Песня песняў

Першая частка. Бузя

Бузя — гэта імя, скарочанае ад Эстэр-Ліба: Лібузя — Бузя. Яна старэйшая за мяне на якія год-два, а разам нам абаім няма і дваццаці. От цяперака сядайце, калі ласка, ды падлічыце, колькі гадоў мне і колькі — ёй. Але гэта, мне думаецца, не важна. Лепш я вам кораценька раскажу яе біяграфію.

Мой старэйшы брат Беня асеў у вёсцы, арандаваў млын, умеў страляць з ружжа, скакаць верхам на кані і плаваць, як рыба. Аднойчы ўлетку ён купаўся ў рацэ і ўтапіўся. Так на ім спраўдзілася прыказка: «Усе добрыя плыўцы топяцца». Пасля яго засталіся млын, два конікі, маладая ўдавіца і дзіця. Ад млына давялося адмовіцца, конікаў прадалі, маладая ўдавіца выскачыла замуж і паехала некуды ў свет, а дзіця мы ўзялі да сябе.

Гэта і была Бузя.

Што тата любіць Бузю, як роднае дзіця, і што мама дрыжыць над ёю, як над адзінаю дачкой, — гэта лёгка зразумець. Яны знайшлі ў ёй суцяшэнне пасля вялікае страты. Але я? Чаму, калі я прыходжу з хедара і не бачу Бузі, мне кавалак не лезе ў горла? Аднак варта Бузі паявіцца — і адразу робіцца светла ў доме, ва ўсіх яго кутках. А калі Бузя звяртаецца да мяне, я апускаю вочы. А калі Бузя смяецца з мяне, я плачу.

А калі Бузя…

Што ж так доўга не надыходзіць мілае, слаўнае свята вялікдзень? Вось калі я буду вольны! Мы будзем гуляць з Бузяю ў арэхі, лётаць па наваколлі, спускацца з высокага берага да рэчкі. Там я пакажу ёй, як пускаць па вадзе «качак». Калі я гавару ёй пра гэта, яна не верыць, а толькі смяецца. Увогуле Бузя не верыць мне ані. Не, гаварыць яна не гаворыць нічога, але ж яна смяецца. А я цярпець не магу, калі з мяне смяюцца. Бузя не верыць, што я магу ўскараскацца на самае высокае дрэва (варта мне адно захацець!). Бузя не верыць, што я ўмею страляць (дайце мне толькі з чаго!). Вось няхай надыдзе вялікдзень, мілы, слаўны вялікдзень, калі можна гуляць на дварэ, на вольным паветры, далей ад бацькоўскіх вачэй, — я тады пакажу ёй такія фокусы, што яна аж знямее ад здзіўлення!

Прыйшло мілае, слаўнае свята вялікдзень.

Нас абаіх прыбралі на свята ва ўсё новенькае. Усё, што на нас апранута, блішчыць і ззяе, шамаціць і пахрумствае. Я гляджу на Бузю, і мне верш за вершам успамінаецца «Песня песняў», якую я спецыяльна вывучыў да вялікадня ў хедары з дапамогаю рэбэ:

«Гінох ёфо рааёсі — ты прыгожая, сяброўка мая, ты — сама прыгажосць. Вочкі твае, як галубкі, валасы твае, як козачкі, што скачуць з гары. Зубкі твае — белыя ягняткі, што выходзяць з ракі, адзін у адзін, нібы адна маці іх нарадзіла. Чырвоныя стужкі — вусны твае. Калі ты гаворыш, мядзвяныя словы твае».

Скажыце мне, прашу вас, чаму, калі глядзіш на Бузю, успамінаеш «Песню песняў»? І чаму, калі вучыш «Песню песняў», у думках з'яўляецца Бузя?

Рэдкі перадвелікодны дзень. Ясны, светлы. Цяплынь на дварэ.

— Пойдзем?

Так звяртаецца да мяне Бузя, і я адчуваю, што ўвесь гару.

Мама не пашкадавала нам арэхаў. Поўныя кішэні арэхаў. Яна, аднак, узяла з нас слова, што мы не будзем цяпер, да ўрачыстай трапезы, гэтыя арэхі грызці. Гуляць у іх — колькі душа папросіць. Мы ідзём, арэхі пастукваюць. На дварэ хораша. На дварэ любата. Сонейка ўжо недзе далёка ў небе, ужо хіліцца на той бок мястэчка. Якая шырокая, вольная, лагодная прастора навокал! Месцамі на гары, што за сінагогаю, прабіваецца траўка — зялёная, свежая, трапяткая. З посвістам і шчабятаннем пралятае над нашымі галовамі роўная нітачка маленькіх ластавак, і мне зноўку ўспамінаецца хедар і «Песня песняў»: «Ганіцанім — парасткі паказаліся ўжо на зямлі, надышла пара салаўіная, і голас птаха, першага з летніх птахаў, чуваць у нашых краях».

Я адчуваю дзіўную лёгкасць. Мне здаецца, што ў мяне ёсць крылы: вось я ўздымаюся — і лячу.

З горада далятае незвычайны шум. Сумятня, штурханіна, галас. Перадвелікодны дзень! Рэдкі перадвелікодны дзень. Ясны, светлы. Цяплынь на дварэ.

Перад маімі вачыма ўвесь свет паўстае зараз зусім у новым абліччы. Наш двор — гэта замак. Наш дом — гэта палац. Я — прынц. Бузя — прынцэса. Бярвенне, што звалена каля дома, — гэта кедры і букі, пра якія ўспамінаецца ў «Песні песняў». Кошка, што ляжыць каля дзвярэй і грэецца на сонейку, — яна з тых стэпавых ланяў, з тых «аялот-гасада», якія ўспамінаюцца ў «Песні песняў». Гара, што па той бок сінагогі, — гэта гара Ліванская, якая ўспамінаецца ў «Песні песняў». Жанкі і дзяўчаты, што стаяць у дварах, і мыюць, і прасуюць, і прыбіраюць да вялікадня, — гэта сёстры ерусалімскія, якія ўспамінаюцца ў «Песні песняў». Усё, усё з «Песні песняў».

Я крочу, засунуўшы рукі ў кішэні, патрэсваю арэхамі, арэхі пастукваюць. Бузя ні на крок не адстае. Я не магу ісці паволі. Мяне цягне ў паветра. Мне хочацца ляцець, лунаць, імчацца, як арол. Я пускаюся бегчы. Бузя бяжыць таксама. Я скачу па складзеным бярвенні — з аднаго бервяна на другое. Бузя скача таксама. Я ўгору — і яна ўгору. Я ўніз — і яна ўніз. Хто першы стоміцца? Я адгадаў.

— Дакуль жа гэта будзе? — пытаецца ў мяне Бузя.

А я адказваю ёй словамі з «Песні песняў»:

— «Ад шэяфуях гаём — пакуль не згасне дыханне дня; вэносі гацлалім — і не пабягуць цені…» Ха-ха-ха! Ты стамілася, а я — не!

Я шчаслівы, бо тое, што магу я, Бузя не можа. І ў той жа час мне шкада яе. Мне шчыміць сэрца. Мне здаецца, што яна засмуткавала. З Бузяю заўсёды так: вясёлая, вясёлая — тады раптам схаваецца недзе ў кутку і пачне ціхенька плакаць. І колькі б у такія хвіліны ні суцяшала яе мама, колькі б ні цалаваў яе тата, — нічога не дапаможа. А па кім яна ўсё плача? Па тату сваім, што ён так рана памёр? Альбо па матцы, што яна выйшла замуж, з'ехала і забылася пра дачку? Ах, гэтая яе мама-мамуся! Варта пры Бузі ўспомніць яе маці, і яна то чырванее, то робіцца бледнаю. Яна не паважае сваю маці. Яна не скажа дрэннага слова пра яе, але яна яе не паважае. Гэта я ведаю дакладна. Мне невыносна, калі Бузя ўпадае ў смутак. Я саджуся на бярвенні поруч і стараюся развеяць яе сумныя думкі.

Я трымаю рукі ў кішэнях, пагрукваю арэхамі і гавару ёй:

— Адгадай, што я мог бы зрабіць, каб захацеў.

— Ну што б ты мог зрабіць?

— Варта мне захацець, і ўсе твае арэхі пяройдуць да мяне.

— Ты выйграеш іх у мяне?

— Не, мы з табою нават і не пачнём гуляць.

— Тады што? Ты адбярэш іх у мяне сілаю?

— Не, яны самі пяройдуць да мяне.

Яна ўзнімае на мяне свае прыгожыя вочы. О, гэтыя яе дзівосныя блакітныя вочы з «Песні песняў»!

Я кажу ёй:

— Ты, можа, думаеш, што я жартую. Дурненькая, я ведаю такі загавор… Варта мне сказаць адно такое слова…

Яна яшчэ шырэй расплюшчвае вочы. Я адчуваю, што расту. Я сапраўдны герой. І я тлумачу ёй паблажліва, як вялікі:

— Мы, хлопчыкі, можам усё, што хочаш. Ёсць у нас у хедары адзін хлопец, мой таварыш, ён завецца Шайка-сляпы (ён сляпы на адно вока), дык ён ведае ўсё, што хочаш. Нямашака таго на свеце, чаго б Шайка не ведаў. Нават кабалу[1]. Знаеш, што такое кабала?

Не, скуль ёй ведаць? Я адчуваю сябе на сёмым небе ад таго, што магу прачытаць ёй лекцыю пра кабалу.

— Кабала, дурненькая, гэта такая рэч, якая вельмі нават можа прыдацца. З дапамогаю кабалы я магу зрабіць так, што я цябе буду бачыць, а ты мяне — не. З дапамогаю кабалы я магу здабыць віно з каменя і золата са сцяны. З дапамогаю кабалы я магу зрабіць так, што мы абое, от як тут сядзім, узнімемся ажно да хмар, нават вышэй за хмары!..

Узняцца разам з Бузяю з дапамогаю кабалы ўвышыню, ажно да хмар і нават вышэй за хмары, і паляцець з ёю далёка-далёка за сінь-мора — гэта мой самы запаветны лятунак. Там, за морам-акіянам, пачынаецца краіна карлікаў, што паходзяць ад асілкаў часоў цара Давіда. А карлікі тыя па прыродзе сваёй — сардэчныя, добрыя чалавечкі. Жывіцца яны жывяцца аднымі толькі цукеркамі з міндальным малаком, цэлымі днямі іграюць на маленькіх дудачках і ўсе разам водзяць карагоды, анічагуткі не баяцца і надта любяць гасцей. Калі прыедзе да іх нехта з «нашых», дык яны будуць карміць-паіць яго, падораць яму самае лепшае адзенне, безліч залатога і сярэбранага посуду, а перад ад'ездам напхаюць поўныя кішэні дыяментаў ды брыльянтаў, якія валяюцца ў іх, як у нас, скажам, смецце на вуліцы.

— Як смецце на вуліцы? Ну-у? — гэтак аднойчы ўсумнілася Бузя, калі я расказваў ёй пра карлікаў.

— Ты не верыш?

— А ты верыш?

— Чаму не?

— Дзе гэта ты чуў такое?

— Што значыць — дзе? У хедары.

— Ах, у хедары.

Усё ніжэй і ніжэй апускаецца сонца і запальвае паласу небакраю найчысцейшым золатам. Золата адбіваецца ў Бузіных вачах. Яны купаюцца ў золаце!

Мне вельмі хочацца, каб Бузя прыйшла ў захапленне ад Шайкавай методы і ад тых фокусаў, што я магу вырабляць з дапамогаю кабалы. Аднак Бузя і не думае захапляцца. Наадварот, мне здаецца, што яна падсмейваецца. То ж бо чаго тады яна паказвае мне ўсе свае жамчужныя зубкі? Мяне гэта кранае за жывое, і я кажу ёй:

— А можа, ты мне не верыш?

Бузя смяецца.

— Ты, можа, думаеш, што я выхваляюся? Што я выдумляю розную лухту?

Бузя смяецца яшчэ больш. Дык ты так? То трэба з ёю расквітацца! Я ведаю як. Я гавару ёй:

— Шкада, што ты не ведаеш, што такое кабала. Ведала б ты, што такое кабала, табе было б не да смеху. З дапамогаю кабалы я, як схачу, дык здолею прывесці сюды тваю маму. Вось так! І калі ты вельмі папросіш, я прывяду яе хоць сёння ноччу, вярхом на кавяні.

Яна імгненна перастае смяяцца. Па яе прыгожым, ясным тварыку прабягае хмара, і мне здаецца, што знянацку схавалася сонца. Няма сонца. Дзень пагас. Баюся, што я крыху хапіў цераз край. Не трэба мне было вярэдзіць яе боль, успамінаць яе маці. Я ўжо каюся. Трэба неяк усё загладзіць, каб яна даравала. Я пасоўваюся да яе. Яна адварочваецца. Я спрабую ўзяць яе за руку, хачу сказаць ёй словамі з «Песні песняў»: «Азірніся, азірніся, Суламіт…»

Паглядзі на мяне, Бузя!..

Раптам з дому чуваць:

— Шымек! Шымек!

Шымек — гэта я. Гэта мая мама кліча мяне, каб я з бацькам ішоў у сінагогу.

Пайсці з татам у сінагогу на малітву напярэдадні вялікадня — ці можа быць большае шчасце? Чаго варта ўжо адно тое, што ты апрануты з галавы да ног ва ўсё новенькае і маеш чым пахваліцца перад сябрукамі! Альбо тыя ж малітвы. Першая святочная «Вячэрняя»! Першае велікоднае «Хай свяціцца»! Ах, колькі салодкай радасці падрыхтаваў міласцівы бог дзецям жыдоўскіх матак!

— Шымек! Шымек!

Маёй маме няма часу. Зараз, зараз прыйду, ды іду ўжо! Мне толькі хочацца сказаць два словы Бузі, усяго два словы…

І я кажу ёй два словы. Я прызнаюся ёй: усё тое, што я толькі што гаварыў, няпраўда. Прымусіць некага з дапамогаю кабалы лётаць — рэч немагчымая. Вось самому паляцець, самому, гэта — калі ласка. І гэта я ёй пакажу. Хай толькі мінецца свята — я тады зраблю першую спробу. На яе вачах я ўздымуся ў паветра, проста вось адсюль, дзе ляжыць бярвенне. За якую адну хвіліну я апынуся ажно ў самым надхмар'і. Адтуль я скірую направа, вунь туды — бачыш? А там ужо ўсё канчаецца і пачынаецца Ледавіты акіян.

Бузя ўважліва слухае. Сонца дасылае сваё апошняе праменне, цалуе на развітанне зямлю.

— Што такое Ледавіты акіян? — пытаецца Бузя.

— Ты не ведаеш пра Ледавіты акіян? Ледавіты акіян — гэта застылы акіян… Вада там густая, як пячонка, і салёная, як лёк. Караблі па ім не ходзяць, а людзі, якія туды трапляюць, ужо ніколі не могуць вярнуцца назад.

Бузя робіць вялікія вочы:

— Навошта ж табе ісці туды?

— Хіба ж я пайду, дурненькая? Я ж палячу. Я палячу высока-высока, як арол. Праз некалькі хвілін я зноў буду ўжо на сушы. Там уздымаецца дванаццаць высозных гор, што дыхаюць агнём; вось на дванаццатую гару, каля самай яе вяршыні, я і спушчуся і пайду адтуль пешкі сем міль, пакуль не дайду да густога лесу. Я прабяруся праз той лес, выйду з яго і буду ісці, пакуль не дабяруся да маленькай рачулкі. Рачулку я пераплыву і адлічу сем разоў па сем, і вырасце перада мною дзядок з доўгаю барадою і спытае: «Чаго ты хочаш?» І я скажу яму: «Адвядзі мяне да царскай дачкі».

— Да якой такой царскай дачкі? — гэтак пытаецца Бузя, і мне здаецца, што яна спалохалася.

— Царская дачка — гэта прыгожая прынцэса, якую ўкралі з-пад вянца, і зачаравалі, і павялі, і пасадзілі ў крыштальны палац, вось ужо сем год…

— А табе якая справа да яе?

— Што значыць — мне якая справа да яе? Мне ж трэба яе вызваліць.

— Табе трэба яе вызваліць?

— А хто ж гэта зробіць?

— Не трэба ляцець так далёка. Паслухай мяне, не трэба…

І бярэ мяне Бузя за руку, і адчуваю я, якая халодная яе маленькая белая ручка. Я зазіраю ёй у вочы, і мне відаць, як адбіваецца ў іх чырвонае золата сонца, якое развітваецца з днём, з першым ясным, цёплым перадвелікодным днём. Памалу цямнее, памірае дзень. Як свечка, згасае сонца. Галас, што не сунімаўся на працягу дня, сціхае. На вуліцы ўжо ні жывой душы. У вокнах хат паказваюцца агеньчыкі святочных свечак. Дзіўная, урачыстая цішыня акружае нас, мяне з Бузяю, і ў нас з'яўляецца такое пачуццё, нібы мы зліліся з гэтаю святочнай цішынёю.

— Шымек! Шымек!

Ужо трэці раз кліча мяне мама, каб я ішоў з татам у сінагогу. Ці ж я сам не ведаю, што мне трэба ісці ў сінагогу? Я пасяджу тут яшчэ хвілінку, усяго адну хвілінку, не болей. Аднак Бузя пачула, што мяне клічуць, яна вырывае сваю руку, падхопліваецца і гоніць мяне:

— Шымек, гэта ж цябе завуць, цябе! Ідзі-ідзі. Час. Ідзі ж, ідзі!

Я збіраюся ісці. Дзень як здзьмула. Згасла сонца. Золата ператварылася ў кроў. Дыхнуў ветрык, лёгкі, прахалодны. Бузя гоніць мяне, каб я ішоў. Я кідаю на яе апошні пагляд. Зусім не тая стала Бузя, што раней. Іншае аблічча, іншае хараство набыла яна ў маіх вачах у гэты зачараваны вечар. «Зачараваная прынцэса» — мільгае ў маіх думках. Аднак Бузя не пакідае мяне надоўга з маімі думкамі. Яна гоніць мяне, каб я ішоў. Я іду, а сам азіраюся на зачараваную прынцэсу, якая зусім зліваецца з гэтым чароўным велікодным вечарам — і я спыняюся зачараваны. Але яна паказвае мне рукою, што мне трэба ісці. Мне трэба ісці!.. А ў маім уяўленні малюецца, нібыта я чую яе голас. Яна звяртаецца да мяне словамі з «Песні песняў»: «Брах, додзі, удмэй лэхо ліцві — бяжы, каханы мой, будзь падобны да серны альбо да маладога аленя на гарах бальзамічных…»