Песня песняў

Чацвертая частка. Субота пасля швуэс

«Вайгі эрэв» — і быў вечар. «Вайгі бойкер» — і было ранне.

Цудоўнае, рэдкае ранне, якое бывае калі-нікалі на пачатку лета між вялікаднем і швуэс.

У гэтае ранне я прачнуўся самы першы ў доме. Дзень толькі нараджаўся. Маё маленькае санлівае мястэчка толькі-толькі пачало абуджацца ад салодкага сну. Яснае, пяшчотна-цёплае сонца рыхтавалася пакінуць свой шацёр і пусціцца ў шлях па вялікай нябеснай дарозе ў гэты дзень на пачатку лета між вялікаднем і швуэс. Яшчэ праносіўся над светам лёгкі, прахалодны начны ветрык. Ледзь-ледзь, нібыта крылцам анёла, кранаў ён ціхую зямлю, якая толькі пачала прачынацца.

Калі я ачнуўся ад сну, першай маёй думкаю была Бузя. Зноў Бузя?

Так, ізноў Бузя. Зноў, зноў і зноў Бузя. Бузя так завалодала ўсёй маёю істотаю, што мне ніколі не надакучыць расказваць вам пра яе зноў, зноў і зноў. Зноў і нанова пераказваць вам кораценька яе біяграфію. Той, хто ўжо чуў, напэўна, прабачыць мне. Таму ж, хто не чуў, трэ было б паслухаць: ён павінен ведаць, хто такая Бузя.

У мяне быў брат Беня, і ён утапіўся ў рацэ. Па ім засталася сіротка па імені Бузя. Скарочана ад Эстэр-Ліба: Лібузя — Бузя. І прыгожая ж яна была, нібы тая Суламіт, што ў «Песні песняў». І мы раслі, як брат і сястра. І мы любілі адно аднога, як брат і сястра. Вось хто такая Бузя.

Праляцелі гады. Я пакінуў родны дом супраць волі бацькоў. Я ўзбунтаваўся супраць іхніх запаветаў, не схацеў ісці іхнім шляхам, абраў сваю дарогу, кінуўся ў навуку. І вось аднойчы перад вялікаднем прыходзіць да мяне татава кароценькае пісемца з віншаваннямі: Бузя стала нявестаю, у суботу пасля швуэс вяселле, мне трэба прыехаць на вялікдзень дадому. Я адказаў з віншаваннем са свайго боку і прыляцеў на вялікдзень дамоў.

І я знайшоў Бузю пасталелаю і прыгожаю, яшчэ прыгажэйшаю, чым была. І прачнулася ў маёй памяці ранейшая Бузя. Суламіт з «Песні песняў». І бура ўсчалася ў мяне ў галаве. І агнём занялося маё сэрца. Полымем гневу — ні на кога, толькі на самога сябе. На сябе і на свае хлапечыя залатыя дурныя мроі, з-за якіх я пакінуў бацькоў, узбунтаваўшыся супраць іхніх запаветаў і кінуўшыся ў навуку, і вось такім чынам я прайграў, прайграў сваё шчасце, дапусціў, каб Бузя зрабілася нявестаю, чыёйсьці, не маёю!..

Бузя з самага дзяцінства была мне любаю і дарагою — гэта ісціна. Але толькі калі я прыехаў дадому і ўбачыў Бузю, я ўсвядоміў, што я кахаю Бузю.

Што я кахаю Бузю тым святым, палымяным, пякельным каханнем, якое так цудоўна апісана ў нашай «Песні песняў»: «Мацнейшая за смерць любоў, жорсткая, як пекла, рэўнасць. Яе іскры — іскры агню. Полымя Божага».

Я памыліўся: я не быў першы ў тое ранне. Мая мама падхапілася яшчэ раней за мяне. Яна ўжо апранулася. Яна ўжо занятая чаем, снеданнем.

— Тата яшчэ спіць. Дзяўчынка яшчэ спіць (так заве яна Бузю). Што ты будзеш піць, Шымек?

Мне ўсё адно. Што яна мне дасць, тое і буду піць. Мама налівае мне гарбату і падае кубак сваімі прыгожымі белымі рукамі. Ні ў кога няма такіх прыгожых белых рук, як у маёй мамы. Яна садзіцца супроць мяне і гаворыць ціха, каб не пачуў тата, бо пра тату будзе ў яе гаворка са мною. Ён старэе, не маладзее. Старэе, і слабее, і кашляе. Кашляе, каб ты ведаў, раніцою, калі ўстае. А часам здараецца, што ён мусіць усхапіцца сярод ночы і адкашляцца, і можа пракашляць усю ноч. А бывае, што і ўдзень… Яна гаворыць яму, каб ішоў да доктара — дык ён, упарты, не хоча. Як вытрымаць ягоную ўпартасць? Яна на яго не жаліцца, барані бог. Так проста, зайшла гаворка — яна і сказала…

Так ціхенька скардзіцца мне мама на бацьку. І ціхенька расказвае мне пра Бузю, і вочы яе ззяюць. І яна налівае мне яшчэ кубак і пытаецца, што я скажу наконт Бузі? Праўда ж, вырасла, дзякуй богу, як тое дрэўца? Барані яе бог ад ліхога вока! У суботу пасля швуэс вяселле. З дапамогаю неба, у суботу пасля швуэс. Бліскучая партыя, удалы жаніх. Добрае месца, гаспадарка, проста княжацкі дом, дом — поўная чаша…

— І пры ўсім гэтым, — так працягвае свой расказ мама, — пры ўсім гэтым колькі давялося папераконваць яе, Бузю, перш чым яна дала згоду на агледзіны. Зараз, дзякуй богу, яна задаволеная. Яшчэ як задаволеная! Якія пісьмы яны пішуць! Ледзь не штодня (мамін твар ззяе, маміны вочы свецяцца). А здарыцца пісьму затрымацца, дык бяда!.. Гэта цяпер. Аднак жа раней? Ледзьве душу з яе не выцягнулі, пакуль дабіліся слова «згодная»… Бузя таксама добра ўпартая. Такая сям'я: варта каму заўпарціцца!.. Не, яна, божа барані, не хоча сказаць нічога благога. Проста прыйшло да гаворкі, яна і сказала…

З татавай спальні даносіцца кашаль — і няма мамы, знікла.

«Мі зойс ганішпофо кемой шохар — хто яна, чые вочы глядзяць, як перадсвітальныя зоры? Ефо халвоно — прыгожая, як поўня? Боро кахамо — ясная, як сонейка?»

Гэта выйшла са сваёй спальні Бузя.

Я ўглядаюся ў Бузю — я магу паклясціся, што адно з двух: альбо яна плакала, альбо не спала ўсю ноч.

Мама мае рацыю: як дрэва вырасла яна. Як ружа расцвіла. Яе вочы, яе прыгожыя блакітныя вочы з «Песні песняў» гэтай раніцой зацягнутыя лёгкай смугою. А ўвесь твар яе гэтай раніцой пакрыты лёгкім ценем. І ўся Бузя — загадка для мяне. Балючая таямніца. Шмат што хацеў бы я ведаць. Чаму Бузя не спала гэтай ноччу? Мне трэба ведаць, каго яна бачыла ў сне: мяне, дарагога госця, якога яна так доўга выглядала і які прыляцеў дамоў так нечакана? Альбо таго, іншага бачыла яна ў сне? Іншага, каго мама з татам жывасілам навязалі ёй супраць яе волі?.. Бузя — таямніца для мяне. Балючая таямніца. «Ган ноул ахойсі кало — сад замкнёны яна, сястрыца, нявеста мая; сад замкнёны, крыніца запячатаная…»

Бузя — таямніца для мяне. Балючая таямніца. Некалькі разоў на дзень мяняецца ў яе настрой, як надвор'е пахмурным летнім днём: толькі што было цёпла, а ўжо стала прахалодна. А то зноў выгляне сонца з-за хмараў, і робіцца хораша. Пакуль не набяжыць новая хмара — і тады зноў робіцца маркотна і змрочна.

Няма таго дня, каб Бузя не атрымлівала ліста ад «некага». Няма таго дня, каб яна не адказала яму, гэтаму «некаму».

Я вельмі добра ведаю, хто ён, той «нехта», і таму не распытваю яе. Я не гавару больш з Бузяю пра яго. Я ўпэўнены, што ён чужародны, навязаны. Але Бузя сама гаворыць пра яго. Ці не занадта многа гаворыць яна пра яго? У лічаныя хвіліны, калі мы застаёмся з ёю ўдваіх, Бузя гаворыць са мною пра яго. І хваліць яго. Хваліць яго напрапалую. Ці не занадта многа хваліць яна яго?

Яна мне кажа:

— Ты хочаш ведаць, хто ён? (Яна апускае вочы.) Ён такі вытанчаны. О! Вельмі вытанчаны. Ён добрасардэчны. О! Вельмі добрасардэчны. Толькі… (Яна ўздымае вочы на мяне і смяецца.) Яму далёка да цябе. Хіба яму раўняцца з табою?..

Што Бузя хоча гэтым сказаць? Яна хоча паддобрыцца да мяне? Ці яна пакеплівае з мяне?

Не, яна не паддобрываецца і не пакеплівае з мяне. Яна вылівае сваё сэрца…

Гэта як двойчы два.

Пасля гарбаты мама з Бузяю пайшлі на кухню мудраваць над сняданкам, а мы з татам сталі на малітву. Я адбыў нумар хуценька, а тата, завінуўшыся ў талес і прыладзіўшы тэфілн, яшчэ стаяў тварам да сцяны і ўзносіў хвалу Пану Богу. Раптам увайшла Бузя, прыбраная, з парасончыкам у руцэ, і звярнулася да мяне:

— Пайшлі.

— Куды?

— За горад. Проста пройдземся. Дзень цудоўны. Рэдкі дзень.

Тата павярнуў да яе галаву, глядзіць паверх сваіх сярэбраных акуляраў. А Бузя нацягвае на рукі пальчаткі і кажа яму:

— Ненадоўга, тата, ненадоўга. Мы хутка вернемся. Мама ведае, што мы ідзём. Хадзем, Шымек. Ты ідзеш?

Хіба можа раўняцца найлепшая музыка, найцудоўнейшая сімфонія з гэтымі словамі, што дайшлі да майго слыху? У іх чуваць водгулле «Песні песняў»: «Лэхо дойдзі — хадзем, любы. Нэйцэй гасодэ — пойдзем у шырокія палі. Мы будзем начаваць у вёсках. Мы наведаем вінаграднікі. Паглядзім, ці зацвілі лозы? Ці наліваюцца гронкі?..»

Не помнячы сябе ад радасці, я пускаюся следам за Бузяю і не чую пад сабою ног. Што з Бузяю? Упершыню за ўвесь час, што я дома, здарылася такое: Бузя паклікала мяне пагуляць разам. Што ж гэта такое з Бузяю?..

Бузя мае рацыю. Дзень цудоўны. Рэдкі дзень.

Па-сапраўднаму ацаніць такі летні дзень можна толькі ў нашым маленькім бедным мястэчку, выбраўшыся з цеснаты яго вузкіх вулачак на божы свет, вольны і прыгожы. Зямля апранула сваю зялёную мантыю, прыбралася ва ўсё багацце шматколерных палявых красак. З аднаго боку яе акантоўвае сярэбраная рака, з другога боку — нізкарослы, але густы лясок. Сярэбраная рака нагадвае сярэбраны кант новага талеса з блакітнай шэрсці. Густы лясок нагадвае густую пасму кучаравых валасоў, якія час ад часу кранае ветрык.

На Бузі была блакітная сукенка, лёгкая, як дыханне, празрыстая, як паветра, як нябёсы. Яе парасончык быў з зялёнымі карункамі, на руках — белыя пальчаткі. Шматколернаю яна была, шматколернаю, як поле.

Апошні раз, кажа мне Бузя, яна адпрасілася ў маці. Апошні раз хоча яна развітацца з горадам, з ваколіцаю, з кладамі, з млынамі, рэчкаю, мастком. Дзеля гэтага апошняга разу зрабіла ёй маці ласку. Нявесце нельга адмаўляць, ха-ха… Нявеста свайго даб'ецца… Што скажаш, Шымек?

Шымек не гаворыць нічога. Мне здаецца сёння, што Бузя вясёлая нейк па-дзіўнаму. Ненатуральна вясёлая. І смяецца яна як пад прымусам. Ці гэта мне толькі здаецца?

— Ты помніш, Бузя, калі мы тут былі?

Я нагадваю ёй, калі мы тут былі. Даўно-даўно. Шмат гадоў таму былі мы тут. Мы ішлі сюды ўдваіх ірваць зелень на швуэс, калі яна памятае. Тады мы таксама ішлі гэтай самаю дарогаю, міма гэтых самых млыноў, цераз гэтую самую рэчку, цераз гэты самы масток.

— Толькі гулялі мы тады інакш, Бузя. Тады мы бегма беглі, як маладыя алені, скакалі, як стэпавыя лані на гарах бальзамічных. А цяпер?

— А цяпер? — прамаўляе Бузя і нахіляецца, каб нарваць красак.

— Цяпер мы ідзём паважна, як пасуе такім сталым людзям, як мы… Ты помніш, Бузя, калі мы тут былі апошні раз?

— Гэта было напярэдадні швуэс, — адказвае Бузя і дорыць мне букецік духмяных красак, якія сарвала.

— Гэта мне, Бузя?

— Табе, Шымек, — кажа мне Бузя і глядзіць на мяне сваімі прыгожымі блакітнымі вачыма з «Песні песняў». І пагляд гэты пранікае мне проста ў самае сэрца.

Мы ўжо далёка за горадам. Мы ўжо на мастку. Там я падаю ёй руку (упершыню за ўвесь той час, што я дома).

Мы ідзём разам, трымаючыся за рукі, праз масток. Дошкі хістаюцца, вада бяжыць пад нашымі нагамі, перакочваецца і падае ўніз з лёгкім плёскатам і шумам, такім ціхім, што мне нават чуваць «цік-так» Бузінага сэрца, якое так блізка, так блізка ад мяне (упершыню за той час, што я дома).

Мне здаецца, што Бузя нахіляецца да мяне ўсё бліжэй і бліжэй. Я адчуваю знаёмы пах яе прыгожых валасоў, высакародную гладкасць яе далікатнай рукі, цеплыню яе цела. І здаецца мне, што яна прамаўляе словы на мове «Песні песняў»: «Ані лэдодзі — я належу каханаму майму; вэдодзі лі — а каханы належыць мне…» А сонца, і неба, і поле, і рэчка, і лес набываюць новыя колеры, новае хараство ў маіх вачах. Які жаль, які жаль, што масток такі кароткі. Хвіліна — і мы ўжо на тым баку, на лявадзе. Хвіліна — і Бузіна высакародна гладкая, далікатная рука выслізгвае з маёй рукі. І сонца, і неба, і поле, і рэчка, і лес пазбываюцца ранейшых колераў і ранейшага хараства ў маіх вачах.

— Дзіўная рэч, — кажа мне Бузя, і яе прыгожыя, блакітный вочы з «Песні песняў» у гэтую хвіліну глыбокія, як неба, і задумлівыя, як ноч, — дзіўная рэч: кожны раз, калі я іду альбо еду цераз раку, якая б гэта рака ні была, я абавязкова бачу свайго тату, і кожны раз…

Я перабіваю яе:

— Ты гаворыш глупства, Бузя.

Бузя на хвілю задумваецца, потым кажа мне:

— Глупства? Ха-ха-ха, твая праўда. Я кажу глупства. Бо я дурненькая. Я дурненькая дзяўчынка. Проста дурнічка, ці ж не так? Скажы праўду, Шымек. Ты павінен сказаць мне праўду. Ха-ха-ха!

Бузя смяецца, закідвае галаву і паказвае свае жамчужныя зубкі. У ззянні сонца ззяе яе твар. І ўсе фарбы поля адбіваюцца ў яе ў вачах, у яе прыгожых блакітных вачах з «Песні песняў».

Дарэмна! Я не магу пераканаць яе, што яна не такая ўжо дурнічка, што яна ўвогуле не дурнічка. Яна ведае, кажа яна мне, яна ведае, што бываюць дурнейшыя за яе. Яна ведае. Але супраць мяне яна дурнічка. Уявіце сабе — яна верыць у сны!

— Ці ж не праўда, Шымек, ты — не верыш? А я веру. Вось толькі ўчора да мяне ў сне з'явіўся тата, прыйшоў з таго свету. Прыбраны і вясёлы, жывы, з кійком у руцэ. І гаворыць са мною гэтак прыязна, гэтак ласкава, і круціць у пальцах кіёк: «Я прыйшоў, дачушка, на тваё вяселле…» Ну, што ты скажаш на гэта, Шымек?..

— Бузя, не трэба верыць у сны. Сны — гэта лухта лухтою.

— Лухта лухтою, кажаш?

Бузя на момант спыняецца, задумваецца. Потым зрываецца з месца і бяжыць па шматколерным полі. Адбягае і спыняецца.

Як кветка, як маляўнічая кветка выглядае Бузя на гэтым шматколерным полі, што рассцілаецца вакол нас без канца і краю. Яно жаўцее жоўценькімі рамонкамі, яно чырванее чырвоненькімі гваздзічкамі. Блакітная ярмолка неба над Бузінай галавою. Сярэбраная рэчка каля яе ног. З усіх бакоў струменяцца духмяныя, хмельныя водары. Я зачараваны. Я захмялелы.

Бузя таксама стаіць як зачараваная сярод шматколернага поля і глядзіць на мяне задуменна-задуменна, як лес.

Пра што думае зараз Бузя? Што гавораць яе вочы, яе прыгожыя блакітныя вочы з «Песні песняў»?

«Ані хавацэлес гашоройн — я лілея Саронская. Шойшанос гоамокім — ружа далін…»

Вось што кажуць мне яе вочы. І здаецца мне, што ніколі-ніколі яшчэ не была Бузя такою — сапраўднаю Суламіт з «Песні песняў», — як у гэтую хвіліну.

Нібы кветка выглядае Бузя, лілея Саронская. Нібы ружа ў квецені выглядае Бузя, ружа далін, у гэтым шырокім шматколерйым полі, што рассцілаецца вакол нас без канца і краю. Яно жаўцее жоўценькімі рамонкамі. Яно чырванее чырвоненькімі гваздзічкамі. Блакітная ярмолка нябёсаў над Бузінай галавою. Срэбная рэчка ля яе ног. З усіх бакоў струменяцца духмяныя, хмельныя водары. Я зачараваны. Я захмялелы.

Бузя пайшла. Я за ёю. Лёгка і хутка крочыць Бузя. Лёгка, як серна, як лань з ланяў, імкне яна праз шматколернае поле, што распасцерлася без канца і краю. У ззянні сонца ззяе яе твар, і ўсе колеры поля адбіваюцца ў яе ў вачах, у яе прыгожых блакітных задумлівых вачах з «Песні песняў».

Ніколі, ніколі яшчэ не была Бузя такою — сапраўднаю Суламіт з «Песні песняў», — як у гэты дзень.

— Ты пазнаеш, Бузя, гэтае поле?

— Калісьці яно належала табе…

— А пагорак?

— Твой пагорак. Калісьці тут усё было тваё. Усё дарэшты… — кажа мне Бузя з лёгкаю ўсмешкаю на прыгожых вуснах. Толькі ж мне здаецца, што яна смяецца з мяне, як яна смяялася з мяне калісьці, шмат гадоў таму.

— Прысядзем?

— Прысядзем.

Я саджуся на пагорак і ладкую месца побач для яе. Бузя сядае супроць мяне.

— Вось тут, Бузя, помніш, я табе расказваў, як я…

Бузя падхоплівае і канчае за мяне:

— Як ты ўздымешся з дапамогаю чароўнага слова і паляціш, як арол, пад самыя хмары, вышэй за хмары — над палямі і лясамі, над гарамі і далінамі, над морамі і пусткамі, і апынешся па той бок Змрочных гор, у крыштальным палацы. Там ужо сем гадоў сядзіць твая зачараваная царэўна і чакае, пакуль ты не злітуешся над ёю, не прыляціш з дапамогаю чароўнага слова і не вызваліш, не выратуеш яе — ха-ха-ха!

Не, Бузя сягоння вясёлая нейк па-дзіўнаму. Ненатуральна вясёлая. Яна смяецца нібы з-пад прымусу. Досыць. На ўсё свой час. Час сказаць ёй некалькі простых, ясных, дакладных слоў. Час адкрыць мне перад ёю сваё сэрца, расхінуць сваю душу… І я канчаю сваю думку словамі з «Песні песняў»: «Ад шэёфуях гаём — пакуль не згасне дыханне дня; вэносу гацлолім — і не пабягуць цені…»

За ўвесь час, што я дома, я не выказаў Бузі і дзесятай, і сотай долі таго, што выліў я ёй вось тут у вось гэтае ранне. Я адкрыў ёй сваё сэрца, расхінуў перад ёю сваю душу. Я расказаў ёй усю праўду пра тое, што прывяло мяне сюды…

Калі б не татава пісьмо з віншаваннямі, калі б не тыя тры словы: «Субота пасля швуэс», — мяне б не бачылі ні гэтая рэчка, што там збягае ў ярок, ні гэты лясок, што зелянее наўзбоч…

І я клянуся ёй гэтаю рэчкаю, што там збягае ў ярок, і гэтым лесам, што зелянее наўзбоч, і гэтым блакітным купалам неба, што ззяе над нашымі галовамі, і гэтым залатым сонейкам, што адбіваецца ў яе ў вачах, і ўсім цудоўным, чыстым і святым, — што я тут толькі дзеля яе, толькі дзеля яе, таму што… я кахаю яе. Нарэшце вырвалася гэтае слова!

— Таму што я кахаю цябе, Бузя, ты чуеш, я кахаю цябе тым святым, палымяным, пякельным каханнем, што апісана ў «Песні песняў»: «Мацнейшае за смерць каханне, жорсткая, як магіла, рэўнасць. Яго іскры — іскры агню. Полымя Божага…» Што з табою, Бузя? Ты плачаш? Бог з табою!..

Бузя плакала.

Бузя плакала — і ўвесь свет апрануўся ў жалобу. Сонца перастала ззяць. Рэчка спыніла свой бег. Не зелянее лясок. Не звіняць пчолы. Не спяваюць птушкі.

Бузя плакала.

Яна схавала твар у далонях. Яе плечы ўздрыгвалі. Яна плакала ўсё мацней і мацней.

Гэтак плача маленькае дзіця, калі адчуе, што страціла бацькоў.

Гэтак плача верная маці па сваім дзіцяці, якое адабралі ў яе.

Гэтак плача маладая жанчына, што аплаквае свайго каханага, які адвярнуўся ад яе…

Гэтак плача чалавек над сваім жыццём, што выслізнула з-пад ягоных ног.

Дарэмныя былі мае спробы суцешыць яе. Марныя былі ўсе эпітэты з «Песні песняў», якімі я асыпаў яе. Бузя не хацела суцяшэння. Бузя не жадала чуць маіх эпітэтаў. Позна, казала яна, занадта позна я ўспомніў пра яе… Занадта позна я агледзеўся, што ёсць такая Бузя на свеце. Бузя, якая мае сэрца, поўнае маркоты, і душу, якая рвецца адгэтуль у іншы свет… Можа, я ўспомню, кажа яна, пісьмы, што яна некалі пісала. Але, усхапілася яна, як магу я ўспомніць гэткае глупства? Хіба яна сама не разумее — ды, уласна, яна даўно павінна была гэта зразумець, — што ў нас розныя дарогі? Што яна не можа раўняцца са мною? Куды ёй да мяне, ёй, правінцыяльнаму жыдоўскаму дзіцяці, местачковай простай дзяўчыне — куды ёй да мяне!.. Цяпер яна разумее, што гэта было глупства з яе боку, вялікае глупства, калі яна дурыла мне галаву сваімі дзіцячымі пісемкамі, сваімі дурнымі назаляннямі, калі тата з мамаю марна тужылі па мне… Не, яна сама павінна была зразумець, што яна мне не роўня. Дзе ёй да мяне! Ёй, правінцыяльнай жыдоўцы, местачковай простай дзяўчыне!.. Яна сама павінна была ўбачыць, што калі я не паслухаўся тату-маму, паўстаў супраць іхніх запаветаў і пайшоў сваёю дарогаю, то я, канечне, пайду далёка і дасягну такой вышыні, што не схачу нікога бачыць, нікога ведаць.

— Нікога, апроч цябе, Бузя!

— Не, зусім нікога! Нікога ані! Нікога не бачыць, не чуць, на ўсіх забыцца…

— На ўсіх, толькі не на цябе, Бузя.

— Не, на ўсіх! На ўсіх! На ўсіх!

Бузя перастала плакаць — і ўсё наўкола ажыло. Як раней, заззяла сонца. Пабегла рэчка. Зазелянеў лясок. Зазвінелі пчолы. Заспявалі птушкі.

Бузя перастала плакаць, і высахлі яе вочы. Яе прыгожыя блакітныя вочы з «Песні песняў». Нібы кроплі расы пад гарачым сонцам, высахлі яе слёзы.

І раптам яна пачала апраўдвацца за свае слёзы. Цяпер яна бачыць, якая яна дурная. Навошта быў гэты яе плач? Чаго ёй плакаць? Чаго ёй не хапае? Многія дзяўчаты на яе месцы адчувалі б сябе шчаслівымі. Самымі шчаслівымі!.. І ў яе ў вачах запаліліся агеньчыкі. У яе прыгожых блакітных вачах з «Песні песняў». Я ніколі да гэтага не прыкмячаў вось такіх агеньчыкаў у яе ў вачах. На яе шчоках выступілі чырвоныя плямы, на яе прыгожых, як ружы, шчоках. Я ніколі раней не заўважаў, каб так успыхваў, так палымнеў Бузін твар, як успыхнуў, запалымнеў ён у гэтую хвіліну. І мне захацелася ўзяць яе за руку, і я сказаў ёй словамі з «Песні песняў»:

— «Пнох ёфо рааёсі — ты прыгожая, Бузя, калі палымнеюць твае шчокі і агонь іскрыцца ў вачах…»

Марныя словы! Бузя не слухае маю «Песню песняў». Яна не перастае хваліць таго, хваліць напрапалую. Яна кажа мне:

— «Дойдзі цах вэодойм — мой суджаны далікатны і прыгожы. Догіл мэйрвово — далікатнейшы за многіх-многіх іншых». Можа, ён не такі вучоны, як іншыя, але затое ён добры. Затое ён верны мне. Затое ён любіць мяне. Каб ты бачыў пісьмы, што ён піша мне, каб ты бачыў гэтыя пісьмы!

— «Лібавціні, — працягваю я, нібыта не чуючы, што яна гаворыць, — лібавціні ахойсі кало — ты ўзяла ў палон маё сэрца, сястрыца, нявеста мая!..»

А яна мне:

— «Хікой мамтахім вэхулой махмадзім!»* Каб ты бачыў пісьмы, што ён піша мне, каб ты бачыў гэтыя пісьмы!

* «Рот яго мядовы, і сам ён увесь панадны!»

Дзіўны тон чуваць у яе словах. Дзіўны яе голас. Гэты голас, як мне здаецца, хоча перакрычаць іншы голас, унутраны голас.

Гэта мне ясна як двойчы два.

Імкліва і нечакана ўскаквае Бузя з духмянай травы, атрэсваецца, прыгладжваецца, зводзіць рукі за спінаю, становіцца супроць мяне і глядзіць на мяне зверху ўніз.

Гордаю і прыгожаю, велічна прыгожаю, яшчэ прыгажэйшаю, чым звычайна, здаецца яна мне ў гэтую хвіліну.

Я баюся сцвярджаць, але мне здаецца, што калі я назаву Бузю сапраўднаю Суламіт, дык гэта будзе вялікі гонар для сапраўднай Суламіт з «Песні песняў».

Няўжо на гэтым скончана наша размова? Я ўстаю і набліжаюся да яе:

— «Шуві, шуві гашуламіт!»[2] Вярніся, вярніся да мяне, Бузя! — кажу я ёй моваю маёй «Песні песняў» і бяру яе за руку. — Вярніся да мяне, Бузя, вярніся да мяне. Яшчэ не позна! Яшчэ адно слова. Мне трэба сказаць табе не болей чым адно слова.

Дарэмна. Дарэмна. Бузя не жадае чуць гэтае адно слова, што я хачу ёй сказаць. Досыць, кажа яна, нагаварыліся. Дастаткова нагаварылі адно аднаму — напэўна, нават залішне… Годзе-годзе. Позна ўжо. Ты бачыш, як позна?! — гаворыць Бузя і паказвае рукою на неба, на сонца, якое аблівае яе з плеч да ног сваім ласкавым, лагодным залатым праменнем. І лілея мая Саронская, Бузя, мая ружа далін, набывае новы колер, колер найчысцейшага золата, на гэтым шматколерным полі, што рассцілаецца навокал нас без канца і краю.

— Дадому, дадому! — кажа мне Бузя, імкнучыся пайсці сама і падганяючы мяне. — Дадому, дадому, час ужо, Шымек, час. Тата з мамаю падумаюць немаведама што. Дадому, дадому!

І яе апошнія словы «дадому, дадому» прасякнутыя колішняй інтанацыяй, той самай, што і шмат гадоў таму, інтанацыяй «Песні песняў»:

— «Брах дойдзі — бяжы, любы, і будзь падобны да аленя альбо да важака ланяў на гарах бальзамічных».

Ідуць дні. Бягуць тыдні. Ужо мінула мілае свята швуэс. Мінула і субота пасля швуэс. Прамільгнула яна — субота пасля швуэс, — і яшчэ субота, і яшчэ субота — а я ўсё гасцюю ў сваім мястэчку.

Што раблю я тут? Нічога. Зусім нічога. Мае бацькі лічаць, што я, блудны сын, раскайваюся ў тым, што было, у тым, што я паўстаў супраць іхніх запаветаў, не схацеў ісці іхнім шляхам. І яны задаволеныя. Вельмі задаволеныя.

А я? Што раблю я тут? Што трэба мне тут? Нічога. Зусім нічога. Штодня выбіраюся я самотна на шпацыр, брыду за горад. Туды, за млын. Туды, за масток. Туды, у тое шматколернае поле, што распасцерлася без канца і краю, што аточанае сярэбранай рэчкаю з аднаго боку і нізкарослым, але густым ляском з другога. Сярэбраная рэчка здаецца сярэбраным кантам на новым талесе з блакітнай шэрсці. Густы лясок здаецца густою пасмаю кучаравых валасоў, якія час ад часу кранае ветрык.

Там сядаю я самотна на пагорак. На той пагорак, дзе зусім нядаўна мы сядзелі ўдваіх — я з Бузяю, лілеяй Саронскаю, ружаю далін.

На той пагорак, дзе мы былі некалі, шмат гадоў таму, удваіх — Бузя і я, — і бегалі, як маладыя алені, і скакалі, яе стэпавыя лані на гарах бальзамічных. Там, на тым месцы, дзе пахаваныя лепшыя ўспаміны пра маё навекі згубленае юнацтва, пра маё навекі страчанае шчасце, я магу гадзінамі сядзець у адзіноце і аплакваць незабыўную Суламіт маёй «Песні песняў».

А што стала з Суламіт майго рамана? Што з Бузяю? Які эпілог? Які канец?

Не прымушайце мяне, каб я расказваў вам канец майго рамана. Канец, нават калі ён самы найлепшы, — гэта жалобны акорд. Пачатак, нават самы кепскі, — ён лепшы за самы лепшы канец. Таму мне куды лягчэй і прыемней расказаць вам гэтую гісторыю яшчэ раз з самага пачатку. Яшчэ, і яшчэ раз, і яшчэ сотню разоў. І ўсё тымі ж самымі словамі:

У мяне быў брат Беня. Дык ён утапіўся ў рацэ. Па ім засталася сіротка. Яе звалі Бузя. Скарочана ад Эстэр-Ліба: Лібузя — Бузя. І прыгожая ж была Бузя — нібы тая Суламіт з «Песні песняў». І мы раслі з ёю разам, як брат і сястра. І мы любілі адно аднаго, як брат і сястра.

І гэтак далей.

Пачатак, нават самы кепскі, лепшы за самы прыгожы канец.

Няхай будзе пачаткам канец, эпілог майго нявыдуманага, сапраўднага, балючага рамана, які я дазволіў сабе ўвянчаць назваю «Песня песняў».

1909–1911