Песня песняў

Трэцяя частка. У гэтую ноч

. . . . . . . . . . . . . . . . . .

Гэта піша мне мой тата, упершыню з нейкімі падрабязнасцямі. Упершыню за ўвесь час, як мы разышліся. А разышліся мы з татам ціха, без сваркі. Я паўстаў супраць ягоных запаветаў, не схацеў ісці ягоным шляхам. Я абраў сваю дарогу — паехаў вучыцца. Спярша ён гневаўся, казаў, што ніколі мне не даруе, хіба толькі на смяротным ложку. Аднак пазней ён дараваў мне. Потым пачаў дасылаць грошы: «Дасылаю табе 00 руб., а таксама перадае табе сардэчнае прывітанне маці». Кароткія, сухія лісты. Мае лісты да яго былі таксама сухія і кароткія: «Тваё пісьмо і 00 руб. я атрымаў і шлю найсардэчнейшае вітанне маме».

Халодныя, страшэнна халодныя былі нашыя пісьмы. Але ж ці ставала мне часу, каб заўважыць гэта, калі я жыў у зыбкім свеце мрояў? Толькі вось гэтае татава пісьмо ўрэшце абудзіла мяне. Прызнацца, падзейнічалі на мяне не гэтак бацькавы скаргі, што яму сорамна перад людзьмі, і не матчына слёзная просьба — нішто падобнае не магло б мяне крануць, калі б не словы: «да твайго ведама: Бузю можна павіншаваць»…

Бузя, тая Бузя, роўнай якой няма нідзе, хіба толькі ў «Песні песняў». Тая Бузя, з якою непарыўна звязаны гады майго ранняга юнацтва. Тая Бузя, якая ўвесь час была зачараванаю царэўнаю маіх дзіцячых казак-летуценняў, самаю прыгожаю прынцэсай маіх залатых сноў — гэтая самая Бузя цяпер нявеста? Чыясьці нявеста, не мая?

Хто такая Бузя? — Ах, вы не ведаеце, хто такая Бузя? Вы забыліся? Мушу пераказаць вам яшчэ раз кораценька яе біяграфію, прычым тымі самымі словамі, што і некалі, многа год таму.

У мяне быў старэйшы брат Беня. Дык ён утапіўся. Пасля яго засталіся вадзяны млын, маладая ўдавіца, два конікі і адно дзіця. Ад млына давялося адмовіцца, коней прадалі. Маладая ўдавіца выскачыла замуж і з'ехала некуды ў свет. А дзіця ўзялі да нас у дом.

Гэта і была Бузя.

І прыгожая ж Бузя, нібыта красуня Суламіт, тая, з «Песні песняў». Кожны раз, калі я бачыў Бузю, успаміналася мне красуня Суламіт з «Песні песняў». І заўсёды, калі я ў хедары вучыў «Песню песняў», узнікала перада мною Бузя.

Яе імя скарочанае ад Эстэр-Ліба: Лібузя — Бузя. Яна расла разам са мною. Майго тату заве яна татам. Маю маму заве яна мамаю. Усе думалі, што мы брат і сястра. І мы любілі адно аднаго, як брат і сястра.

Нібыта брат з сястрою, забіраліся мы ў куток, і там пачынаў я расказваць ёй казкі, прынесеныя з хедара, пачутыя ад майго сябра Шайкі, які ведае ўсё на свеце, нават кабалу. З дапамогаю кабалы, — гаварыў я ёй, — я магу рабіць фокусы: здабываць віно з каменя і золата са сцяны. Праз кабалу, — так даводзіў я ёй, — я магу зрабіць так, што мы абое ўздымемся да хмар, нават вышэй за хмары. Ах, як любіла яна слухаць гэтыя мае казкі. Толькі адну казку ў маім пераказе не любіла слухаць Бузя: пра царэўну, прынцэсу, што была зачараваная, выкрадзеная з-пад вянца і пасаджаная на сем год у крыштальны палац, а я лячу яе ратаваць… Усё-ўсё любіла слухаць Бузя, толькі не пра зачараваную царэўну, па якую я павінен быў ляцець, каб ратаваць яе. «Не трэба ляцець так далёка, паслухай мяне, не трэба!..» — так гаварыла мне Бузя, узняўшы свае прыгожыя блакітныя вочы, вочы з «Песні песняў».

Вось хто такая Бузя.

І вось зараз мне пішуць, што яе трэба павіншаваць, яна зрабілася нявестаю. Бузя — нявеста. Чыясьці нявеста. Чыясьці, не мая! Я сеў і адказаў на татава пісьмо:

«Майму высокашаноўнаму бацьку імярэк!..

Тваё пісьмо і 00 руб. я атрымаў. Праз некалькі дзён, як толькі ўладжу ўсе справы, я прыеду. У першыя дні Вялікадня альбо ў наступныя — але буду я абавязкова. Маме — маё найсардэчнейшае вітанне, а Бузі — віншаванне. Жадаю ёй шчасця…

Ад мяне, сына твайго…»

Няпраўда. Няма ў мяне ніякіх спраў, каб іх уладжваць некалькі дзён. У той жа дзень, як я атрымаў вось гэты татаў ліст і напісаў на яго адказ, я хуценька сабраўся, і паімчаўся дадому, і прыляцеў акурат за суткі да свята, у цёплы, светлы перадвелікодны дзень.

Сваё мястэчка я знайшоў менавіта такім, якім у свой час, некалькі гадоў назад, я пакінуў яго. Нічога тут ні на волас, ні на кропельку не змянілася. Той самы горад. Тыя самыя людзі. Той самы перадвелікодны абшар, напоўнены тою самаю перадвелікоднаю сумятнёй…

Аднаго не ставала: «Песні песняў». Не, не засталося таго духу «Песні песняў», што лунаў навокал некалі, шмат гадоў таму. Наш двор ужо не вінаграднік цара Саламона з «Песні песняў». Дровы, бярвенне і дошкі, зваленыя каля нашай хаты, не здаюцца ўжо болей кедрамі і букамі. Кошка, што ляжыць каля дзвярэй і грэецца на сонейку, не падобная да палявой лані, якая сустракаецца ў «Песні песняў». Гара за сінагогаю больш не гара Ліванская. Няма болей і гор бальзамічных… Жанкі і дзяўчаты, што завіхаюцца ў дварах, мыюць і прасуюць бялізну, прыбіраюць і гатуюць на вялікдзень, больш ужо не сёстры ерусалімскія, якія ўпамінаюцца ў «Песні песняў»… Куды падзелася мая колішняя юначая, свежая, ясная, светлая, прасякнутая водарамі «Песня песняў»?..

Я знайшоў свой бацькоўскі дом такім самым, якім пакінуў яго шмат гадоў таму. Нішто не змянілася ў ім ні на волас, ні на кропельку. Тата — такі, як і быў. Толькі яшчэ болей засерабрылася ягоная сярэбраная барада. На ягоны шырокі белы пакрыты зморшчынамі лоб лягло яшчэ некалькі зморшчынак. Пэўна, ад клопатаў…

Мама таксама — як і была. Толькі ружовы твар набыў злёгку жаўтаватае адценне. І здаецца мне, што яна зрабілася меншая ростам. А можа, у мяне такое ўражанне таму, што яна крыху прыгорбілася, прыгнулася да зямлі? І вочы ў яе пачырванелі, прыпухлі, як быццам набрынялі. Ці не ад слёз гэта?..

Чаму плакала мая мама? Праз каго? Праз мяне, адзінага сыночка, які не схацеў слухаць бацьку і паўстаў супраць ягоных запаветаў, не пажадаў ісці татавым шляхам, а абраў сваю дарогу, паехаў вучыцца і доўга не наведваўся дадому? А мо плача мая мама праз Бузю, у якой на суботу пасля швуэс прызначана вяселле?..

Ах, Бузя! І яна ні на волас не змянілася. Кропля ў кроплю як і была. Толькі вырасла. Вырасла і яшчэ болей папрыгажэла. Стала такою красуняю, якою аніколі раней не была. Высокая, і стройная, і ладная, і прывабная. Вочы — тыя самыя прыгожыя блакітныя вочы з «Песні песняў». Толькі больш задумлівыя, чым раней. Задумлівыя, паглыбелыя, заклапочаныя, прыгожыя блакітныя вочы з «Песні песняў». І ўсмешка на вуснах. І прыязная, і мілая, і блізкая, і сарамлівая, і ціхмяная; як галубка, цнатліва-ціхмяная.

Гляджу я на Бузю, і ўспамінаю я тую Бузю, ранейшую. Успамінаю яе новыя святочныя сукенкі, якія маці пашыла ёй тады на вялікдзень. Успамінаю яе новыя маленькія святочныя туфелькі, якія тата купіў ёй тады на вялікдзень. І калі ўспамінаю я тую Бузю, ранейшую, дык міжволі вяртаецца да мяне даўно забытая «Песня песняў», верш за вершам: «Вочкі твае, як галубкі, валасы твае, як козачкі, што збягаюць з гары, зубкі твае — белыя ягняткі, што выходзяць з ракі, адзін у адзін. Чырвоныя стужкі — вусны твае. Калі ты гаворыш, мядзвяныя словы твае…»

Я гляджу на Бузю, і ўсё навокал ізноў робіцца такім, як у «Песні песняў», як даўным-даўно, шмат гадоў таму.

— Бузя, цябе можна павіншаваць?

Яна не чуе. Чаму ж яна апусціла вочы? Чаму ж запунсавелі яе шчокі? Не, я мушу яе павіншаваць.

— Віншую цябе, Бузя!

— Дзякуй. Дай табе бог шчасця.

І болей нічога. Спытацца ў яе няма як. Пагаварыць з ёю няма дзе. Не дае тата. Не дае мама. Не даюць блізкія сваякі, далёкая радня, суседзі, якія папрыходзілі зірнуць на мяне. Гэты адсюль — той сюды. Усе стаяць вакол мяне. Разглядаюць мяне не раўнуючы як тога мядзведзя альбо дзівоснае стварэнне з іншага свету. Усе хочуць паглядзець на мяне, пачуць, як я жыву і што раблю — столькі не бачыліся!

— Ну, раскажы нам нешта новенькае: што ты бачыў, што чуў?

І я расказваю ім пра новенькае, што я чуў ды бачыў. А сам тым часам пазіраю на Бузю. Я шукаю яе вочы — і сустракаюся з яе вачыма. З яе вялікімі, прыгожымі блакітнымі вачыма з «Песні песняў». Толькі вочы яе бязмоўныя, як і яе вусны, як уся яна. Нічога не гавораць мне яе вочы. Зусім нічога. І ўзнікае перада мною, як некалі, «Песня песняў», верш за вершам: «Ган ноўл ахойсі кало — сад замкнёны, сястрыца, нявеста мая; сад замкнёны, крыніца запячатаная…»

І ўздымаецца бура ў мяне ў думках, а полымя — у сэрцы. Полымя гневу — не на некага, на сябе самога. На сябе і на тыя мроі, дурныя, хлапечыя, залатыя мроі, дзеля якіх я кінуў бацькоў і родны дом. Дзеля іх я забыўся на Бузю. Дзеля іх я ахвяраваў часткаю свайго жыцця, прайграў сваё шчасце, прайграў, прайграў навекі!

Прайграў? Не. Не можа быць! Вось жа я прыехаў. У пару прыехаў… Мне б толькі застацца з Бузяю сам-насам. Мне б толькі сказаць ёй некалькі слоў. Аднак як сказаць мне Бузі гэтыя некалькі слоў, калі ўсе тут, калі ўсе тоўпяцца вакол мяне! Усе разглядаюць мяне, як мядзведзя, як стварэнне з іншага свету. Усе хочуць бачыць мяне і чуць, як я жыву і што раблю — столькі не бачыліся!

Даўжэй за ўсіх слухае мяне тата. Ён, як заўсёды, сядзіць над старым фаліянтам, і, як заўсёды, моршчыць свой шырокі лоб, і глядзіць на мяне паверх сваіх сярэбраных акуляраў, і гладзіць сярэбраныя ніці сваёй сярэбранай барады. Усё як заўсёды. Але здаецца мне, што ён глядзіць на мяне не так, як заўсёды. Не, гэта не той, не колішні пагляд. Я гэта адчуваю. Гэта пагляд абражанага чалавека. Я ўзняўся супроць ягоных запаветаў. Не схацеў ісці ягоным шляхам. Пайшоў сваёю дарогаю…

Маці таксама стаіць каля мяне, кінула кухню, усе перадвелікодныя справы, і слухае мяне з поўнымі слёз вачыма. Кончыкам фартуха яна неўпрыкмет выцірае слязу, хоць на твары свеціцца ўсмешка; яна прыслухоўваецца да маіх аповядаў, яна зазірае мне ў рот і глытае, глытае кожнае слова.

Бузя таксама сядзіць супроць мяне, склаўшы рукі на грудзях, і слухае мяне разам з усімі. Разам з усімі зазірае яна мне ў рот. Разам з усімі глытае яна кожнае маё слова. Я гляджу на Бузю. Я спрабую чытаць у яе ў вачах — і нічога не магу прачытаць. Анічога.

— Ды ты расказвай, чаго замаўчаў? — няўцерп тату.

— Дай ты яму спакою! Не нацешыўся, — схамянулася мама. — Дзіця стамілася, галоднае. А ён: расказвай ды расказвай! Расказвай ды расказвай!

Пакрысе народ пачынае разыходзіцца, і мы застаёмся адны: бацька, маці, Бузя і я. Мама накіроўваецца на кухню і хутка вяртаецца з цудоўнаю велікоднаю талеркаю — знаёмая талерка, размаляваная вялікімі зялёнымі фігавымі лістамі.

— Можа, ты б узяў што ў рот, Шымек; да трапезы яшчэ так далёка.

Маміны словы поўныя любасці, адданасці і душэўнай цеплыні. Бузя ўстае і, бязгучна ступаючы, нясе мне відэлец і нож — знаёмыя велікодныя відэлец і нож. Усё мне знаёмае. Ніводная рэч не змянілася. Ні на кропельку. Тая самая талерка з вялікімі зялёнымі фігавымі лістамі. Тыя самыя відэлец і нож з белымі касцянымі дзяржальнамі. Той самы духмяны водар велікоднага гусінага шмальцу. Той самы райскі смак напечанай да вялікадня мацы. Нішто не змянілася ні на волас. Усё кропля ў кроплю як раней.

Калі не лічыць, што тады ў перадвелікодны дзень мы елі ўдваіх разам з Бузяю. Мы елі, мне помніцца, з аднае талеркі. Вось з гэтай самай прыгожай размаляванай велікоднай талеркі, пакрытай зялёнымі фігавымі лістамі. І яшчэ, я помню, мама давала нам арэхі. Поўныя кішэні арэхаў. І мы тады браліся за рукі — я добра помню — Бузя і я, і пускаліся ляцець, як арлы. Я бягу — яна бяжыць следам. Я ўскокваю на бярвенне — яна за мною. Я ўгору — яна ўгору. Я ўніз — і яна ўніз.

— Шымек! Дакуль мы будзем бегчы, Шымек? — кажа мне Бузя.

А я адказваю ёй словамі з «Песні песняў»: «Ад шэяфуях гаём — пакуль не згасне дыханне дня; вэносі гацлалім — і не пабягуць цені…»

Гэта было некалі, шмат гадоў таму. Цяпер Бузя вырасла, зрабілася вялікай. І я вырас, зрабіўся вялікім. І стала Бузя нявестаю, чыёйсьці нявестаю, чыёйсці, не маёю… І мне хочацца застацца з Бузяю сам-насам. І мне хочацца сказаць ёй некалькі слоў. Я хачу пачуць яе голас. Словамі з «Песні песняў» хочацца мне сказаць ёй: «Гарыіні эс мараіх — дай мне ўбачыць аблічча тваё. Гашмііні эс койлэйх — дай мне пачуць голас твой…» І здаецца мне, што вочы яе адказваюць мне таксама моваю «Песні песняў»: «Лэхо додзі — хадзем, каханы; нэйцэй гасодэ — не тут, але там, на волі… На волі… Там я скажу табе. Там я раскажу табе. Там мы будзем гаварыць. Там…»

Праз акно я кідаю пагляд на вуліцу. Ах, як там цудоўна! Нібыта ў «Песні песняў»! Шкада толькі, што хутка скончыцца дзень. Нізка-нізка апускаецца сонейка і фарбуе неба чырвоным золатам. Золата адсвечвае ў Бузіных вачах. Яны купаюцца ў золаце. Хутка пагасне дзень. У мяне не будзе, напэўна, часу перакінуцца з Бузяю хоць слоўцам. Увесь дзень змарнаваны на пустапарожнія размовы з татам, з мамаю, з раднёю — што я чуў, што бачыў… Я ўстаю і выглядваю праз акно на вуліцу і, як бы мімахадзь, звяртаюся да Бузі:

— А ці не прайсціся нам крыху? Так даўно дома не быў. Хочацца зірнуць на наш двор, агледзець горад…

Вы не ведаеце, што з Бузяю? Яе твар успыхнуў, так і палае. Як сонечны шар перад тым, як закаціцца, гэтак пачырванела яна. Яна зіркае на тату. Відаць, яна хоча ведаць, што скажа тата. А тата глядзіць на маму паверх сярэбраных акуляраў. Ён пагладжвае сярэбраныя ніці сваёй сярэбранай барады і гаворыць проста так, ні да кога не звяртаючыся:

— Сонца садзіцца. Час пераапранацца, ісці маліцца ў сінагогу. Пара запальваць свечкі. Як ты думаеш?

Не, відаць, сёння мне не ўдасца хоць словам перакінуцца з Бузяю. Мы ідзём пераапранацца. Мама ўжо выглядае зусім па-велікоднаму. Яна ўжо апранула сваю святочную ядвабную сукенку. Яе белыя рукі свецяцца. Ні ў кога няма такіх прыгожых белых рук, як у маёй маці. Скора яна пачне запальваць свечкі. Сваімі белымі рукамі яна закрые вочы і ціха-ціха заплача, як калісьці. Апошні прамень заходзячага сонца будзе блукаць па яе прыгожых, чыстых, белых руках. Ні ў кога няма такіх прыгожых, далікатных, белых рук, як у маёй маці.

Аднак што з Бузяю? Яе твар пагас, нібы сонца, якое амаль закацілася, нібы дзень, які амаль дагарэў. Прыгожая, прывабная яна, аднак, як ніколі. І глыбока маркотныя яе прыгожыя блакітныя вочы з «Песні песняў». Задумлівыя вочы яе.

Пра што думае зараз Бузя? Пра дарагога госця, якога яна так выглядала і які прыляцеў так знянацку пасля таго, як не быў дома гэтак бясконца доўга?.. Альбо пра сваю маці, якая другі раз выйшла замуж і, з'ехаўшы далёка ў свет, зусім забылася, што ў яе ёсць дачка па імені Бузя? А мо пра свайго жаніха думае зараз Бузя, пра свайго жаніха, якога бацькі навязалі ёй, вядома ж, супраць волі? І пра сваё вяселле, якое мае адбыцца ў суботу пасля швуэс, вяселле з чалавекам, якога яна знаць не знае, ведаць не ведае?.. А магчыма, я памыляюся, і ўсё зусім наадварот? Можа, лічыць яна не злічыць дні ад вялікадня да швуэс, да першай суботы пасля швуэс? Таму што гэта — яе абраннік, таму што ён любы і дарагі ёй. Ён павядзе яе пад вянец, і яму падорыць яна сваё сэрца і сваю любоў. А я? Мне яна, на бяду, не болей як сястра. Была сястрою і засталася сястрою… І мне здаецца, што яна глядзіць на мяне са шкадаваннем і ў той жа час крыху сярдзіта і кажа мне, як некалі, словамі «Песні песняў»: «Мі йітанхо кэох лі — чаму ты не брат мой? Ах, ну чаму ты мне не брат?!.» Што адказаць ёй? Я ўжо ведаю, што адкажу ёй на гэта. Толькі б удалося сказаць ёй некалькі слоў. Усяго некалькі слоў.

Не. Сягоння мне не ўдасца пагаварыць з Бузяю, сказаць ёй хоць слоўца, хоць паўслоўца. Вось яна ўстае, ціхімі лёгкімі крокамі ідзе да шафы, прыносіць мацеры свечкі ў сярэбраных падсвечніках. Старыя, такія знаёмыя высокія сярэбраныя падсвечнікі. Як даўно пазнаёміліся і пасябравалі мы з імі. Гэтыя сярэбраныя падсвечнікі калісьці займалі ганаровае месца ў маіх залатых мроях пра зачараваную царэўну ў крыштальным палацы. Тыя залатыя Мроі з гэтымі сярэбранымі падсвечнікамі, са святочнымі свечкамі, з мамінымі прыгожымі, далікатнымі, белымі рукамі, з Бузінымі прыгожымі блакітнымі вачыма з «Песні песняў», з апошнімі залатымі промнямі заходзячага сонца — ці ж усё гэта не сплялося адно з адным, не злілося ў непарыўнае цэлае?..

— Дык што, — кажа тата, зірнуўшы ў акно і кіўнуўшы мне ў знак таго, што час пераапранацца і ісці маліцца ў сінагогу.

Мы пераапранаемся, я і тата, і ідзём у сінагогу.

Наша сінагога, наша старая-старая сінагога, таксама не змянілася, не змянілася зусім. Ні на кроплю. Толькі крыху пачарнелі сцены. Нібыта паніжэў аналой. Крыху пастарэла трыбуна для чытання торы. Ды і прытвор са святынямі страціў ранейшы бляск.

Як маленькае свяцілішча, выглядала некалі ў маіх вачах наша сінагога. Цяпер свяцілішча крыху пакасілася. Ах, куды падзеліся ўрачыстасць і бляск нашай старой сінагогі? Дзе тыя анёлкі, што луналі пад яе размаляваным сафітам кожны перадсуботні вечар, на кабалас-шабас і ўсе святы ў час маіх малітваў?

Прыхаджане таксама мала змяніліся. Толькі крышачку пастарэлі. Чорныя бароды зрабіліся белымі. Плечы крыху сагнуліся. Атласныя каптаны пасекліся. Відаць белыя ніткі, жоўтыя палосы. Кантар Мейлах і цяпер спявае гэтак жа хораша, як даўней, шмат гадоў таму. Толькі голас зрабіўся злёгку прыглушаны. У яго малітве чуецца новы тон: у ёй больш плачу, чым спеву, больш скаргі, чым малення. А наш рабін? Стары рабін? Гэты зусім не змяніўся. Быў белы, як свежы снег — і застаўся белы, як свежы снег. Адна драбяза: рукі ў яго цяпер трасуцца. Ды і ўсяго яго трасе. Ад старасці, напэўна. Азрыел, служка, жыд без знаку барады, быў бы такі самы, як і некалі, калі б не зубы. Ён страціў усе зубы і са сваімі запалымі шчокамі цяпер быў болей падобны да старой жыдоўкі, чым да мужчыны. Нічога, ён і сёння яшчэ можа грымнуць пранікам па стале, як дойдзе да малітвы «Васемнаццаць блаславенняў». Праўда, удар ужо не той, што некалі. Некалі, шмат гадоў таму, можна было аглухнуць ад ягонага ўдару. Цяпер жа не. Відавочна, няма тае сілы, што даўней. А быў жа волат-жыд.

Даўней, шмат гадоў таму, мне было хораша тут, хораша бязмежна, не забыць! Тут, у маленькім свяцілішчы, даўней, шмат гадоў таму, мая дзіцячая душа лунала разам з анёламі пад размаляваным сафітам. Тут, у маленькім свяцілішчы, даўней, шмат гадоў таму, я сур'ёзна і з асалодаю маліўся разам з татам і іншымі жыдамі…

І вось зараз я зноў у сваёй колішняй сінагозе, і я маюся разам з колішнімі, даўнімі прыхаджанамі, і я чую таго самага кантара, што і даўней, які пяе гэтаксама, як і некалі. І ўвесь прыход моліцца самазабыўна і горача, гэтаксама, як і некалі. І я малюся разам з усімі, але мае думкі далёкія ад малітвы. Я перагортваю старонку за старонкаю ў сваім малітоўніку — і, я не вінаваты ў тым, адкрываецца мне «Песня несняў», раздзел IV: «Гінох ёфо рааёсі — ты прыгожая, сяброўка мая, ты сама прыгажосць. Гінох ёфо, эйнаіх ёйнім — ты прыгожая, і прыгожыя вочы твае — галубкі…» Мне б хацелася маліцца разам з усімі так, як я маліўся некалі. Аднак мне не ідзе малітва ў галаву!

Я гартаю старонку за старонкаю ў сваім малітоўніку — і, я не вінаваты, зноў адкрываецца «Песня песняў», раздзел V: «Бойсі лэгані, ахойсі кало — я прыйшоў у вінаграднік мой, сястрыца, нявеста мая…»

І далей: «Нарваў я міры маёй з водарамі маімі; паеў мёду майго, ужыў віна майго…»

Ды што гэта я кажу? Што гавару? Сад не мой. Я не буду рваць міру, удыхаць водары, есці мёд, піць віно. Сад — не мой сад. Бузя — не мая нявеста. Чыясьці, не мая!.. І бушуе ўва мне пекла. Полымя гневу — не на Бузю. Ні на кога. Не. Толькі на самога сябе: як жа гэта, як мог я ў такі час быць гэтак далёка ад Бузі? Як мог я дапусціць, каб у мяне адабралі Бузю і аддалі яе другому? Хіба ж яна ўвесь час не пісала мне пісьмаў і не намякала, што яна «спадзяецца ў хуткім часе пабачыцца» са мною?.. Хіба не я сам адкладваў адказы ёй ад свята да свята, пакуль яна не перастала пісаць мне?..

— Са святам. Гэта мой сын.

Так знаёміць мяне мой тата з прыхаджанамі пасля малітвы, а яны аглядаюць мяне з усіх бакоў, і вітаюцца са мною, і прымаюць мае вітанні як належнае.

— Гэта мой сын…

— Гэта ваш сын? Ну, здароў быў…

У татавых словах: «гэта мой сын» — ёсць шмат адценняў. І радасць, і гордасць, і крыўда. Іх сэнс можна вытлумачыць як хочаш: «Бачыце? Гэта мой сын!» Альбо: «Уявіце сабе — гэта мой сын!..»

Я адчуваю ягоны стан. Чалавек абражаны. Я паўстаў супраць ягоных запаветаў. Я не пайшоў ягоным шляхам. Я абраў сабе свой шлях і заўчасна састарыў яго. Не, ён яшчэ не дараваў мне. Ён не гаворыць мне гэтага. Яму і няма патрэбы казаць мне гэта. Я адчуваю гэта сам. Мне ўсё гавораць ягоныя вочы, што глядзяць на мяне скрозь сярэбраныя акуляры і пранізваюць да самага сэрца. Мне ўсё гаворыць ціхі ўздых, што разпораз вырываецца з ягоных старых, слабых грудзей… Мы разам ідзём з сінагогі дадому і маўчым. Мы вяртаемся пазней за ўсіх. Ноч распасцёрла свае крылы па небе, і іх цень упаў на зямлю. Ціхая, цёплая, святая велікодная ноч. Ноч, поўная таямніц і загадак. Поўная цудаў. Святасць гэтае ночы адчуваецца ў паветры. Яна пазірае з цёмна-сіняга неба. Пра яе ціха гутараць між сабою зоркі. Сыход з Эгіпта чуваць у гэтую ноч…

Хуткімі-хуткімі крокамі іду я дадому праз гэтую ноч. Ледзьве паспявае тата за мною. Як цень спяшаецца ён за мною. «Чаго ты гэтак гоніш?» — пытаецца тата, ледзьве пераводзячы дыханне.

Эх, тата, тата! Хіба ты не бачыш, што я падобны да аленя ці важака сернаў на гарах бальзамічных?.. Доўгі, тата, бясконца доўгі мой час, далёкі, тата, бясконца далёкі мой шлях з тае пары, як Бузя зрабілася нявестаю. Чужой нявестаю. Чыёйсьці, не маёю!.. Я падобны да аленя ці да важака сернаў на гарах бальзамічных.

Гэтак хочацца мне адказаць майму тату словамі «Песні песняў», і я не чую зямлі пад сабою. І я іду хуткімі-хуткімі крокамі дадому праз гэтую ноч. І ледзьве паспявае мой тата за мною. Як цень спяшаецца мой тата за мною праз гэтую ноч.

З тым самым святочным вітаннем, з якім у такую ноч мы прыходзілі дадому з сінагогі некалі, шмат гадоў таму, з'явіліся мы і сёння — я і тата.

З тым самым пажаданнем шчаслівага года, якім мама з Бузяю сустракалі нас у такую ноч некалі, шмат гадоў таму, сустрэлі яны нас і зараз.

Маці, царыца, апранутая ў сваю царскую ядвабную сукенку, а царэўна, Бузя, — у сваю беласнежную сукенку. Тая самая карціна, што некалі, шмат гадоў таму, нічога не змянілася ні на волас, ні на кроплю.

Як шмат гадоў таму, так і цяпер, у гэтую ноч, наш дом поўны чароўнасці. Асаблівая прыгажосць, святое, урачыстае, велічнае хараство пануе ў нашым доме ў гэтую ноч. Белы абрус — як некрануты снег. Маміны свечкі ззяюць у сярэбраных падсвечніках. Зеленавата зіхацяць, адсвечваюць бутэлькі з велікодным віном. Ах, як нявінна-наіўна пазірае з блюда цнатлівая маца! Як міла ўсміхаецца гэты каварны, такі горкі цёрты хрэн і складаны харойсэс з салёнай вадою! Як урачыста і горда стаіць усланы царскі трон — велікодны ложак. На твары ў царыцы свеціцца святая пяшчота, як заўжды ў такую ноч. А царэўна (Бузя) уся ад макаўкі да пят — як з «Песні песняў». Не, што я такое кажу? — яна сама «Песня песняў».

Шкада толькі, што царэвіча пасадзілі так далёка ад царэўны. Калісьці, як помніцца, яны сядзелі ў час велікоднай вячэры іначай. Разам, побач адно з адным, сядзелі яны. Царэвіч, помніцца, задаваў тату чатыры рытуальныя пытанні, а царэўна тым часам выкрадала ў яго вялікасці з-пад падушкі традыцыйны праснак. Ах! Як мы тады смяяліся. Калісьці, пасля велікоднай вячэры, як я помню, цар знімаў свой белы кіцель, а царыца сваю царскую ядвабную сукенку, а мы сядзелі — Бузя і я — удваіх у кутку, гулялі ў арэшкі, якія нам дала мама, альбо я расказваў ёй казку, адну з тых самых чарадзейных «хедараўскіх» казак майго сябра Шайкі, які ведае ўсё. Казку пра зачараваную царэўну, якая сядзела ў крыштальным палацы сем гадоў запар і чакала, пакуль хто-небудзь з дапамогаю чарадзейнага слова не ўздымецца ў надхмар'е, не пераляціць цераз горы і даліны, цераз рэкі і пусткі і не выратуе, не вызваліць яе.

Усё гэта, аднак, было даўно, вельмі даўно, шмат гадоў таму. Цяпер царэўна вырасла, стала вялікая. І царэвіч вырас, стаў вялікі. І пасадзілі іх за стол гэтак бязлітасна, што яны нават не могуць добра бачыць адно аднаго. Уявіце сабе: па правую руку ад яго вялікасці — царэвіч, па левую руку ад яе вялікасці — царэўна!.. Мы прамаўляем велікоднае сказанне, я і тата, голасна, як некалі, шмат гадоў таму, і нараспеў — старонку за старонкаю. А мама з Бузяю ціхенька паўтараюць за намі старонку за старонкаю, пакуль мы не даходзім да «Песні песняў». Я чытаю разам з татам «Песню песняў», як некалі, шмат гадоў таму, з асаблівым напевам. Верш за вершам. І мама з Бузяю чытаюць за намі ціхенька-ціхенька верш за вершам. Але вось цар, стомлены гісторыяй сыходу з Эгіпта і захмялелы ад рытуальных келіхаў, пачынае пакрысе драмаць: задрэмле крыху, схамянецца і зноў пяе «Песню песняў». Вось ён пачынае голасна: «Многія воды не здольныя заліць агонь кахання…» І я падхопліваю ў той жа танальнасці: «Унэгоройс ло йіштэфуго — і рэкі не зальюць яго…» Спеў наш робіцца ўсё цішэйшы, пакуль яго вялікасць, нарэшце, не засне-такі па-сапраўднаму. Царыца кранае рукаў яго белага кіцеля. З мілай далікатнасцю будзіць яна яго і пасылае ў ложак, — а мы з Бузяю тым часам маем магчымасць перакінуцца некалькімі словамі. Я паднімаюся з-за стала і блізка падыходжу да яе, і мы стаім адно супроць аднаго — упершыню так блізка ў гэтую ноч. «У гэтую ноч, — кажу я ёй, — было б добра пагуляць…» Яна разумее мяне і адказвае з ледзь прыкметнаю ўсмешкай пытаннем: «У гэтую ноч?..» І ўяўляецца мне, што яна насміхаецца з мяне. Так насміхалася яна з мяне калісьці, шмат гадоў таму. Мне робіцца крыўдна. Я гавару ёй: «Бузя, нам ёсць пра што пагаварыць, шмат пра што пагаварыць». «Шмат пра што пагаварыць?» — паўтарае яна мае словы, і здаецца мне, што яна з мяне смяецца… Я ўспыхваю: «А можа, я памыляюся? Можа, нам з табою цяпер няма пра што гаварыць?..»

Гэта сказана з такою горыччу, што Бузя перастае ўсміхацца і твар яе робіцца сур'ёзным. «Заўтра, — кажа яна мне, — заўтра мы пагаворым…» — і святлее ў мяне ўваччу. Святлее, робіцца хораша і весела. Заўтра! Заўтра мы пагаворым! Заўтра! Заўтра!.. Я падыходжу яшчэ бліжэй, і вось я адчуваю пах яе валасоў, пах яе адзення, колішні, знаёмы пах. І ўсплываюць у маёй памяці словы з «Песні песняў»: «Нойфэс тытойфно сіфсойсаух, кало — салодкі нектар капае з вуснаў тваіх, нявеста! Мёд з малаком у цябе пад языком. І водар адзення твайго — гэта водар Лівана…»

Астатняе мы ўжо гаворым так, без слоў. Больш вачыма. Вачыма…

— Добрай ночы, Бузя, — кажу я ёй ціха. Мне цяжка пайсці ад яе. Бачыць бог, як цяжка.

— Дабранач, — адказвае мне Бузя, не кранаючыся з месца, і глядзіць на мяне з глыбокім смуткам сваімі блакітнымі вачыма з «Песні песняў».

Я зноў жадаю ёй добрай ночы. І яна зноў адказвае мне тым жа. Тут з'яўляецца маці і вядзе мяне ў другі пакой. Там яна разгладжвае сваімі цудоўнымі белымі рукамі белае пакрывала на маім ложку, і яе губы шэпчуць: «Спі на здароўе, дзіця маё, спі на здароўе…»

У гэтых некалькіх словах вылілася ўсё мора любові, якое сабралася ў сэрцы ў маёй мамы за той час, што мяне не было дома. Я гатовы прыпасці да яе, пакрыць пацалункамі яе прыгожыя белыя рукі. Але я не варты гэтага. Я ведаю… Ціха жадаю я ёй добрай ночы і застаюся адзін, адзін-адзінюсенькі ў гэтую ноч.

…Адзін-адзінюсенькі ў гэтую ноч. У гэтую ціхую, пяшчотную, цёплую вясновую ноч.

Я расчыняю акно і гляджу праз яго на вуліцу, гляджу на цёмна-сіняе начное неба, на зіхаткія брыльянтавыя зоркі. І я пытаюся ў самога сябе: няўжо? няўжо? Няўжо я прайграў сваё шчасце? Прайграў навекі? Няўжо я сам, вось гэтымі сваімі рукамі, узяў і спаліў свой чароўны палац і выпусціў прыгожую, нябесную царэўну, якую я калісьці зачараваў? Няўжо? Няўжо? А калі не? Раптам я з'явіўся ў час? «Бойсі лэгані, ахойсі кало — я прыйшоў у вінаграднік мой, сястрыца, нявеста мая…» І я яшчэ доўга сяджу каля расчыненага акна гэтай ноччу. І я адкрываю свае тайны гэтай ціхай, пяшчотнай, цёплай веснавой ночы, якая сама поўная, наздзіў поўная, таямніц і загадак.

І ў гэтую ноч я адкрыў нешта новае для сябе. Што я кахаю Бузю.

Што я кахаю яе тым святым, палымяным, пякельным каханнем, якое так добра апісана ў нашай «Песні песняў». Вялікія вогненыя літары ўзнікаюць, разразаючы змрок, я не ведаю адкуль — і лунаюць у мяне перад вачыма. Гэта літары з толькі што прачытанай «Песні песняў», літара за літарай: «Кі азо хамовэс агаво — мацнейшая за смерць любоў. Кошо хішэол кіно — жорсткая, як пекла, рэўнасць. Рэшофэго рышпэй эйш — яе іскры — іскры агню, полымя Божага…»

І я сяджу ў гэтую ноч каля расчыненага акна, і я пытаюся ў гэтай ночы таямніц і загадак, прашу яе адкрыць тайну: няўжо? няўжо?..

Толькі яна маўчыць, гэтая ноч таямніц і загадак. Тайна застаецца для мяне тайнаю — да заўтра.

Заўтра — так мне абяцала Бузя — мы пагаворым. Ах! Заўтра ўжо мы пагаворым… Хай толькі міне гэтая ноч. Хай толькі знікне гэтая ноч. Гэтая ноч. Гэтая ноч…