзал у Маскве i яму здавалася, што ўсё, што было — толькі прэлюд...

А потым тэлефон Яны не адказваў. I Тадэвуш адправіў — нават не ліст, a запіску-карацельку, падпісаўшыся: „Экс-руа, цяпер — саўслуж ненаменклатурнай катэгорыі”. Быў момант у краі баскаў, калi ўвесь час нехта згадваў вядомыя рэплікі Генрыха IV, накшталт таго, што „Парыж варты імшы”, а на вечарыне ў Таварыстве балёвы раялізм дасягнуў апагею i выбіралі каралеву i караля балю: мужчыны — каралеву, дамы — караля. I Тадэвуш з Янай царавалі ўвесь вечар.

Напісаўшы ліст, Тадэвуш усё заглядваў у паштовую скрынку. Хапаў кожную паперчыну, аднак экс-каралева не адгукалася.

Затое адноечы недзе апоўначы пачуўся доўгі, настойлівы тэлефонны званок. Тадэвуш выляцеў з душа, сарваўшы з вешалкі махровы халат. „Алё!” — ціха засмяяліся недзе далёка-далёка.

— Як Вы лічыце, дзе я? — Там, дзе свеціць Палярная зорка. — Яснабачанне – не Ваша стыхія. — Пэўна.

— Я ў гатэлі „Святочны”.

— Прабачце? — У вас у горадзе, шэвалье. Камандыроўка.— Провід часам апякуецца намі,— бадзёра зірнуў на гадзіннік Тадэвуш.- За Вамі на дыване-самалёце?

— На знішчальніку-перахватчыку.

— Геніяльная думка. — Зразумела, — з выклікам адгукнулася Яна. Голас яе нібыта завіс у паветры.

Тадэвуш паспешліва запоўніў паўзу: — Можна i на белым кані. — Экс-руа...

— a галоўнае — шэвалье, — падхапіў ён.

— ... інакш не ўмее, — яе голас зазвінеў знаёмым смехам.

— Лячу,— памацаў яшчэ мокрыя валасы Тадэвуш.— Праз паўгадзіны буду.

— Заўтра, — цвёрда вымавілі ў трубку.

— З раніцы ў Вашых ног, — радасна выгукнуў Тадэвуш, хаця пэўна ведаў, што ў яго дзве пары лекцый з васьмі гадзін.

— У сем гадзін вечара, у вестыбюлі гатэлю, — прагучала цвяроза, будзённа, нібыта ў лірычную мелодыю ўшчыміўся гук школьнага званка.

— Традыцыйна i неаспрэчна, — працягнуў Тадэвуш.

— А Вы хацелі б — „средь танца волшебств и наитий”?

— Прыблізна, — ён не знаходзіў адпаведных слоў.

— Да сустрэчы,— яна вымавіла гэта, нібыта шчоўкнула выключальнікам.

— Дабранач... — глуха адгукнуўся ён.

Так ці інакш Тадэвуш прачнуўся з адчуваннем, што гэта не проста раніца, але светазарны золак стварэння свету.

Як у сне, адбубніў лекцыі. Ліхаманкава прыкідваў — кветкі? Якія? Яны ж некуды пойдуць – што яна будзе з імі рабіць? Адну ружу. Вось такую – палевую. А куды яе запрасіць? Вядома, не ў тэатр. Ім трэба пагаварыць. I не ў рэстарацыю. У рэстаранах яго горада — абавязковы гармідар, тлумны музычны акампанемент. Запрасіць да сябе? Як яна тое зразумее? Ды i жытло ягонае не падрыхтаванае да прыёму гасцей, тым больш такіх... Кавярня... „Пралеска”... Які-небудзь лёгкі напой - Яна выхаваная на старадаўніх традыцыях... Ціхае мармытанне магнітафона... Праўда, там у меню адны сасіскі — для галантнай размовы малапрыдатная страва, ну, але ж ёсць яшчэ нешта — марожанае, цукеркі...

У яе горадзе i горадзе яго студэнцтва – розных кавярняў, харчэўняў, закуткаў, дзе можна правесці вечар – што грыбоў пасля летняга дожджыка...Так што трэба спадзявацца на яе талеранцыю.

Гальштук? Гарнітур? Свэдэр? Мабыць, пуловер, кашуля i скураная куртка: спартыўна-дзелавы стандарт службоўцаў i клеркаў канструктарскіх бюро.

...Вецер быў злосны, як прыёмшчыца хімчысткі. Ён схаваў ружу пад куртку. Яшчэ пятнаццаць хвілін. Тадэвуш увайшоў у вестыбюль i пачаў было разглядваць вітрыны кіёскаў, але кінуў гэты занятак: ён чакае i не будзе займацца дыпламатыяй інтэлектуалаў ніжэйшага рангу. Яму ўжо не дваццаць. Ну, i што? Тадэвуш дэманстрацыйна, як ваяр піку, узняў ружу. I ўбачыў Яну:

— Мы далека? – замест вітання спытала яна.

— Крыху бліжэй, як на край свету.

Тадэвуш злаваўся на сябе. Безумоўна, яна чакала калі не вандроўкі ў Залюстрэчча, то пэўна — куды-небудзь, дзе пануе — ну, не свята, але вясёлая святочнасць... А ён сунецца са сваёй каралевай у сярэднестатыстычную харчэўню-забягалаўку. Там жа ад усяго патыхае грубаватай эклектыкай... Хісткія, лёгкія столікі i седалы з белымі ажурнымі спінкамі, паводле моды канца XIX — пачатку XX стагоддзя, якія нагадваюць пра дам у сукнях з турнюрамі i ў адмысловых капелюшах i з парасонамі ад сонца. І масіўная, цёмная стойка бара — што частка рэквізіту да якога трылера, казематна-цяжкая, ваяўніча-безаблічная.

Тадэвуш папрасіў шклянку для ружы, прынёс ад бара шампань, шакалад, гарэхі. I адчуў на сабе яе пільны, халаднаваты погляд. Ён вымавіў некалькі агульных фраз, яна не падхапіла гаворку. Моўчкі круціла ў руках келіх. Ён пачаў здагадвацца — яны апынуліся не проста на інтэлектуальным бездарожжы, яны завіслі ў пустэчы. Пад імі не было глебы. А гэга зусім не той выпадак, калі шар зямны плыве пад нагамі. Музыка нешта рытмічна мармытала, ціха віскатала i настойліва выдавала басовыя ноты. I нікуды гэтыя музычныя практыкаванні не вялі, ні на што не ўплывалі, музыка не была нават акампанементам, у лепшым выпадку выконвала ролю фона: безаблічнага, неадухоўленага, абыякавага. Гукі не лашчылі слых, не ўзбуджалі эмоцыі, танчыць пад ix таксама не хацелася, ды i тут гэта было не прынята. Можа, усё ж дарэмна не павёў яе ў рэстаран? Глядзелі б меню, выбіралі стравы, трошкі пазлацешыліся б наконт стандарту кухні айчынных „злачных” мясцін, а дарэчы, можа, i не зашкодзіла б крыху падсілкавацца? Ну, урэшце — „салодкая танца атрута...” I тая нітачка, што знікае, чэзне, растае, з’явілася б зноў, i ўзнікла б патаемна-хмельная ўзаемазалежнасць, якую яны — Тадэвуш гэта пэўна ведаў-адчувалі там, у Францыі. Хаця — ва ўсіх харчавальна-ўзвесяляльных месцах ix горада танчылі аднолькава — тупаталі табункамі, а то дык i ўсім застольным хаўрусам, абавязкова нешта разухабіста-жвавае. Танец — таямніца, знаёмства, размова — на гэтых квадратных метрах адышліся ў небыт...

A паміж іншым, што сёння ў філармоніі? Ну, каб Яна загадзя... Сядзелі б цяпер i, паводле Аўгустына, слухалі б гукі музыкі дзеля аднаўлення душы пасля дзённых турбот. Магчыма, гэта i надало б тую танальнасць сустрэчы, што не дала б узнікнуць гэтай задоўжанай паўзе, якая пагражала паветранаму збудаванню, якое Тадэвуш натхнёна, як юнак-рамантык, i акуратна i апантана, як дойлід Сярэднявечча, узводзіў увесь гэты час пасля вандроўкі. Ён, безумоўна, цвёрда ведаў, што матэрыялізаваць паветраныя палацы немагчыма, аднак замацаваць той настрой — у эмацыянальнай памяці, проста ў памяці — хацеў: фрагменты, моманты, імгненні... Водар стасункаў... Ён разумеў, што гэта быў сапраўдны дарунак Нябёсаў... У яго ўзросце... Калі ён «шлях зямны перайшоў за палавіну...” I добра перайшоў... І старэйшы за Яну на дзесяць гадоў i на цэлае жыццё... ЛЭП — гэта ЛЭП... Год за некалькі...

А Яна маўчала... Паказвала, што эпізод жыцця вычарпаны? Ставіла кропку?

...Раптам яна ўстала, падышла да бара i вярнулася з пачкам цыгарэт. Працягнула яму адкрыты пачак.

— Не памятаю, каб...

— А я не збіраюся паліць, я арганізоўваю мізансцэну...

Яна кідала яму выратавальны круг! Ухапіцца!

— У якім акце мізансцэна? I якога жанру п’еса?

— Пакуль не ведаю.

— A прыблізна?

— Прыблізна... Я баюся...

— Вадэвіля? Трагіфарса?

— Меладрамы — таксама. — Ну, чаго там ... Замыслім поўнамаштабную трагедыю, скампануем паводле ўсіх класічных канонаў.

Яна папярхнулася дымам цыгарэты:

— Буало, ці што?

— Ну, трыадзінства неабавязковае...

— Але ж трагедыя — кроў, ахвяры...

— То будзем драму маскаваць пад назвай камедыі.

— Пачнем гаварыць пра тое, якая спёка ў Афрыцы...

— І паўтараць: „У Маскву! У Маскву!”

— Гэта ўжо „з іншай оперы”... I ў Маскву я не хачу.

— Я — таксама... A калі махануць у Парыж?

На тую пару гэта было на ўзроўні фантастыкі. Вось так, самапасам, без характарыстык розных грамадскіх арганізацый i рашэнняў розных інстанцый... Аднак Яна падхапіла думку.

— Ідэя! Сцэна, дзе ўсё ўзнікае стыхійна...

— I жыццё больш, як дзе, выдае тэатрам...

...Яны яшчэ доўга сядзелі ў кавярні, тасавалі словы, як карты, перакідваліся словамі, як тэніснымі мячыкамі, рассыпалі словы — нібы канфеці. З пункту погляду фармальнай логікі ўсё было на месцы. Двое абмяркоўвалі нейкія навіны – і ix схільнасць да асацыятыўнага мыслення была неаспрэчнай, яны злацешыліся з наведвальнікаў кавярні i ix рэплікі не сапсавалі б які сцэнар або п’есу. З дыялогамі ўсё было выдатна. I мізансцэны, хаця i статычныя, глядзеліся калі не як гатовыя кінакадры, дык як неблагія пробы. Але, дзейныя асобы ці не з розных п’ес? Не было той шчаслівай смеласці, калі імгненны погляд, нават позірк вызначаюць больш, як пяшчота абдымкаў, вабяць больш прызыўна, як канкрэтыка слоў i ўчынкаў, клічуць мацней за крык i стогн. Не было імгнення радасці жыцця — з бліскавак вачэй, сэнсу жэстаў, бяссэнсіцы слоў...

Яна ці то разбурала ўзніклы паміж імі кантакт, ці то будавала сцяну... I з нейкага моманту ён пачаў прымаць правілы гэтай гульні. Ці то разбураў, ці то будаваў. Хаця — бездань нельга ні разбурыць, ні збудаваць... Яе можна —- стварыць... i беспаветраную прастору — таксама.

— Kaлi Вы ад’язджаеце? — Праз дзень.

У Францыі яны былі на „ты”. Тут яна адразу прапанавала халаднавата-выхаванае „Вы”.

— На „чайцы”?

— На ёй.

Назаўтра ён пару разоў спрабаваў тэлефанаваць Яне. Тэлефон маўчаў. Праз дзень Тадэвуш выехаў на вакзал загадзя, задоўга да адыходу цягніка Яны i нават да пасадкі. І адразу пабачыў на пероне Яну. Паводле яе слоў, яна прыехала ў камандыроўку не адна. Гуртам, некалькі чалавек. Тадэвуш уладкаваўся каля лесвіцы, што вяла на перон з падземнага пераходу. Калі прыйдуць яе калегі? Хто яны? Абвясцілі пасадку. Яна неяк без асобай ахвоты стала ў канец чаргі. Адна? Ну, у камандыроўку ездзяць i без кампаніі. Але чаму яна пэўніла яго, што ix тут многа? Значыць, адна. I — мільганула думка — можа, i не ў камандыроўку? Тадэвуш вокамгненна апынуўся каля Яны.

— Трагар не патрэбны?

Яна ўзняла на Тадэвуша вочы. Ёлупень! Недавярак! Разявяка! Круглы дурань! Ясны блакіт вясёлкавай абалонкі яе вачэй пра гэта сведчыў неаспрэчна. I відавочна выдаваў яму індульгенцыю. За ўсе грахі — ўчарашнія i будучыя. Ён пачуў яе смех. I паплыў у бязважкасць... Але рэчаіснасць нагадала пра сябе рыпучым голасам вакзальнага дынаміка: „Праважаючыя, не забудзьце ў сябе білеты ад’язджаючых!” „Я прыеду!”- выдыхнуў ён. Потым доўга махаў услед цягніку i адразу набыў білет на бліжэйшую суботу.

Аднак у інстытуце яму паведамілі, што ён едзе заўтра са студэнтамі у калгас, збіраць бульбу. I ён кожны дзень цэлы месяц пісаў лісты, a незадаўга перад ад’ездам паштальёнка прынесла яму стос канвертаў: з тутэйшай скрынкі ніхто пісьмаў не вымаў – іх або апускалі ў горадзе, балазе, якіх 20 кіламетраў, або ў скрынку паштовага аддзялення сельсавета. Тадэвуш хацеў паслаць бандэроль з усімі лістамі, але распячатаў адзін ліст, другі — перачытаў, i падаўся сам сабе недарэчна сентыментальным i смешным. Ён зноў набыў білет. Але тэлефон Яны не адказваў.

Раптоўна памёр яго сябар i калега. Да лекцый Тадэвуша дадаўся яшчэ адзін цыкл, да якога трэба было рыхтавацца на хаду: семінары, новыя дыпломнікі, новыя курсавыя. Ён проста загруз у будзёншчыне. Тымчасам яе тэлефон пачаў адказваць. Яны абменьваліся гіранічнымі рэплікамі i ўзаемнымі кепікамі. Ён „пагражаў” прыездам. Пасля зімовай сесіі выдарыцца люфт, i ён рушыць у „маненькі Парыж”.

Ці то ад стомы, ці то яшчэ ад чаго, сцішылася, прытупілася інтуіцыя. Ён не адчуваў, не прадчваў. Калі ў інстытуце яму перадалі пошту, нішто не азвалася ў ім трывогай. Запрашэнні на канферэнцыі, на сімпозіум, на нейкую творчую сустрэчу... I — тэлеграма.” Ад’язджаю на два гады за мяжу. Жычу ўсяго найлепшага. Яна”.

Адразу ж пасля сесіі ён паехаў у горад свайго юнацтва...Праз пару месяцаў, пасля доўгіх росшукаў, даведаўся адраса Яны. Але адтуль ад яе не атрымаў адказу ні на адзін свой ліст. Удалася даведацца — жывая, працуе перакладчыцай, шлюбу ні з кім не брала. А праз два гады Яна не вярнулася ў горад яго юнацтва. Ён канчаткова згубіў яе след...

А яна? Пакрыўдзілася? Стамілася чакаць? Расчаравалася? Паднесла тую знакамітую лямпу — i замест сына Кіпрыды пабачыла сярэднеаступененую, удадэнтаваную сярэднюю адзінку, што досыць пасноўдалася ў сваім жыцці шляхамі першапраходцаў i авантурыстаў, шукальнікаў рамантыкі? А хто ён на самай справе? Шасцідзесятнік... Паняцце шырокае... I не толькі храналагічнае... У кожным разе... Нікому не здрадзіў. Нікому ўпоперак дарогі не стаяў. З ім, Тадэвушам Кастэцкім, можна было – хоць у разведку, хоць на маршрут... Займаўся справай патрэбнай. ЛЭПы яго i ягоных калег i дагэтуль стаяць: электрыфікацыя хоць паводле Леніна, хоць паводле Чубайса, хоць паводле роднага беларускага начальства — пакуль што грунт усяго. І можа, не вечнае, але разумнае i добрае было ў яго занятках. Праўда, нядаўна яму давялося пачуць ад студэнта: «Я вам плачу, прафесар, i вы павінны мяне вучыць!” Ухмылкі кірмашовага часу! Доктар Тадэвуш Кастэцкі ўляпіў бы яму — нягледзячы на аплочаны курс... Аднак ён ведаў: за гэтага бэйбуса высільваецца маці — ўрач! Паліклініка, шпіталь, платныя кансультацыі... А сынок распавёў, што ён чхаць хацеў на ўсю гэтую інжынерыю, яму патрэбны толькі „корачкі” дыплома, ён у бізнэсоўцы рупіцца. Тадэвушавы сын таксама падаўся ў прадпрымальнікі – паспеў два разы збанкрутавацца i два разы падняцца зноў. Тадэвуш не пярэчыў: кожны сам выбірае свой шлях. Аднак у пару свайго студэнцтва сын не спрабаваў хавацца за бацькавай, доктарскай i прафесарскай, спіной. Апошнім часам яны неяк зблізіліся — i Тадэвуш не крыўдаваў, калі сын, іранізуючы, пытаўся: «Ну, што, шаноўны доктар, падкінуць „презренного металла”? Тадэвушу хапала. Цяпер вельмі дарэчы прыдаўся “валютны” запас ад замежжа, куды ён кінуўся ў тыя даўнія гады — ці то наўздагон за Янай, ці то за нейкімі фантомамі...

Цяпер Тадэвуш лавіў сябе на тым, што не так жыве, як назірае за жыццём. Выдаткі ўзросту? Хаця да таго парогy, які называюць „векам”, было яшчэ далекавата...

Тэлевока... Некалі пасмейваўся. Цяпер не тое каб сядзіць каля тэлевізара або „ў Інтэрнэце”, але надае ім досыць увагі. «Самы моцны чалавек свету — Марыюш Пудзыноўскі...” Стронгмэн... Прыгожы... Як ваяр са старажытнай гравюры... „Кошт за адзін барэль нафты трымаецца на ранейшым узроўні...” „У Венецыі вада паднялася на метр вышэй звычайнага падтаплення. Знакамітая п’яцца Сан-Марко залітае вадой”. „У Францыі можа пайсці на продаж музей Тургенева”. I дзе ж яны, мецэнаты?

Тадэвуш адчуваў не тое каб стомленасць ад жыцця, але адстароненасць. Ці то ў віртуальнай рэальнасці, ці то ўсё наўкол-іррэальна i мройна? А як было б, калі б Яна — побач? Усё сталася б інакш? А можа, так яно i павінна быць? Мара застаецца марай, інтэрлюдыя — інтэрлюдыяй... I ўспамін даражэйшы за рэальнасць. Бясслоўная сутнасць-адчуванне радасці, рассэнсаваныя думкі, букалічныя вандроўкі пa Belle France. Побытавыя дэталі робяцца рытуальна-святочнымі, канкрэтыка слоў губляецца ў часе, застаецца пяшчотная высакароднасць позіркаў, жэстаў, дотыкаў i ясна-капёрная, гарманізаваная рэальнасць высакародна-абстрагаванага існавання. Да натуральнай драмы жыцця яны маюць дачыненне ўскоснае. Да штампаў афіцыйнай анкетнай біяграфіі тым больш. Гэта не сюжэтная лінія — лірычнае адступленне. Ці наадварот — лейтматыў? Мелодыя жыцця? Тая, што надае сэнс існаванню? Ці толькі стылізуе лёс? Можа, нагадвае чароўны сон? Прачнуўся – нешта нібыта набыў i нібыта страціў. Засталося толькі адчуванне хараства, красы, таямніцы... „Я любил твоё белое платье, утонченность мечты разлюбив...”

А што — як махануць у Францыю? Цяпер гэта досыць проста. Чулася, гэтым годам зноў, як некалі, незвычайнага смаку маладое віно... Што надае сонца ў крыві... Паехаць?

„Я спадзяюся i нічога не чакаю...”

Часоп. „Тэрмапілы”(Беласток), 2004, № 8. (За подпісам: Альбіна Сямёнава).

«I ДАРУЙ НАМ ГРАХІ НАШЫ...»

Яно не паказвалася цэлых два месяцы. Нібыта перасялілася дзённае свяціла ў іншую галактыку. Дажджы, суцэльная заслона з вады: ці то тропікі, ці то пярэдадзень сусветнага патопу. Нібыта нават катэгорыя часу знікла з жыцця, засталася толькі катэгорыя прасторы. Шэрай, ніклай, панылай. А сёння — на табе — выкацілася свяціла. Адпачыла, яснавокае. I шчэрыцца на чужую бяду. Хаця, якая бяда для яго свая? Але ж, куды падзенешся, старое, атавістычнае, у кожным з насельнікаў зямлі: сонца, сонейка, святло залатое. „Чаму ж адзін дзень лепшы за другі, калі кожнае дзённае святло зыходзіць ад сонца?”

Чаму менавіта сёння такое карнавальнае святло? Пячэ i радуецца. Чэся што прышчаміла чорным гарнітурам — спякотна, душна. A людзі ідуць — усе светлыя, вясёлыя, — нарэшце распагодзілася. І няма ім ніякай цікавасці да яго. Ідзе сабе дзівак у чорным гарнітуры — трыццаць градусаў паводле Цэльсія — i хай сабе ідзе. Mo яму холадна? Вось тая сыта лагодная кабета, што ёй да яго? Ці той дзяўчыне ў нейкай пярэстай сукенцы — плыве недзе ў сваіх думках, у сваім настроі, у сваім свеце. I ў таго вунь дзядзькі — ў яго таксама ўсё хакей.

Дзве гадзіны...

Яшчэ ў дванаццаць ён быў як усе. Чалавек з гэтага сонечнага дня. Малады, у свежанькай, што раса, кашулі. Энергічны. Не чужы хараству света.

Увогуле дзень пачынаўся, як усе звычайныя дні. Але з гэтым прыемным сюрпрызам — сонца. Раніца ружовая, ясная. I гэтай раніцай – пешшу да бібліятэкі. Пружыністай, звычнай хадой. Лётам — на трэці паверх. На сваё ўлюбёнае месца за апошнім сталом. За акном — знаёмы, абжыты, утульны краявід: вершаліны дрэў парка, дахі дамоў, будынкі на пагорку. Цішыня. Напаўпусты зал: лета, жнівень. Пара адпачынкаў. І тая пара дня, калі ўсё ўспрымаецца востра — па-ранішняму, думкі выстройваюцца строга, лагічна. Наперадзе — колькі гадзін плённага існавання, адчування сябе ў інтэлектуальнай атмасферы вялікіх, слынных, у водсветах гістарычных імгненняў, у разуменні шматзначнасці попелу стагоддзяў.

Чэсь Запольскі заўсёды меў асалоду ад самога працэсу працы, ад старых кніг, ад таямніцы архіваў, ад параўнання тлумачэнняў i каментараў, ад перасячэнняў фактаў гісторыі i міфаў, ад асэнсаваныя з’яў, падзей, характараў.

Так было i сёння. Ніякіх прадчуванняў. Ніякіх сноў.

... Тэлеграму адбілі ў адзінаццаць гадзін раніцы. „Памёр раптоўна ваш бацька. Паведаміце магчымасць вашага прыезду.” Еду, еду — пра што можа быць гаворка?” Чэсь заскочыў на паштамт: „Прыеду абавязкова. Прашу чакаць. Запольскі”.

Памёр раптоўна, значыць, ці ўначы, ці ўраніцы. Mo, тады, як ён, Чэсь, джынсоваў паркам у бібліятэку. Або жартаваў з бібліятэкаркай. Або піў каву.

Дзве гадзіны. Крамы зачыненыя. Патрэбныя грошы. Купіць гарнітур, кашулю, гальштук, чаравікі. А раптам бацька атылеў? Наўрад ці на тых харчах. Зблажэў? З вялікага не выпадзе.

— Эй, на шхуне! Куды кіруешся? — прыяцель узнік, як з-пад зямлі. — Даю згоду, не пытаючыся, куды i навошта. Я без фрака, але, спадзяюся, мне даруюць мой дэмакратычны выгляд?

— Прабач!— Чэсь глядзеў на Валеру, як на жыхара іншай планеты, дзе ўсё добра, дзе жартуюць i ходзяць у госці.

Тлумачыць ён не будзе, — вырашыў Чэсь:

— Сустрэнемся на барыкадах.— Мілорд, даравання не будзе. Сапсаваў лепшыя намеры ў такі светлы дзень.

— Бывай! - Чэсь ужо не чуў, якія словы гнаў наўздагон прыяцель. Што рабіць з цёткай Вандай? Яна-то прыедзе. Аднак пакуль дадуць дазвол, пакуль дабярэцца са свайго Енджэхова. Тэлеграму адбілі, безумоўна, толькі яму. Самы блізкі сваяк. Сын.

Ці званіць Ладунцу? Салаўёву? Яны сябры, але ж яны пасадах, званнях... А бацька ж не ў роднай хаце памёр. Як кажуць варажбіткі, у казённым доме.

Не, ён, Чэсь, выправіцца адзін, сам. Грошы? Грошы... Можа, пазычыць Лук’яныч... Тады, на хаўтурах маці, ён, можна сказаць, цуд стварыў.

Лук’яныч быў дома. Лук’яныч выручыў.

... Цягнік быў перапоўнены. Канец жніўня. Канец вакацый, канец адпачынкаў. Уражанне такое, што ўсе зрушыліся з месца. I для Чэся гэта ператварала факт ягонай асабістай трагедыі ў нешта недарэчнае, заблытанае, алагічнае. Замест пачцівага маўчання, тактоўнага шэпту — галас раз’юшаных цётак: ледзь ўбіліся ў вагон, крыкі малых – у цягніку душна i цесна (агульны вагон), вясёлая гамана студэнтаў i школьнікаў — ім пакуль паўсюдна хораша, лаянка п’яных — яны маюць прэтэнзіі да ўсіх.

Чэсь глядзеў у вакно. Яно бруднае, але крыху прыадчыненае ўверсе — павявае прахалодай. Увогуле то Чэсь любіў дарогу. Любую Бацька таксама любіў дарогу, любіў вандроўкі, адразу рабіўся вясёлы, ажыўлены, малады... Хаця... Ён i цяпер яшчэ не набраў тыя гады, калі людзі пачынаюць глядзець на ўсіх, як на сваіх — калі не вассалаў, дык вучняў-недарэкаў. Пяцьдзесят адзін год...

Пяцьдзесят адзін... І яшчэ ўчора ён быў жывы. „Яш-чэ ўчо-ра, яш-чэ ўчо-ра, яш-чэ ўчо-ра”, — выстуквалі, здаецца, колы цягніка. Што бацька рабіў? Ці прадчуваў? Пра што была яго апошняя думка?

У кіно заўсёды паказваюць, што перад чалавекам у апошнія хвіліны пракручваецца ўсё жыццё або выплываюць малюнкі маленства. А на самай справе — што паспявае ўзнікнуць у свядомасці? Калі смерць раптоўная, а не адыход у іншабыццё пасля хваробы, доўгіх пакут, доўгага роздуму...

„Яш-чэ ўчо-ра, яш-чэ ўчо-ра”, — выстуквалі колы.

... Смерць адразу ўсё памяняла месцамі. Да таго Чэсь лічыў — ён правы, а бацька вінаваты. Цяпер бацька самім фактам смерці нібыта вінаваціў яго, Чэся, a ў бацькі з’явіўся неаспрэчны аргумент: смерць — апошні довад усяго.

Усё — ні адрачэння, ні надзеі, ні даравання. Падведзеная апошняя рыса..

А да той рысы... шмат чаго было... Які быў той травень 45-га года! Сонца ласкава гуляла праменьчыкамі на пагонах i начышчаных гузіках бацькі i Ладунца. Чэсь ішоў побач, у яго на шыі на раменьчыку сапраўдны артылерыйскі бінокль, падарунак бацькі. Дарослыя хлопцы, што прыйдуць да бацькі ў школу атрымліваць атэстаты, пакуль дружна, у маршавым рытме, рубяць свае: „...артиллеристы, зовет Отчизна нас!” Чэсь ідзе шчаслівы i горды: бацька вярнуўся з фронта! Тры ордэны, чатыры медалі! І ідуць яны не абы з кім — з Ладунцом! З Героем Савецкага Саюза! Гарадок невялікі — Ладунца ведаюць усе. Ды i бацьку — таксама: дырэктар школы, франтавік!

Чэсь глядзіць у вакно цягніка.

Згадвае...

... Зімовыя прыцемкі... Электрычнае святло пагасла: у паваенныя гады — звычайная з’ява. Яны не запальваюць сваю дзесяцілінейную лямпу. Бацька ціхім голасам пачынае выводзіць песню. Чэсь падпявае. Пра мора, пра запаветны камень, пра франтавыя дарогі... Строгія мужчынскія песні...

... Вогнішча яркае i высокае. Бацька i Ладунец скачуць над тым вогнішчам. Спрытныя. Малалыя. Паводле завядзёнкі пасляваенных гадоў — у галіфэ i гімнасцёрках.

... Летняя раніца. Чэсь расплюшчвае вочы. I першае, што бачыць — чырвоны ровар. Сапраўдны. Для дарослых. З кухні ідзе пах толькі што спечанага пірага. А бацька за сцяной даводзіць маці: „Няхай вучыцца. Што — калi зляціць з таго ровара? Ужо не малы. Дзесяць год. Мужчына.” Чэсь падскоквае, не чуючы ног ад радасці — сам бацька гаворыць, што Чэсь дарослы. І колькі тых шчаслівых хлопцаў у горадзе, што маюць ровары, ды тым больш — такія!

... Паліцы з кнігамі... Чэсь пакуль што аддае перавагу гарадской i раённай бібліятэкам. У ix дома няма ні Жуль Верна, ні Майн-Рыда, ні Дзюма, ні нават Каверына. З паліц можна браць усё. Аднак, ёсць яшчэ заўсёды зачыненая шафа з кнігамі...

... Менавіта гэтую шафу ледзь не раструшчылі людзі ў ботах, якія адноечы ўвечары прыйшлі да ix у хату. Аднак Чэсь ведаў – амаль усе кнігі з шафы паехалі на возе ў Руткавічы – ксёндз Антоній схаваў ix у некага: ці то ў свіране, ці то на гарышчы. — Астраноміяй захапляецеся? — пытаўся ў бацькі адзін з тых, у ботах. — Цікаўлюся, я ж фізік, — спакойна адказваў бацька. — Ы-гы, — падазрона глядзеў на бацьку прышлы.

У шафе нічога не знайшлі, аднак адзін дакумент, які, паводле ix меркавання, кампраметаваў бацьку, ужо трапіў да ix у рукі. Бацькавы дзённік. Чэсь быў у шостым класе i не ўсё разумеў, пра што ішла гаворка, аднак яму было ясна: адкрытых думак супраць улады там не было, аднак процьма “крамольных высноў”, не сумяшчальных з пасадай бацькі, званнем педагога i ўвогуле савецкага чалавека, людзі з пэўнай арганізадыі „выявілі” — нешта пра незалежнае мысленне, пра сэнс часу, пра стратэгію маўчання... Выразы гэтыя ўрэзаліся ў Чэсеву памяць...

Пасля XX з’езда бацьку рэабілітавалі — а Ладунец увесь час рабіў захады, каб вызваліць сябра.

... Бацьку сустракалі, як з фронта... Здавалася — як у дзіцячых казках, цяпер усё зноў будзе бясхмарна i шчасліва.

... Што зламала бацьку, Чэсь не ведаў. Туды, за Урал, маці ездзіла да яго на спатканне, якое чамусьці ў апошні момант адмянілі. Чэсь акуратна пісаў яму лісты. Вярнуўся бацька якраз у той год, як Чэсь паступаў ва ўніверсітэт. Вельмі дарэчы — біяграфія Чэсева цяпер была бездакорнай.

Першыя зімовыя вакацыі праляцелі, як адзін дзень, i Чэсь чакаў лета — i сустрэчы з бацькам. Тым летам Чэсь спачатку паехаў на раскопкі. Ix было некалькі чалавек. I ў гурце, i кожны сам па сабе. Чэсь зведаў жыватворную прахалоду цішыні i бездакорную вышыню края агульных паняццяў, не зважаў увагі на жыццёвыя дробязі. Вызваліўся ён раней, як меркаваў, i ехаў дадому, так бы мовіць, жывым сюрпрызам.

Аднак сюрпрыз чакаў яго...

Чэсь прыехаў удзень, маці была на працы, a ўпоперак цэнтральнага пакоя хаты нехта ляжаў. Як высветлілася бацька. Жывы. Проста(!) ўдрызг п’яны.

Увечары яны вялі размову з маці. Яна не хацела турбаваць i трывожыць сына. Цярпела. Ушчувала, як магла. Шкадавала бацьку.

Напачатку шкадаваў бацьку i Чэсь, Раз-пораз зрываючыся на рыгарыстычныя маналогі. Потым згадваючы рознае: „Я пригвожден к трактирной стойке”, „In vino Veritas”, i гэтак далей.

Першая сапраўдная разскепіна з’явілася паміж ім i бацькам, калі ў маці здарыўся цяжкі гіпертанічны крыз: яна два тыдні нічога не бачыла. I Чэсь, прыехаўшы дадому, „павёў наступленне” на бацьку. Чэсь вёў „выратавальныя” размовы, а бацька ківаў галавой, унурыўшыся ў адну кропку. Чэсь не мог прабіцца праз пустэчу бацькавага „я”. А можа, гэта была не пустэча? Адчуванне наканаванасці, фатальнасці ўвогуле ў гэтым свеце нічога змяніць нельга. Усё як было, так i будзе. Хто з ix дваіх угадваў сутнасць сапраўднага? Існага? Цяпер Чэсь зусім не быў упэўнены, што ён, Чэсь. Форма, пазіцыя – гэта не ў апошнюю чаргу займала Чэся.

...Рэальнасць пачала тады распадацца для Чэся на некалькі пластоў. Адзін, звычны, стэрэатыпны, гладкі універсітэт, акадэмічны інстытут (дапамог „чырвоны дыплом” і партызанскія сувязі Ладунца — на той момант многія з былых сяброў па зброі былі пры ўладзе i пры пасадах). Не давялося „адбываць” абавязкова тры гады пасля атрымання дыплома дзе-небудзь па размеркаванні. На свежую галаву, не расцерушыўшы па дробязях набытае, ён абараніў дысертацыю па адной з тэм сівой даўніны. Адным словам, лінейна-букалічны варыянт...

Другі пласт мройна вымалёўваўся, вярэдзілі нейкія пачуцці, здараліся хуткаплынныя i не вельмі ўдалыя “раманы”, як нейкі накід „асабістага жыцця”. Аднак Чэсь ці то чакаў неверагоднага кахання, ці то пабойваўся згубіць перавагі вольнага жыцця — адным словам, гэты пласт рэчаіснасці пакуль што заставаўся для яго белым полем, з некалькімі заштрыхаванымі мясцінамі.

Трэці пласт — вярэдзіў, мэнчыў, не абяцаў выратавання. Тут было спусташальнае прыніжэнне, i скажоная, насуперак усім законам існавання, рэальнасць. І гэта было яго, Чэся, інтэграцыйнае ядро, грунт, не голькі біялагічны, генны, але i свядомасны. Да гэтага свядомасна ўладкаваны, трывалы, эстэтычна зладжаны свет пачынаў яшчэ не разбурацца, але крышыцца, распадацца: на падзеі, факты, учынкі.

Бацька быў для Чэся тым, кім павінны быць бацька, паводле ўсіх традыцый i высноў. Стрыжань сям’і, узор, прыклад, аснова, апірышча. Маці ён любіў. Яна была мяккая, ветлівая, i прафесію мела ціхую, надзейную, жаночую. Фармацэўт, правізар, аптэкарка... Яна любіла свайго сына, свайго мужа. Любіла кветкі, зёлкі. Усё жывое. Часта ездзіла ў Руткавічы — ў ix гарадку касцёлы былі зачыненыя.

... Чэсь адчуваў, што павінны нешта зрабіць — як дарослы ўжо чалавек, як мужчына, як абаронца маці. Адчуваў — i не ўмеў. Не атрымлівалася.

Урэшце — здарылася тое, што магло б i не здарыцца. Зноў — Чэсь быў далёка, у вялікім горадзе, які стаўся месцам яго працы i жыхарства. Зноў па бацьку прыйшлі людзі ў ботах. Бацьку зноў арыштавалі. Здаецца, абвінавачванне гучала так: „За захоўванне i гандаль валютай”.

Знёсшы, падобна, усе залатыя i срэбраныя матчыны бразготкі з дому — i збыўшы ix „на ўзвесяленне душы”, ён дабраўся да сямейнага скарбу, што не чапалi нават пад час вайны: старыя залатоўкі, нейкія грошы — ці не даляры. А „добразычліўцы” не звяліся — „загрымеў” бацька.

Калі Чэсь паехаў на дазволенае спатканне з бацькам, вартавы, падхіхікваючы, спытаў: „I як, валютчыкі, жывяце?” Чэсю зноў стала шкада бацьку... Дажыўся...

Бацька тымчасам паводзіў сябе, што кароль у выгнанні. „З пункту погляду цывілізаванага чалавецтва, — даводзіў ён Чэсю, — я ніякага злачынства не зрабіў. Гэта спадчынны скарб, я яго не крадзяжом здабыў, не змахлярыў. Вінаваты перад сям’ёй. Вельмі. Але толькі перад ёю”. Бацька сцвярджаў так, выдатна ведаючы, што „крымінальна-працэсуальны кодэкс” той краіны, што займала адну шостую частку зямной паверхні, вызначае зусім іншае.

На судзе бацька таксама даводзіў — нічога ні ў кога не краў, нявінна пацярпелы. Нібыта i справядліва — але ж бацька вёў гаворку, пагардліва пазіраючы на суддзяў: тут у ім гаварыў яго шляхецкі генафонд, яго элітарны гонар, нават не на сацыяльным, а хутчэй на біялагічным узроўні, на ўзроўні тых самых храмасомаў, якія не давалі яму ціхамірна i паслухмяна скарацца. Мабыць, гэтая біялагічная алхімія вызнавалася i ў яго паводзінах. Хаця — піў ён, як звычайны мужык. Ды i на ўзроўні, калі п’юць да парасячага віскату, а не арыстакратычна ўжываюць напоі, розніца, мабыць, толькі ў выбары тых вадкасцяў: каньяк, віно ці самагон.

Ну, a ўляпілі бацьку на поўніцу.

I Чэсь, i маці зноў шкадавалі бацьку, але разскепіна наміж сынам i бацькам шырылася.

Пасля смерці маці яна сталася безданню.

... Маці паехала да споведзі ў Руткавічы — да сваёй апошняй споведзі. Завеі былі страшэнныя — i Чэсь памятаў халодную браню танка: глухлі нават „газікі”, затое Лук'яныч явіў сваё высакародства i вернасць сяброў. Чэся „падкінулі” ў Руткавічы на танку, перапалохаўшы ўсё мястэчка.

Чэсь памятаў матчын твар — прыгожы, сунакоены, ясны. Памятаў памінальную імшу — i тое, як глядзеў на яго ксёндз Антоній. Сам ксёндз не падыходзіў да Чэся — шасцідзесятыя гады XX стагоддзя. У краіне, дзе жылі ксёндз Антоній i Чэсь, святар, а тым больш каталіцкі — персона нон грата...

Потым Чэсь прыязджаў у Руткавічы, аднак неяк усё не выбраўся зайсці да ксяндза...

А з бацькам... пасля смерці маці нібыта адразу як адвяло ў Чэся шкадобу, усё спачуванне. Ён! Ён, бацька, найперш вінаваты ў матчынай смерці! Каб не ён... I ў Чэся пачаўся істэрычны бунт — супраць бацькі. Супраць рэальнасці. Супраць персанажаў у гэтым часе i гэтай прасторы. Навука стала здавацца інтэлектуальным фарсам, шаманствам. Тыя, што ў ёй ці каля яе — інфантыльнымі суб’ектамі, якія імітуюць значнасць i важкасць, а на самай справе тапочуць побач з сапраўднай рэчаіснаспю. I яго, Чэсева, жыццё – нейкае інтэлектуальнае трызненне ў складанай заблытанасці свету, у лабірынтах ідэй, задум, пошукаў...

Чамусьці ўсё, супраць чаго Чэсь паўставаў, ён звязваў з бацькам. Як з увасабленнем алагічнасці? Духоўнай разбэрсанасці? Адсутнасці духоўнай дысцыпліны? I нешта бацькава-насуперак логіцы, але паводле той самай біялагічнай алхіміі — раптам вяўлялася ў ім, Чэсю. Накшталт таго, як некалі, у школе, калі называлі сваё прозвішча i дадавалі: “Член УЛКСМ”, ён назваў сябе i пазначыў: „Лейбарыст”.

Але той бунт быў у школе. Дарослы Чэсь нічым канкрэтным свае стасункі з акаляючым светам i пануючым светапоглядам не выяўляў, проста сядзеў да цемнаты ў вачах у бібліятэках i заходзіў згуляць партыю-другую ў шахматы да Лук'яныча. Былы вайсковец, у высокіх чынах, ён таксама меў нейкую сваю, адасобленую лінію паводзін. Развёўшыся з жонкай, жыў адзін, ніколі нічога не расказваў пра сябе. I не лез з пытаннямі да іншых. Яны ўмелі памаўчаць адзін з адным. I дэшыфраваць гэтае маўчанне ў словы наўрад ці было магчыма. Ды i наўрад ці ў тым была патрэба. Час ад часу яны званілі адзін аднаму ў дзверы. „Згуляем партыю?”

...Пазней Чэсь не тое каб адаптаваўся да смерці маці, але ўвайшоў у нейкі рытм роздуму, эмацыйны i інтэлектуальны рытм. З бацькам падтрымліваў неабходныя адносіны. Не больш. Дасылаў таму паштоўкі на ўсе святы, да дня яго нараджэння, пісаў кароценькія лісты — раз на месяц, майстраваў пасылку, як тое дазваляў рэжым установы, дзе быў бацька — вагою ў 5 кг, раз на паўгода. Ніякіх спроб дабіцца спаткання. Ніякіх сантыментаў.

Чэсь больш не рабіў спроб надаць гарманічны сэнс ix адносінам з бацькам, так бы мовіць, ноты рассыпаліся, i ён, Чэсь, больш не спрабаваў трансфармаваць ix у музычную п’есу. Дысананс. Гармоніі не будзе.

Смерць маці нібыта вызваліла Чэся ад духоўных абавязкаў перад бацькам. Толькі знешнія атрыбуты ўвагі. Ён мог стаць вучнем свайго бацькі. Яны маглі быць сябрамі. Усё разбурыў той, старэйшы. Так лічыў Чэсь.

Хай яно так i будзе.

І вось... Бацька памёр... Пакінуўшы Чэся ў яго адстароненасці i спробах высакародна-адстароненага існавання... Пакінуўшы з вечным пытаннем...

...За вакном цягніка цямнела. Чэсь задрамаў. I бачыў у сне нейкую белую пустыню — белы дол, ці то снег, ці то пясок. Белае-белае неба i туман. І недзе на даляглядзе ўзнікала постаць-маленечкая, як лялечная, i Чэсь спрабаваў наблізіцца да яе i разгледзець. I не мог.

... Прачнуўся Чэсь адразу i пабачыў агеньчыкі за вакном — падобна, яго станцыя. Жарынавічы, чыгуначны вузел, цягнік марудна падпаўзае да будынка вакзала: вакол запасныя чыгуначныя рэйкі, развязкі, семафоры...

Урэшце цягнік прыпыніўся i Чэсь, прапускаючы ўсіх наперад, выйшаў з вагона.

... Дзве гадзіны апоўначы. Транспарт не ходзіць. Таксі не відаць. Ды i ці адчыняць яму там уначы, у той установе... Чэсь сеў на лаўцы ў чакальні.

... У шэсць гадзін раніцы Чэсь быў каля прахадной...

— А мы вас ноччу чакалі, — прыветна азваўся чалавек у званні маёра. — Тэлеграму маю атрымалі? — чамусьці спытаў Чэсь, хаця рэпліка маёра відавочна сцвярджала, што яна дайшла да адрасатаў.

— Так, — пацвердзіў маёр i працягнуў Чэсю нейкія паперы. — Трэба будзе падысці ў ЗАГС.. — Дзе бацька?

— У моргу.

— Я прывёз адзенне.

— У нас усё ёсць.

— Хай ужо будзе сваё, цывільнае.

— Глядзіце самі. Будзем хаваць тут ці будзеце забіраць?

Гэта яны з Лук'янычам абмеркавалі. Трыццаць градусаў паводле Цэльсія. Труну трэба свінцовую. Пакуль здабудуць ці зробяць. Патрэбна машына. Ды i ці будуць там чакаць? Ды i месца на могілках — яго таксама трэба знайсці.

— Тут. Аднак, калі можна, усё, як належыць. — Ну, акрамя аркестра, усё будзе. Машыну вам дадзім. I работнікаў з канвоем. Труну зрабілі. Лепшай тут не знойдзеце. — Што можна купіць для людзей? — Наедак. Пітва ніякага. Акрамя сітро, малака i мінералкі. Ніякіх грошай. — Зразумела. ... А далей — усё, як у сне. Плыве гарачы жнівеньскі дзень. Плыве перад вачыма цётачка ў ЗАГСе. Плывуць гладыёлусы i ружы. Плывуць эмалірованыя вёдры з вадой, у якія Чэсь ставіць кветкі.

Як праз завесу — вянкі. Ад сына. Ад сястры. Ад сяброў. Ад знаёмых. Хай будзе. Людзі любілі яго. Зайздроснікі i даносчыкі – іх лічыць не варта.

Знайшоўся фатограф. Згадзіўся.

... Той самы маёр павёў Чэся некуды праз двор. Бацька ўжо ляжаў у труне. Апрануты ў прывезенае Чэсем. Кароткія, дыбчыкам валасы. Зусім сівыя. Твар такі ж спакойны, як некалі ў маці. Раптоўная смерць...

... Да могілак яны едуць праз мост над ракой. Вакол пагоркі, вуліцы, што нібыта коцяцца ўніз, з пагоркаў. Могілкі...

У машыне чацвёра канвойных, чацвёра падканвойных, шафёр, Чэсь... I ён, бацька...

Труну нясуць на ўскраек могілак...

— Развітвайцеся, — чуе Чэсь голас аднаго з канвойных.

Чэсь дакранаецца вуснамі да ілба бацькі — той не проста халодны. Гэга холад неарганічнага цела, холад рэчыва – камня? ільда? Можа, таму, што з морга? Ці гэта ўжо той самы, магільны холад?

Шыльдачка з жалеза. „Трэба будзе адразу зрабіць агароджу і, пакуль помнік, крыж паставіць. Ці зорачку?” — думаў пра сябе Чэсь. — За Ляксандра. За спачын яго душы, — пажылы высокі мужчына падняў шклянку з газіроўкай.

Чэсь накуніў кіўбас, сыру, мясных рулетаў — добра, што тут свой мясакамбінат. Аднак людзі толькі кранулі наедак, па-сапраўднаму ніхто не еў.

Чэсь, спытаўшы дазволу ў канвойнага, прапанаваў узяць усё з сабой. Спачатку мужчыны аднекваліся, потым асцярожненька загарнулі ежу.

А Чэсь глядзеў на ix. З выгляду людзі як людзі. Немаладога ўжо веку. Таварышавалі з бацькам ці проста тыя, каму маглі даверыць выхад з зоны? За што тэрмін маюць?

Мужчыны не тое каб спачувалі Чэсю, аднак, відавочна ставіліся з павагай. Магчыма, таму, што ён не пасаромеўся, прыехаў. Mo пра сябе мысляць, які будзе ix апошні дзень i апошні шлях?

— Учора мы разам з ім былі. Валідол не данёс...- гэта гаварыў той самы, высокі.

— Дзякуй вам, - Чэсь парукаўся з усімі, i звярнуўшыся да таго, высокага, спытаўся:- Колькі гадзін было?

— А недзе каля дзесяці.

Якраз тады, як ён, Чэсь, шыбаваў у бібліятэку... I нічога не адчуваў... Не прадчуваў...

„Памёр айцец ягоны — i як быццам не паміраў, бо пакінуў па сабе падобнага сабе...” Падобнага сабе...

Чэсь знешне быў падобны на бацьку. Але — падобнага сабе – тут, безумоўна, не пра тое. I ўсё ж — ці не здрадзіў ён, Чэсь? I — ці падобны ён? І пра якое падабенства прамаўляе мудрая кніга? „... i як быццам не паміраў...”

У Руткавічы! Ён паедзе ў Руткавічы! Толькі туды!

Чэсь развітаўся з гэтымі выпадковымі — ці невыпадковымі? — людзьмі, саскочыў з машыны непадалёк ад вакзала. I паехаў у перапоўненым, душным вагоне — ўжо неяк нічога не заўважаючы: ні цеснаты, ні задухі, ні людзей, што побач з ім... Толькі ў нейкі момант, калі сусед у цягніку запытаўся нечага ў Чэся, той адчуў, што яго вусны расцягваюцца ў недарэчную ўсмешку... Чаму?

Прыехаўшы дадому, Чэсь скінуў чорны гарнітур, насунуў звычныя джынсы, цёмна-сінюю каўбойку. І — на аўтобусную станцыю. I зноў мітусня, цесната аўтобуса праскоквалі для Чэся, як кадры старога кінафільма, Чэсь толькі паглядаў на букет белых i чырвоных гваздзік у мокрым рушніку — ці давязе? ... На магіле маці было чыста, прыбрана — цётка Тэрэза трымала слова. Чэсь доўга сядзеў ля помніка. Потым скіраваўся да хаты цёткі Тэрэзы. Але праходзячы паўз касцёл, пачуў спевы — безумоўна... нядзеля... ранішняя імша...

— Перапросім Бога за нашы грахі, каб нам быць годнымі адпраўляць Найсвяцейшую Ахвяру.

I Чэсь разам з усімі паўтарыў:

— Мая віна, мая віна, мая вельмі вялікая віна.

Чэсь згадваў сакральна вядомыя i даўно не паўтораныя словы:

— Усемагутны Божа, ачысці сэрца маё i вусны мае...

Чэсь не проста слухаў i прамаўляў, прамаўляў i слухаў. Ён прымаў удзел у нечым неабходным яго душы — сёння, як ніколі. I Нешта Высокае ўплывала на яго, таму што ледзь не на маніхейскі лад “азарваны Дух, раздзелены на часткі, распяты ў прасторы”.

I Чэсь адчуваў тое, што прыходзіла ў светлыя хвіліны мінулага: адчуваў сябе медыўмам сіл Вышэйшых. — Святы, Святы, Святы,

Пан Бог Усемагутны,

Неба i зямля поўныя хвалы Тваёй...

Нешта цяжкое, важкае нібыта адступала, Чэсь чуў голас ксяндза Антонія: — Таму просім Цябе, асвяці гэтыя дары расою Духа Твайго... Чэсь непадалёк ад уваходу. Але ён ведаў, што ксёндз заўважыў яго.

— Ойча наш, каторы ёсць у небе...

Чэсь прамаўляў словы малітвы i апускаў галаву ўсё ніжэй:

— ... i адпусці нам грахі нашы,

як i мы адпускаем вінаватым нашым...

Чэсь адчуваў, як святлее на душы...

— Перадайце бліжняму знак супакою...

Чэсь паварочваўся-налева, направа, аглянуўся назад — вочы, вочы... У ix — прыязнасць... I — разуменне?

— Ідзіце ў супакоі Хрыста, — абвясціў ксёндз Антоній. Аднак Чэсь застаўся ў бажніцы. Сеў на лаву. Слухаў цішыню. А можа, тую Muzica Mundana — „сусветную музыку”, што вынікае са звароту нябесных сфер...

Чэсь бачыў, як з закрыстыі зноў выйшаў ксёндз Антоній. Ён наўрад ці сам падыдзе да Чэся.

— Хвала Хрысту, — крыху запінаючыся, прамовіў Чэсь. — Навекі вякоў... Я да Вас... - схіліў голаў Чэсь.

У кн.: Ала Сямёнава. Таямніцы пакутны колер. Мн., Про Хрысто, 2004.

ТАЙБРЭК

САЛОДКАЯ РЫБА МАКРОРУС

Марту

Машына колеру засохлай крыві. Пінжак — таксама, i твар — нібыта яго качаў-валяў скурадзёр на бойні. А гамалейка - нечакана прыгожая, бэжава-карычневая.

Гаспадар машыны, апрануты ў той самы пінжак, трымаў партманэ, нібыта ўзважваючы яго, i ціха цадзіў скрозь зубы: Ведаеш, баця, у мяне часовыя цяжкасці. Давядзецца табе з грашмі пачакаць...

Траян цвёрда сказаў:

— У мяне таксама цяжкасці. I не часовыя. — Гэта вашы праблемы, — пачаў гаспадар машыны колеру засохлай крыві. - Я на вас свае праблемы не вешаю,— перапыніў яго Траян.— Не па гуманітарную дапамогу прыйшоў. Зарабіў. Апошняе слова ён вымавіў, што цвік увагнаў.

Гаспадар развёў рукамі — яны былі кароткія i пульхныя:

— Дык я разлічуся, пачакайце... Зойдзеце другім разам. Гаспадар пакрочыў быў ды ганка сваёй трохпавярховай цытадэлі: вокны — байніцы, сцены — як у Бастыліі.

Траян выдыхнуў:

- Шчанюк! — Ну. мы ж інтэлігентныя людзі.

— Гэта вы — інтэлігент?

— Ну, не будзем дыскутаваць,— зноў працадзіў скрозь зубы гаспадар крывавага пінжака.

— Не будзем. Разлічымся — i адзью.

— Я ўжо сказаў...— зноў пачаў расцягваць словы крывавы пінжак.

Траян спакойна ўзяў пульхнага маладзёна за штрыфелі пінжака, потым адпусціў ix i нечакана нанёс жорсткі бакавы ўдар па сківіцы.

— Хук! — пачуў Траян за спіной.

— Чысты накаўт, — азваўся Траян, вокамгненна абярнуўшыся i трымаючы правую руку напагатове. Траян адчуў — яго перапынілі ў пару. Ён раптам усвядоміў, што яму хацелася біць i біць гэтае пульхнае, азызлае цела, якое апынулася на зямлі. Такога з ім ніколі не было. Hi ў дваровых бойках, ні тады, як трымаў у руцэ шпагу.

— А я i не ведаў, што вы не толькі пяціборац, — усміхнуўся, падыходзячы, незнаемы чалавек.

— Хатні прыём, — Траян зірнуў на чалавека: пэўна, некалі бачыў яго.

Партманэ ляжала на зямлі.

— Будзеце сведкам, — Траян падняў гамапейку i адлічыў некалькі купюр. — Роўненька: за кладку камінка i за зробленую тэрасу.

— Такі шырокі профіль? — пацікавіўся незнаемы.

— Я ж мнагаборац, — усміхнуўся Траян, дастаючы нашатыр.

— Вы так усё прадугледзелі?

— На жаль.

Крывавы пінжак чмыхнуў i расплюшчыў вочы.

Траян i незнаемы дапамаглі яму падняцца. Траян адцаў партманэ:

— Ваш партатыўны сейф мінус мой ганарар. Як дамаўляліся.

Крывавы пінжак нечакана задаволена гмыкнуў:

— Баця, ну, ты малаток. У мяне ёсць прапанова.

— Якая?

— Мне патрэбны целаахоўнік.

— Не мае амплуа.

— Ты, хлопец, улічы, — падаў голас незнаемы, звяртаючыся да гаспадара, — перад табой чэмпіён Саюза i амаль алімпійскі чэмпіён.

Крывавы пінжак пачаў хвалявацца:

— Улічу.

Ён асавела глянуў на незнаёмага:

— Вы да мяне?

— Не, я да яго,— незнаемы паказаў на Траяна i накіраваўся да брамы.

— Вы разважце,— не сунімаўся крывавы пінжак, гледзячы на Траяна.

— Я ўжо разважыў.— Траян, ступіўшы колькі крокаў, апынуўся каля сваёй „Волгі”.

— Віктар Пятровіч, — дагнаў незнаемы, — я вас даўно шукаю.

— З якой нагоды? — суха спытаў Траян.

— Прапанова ёсць.

— У целаахоўнікі ці ў кілеры? Мне прапаноўвалі. Не практыкую.

— Ну, што вы так, — мякка настойваў незнаемы, — у мяне сур’ёзная справа. У маю машыну не хочаце перасесці?

— Навошта? Я да сваёй прывык,— Траян зірнуў на новенькі „БМВ”.— Хочаце — прашу.— Траян зрабіў шырокі жэст праваю рукой. — У вас жа ёсць там лёкай. Павядзе сам.

— Мой шафёр.

— Тым больш. Хай едзе за намі.

Траян бакавым зрокам бачыў незнаёмага. Досыць невыразны профіль, добрага крою карычневая скураная куртка, дарагая кашуля.

Незнаемы хвіліну-другую сядзеў моўчкі. Урэшце ціха кашлянуў i прамовіў:

— Ведаеце, хачу арганізаваць школу, спартыўную.

— Бясплатную?

— Для адораных дзяцей i падлеткаў — без грошай, для дарослых — за плату.

— Зразумела. Рэкет аплочвае маладыя таленты, каб потым скіраваць ix у патрэбнае рэчышча?

— Не... Вы ўсё...

Траян перапыніў:

— На якую ролю вы ангажуеце мяне?

— Выкладанне. На ўсе віды: конны спорт, фехтаванне, плаванне, бег...

— Ну, i, вядома, стральба, — усміхнуўся Траян.

— Вядома. Тым больш, што ў стральбе з пісталета вы выступалі яшчэ i асобна.

— Каго яшчэ вярбуеце?

— Вядомых спартсменаў.

Траян зноў перапыніў:

— Былых...

— Былых, — ціхім, бясколерным голасам пацвердзіў незнаемы. — I плаціць збіраемся адпаведна ix тытулам i заслугам. Вам — калі пагодзіцеся — за кожны від асобная плата.

Траян гмыкнуў.

— Я разумею вашу іронію, — азваўся незнаемы i дадаў: — Я некалі вучыўся з вашым сынам. Нават адноечы быў у вашай хаце.

— Хто толькі не быў у нашай хаце, — Траян зірнуў у бакавое люстэрка, — i на дачы...

— Вы продалі яе?— спытаў незнаемы, напэўна ведаючы, што дачы ўжо няма.

— Вы добра інфармаваны, — усміхнуўся Траян. — Прадаў. Жонцы трэба было ставіць помнік.

— А што сын?

— Вы ж сабралі ўсе звесткі. Нашто пытацца? — Траян паглядзеў у вочы незнаёмага: — А што робіце вы?

— Ну...— пачаў незнаемы.

— Зараз вы мне будзеце гаварьщь пра малое прадпрыемства, пра сумесную фірму, пра аперацыі на біржы. Ніхто з людзей з грашмі ніколі не адказаў мне канкрэтна: у мяне вытворчасць аўто, станкоў, гузікаў — урэшце. Ды хаця б „бюстгальтеров на меху”.

— Прабачце...— працягнуў незнаемы.

— Гэта Маякоўскі. Непапулярны сёння аўтар.

— Вы яго любіце?

— Не, у мяне іншыя літаратурныя прыхільнасці. Проста — згадаў.

— Давайце вернемся...

— Да нашых бараноў?

— Так. Заробкі ў вас, здагадваюся, выпадковыя.

— Зараз пашанцавала.

— А што з эксперыментальным цэхам?

— Вы ж ведаеце...

— А былыя вучні?

— На ролю настаўніка я ніколі не набіваўся. Проста быў начальнік цэха.

— Але якога! — шчоўкнуў языком незнаемы.

— Чулі?

— Яны цяпер там грошы грабуць лапатай, — амаль з дакорам канстатаваў незнаемы.

— Дай ім Бог, — глуха адгукнуўся Траян.

— Чытаў нядаўна інтэрв’ю вашага наступніка.

— I што?

— Ён чамусьці не згадвае вас.

— Рэч у тым, што я толькі шараговы інжынер, для духоўнага i інтэлектуальнага настаўніка імя непрэстыжнае. Да таго ж на заводзе мяне некаторыя лічылі спартсменам, які, блазнуючы, падаўся ў вытворчасць, а спартсмены лічылі, што я з глузду з’ехаў, вызначыўшыся са сваёй „прафарыентацыяй”. Ну, a вынаходніцтва сваё я не запатэнтаваў...

— I цяпер з яго карыстаюць іншыя?

Траян маўчаў.

— A чаму, з вашымі званнямі, не пайшлі ў які камітэт?

— Нават калі гэта быў спартыўны камітэт, трэба было мець чырвоную кніжачку.

— Вы кніжачкі не мелі?

— Не хацеў.

Траян азірнуўся на „БМВ”, што кіравалася за імі:

— Тут мне трэба збочыць.

— Сваю візітную картку я вам пакіну. Падумайце, — незнаемы крануў дзверцы машыны.

— Не, лепш так — вы са мной ні пра што не гаварылі, я вас ніколі не чуў i не бачыў. Так больш надзейна.

— Чаму? — рука незнаёмага застыла.

— Маю вопыт. Поспеху вам. — Траян зачыніў дзверцы i націснуў на старцёр.

Наступны ўладальнік новабудоўлі быў акуратны, дагледжаны, выхавана-ветлівы: „Кавы ці гарбаты?” Грошы ён аддаў у прыгожым канверце з мелаванай паперы.

Сімпатычная гаваркая кабетка таксама разлічылася адразу, прапанавала Траяну келіх гарэлкі i вельмі здзівілася, калі ён адмовіўся. „За рулём, за рулём”, — адмахнуўся ад яе Траян.

Заставаўся апошні візіт. Трэба было заскочыць да кліента ў ягоны офіс. Заказчык не аддаваў доўг месяцы ca тры. Сёння яны дамовіліся на дзве гадзіны. Траян доўга тыкаўся, каб развярнуць аўто, даў добрага кругаля, аднак урэшце трапіў у расчыненую браму. Выйшаў з машыны i каля пад’езда клацнуў зубамі. Код, раней яго не было. Траян хацеў быў чакаць якога тутэйшага мяшканца, а потым перадумаў, знайшоў у машыне зашрубку i павярнуў яе ў адтуліне замка: дзверы расчыніліся.

— Як вам удалося ўвайсці? — гарэзліва спыталася сакратарка.

— Спосабам авантурыстаў i крымінальнікаў,— суха адказаў Траян.

— Пачакайце, ён зараз вызваліцца, — сакратарка выразна кіўнула галавой у бок масіўных дзвярэй.

Траян зірнуў на гадзіннік — пайшло на трэцюю.

Урэшце з тых масіўных дзвярэй выйшаў гаспадар офіса. Падобна, у кабінеце ў яго нікога не было. Быў заняты ці проста хацеў, каб „чала-эк” пачакаў?

— Прашу.

— Дзякуй. Я толькі за грашмі.

Гаспадар знік за дзвярыма і, вярнуўшыся, паклаў грошы на стол сакратаркі.

Траян машынальна ўзяў паперкі. Зверху ляжала пяцідаляравая купюра. Нечакана для самога сябе Траян ляснуў паперкай аб стол:

— Міль пардон, месье, — ён весела глянуў на гаспадара, — гэта вам: на гарбату i на швейцара.

Траян зухавата бразнуў дзвярыма кватэры-канторы. I тымі самымi — з кодам — таксама.

Траян амаль падсвядома руляваў да могілак.

Астры ў гандлярак ён выбіраў белыя i светла-жоўтыя, іглістыя. У ix быў пах восені i тугі. Потым прыдбаў яшчэ i светла-ружовыя. Колер маладосці. А яна заўсёды была маладая. I пайшла з гэтага свету маладая. І прыгожая. Пайшла нечакана. Раптоўна. Hi быта сурочылі яе.

Яна не ведала ўзросту. Як быццам прыпынілася недзе на дваццаці пяці. I сышла — ў вечнасць, у вялікае „ніколі”, вонкава так i не пачаўшы набіраць гады.

Белы мармур, бела-ружовы медальён. Жоўтыя астры ён завязе дамоў, паставіць у яе любімую сінюю вазу. Тут пакіне белыя i ружовыя.

Ен глядзеў на медальён. У яе вочы. Таямнічыя вочы.

Таямнічая істота.

Ён ніколі не імкнуўся яе разгадаць. Ён ведаў, што загадкі маюць ваблівую, мройлівую іррэальнасць, разгадкі выяўляюць грунт рэальнасці.

Траян вызнаваў узвышаныя адносіны да жанчыны. Ніколі i нікому пра тое не казаў. У мужчынскіх кампаніях, калі гаворка набывала непрыстойна-гарэзлівы кшталт, звычайна, сядзеў моўчкі.

Яго ж i тую, што глядзела з медальёна, аб’ядноувала нейкая лірычная ісціна. Нават цяпер, калі яе не было побач з ім. Яны не былi рабамі відавочнасцяў. Кожны беражліва трымаў сваю ахоўна-неахоўную прастору, дзе ёсць свае недатыкальныя трывогі i свае надзеі на прыхільнасць сусвету, дзе перакрыжоўваюцца факты i ўчынкі, дзе жыве памяць пра агульныя i заўсёды асобныя вясновыя вечары, пра сонечную яву зімовых дзён, пра жнівеньскія зарапады...

Траян глядзеў на медальён... Сын падобны да яе. Тыя ж вочы. Той жа выраз твару. Сузіральнік. Мройлівы, адстаронены. Як i яна. Музыка. Як i яна.

Траян ехаў у горад. Незаўважна для сябе выехаў да базара. Ён не любіў кірмаш i не любіў тлумныя вуліцы вакол яго. Зусім нельга праехаць. Затор. Траян трохі апусціў бакавое шкло i пачуў мелодыю, знаёмую, як адбітак уласнага твару ў люстэрку. Кларнет выводзіў ноты высока i весела. «Вішнёвы сад”. Адзін ca шлягераў той пары, як яны пазнаёміліся з Марынай. Пазнаёміліся на танцах. На нейкай студэнцкай вечарыне.

Спачатку хадзілі на канцэрты i ў тэатры. У кіно. Потым яна стала прыходзіць на спаборніцтвы. Глядзела толькі чыста джэнтльменскія віды: фехтаванне i конныя скачкі. На спатканнях крыху злавалася: ён трымаў жорсткі рэжым i а дзевятай гадзіне вечара пачынаў пазіраць на гадзіннік. На танцах злаваўся ён: які-небудзь чувак так i лез запрасіць красуню з таліяй Джыны Лалабрыджыды.

Траян зірнуў на кларнетыста: высокі, хударлявы, акуратна апрануты, каля ног кепка з мятымі паперкамі. Да ix не стасавалася слова „купюры”. У абліччы музыкі было нешта знаёмае. Юрась? Ён нейкі час граў ці то ў аркестры Эдзі Рознера, ці то Лундстрэма.

Траян асцярожна пасігналіў i махнуў рукой. Кларнетыст неахвотна падняў кепку, але падышоў.

— Сядай! Хутчэй! — Траян адчыніў дзверцы машыны

— А, мне няма чаго губляць! — Юрась сеў побач з кіроўцам.

— Запрашаю на абед, — нечакана нават для самога сябе вырашыў Траян.

Юрась уважліва паглядзеў на кіроўцу „Волгі”:

— Чэмпіён?

— Экс.

— Усе мы „экс”, — паспакайнеў Юрась.

— Дзе цяпер добра гатуюць? — спытаў Траян.

— У „Максіма”, у Парыжы, — хмура паглядзеў на цацку блазна-весялуна, што павольна пагойдвалася на ветравым шкле, Юрась.

— Далекавата, — усміхнуўся Траян, — i я не ў смокінгу. — Ты што, сапраўды?

— Жалезна.

— Я не п'ю, — пацягнуўся да ручкі дзверцы Юрась.

— Я — таксама. За рулём. Я ж спытаў, дзе добра гатуюць.

— Ты жартаўнік. Знайшоў, у каго спытаць. Я ўвогуле не еў дні са два.

— Маеш рацыю. Тым больш — едзем.

— Куды?

— Было адно месцейка гадоў восем таму.

— Hi што сабе перапынкі ад абеду да абеду.

— А ты як думаў, — спакойна пагадзіўся Траян.

Кавярня ў гатэлі была невялікая — пакой-ліхтар, толькі адна сцяна, з трох бакоў — вокны-эркеры. Сінія аксамітавыя шторы.

Траян паклікаў афіцыянта.

— Піць мы не будзем. Паесці хочам у смак. Як кажуць, як у лепшых дамах Ландона i пасляваеннай Жмерынкі. Баксы пойдуць?

— На „ўра”.

Кларнетыст з задавальненнем выцягнуў ногі ў зношаных красоўках.

— Слухай, чэмпіён, а з якое нагоды дабрачынны баль? Я ўсё прыкідваю, дзеля чаго я спатрэбіўся?

— Зараз растлумачу. І буду гаварыць праўду i нічога, акрамя праўды.

— Ну, мы ж не ў судзе.

Траян глядзеў у вакно на дрэвы i высозныя дамы, падобныя на скалы.

— Не, дзякаваць Богу. Адразу табе скажу: спавядацца не буду. Проста пасядзім, пагаворым. „О бурных днях Каваказа, о Шиллере, о славе, о любви”.

— А ты начытаны, чэмпіён.

— Гэта жонка ў мяне была начытаная.

— Разышліся?

— Яна мяне кінула. Я ад яе цяпер ехаў. З Паўночных могілак.

— Даруй...

— Чаго цябе запрасіў? Яшчэ i таму... Быў неяк момант. Зіма. Халадэча. Я пацёгся на базар. Сын у ад'ездзе. Яе ўжо не было. Страшэнна хацелася есці. Прайшоўся па радах. Вытаптаўся да рыбных радоў. „Салодкая рыба макрорус!” — раўла гандлярка. „Салодкая рыба макрорус!” Потым я чытаў у крамах: макрурус, яшчэ нешта. Так i не ведаю, як тая салодкая рыба дакладна завецца. Не купляў яе. Не ведаю смаку. А тады палічыў свае пенёндзы. У мяне хапіла б толькі на хвост гэтай рыбіны. Спрабаваў я тады круціцца, нешта падрабляць, нешта прадаваць. А як ні круціся, паскуднае адчуванне, што я — здаровы мужык — не магу нават пракарміць сябе. Ведаеш...

— Ведаю... — глуха азваўся кларнетыст.

— А тым днём, холад страшэнны, на бензін грошай не было, прызвычаіўся ў машыне апранацца легка, пакуль дацёгся да таго базара, акалеў, як бадзялы сабака. I потым доўга мне чуўся голас вясёлай кірмашовай бабы: „Салодкая рыба макрорус! Салодкая рыба макрорус!”

— А як зараз? — кларнетыст старанна пражоўваў мяса.

— Менавіта зараз, — Траян зрабіў націск на другім слове, — я амаль што Крэз. Ну, ва ўяўленні былога сярэдняга саўслужа. Убачыў цябе i згадаў тую рыбу. Салодкую...

— Шабашыш? — ціха спытаў кларнетыст.

— Угу, — гмыкнуў Траян.

— А я нічога не ўмею. Ды i рукі... Ці змагу граць?

— Нават каб i не баяўся. Канкурэнцыя, не праб'ешся.

— Слухай, ну, я — статыст. А ты ж... Чэмпіён... А хто потым?

— Ва ўсіх іпастасях я патрэбны толькі крымінальнікам.

— Сапраўды,— нібы ўзрадаваўся кларнетыст,— стральба, фехтаванне.

— Ну, фехтаванне сёння мала каго цікавіць. Дзе цяпер шляхетныя дуэлі?

— Затое стральба!

— Затое! — Траян зноў паглядзеў на дрэвы i будоўлі-скалы за вакном. — Самае смешнае, ці самае сумнае, я заўсёды пасмейваўся: улада грошай, капіталісты. Гэта ж прапаганда, дурны сацыялагізм. А цяпер я гатовы ўзяць аўтамат. Дурны, саплівы, нахабны кныр — гаспадар. Hi розуму, ні ведаў. Толькі нахабны спрыт. Толькі мяшок грошай.

Траян пакруціў у руцэ фужэр з мінералкай:

— Часам нават думаю: добра, што мая Марына не дажыла...

— Гомо савецікус?

— Гомо лібер, — Траян пашукаў слова i знайшоў: — Я ж мушкецёр. Ці, так скажам, вандроўны рыцар. Турніры, дуэлі. Хай сабе турніры думак. Але ж не чыкі-брыкі бухгалтараў. Траншы, дэбеты, крэдыты... Усе ад мяне хочуць атрымаць па экстра-класе i задарма. Гэта формула катастрофы: першы мільён — абавязкова нарабаваны.

Кларнетыст уздыхнуў:

— Давай есці. Столькі смакаты.

— Самая б пара выпіць, — скрыгатнуў зубамі Траян.

— Не, не п'ю, — спалохана падняў рукі кларнетыст.

— I я не буду, — спакойна пацвердзіў Траян. — У мяне быў сябар. Памёр ад інфаркту. Усё радаваўся: грамадства адкрытых магчымасцяў. Сам ён вясковы быў хлопец. Доктар навук. Таленавіты чалавек. Сыну ягонаму толькі чатырнаццаць. Баюся, што ў нашым грамадстве „роўных” магчымасцяў вышэйшай адукацыі ён не атрымае.

— А твае... — Мой сын паспеў праскочыць. Скрыпач. Калi пашчасціць на конкурсе, будзе кантракт. А пакуль... Знайшоўся спонсар...

Усё ж...

— Усё ж...

— А што б ты хацеў для сябе?

— Волі i грошай. Сядзець бы на палубе, хлябтаць віно, а ўвечары — дамы... Таксама класік жартаваў...

— А сур'ёзна? — кларнетыст еў ca смакам, віданочна расцягваючы слодыч уцехі.

— Не хачу нічога сур'ёзнага.

Кларнетыст уважліва паглядзеў на Траяна:

— У цябе каманда ці сам шабашыш?

— Па-рознаму.

— Нехта пратэжыруе?

— Гэта ўжо камерцыйная таямніца, — усміхнуўся Траян.

— Ды я ўсё роўна нічога не ўмею. Раней бы гурток які вёў, на вяселлях прыладаваўся б...

— Дык вяселлі, здаецца, i цяпер бываюць.

— Там свае весялуны.

— Зразумела. Ведаеш, вазьмі рэшту ад абеду сабе, — Траян працягнуў грошы.

— Ты што, канчатковы вар'ят?

— Магчыма.

— Слухай, а дзе мы сустракаліся?

— У Біга. Там былі i рэжысёры, i каскадзёры, i мастакі... Kaгo там толькі не было. Дзе ён? Біг?

— Даўно з’ехаў у Амерыку. Не люблю гэты рай, — сумна прамовіў кларнетыст.

— Быў?

— Не. Аднак i не хачу. Хіба што падрабіць там. Але стары дыксіленд там таксама не ў фаворы.

Да кларнетыста падышоў афіцыянт:

— Прабачце! Наведвальнікі заўважылі ваш інструмент.

— Ну, i што ? — чамусьці натапырыўся кларнетыст.

— Ці не сыграеце што-небудзь?

— Рэтра ці сённяшні хіт? I хто i колькі будзе плаціць? — дзелавіта спытаў спадарожнік Траяна.

— Вось — замоўленыя назвы, вось — грошы, — афіцыянт аддаў папяровую сурвэтку i купюры.

Кларнетыст усміхнуўся:

— Які ў мяне сёння дзень! Падазрона шанцуе!

Ён дастаў інструмент з футарала.

І музыка зноў паклікала ў вішнёвы сад, у вясновы дзень. Траян памятаў, што танчыць пад гэтую музыку было не вельмі зручна: складаны, мешаны рытм, фіярытуры кларнета, што былі прызначаны выключна да саліравання, а не для танцавальнага акампанементу. Але музыка молада, звонка выяўляла вельмі канкрэтныя, гарэзлівыя вобразы. Траян не памятаў слоў, ды, папраўдзе, ніколі не ведаў ix, помнілася толькі: вішнёвы сад у вішнёвы дзень. Сад у квецені, але зусім не чэхаўскі вішнёвы сад, з якога кпіў арыстакрат Бунін: дзе вы бачылі, каб у дваранскай сядзібе такі практыцызм! Гэты вішнёвы сад не ведаў элегічнай тугі, смутку, роспачы. Ён лёгка i радасна цвіў, жыў сённяшнім днём, вясновым, сонечным, ясным. Гэты сад жыў імгненнем. I гэтым імгненнем жыў кларнет...

— Цябе падвезці дамоў? — спытаў Траян кларнетыста.

— Ну, калі ўжо дабрачынная акцыя, дык да канда!

На развітанне кларнетыст праспяваў рэчытатывам: — Чао, бамбіно, чао! Дзякуй! I няхай табе прысніцца графіня дэ Монсаро!

Траян прыветна памахаў рукой.

Траян расчыніў дзверы сваёй кватэры. Ён любіў яе, сваю, ix з Марынай, хату. Супакаяльна пасвечвалі карэньчыкі кніг, упэўнена займала сваё месца піяніна, вартавалі прастору шпагі ў похвах, зелянела бярозка ў вялікай кадцы.

Яго ахоўная зона... Не толькі як прастора фізічная... Як месца, дзе ён, Траян, існаваў не толькі ў сваей рэальнай біяграфіі, не толькі ў рэальным часе, a i ў часе прымроеным, у фактах гістарычнай сымболікі: гэтых шпагаў, бронзавых i парцэляновых ваз, скарбоначак, у якіх — срэбныя i залатыя бразготкі Марыны. У фактах і думках, што назбіраліся на кніжных паліцах i пра якія ён не мысліў, аднак адчуваў нейкім падсвядомым, невыслоўленым чуццём.

Траян выняў канверты з грашмі, кінуў у шуфляду, потым з аднаго дастаў некалькі купюр i паклаў у партманэ. Шуфляду зачыніў на ключ i паклаў яго на ўмоўнае месца: каб ведаў сын.

Потым Траян адкаркаваў адну з дзвюх запаветных бутэлек французскага шампанскага — з гадоў жорсткага спартыўнага рэжыму захаваў звычку да лёгкіх напояў, толькі зрэдзьчасу ўжываў каньяк i гарэлку. Потым ён дастаў з пустота халадзільніка кавалак падшэрхлага сыру. Больш у хаце нічога не было, нават хлеба. Аднак Траян не пайшоў у краму. Ён сеў у свой улюбёны фатэль, наліў шампанскага i дробнымі глыткамі адпіваў шыпучую, тонкага смаку вадкасць.

Маленькія радасці звычайнага існавання. Яны выпаўзлі апошнім часам на першы план, ухапілі за горла — ўчэпіста, нахабна. Але тут, у яго цытадэлі, у створаным ix з Марынай фантазіяй свеце, яны былі не ўладныя. Пакуль.

Да адзіноты Траян прызвычаіўся. Ацаніў яе перавагі. Не проста самота — незалежнасць. Свой, адасоблены свет. Не віртуальны, як сёння модна ўяўляць, а пазачасавы, крыху старасвецкі.

Траян паглядзеў на празрыстую вадкасць у празрыстым келіху. Багемскае шкло. Прыгожа. Ён любіў прыгожыя рэчы, прыгожых людзей, прыгожыя мясціны. Прыгожых жанчын...

Траян уважліва паглядзеў на партрэт Марыны. Рабіў яго знакаміты мастак. На тую пару, як яшчэ не быў вядомы. Гэты чалавек ведаў Марыну да таго, як пазнаёміўся з ёю ён, Траян. Мастак угледзеў у Марыны тое, на што ён, муж, раней не зважаў. Знак самоты, тугі. Ці была яна шчаслівая за ім? Ці быў шчаслівы ён? Яна была яму патрэбная... Нават успаміны пра яе неабходныя яму...

Аднак адзінота мела сваю акрасу. Што не мела ніякай акрасы — яго бездапаможнасць перад абставінамі. Як гэта казалі? Чалавек трапіў пад кола гісторыі. Калі такое чытаеш, уяўляецца нішчымны чалавек — з ім інакш i не можа адбывацца. Калі адчуеш на сваім карку, як тое кола пачынае прыціскаць i пляжыць, дык будзеш крычаць пра несправядлівасць i здзек. Хоць крык той i пусты — ніхто не пачуе, ніхто не хоча чуць. Адным яшчэ горш, другім — як выжыць, трэція грабуць пад сябе ўсё, i ты для ix — адыходзячая натура, чалавек мінулага, стары Палкан, перашкода i недарэчнасць. Праўда, ёсць i такія, што гаспадарліва скарыстаюць усё: яго галечу таксама.

Можа, рушыць у вёску? Каму ён там патрэбны — карэнны гараджанін? Чым зоймецца? Земляробствам i жывёлагадоўляй, у якіх ён суцэльны прафан? Ды i там свае кланы, свае групоўкі, свой інтарэс...

... Пустата часу, што яшчэ наканаваны яму, насоўвалася на Траяна. Аднак смак шампані ён адчуваў востра i з прыемнасцю. Як i сваё здаровае, хударлявае, трэніраванае цела. Смак шампані... Маленькія радасці... А яшчэ — „по прихоти своей скитаться здесь и там, дивясь божественным природы красотам, и пред созданьями искусств и вдохновенья, трепеща радостно в восторгах умиленья...” Здаецца, так. Для Траяна недасяжныя прыхамаці. Расчараваным дэндзі былых часоў лёс падкідваў спадчыну... Хоць не ўсім... Аўтару гэтых радкоў не пашэнціла.

Ён, Траян, не геній. Колькі яшчэ камінкоў закажуць экс-чэмпіёну? Дзякуй Хведару, былому суперніку, знайшоў, навучыў. Не, свет не толькі паскудны. На белым свеце жывуць не адно яго былыя вучні i падначаленыя, не толькі яго былыя начальнікі, што сёння ўжо робяць выгляд: не ведаю, не чую, упрыцён не бачу.

Траян выняў з кішэні пашпарт. Зірнуў. Нарадзіўся... ў лета Божае... Дата маласуцяшальная. На працу яго не возьмуць. Толькі шабашка. Траян дастаў кветкі. Калі разлічыцна за ўсе паслугі, набыць самае неабходнае, на нейкі час грошай хопіць. Ну, a дзяржаўная міласціна — хіба на хлеб з вадою. Але ж ён не айцец-пустэльнік. Неяк па тэлебачанні выступала расейская дзяячка, выратавальніца з вузкімі вочкамі i фрызурай, што голае калена, дык яна запалярным людзям раіла збіраць грыбы i ягады. Праўда, ён не ў Расіі i не за Палярным кругам...

Можа, паспрабаваць жыць імгненнем? Сённяшнім днём? Сённяшнім днём Траян быў задаволены. Пакараў несправядлівасць, атрымаў заробленае, дапамог адрынутаму. Аднак ён цвёрда ведаў, што наступным разам яму “ўкінуць” як мае быць, папаўзе, калі застанецца жывы, на лапах. Заробкі гэтыя часовыя. Граць на кларнеце ці гармоніку ён не ўмее. Ды i ці пададуць? Ён умеў рабіць... Любіў сваю працу... Знаходзіў, вынаходзіў, уводзіў, як кажуць, у эксплуатацыю. Ён умее класці коміны, рабіць рубанкам... Страляць з пісталета, ружжа, аўтамата. Ды i шпагі не выракся. Дзе-небудзь у часы Генрыхаў-Людовікаў быў бы не апошні шэвалье. Ды i на сваёй зямлі шпага i шабля цаніліся ў сваю пару. Ды i ў сваім цэху (эксперыментальным, як любілі ўсе падкрэсліваць) быў не лішні... Але ж эксперыментальны цэх застаўся сам па сабе, а ён сам па сабе. Кінуцца куды ў інстытут? Там свайго старэчага халусця хапае.

Зазваніў тэлефон. Траян не варухнуўся. Толькі глытнуў з келіха, зноў з асалодай разглядаючы ўзор багемскага шкла. Потым падышоў да паліцы ў суседнім пакоі, узяў наўздагад пласцінку. Магнітафонныя касэты, дыскі Траян не чапаў, бярог для сына. Пласцінка плаўна апусцілася. Шапэн... Вальс... до дыез мінор, твор 64, № 2. Яшчэ вальс... Mi мінор... Гукі, ад якіх знаёмыя рэчы набывалі іншы сэнс. Нешта адчайна разбуралася, але з гэтага ўзнікалі гарманічныя бліскавіцы, усё было поўнае судачыненнямі i адпаведнасцямі музыкі са знешнім, акаляючым светам. Траян доўга сядзеў у крэсле i слухаў, а потым, не запальваючы святла, у прыцемках кінуў падушку i коўдру на канапу i моцна заснуў.

Раніцай прачнуўся, калі было ўжо светла, i ад таго, што гадзіннік паказваў пачатак восьмай гадзіны, i ад таго, што выпаў снег. Траян не мог бы растлумачыць, як тое адбылося, але адчуваў — на вуліцы светла, чыста, бела ад снегу.

Ён выпіў моцнай кавы з рэштай сыру. Узяў пісталет — імянны. Зірнуў на вуліцу — машына стаяла на месцы.

Снег падаў, падтаваў i замярзаў зноў. Галалёдзіца, але Траян не надта турбаваўся, ён нядаўна намяняў шыны, i таму „Волга” кацілася нібыта па чыстым асфальце.

Так бы ехаць, ехаць — i ператварыцца ў касмічны пыл, пераскочыць мяжу быцця i небыцця. Быў чалавек — i няма. Растаў. Распаўся на бясконца малыя i бясконца нейтральныя часцінкі. Знік — i ўсё. Hi хаўтурных маршаў, ні ўсхліпаў жанчын — хто-небудзь знойдзецца слязу пусціць. Ні выдаткаў на... як гэта ўрачыста завецца? — о, рытуальныя паслугі. Слова „рытуальныя” прысутнічала тут дарэчы.

Траян накіраваўся на Брэсцкую шашу: на кальцавой там такія круцялі, што з якога маста машыну можа знесці быццам трэску Потым даішнікі i следчыя тое, што застанецца ад экс-чэмпіёна Траяна i яго аўто, назавуць фрагментамі машыны i цела. Вясёленькая назва -— фрагменты!

Траян націснуў на старцёр. Зараз ён выскачыць на „алімпійскую трасу”.

У Траяна не было жадання перагортваць у думках старонкі свайго жыцця. Было толькі адчуванне паслухмянасці руля, машыны i спакойнай упэўненасці трэніраванага моцнага цела. Вось за гэтым паваротам будзе зручная развязка дарогі, высокі мост, адпаведны рэльеф. Траян адчуваў, як неўзабаве выпадзе з часу яго зямная абалонка. А душа недзе выправіцца на вечнае блуканне, не сустрэўшыся з Марынінай... Бо яе паклікалі з Вышэйшых Сфер, а ён збіраецца ў пазасветнае вандраванне самахоць...

Траян націснуў на старцёр. Сто дзесяць, сто дваццаць, сто пяцьдзесят... Што гэта? Нешта ці нехта на шашы? Траян інстынктыўна збочыў направа i стаў скідаць хуткасць. Урэшце машыну вынесла на ўзбочыну, Траян рэзка тармазнуў. На шашы па курсу аўто стаяла дзяўчына. Траян адчыніў дзверцы, каб аблаяць вар’ятку, але яна тут жа ўскочыла на сядзенне побач з ім.

Дзеўка — па-дзіцячы даўгалыгая i нязграбная, з пасмамі даўно не мытых валасоў, у скураной куртцы i нейкім скураным шматку, што меўся, мабыць, выконваць ролю спадніцы.

— Ну, што, куды паедзем? — качнуўшы сваімі патламі колеру хмары, спытала дзяўчо.

— Мне здаецца, каб цябе добра адлупцаваць, далека ехаць не трэба.

— Ну, чаго так? — яго неспадзяваная спадарожніца паспрабавала пакласці галаву на Траянава плячо.

Траян зірнуў на яе: нават „баявая расфарбоўка” не магла дадаць ёй гадоў. Пятнадцать — шаснаццаць — не болей.

— Ты чаму не ў школе?

— Я з пэтэвэ.

— Тым больш.

— Не цікава, — дзяўчына паспрабавала зрабіць наступны манеўр, як ёй здавалася, неадбойны. Яна дастала цыгарэту i закінула нагу за нагу.

Траян злаваўся. Спакушальніца з дзіцячага садка. Хаця цяпер, здаецца, гэта модна...

— Ты, дзеўка, хаця трохі падрасла б.

— Я i так ужо старая. Семнаццаць год.

— Пенсійны ўзрост, — Траян скінуў яе руку са свайго пляча.

— Нармалёвы, — пераконана абвясціла нечаканая спадарожніца.

Траян глядзеў на дарогу: ну, вось, пан Лёс i пані Удача не маглі ўжо лепшую партнёрку яму падшукаць для трагіфарсу. Дурата!

— Значыць, дзяўчынка, адзінае, на што ты можаш спадзявацца, я цябе давязу да прыпынку гарадскога транспарту.

— Які ты злосны, хлопец.

— Ведаеш, я не буду аспрэчваць відавочнае...

— Не ўрубаюся, нешта цёмна гаворыш...

— Я, безумоўна, не хлопец, але маралі чытаць табе не буду...

Дзяўчына хуценька ўставіла:

— Вось i выдатна, а што не шчанюк — дык больш надзейна.

— Ты дарэмна час губляеш. Грошай у мяне няма.

Спадарожніца недаверліва зірнула на Траяна:

— Брэшаш.

— Пакінем на сумленні бацькоў тваю невыхаванасць, — пачаў цырымонна Траян.

Дзеўка прысвіснула:

— Яны не ведаюць, што гэта такое.

— I ты таксама, — стомлена адказаў Траян. Ён адчуваў, як халодная, зорная, празрыстая, як багемскае шкло ягоных келіхаў, вечнасць сплывала ў недарэчных словах выпадковай сустрэчнай. Замест свету вечных каштоўнасцяў i найважнейшых сутнасцяў ён бабахнуўся ў дурное здарэнне, з якога трэба было як мага хутчэй вызваліцца.

— Паслухай, — спакушальніца паспрабавала зыркнуць на яго намаляваным вокам, — я дорага не вазьму.

— Дзяўчынка, я не люблю нічога таннага. А купляць... Траян шукаў слова...

— Каханне? — борздзенька падскочыла дзяўчынка.

— Якое тут каханне...— Траян зморшчыўся.

— Так усе гавораць, — пераконана вымавіла пэтэвушніца.

— Не ўсе, — з прыкрасцю адсунуўся ад назолы Траян. — Ты дзе жывеш?

— На Захадзе. I бацькоў цэлы тыдзень не будзе.

Траян моўчкі разварочваўся на аб'езд. Дзеўка несла нейкую лухту. Ён моўчкі круціў руль.

— Можна я ўключу радыё? — дайшло да яго свядомасці пытанне неспадзяванай спадарожніцы.

— Не.

— Чаму? — зноў паспрабавала какетаваць дзяўчына.

— Таму што я не хачу, — хмура адказаў Траян. Паскудніца! Гэтая дзявуля перакрыжавала ўсе яго планы. Няўжо ў тых Высокіх Сферах не маглі яму падкінуць для такой ролі кагосьці больш цікавага? А можа, гэта класічны варыянт — танная прыдарожная дзеўка? Ты раздумаўся пра вечнасць — на табе, лясніся тварам вобзем або i больш просценька фэйсам аб тэйбл, як галёкалі сынавы сябры.

— А чаму ты не спытаеш, як я апынулася адна сярод поля?

— Мне гэта нецікава.

— Няўжо вам усёроўна — жывая я буду це?

— Даражэнькая, ты памыляешся, я зусім не з таварыства па выратаванні малых распусніц.

— Ну-у-у, — цягнула дзяўчына.

— Ты мне перабіла важную справу. Экзістэнцыяльна важную.

— Што-о-о? — вырачыла вочы спадарожніца.

Траян не адказаў. Ён думаў пра тое, што калі б замест малой распусніцы з’явілася чароўная дама, ён не ацаніў бы момант. Ён ніколі не ўмеў i не спрабаваў жыць імгненнем. Свята імгнення, ніяк не датычнае да астатніх звёнаў жыцця, не хвалявала яго. Ён мог шанаваць імгненне, калі яно мела прэлюдыю i было разлічана на працяг.

Дзяўчо тымчасам разглядала сябе ў люстэрка.

— Слухай, чмур, я ж клёвая дзеўка, а ты надзьмуўся, як індык.

— Не ацаніў. Ты не разлічыла. — Траян не слухаў яе. Прыкідваў, дзе яму прыпыніць машыну, каб гэтай аматарцы любоўных прыгод было не вельмі далёка тэпаць да прьшынку гарадскога аўтобуса, а яму — мець магчымасць збочыць з галоўнай магістралі.

— Прыехалі, — Траян адчыніў дзверцы. — Некалькі метраў — i ты каля прыпынку.

— Жартуеш, — адкінулася на спінку сядзення дзеўка.

— Не жартую. У мяне i без цябе клопату хапае. Ты вось гэта бачыла? — Траян паказаў ёй пісталет.

— Разумею,— перапапохана прамовіла дзеўка i выляцела з машыны.

Траян паехаў далей.

Каля рэдкага сасонніка Траян прыпыніўся, дастаў з багажніка бляшанку з цвікамі, прымайстраваў мішэнь да ствала хвоі, дастаў пісталет i не спяшаючыся разрадзіў абойму.

На бляшанцы застаўся толькі адзін след. Усе — „ў яблычка” Задаволены, ён сеў у машыну i ўзяў кірунак да горада.

Пайшоў густы снег.

Вечнасць відавочна пасміхалася з яго, шпурляючы ў ветравое шкло снежныя камякі...

Часоп. «Крыніца”, 1999, 7 — 8(54). У перакл. на рас. мову: часоп. «Нёман”, 2001, № 3.

ОКЭЙ!

Маналог дзейнай асобы кірмашовага часу

Я адчыню дзверы ў дваццаць першае стагоддзе. У Трэцяе тысячагоддзе. Пхну гэтыя дзверы левым чаравікам. У фірмовым абутку. Сорак чацвертага памеру. Зусім нармалёвы памер для майго росту: метр восемдзесят сем. Увогуле — фактура зусім не зганьбіла б вокладку „Плэйбоя” ці яшчэ якога прыстойнага альбо не вельмі выдання. Круты хлопец. Супермэн. I галава — не качан капусты. У школе я, праўда, з траякоў не вылазіў, паступаў, абляпіўшыся рэпетытарамі. Юрфак неяк прамахнуў — але: на халеру мне тая юрыспрудэнцыя! На нашай глебе што Шэрлак Холмс, што Эркюль Пуаро даўно шызануліся б! Не кажучы пра Плеваку ді Коні.

Я не быў дурнем, адразу скеміў, што да чаго. Пракруціў некалькі аперацыяў, што той Напалеон. Сёння — кум каралю. Рахунак за мяжой, у надзейнай краіне. Тут — кручуся, як падпалены. Затое Парыж варты імшы. У прамым i пераносным сэнсе. Дваццаць шэсць гадоў. Малады, перспектыўны, энергічны. Ёсць — галоўнае. Ёсць — грошы. Усё — о’кэй! Каго хочаш пераплюну, каго заўгодна — падстаўлю. Я не Дон Кіхот, гэты сімпатычны ідальга хай сабе натхняе дзівакоў, калi яны засталіся. Або — фарысеяў, якія ствараюць сабе надзейна-рамантычны імідж. Мне ўсёроўна.

Між іншым, я мяняю свой цёмны пад’езд i ўтульную бабчыну трохпакаёўку ў „спальным раёне”, што сёння паспяхова ператвараецца ў „гарлем для белых” (хаця наконт колеру скуры — магчымы варыянты). Дык вось — перамяшчаюся ў хату, дзе код параднага будзе надзейна закадзіраваны, лесвіца надзейна мытая, а праз сценку я не пачую, як чвякае мой сусед.

Чакаю трагароў. Павінны прыехаць праз дзве гадзіны, грузіць мае прычындалы. Але сантыменты, як казалі ў старасвеччыне, не мая стыхія. I не маёй бабкі. Супербабкі, скажу вам. Каб сёння ды яе маладыя гады — ціп-топ мадэлька. Аднак — трымаецца i так. Касметыку чалавечых сувязяў разумее, як найлепшы іміджмейкер. Мой ангельскі — ад яе. Маці падупала пасля ад’езду бацькі. Той заўсёды любіў фасады, вокладкі, адным словам, абгортку рэчаў, ix вонкавы „прыкід”. Сэнс, змест яго не цікавілі. Мая маці таксама, мабыць, прывабіла гэтым. Бабка шастала па замежжы, прывозіла такое-сякое шмаццё, мая маман у сваім імпартовым візажы сярод саўковых элегантак а ля кутюр'е з індпашыву выглядала, зоркай з невядомай зоркі. I хаця бабка набывала транты не ў Дзіора i не ў мадам Шанэль, a ў лаўках „ТАЦІ” i „ТЭКСІ” ды ў розных „Сэкенд хэндах”, дачка яе мела добрую фору перад калежанкамі. Бацька гэта прыкмеціў. Як пазней не пакінуў без увагі беларусачку з-за акіяна, зусім не беспасажніцу, што бавіла час на радзіме сваіх продкаў.

Маці тымчасам выводзіла ў людзі маладых мастакоў і захлыналася нацыянальнымі ідэямі, гарэла на мітынгах, канферэнцыях, розных форумах. Я, зразумела, быў заняты сабой i не заўважыў: ці то матчынай знешнасці не пайшла на карысць творчая i грамадская дзейнасць, ці то панна з-за акіяна мела каларытны настрой i прывабны выгляд незалежна ад грамадскага i палітычнага надвор’я, але - бацька паставіў усіх перад фактам. Якраз на той момант, калі матчыны апекаванцы ўжо не мелі патрэбы ў яе абароне, і замежныя выставы ладзілі, i славу сваю кавалі, i грашмі шамацелі: пахіхікваючы над матчыным альтруістычным наівам. Яе пуцяводныя палітычныя зоркі таксама пачалі мяняць свае арбіты, а на працы прапанавалі змену дэкарацый. Маці разгубілася.

Пры гэтым раскладзе выйграў я. Бабка праз нейкі час зразумела, што дачка наўрад ці скарыстае сваю волю з якой выгадай для сябе i з’ехала на яе жылплошчу.

Я трымаю нейтралітэт. У сямейных трохкутніках, квінтэтах, актаэдрах, розных іншых геаметрычных варыянтах, якія вымалёўвае пан Гіменэй, пазіцыя выгадная. Маці мяне шкадуе, бабка спрыяе, бацька падчас візытаў на радзіму прывозіць канверты з хрумсткімі паперкамі, a ix ніколі зашмат не бывае. І імне фінансава-кананізаваныя амерыканскія хлопцы вельмі падабаюцца. I супраць „еўрыкаў” я нічога не маю. Адно слова — ў мяне ўсё о’кэй!

Пачынаюць, праўда, цікавіцца маім прасперыты мясцовыя амбалы, але я ca сваімі былымі i сённяшнімі хаўруснікамі зладаваў звяз: ну, не тое каб адзін за ўсіх, усе за аднаго. Хутчэй: рука руку мые, калі ён будзе жывы, буду жыць i я. Ну, зразумела, каратэ, дзю-до... Чорны пас мне не патрэбны, аднак паказытаць пятою якое падбароддзе магу. I пісталет маю.

Не вытыркаюся. Сяброў не заводжу. Блізкіх, у кожным выпадку. Машыну прыдбаў, іншамарку, сціплы „опель”. Ёсць колы i вочы не коле. Вось за мяжой... Там можна i хвост распусціць, калі братоў з СНД паблізу няма або якіх старых ці новых рускіх. Прыстойны гатэль, рэстаран — з мясцовай акрасай...

Дарэчы, бабчыну хату добра ўмацаваў — магу аблогу трымаць. На новым месцы давядзецца пачынаць спачатку. А бабчын дом — о! — гэта гібрыд калоніі строгага рэжыму, таннага прыгону i прытулку для састарэлых. Як толькі грымнула прыватызацыя, тут пачаўся такі pyx! Хадзіў міліцыянт з пастарунка, дык кажа: у бабчыным доме крадзяжоў больш, як ва ўсім раёне. Працуе наводка!

На маім паверсе двое дзецюкоў — некалі матку забіў яе хахаль. Бацька атабарыўся ў суседнім пад’ездзе, прыжаніўся, п’янтос: адна звіліна ў галаве, i тая выпрасталася без запатрабавання. Сынкі ягоныя — адзін, здаецца, мой адналетак, яму дваццаць шэсць, другі гады на два старэйшы — час ад часу ідуць на скарбовы, дзяржаўны харч. Адзін адседзеў два гады, потым у скарбовы дом рушыў другі.

Абодва браты разам з суседскім хлопцам Воўкам, што з кватэры літаральна насупраць нашых дзвярэй, гадаваліся ў інтэрнаце. Матка братоў была яшчэ жывая i здаровая, Воўкава матка Бэлка — здаравей не бывае. Выправіўшы дзетак у інтэрнат, яны не сумавалі. Гульбішчы былі чуваць на ўвесь мікрараён, кавалеры хадзілі гуртам, а любошчы заканчваліся звернутымі сківіцамі i лямантам.

Да пэўнай пары Бэлка сварылася са сваей маці, гвалт усчынаўся з самай раніцы. Потым дачка, пакінуўшы сына ад першага шлюбу з маці, з’ехала шукаць шчасця ў Якуцію. Вярнулася адтуль з новым мужам i малым Воўкам. Той не паспеў вырасці — ажаніўся, ледзь не ў дзевятым класе, i яны з жонкай i сваім гадаванцам, як толькі той устаў на ногі, сядзелі дзень пры дні ў калідоры каля сваіх i, зразумела, нашых дзвярэй, на скрыні для бульбы (падобна, заўсёды пустой), i лузгалі семкі. Раз-пораз яны ўчынялі тут мікрараённыя „асамблеі”, на якія сыходзіліся дарослыя бэйбусы — смецце пасля ix трэба было ці не цэлы дзень выграбаць.

Тут мне таксама пашанцавала: да таго часу, як сюды пераехаў, Бэлка выправілася з усімі нашчадкамі на зямлю абетаваную. Неяк, едучы ў ліфце, пачуў, як дзве жачыны, з тых, для каго чужыя справы — крэўны, найвялікшы інтэрас, гаманілі паміж сабой: Воўкава маці вылячылася паблізу Аравійскай пустыні ад астмы, затое выхоўвае разам з сынам унука: нявестка адчула там смак волі, спазнала, што рэальныя прасцягі свету куды як больш прывабныя, чымся на сумных мапах у ненавісным інтэрнаце, a галоўнае, населеныя мноствам мужчын, што маюць хэнцю і, што важна, магчымасць, забяспечыць яе жыццёвыя прэтэнзіі на гістарычным прасцягу даўжынёю ў адну ноч. З гісторыяй у нявесткі былі яшчэ больш складаныя адносіны, як з геаграфіяй, усе гістарычныя катэгорыі знікалі ў яе ў імгненнях быцця.

Тым часам трэцяя хаўрусніца Бэлкі, пасля смерці адной i ад’езду другой квітнела i набывала вагу ў прамым i пераносным сэнсе. Да пад’езда яна пад’язджае не інакш, як на „мерсэдэсе” або „ферары” i калі ёй на вочы трапляецца былая настаўніца яе родненькіх сыночкаў-двоечнікаў, што, падросшы, выявілі немалыя камерцыйныя здольнасці (даляры — марачкі, купіць — прадаць), Антаніда паглядае на яе, гружаную цяжкімі ванзэлкамі, апранутую ў нейкую старызну, як заслужаная капланка Венеры на дурноту аскетызму i інтэлекту. Пра Венеру i інтэлект Антаніда, вядома, уяўлення не мае, роўна як i пра аскетызм, аднак думка яе кіруецца наступным чынам: «Была ты, разумніца, дурніцай, дурніцай i сканаеш!”

Як сканаў, дарэчы, адзін дзівак — бачыў яго заўсёды здалёк: пацёрханая куртачка, старыя джынсы. Аднак пасля яго смерці высветлілася, што ў суседнім пад’ездзе месціўся ледзь не геній — хату яго апанавалі тутэйшыя i замежныя пісакі, бегалі, пыталіся, хто што ведаў пра таго мужыка. A пахавалі яго за кошт царквы. Усе свае карціны ён таксама адпісаў царкве, праўда, там не ведалі, што з імі рабіць: абразы i створанае на біблейскія тэмы забралі, а з астатняга нехта зладаваў выставу — вось тут i пачалося! I грошы, i слава... А кажуць, пры жыцці не меў часам i на хлеб. Шкада, я не ведаў. Можа, i набыў бы што — задарма па сутнасці. Я было ледзь не прыдбаў аўтапартрэт нябожчыка — знайшлі ў хаце яшчэ аднаго небаракі, што з’ехаў на хлябы да сястры. Усё хадзіў — збіраў недакуркі. Дык вось — я ўхапіў быў той партрэт. Ажно прыгледзеўся да твару мастака — не, глядзець яму ў вочы: звар'яцееш. А я прагну жыцця дзейснага, але спакойнага. Па поўнай праграме. На халеру мне гэты жывы дакор? Я вазьму ўсё пры жыцці i пакутаваць не буду! Не хачу! У мяне ж усё наперадзе!

Аднак што мае згрызоты! У вялікай роспачы была цётачка-суседка. Пра яе суседкі-ўсяведкі гаманілі: мела хобі, усё выходзіла замуж, разоў пяць ці сем. Кожным разам — у белай сукні, з флёр-д'аранжам. Дык вось яна ледзь не рвала на сабе валасы: такі жаніх быў! A меў жа да яе ўвагу! Роспач яе крыху збіў шлюб-рэванш яе дачкі — пайшла ў замужжа ў замежжа!

А вось я пакуль не вырашыў для сябе канчаткова — застацца тут ці падацца ў Новы ці Стары, як цяпер кажуць, цывілізаваны Свет. На сваёй глебе ты — гаспадар. Аднак трэба гэты цалік i ўзараць, i ўлагодзіць, i дагледзець. A калі яшчэ той ураджай! Там — гатовая ралля. Затое трэба заняць месца на ёй, прэтэндэнтаў хапае. Хіба паўтарыць шлях бацькі i той суседчынай дачкі: знайсці бяскроўную ахвяру сваіх памкненняў. Прыкольны шлюб! Знайшлася б i для мяне якая амерыканачка.

У мяне ўсё распланавана i прадугледжана. Не люблю стыхію. Вырашыў вось зладаваць сабе рэлаксэйшн, не якое-небудзь рэкламнае фу-фу: Кіпр або Турцыя. Паехаў у краіны Скандынавіі, Гішпанію i наастатак — у Дойчланд. Дык у тым Дойчландзе мяне так прыхапіла: якое там вандраванне па Гарцы, замест зімовай ці восеньскай казкі: пярун, паводка i гэтак далей. Ледзь ca сваёй Шэнгенскай візай выкіраваўся ў хрэстаматыйна-лагодную Бэль Франс. Парыж як Парыж, Лyapa як Луара, аблазіў усе д’Амбруазы, Во-ле-Віконты, быў i ў Камп’енскім палацы, i ў знакамітым парку Шанційі... Дэгуставаў шаблі, лафіты, совэтэры, монсэгуры... Спрабаваў вустрыц... Шкадаваў, што ў маёй Шэнгенскай візе пазначана: без права набыцця нерухомай маёмасці. Набыў бы шале. Менавіта шале: добрую хату на пленэры, а не шато — палац. Безумоўна, прыемна, калі табе ў талерку зазірае чарада стагоддзяў, аднак клопату не абярэшся. Вунь нават Жан Марэ ў сваю пару загнаў свой замак...

Ну, а пакуль што я тут. У сваёй краіне. Пераязджаю ў цэнтр. У прэстыжны раён. Кватэра — не горш, як у Сэн-Жэрмэн або на Манхэттане. Ну, амаль што... Гуд бай, гарлем! Гуд бай, настаўнічкі! Гуд бай, нішчымная галястра! Гуд бай, крымінальнікі-суседзі! Гуд бай! Я шыбую ў трэцяе тысячагоддзе!

Вунь i трагары пад'язджаюць! Бягу!

О'кэй!

Часоп. „Дзеяслоў”, 2005, № 1 (14).

ПАЎНОЧНЫ ВЕЦЕР АКВІЛОН

Тамары Кур’яновіч

„...мой арэол ад нечаканага руху саслізнуў з галавы ў бруд вуліцы...”

Арэолу, як у таго паэта, ні ў простым, ні ў пераносным сэнсе ў яго, вядома, не было. Аднак Андрэй Валянтовіч відавочна губляў крылы ўдачы, звычны палётны настрой, пераможны шарм. Нават надвор'е сапсавалася — дзьмуў моцны паўночны вецер. З прыгожа-гучнай назвай — аквілон. У рымлян, здаецца, i бог быў з тым імем. То цяпер ён аказвае Валянтовічу сваю ласку ці сваё абурэнне? Норд, сiвер...

... Няшчасны выпадак на будоўлі. Здаецца, абышлося. Мантажнік жывы i нават сур'ёзных траўмаў няма. Але ж — тэхніка бяспекі... Куды глядзіць малады спецыяліст? Гэта ён, Андрэй Валянтовіч...

А яшчэ фінансавы інквізытар... На табе — чыннік лёсаў! „Я вас упершыню бачу, а вы раптам збіраецеся ў камандыроўку ехаць”. Сядзіць там, у сваім прапылена-пракураным пакоі — i правіць баль!

— Чаму камандыроўку вам выпісалі ў міністэрстве, а плаціць мушу я? Маю на ўвазе - трэст.

— Чаму яшчэ i два тыдні адпачынку?

— Чаму ўсе выехалi раней, а вы наўздагон?

Распавядаць пра мантажніка, што зляцеў з рыштаванняў, Андрэй не збіраўся. Увогуле — ёсць службовыя паперы, паводле ўсіх канцэлярскіх канонаў, а бухгалтарская справа — правесці па сваіх рэестрах i выдаць яму грошы.

Бухгалтар доўга i нудотна нешта дудзеў, перакідваў незадаволена паперы, урэшце безапеляцыйна абвясціў:

— Грошы на адпачынак атрымаеце пазней, трэба было прыходзіць загадзя. На камандыроўку дам аванс.

Авансу таго ён таксама даў — што кот наплакаў. Але грошы ў Андрэя былі. Не было білетаў на самалёт. Лета, адпачынкі... Зноў нескладуха...

Увогуле ж Андрэй Валянтовіч, як пазначылі б псіхолагі-сацыёлагі, быў нарматыўна арыентаваны на ўдачу. Паводле асабістых абставін — звыклы аб’ект альтруістычнага клопату, вырас у шчаслівай сям’і. Паводле біяграфічна-падзейных стасункаў — ўсё ў пару, усё, як мае быць. Паводле сацыяльных перспектыў — меліся ўсе падставы для самарэалізадыі. Паводле ўзросту — ўсё наперадзе. 25 год. У жыцці прыватным вызначыў матрыманіяльны прыцэл — збіраўся паўтарыць бацькоў: традыцыйна i строга. Класічная праблема пакаленняў яго не закранала. Ён быў упэўнены: кожнае наступнае „стаіць на плячах” папярэдняга.