Плошча. Гісторыя аднаго каханьня

Жыцьцё па-за часам, альбо Сьлед стралы.

З “Дзёньніка” Аляксандра К.

“...І гэтая каша вакол – гэты хаос! – называецца жыцьцём?! Няўжо дзеля такое бязмэтнае мітусьні я і прыйшоў у гэты сьвет?..

Усё абрыдла. Абрыдла…

Не магу хадзіць па вуліцах гэтага гораду, не магу бачыць гэтых людзей, якім нічога ня трэба, абы толькі іх не чапалі, абы ціха...

Не магу глядзець тэлевізар. Асабліва апытаньні пра тое, як добра мы жывем. Не магу бачыць і чуць гэтага чалавека...

Але што я магу? І што мы можам увогуле?

Нічога... Хіба зьнікнуць па ягоным загадзе...

Божа, што я пішу? Ня дай Бог запісы гэтыя прачытае яшчэ нехта... Зьнішчыць іх, зьнішчыць, зьнішчыць зараз жа...

Маўчаць... маўчаць... маўчаць! “Молчи скрывайся и таи, и чувства, и мечты свои…” – вось дэвіз нашага часу. А можа, і дэвіз усіх часоў і народаў.

Дэвіз выжываньня.

…Божа мой! Я ж сам такі, як і іншыя…”

На даху шматпавярховіка сядзеў чалавек і глядзеў уніз, туды, дзе за туманам ці аблокамі павінна была быць зямля – дрэвы і асфальт, клумбы і сьцяжынкі, пасыпаныя бітай цэглай. Ён ведаў, што там гэта ёсьць, але ня бачыў нічога, апроч малочна-шызае пухнатае смугі, што жыла: рухалася, плыла, перакочвалася, распаўзалася, аднак не зьнікала. Чалавек залез сю­ды, каб скончыць жыцьцё самагубствам і прырода спрыяла таму: да глыбокіх дрэваў і клумбаў скочыць было б страшна, а ў блізкую бель – зусім не: як у ва­ду, з якой ёсьць надзея на вяртаньне, на ўсплыцьцё. “Гэта добра, калі ў любой сітуацыі застаецца надзея, нават калі сітуацыя безнадзейная, – думаў чалавек, апускаючы ногі ўніз і ўладкоўваючыся зручней на краі даху, – нездарма кажуць, што надзея памірае апошняй, дык няхай і для мяне яна памрэ разам са мною...”

З туману ці воблака вынырнула птушка – бусел. Адкуль тут, у горадзе, на вышыні дваццаць шостага паверху ўзяўся бусел? Што за знак? “Ніколі не зда­­вайся!” – згадаў чалавек малюнак у адной з га­зе­таў, на якім зашчэмленая дзюбай жаба лапкамі ашчаперыла шыю бусла. “Так, я – жаба... У дзюбе бусла... Але – лёгка сказаць: не здавайся!..” Са­магубцаў ня любяць ні ў адной з рэлігіяў, калі гэта са­магубства, а не асьлепленая верай прылюдная ах­вяра нейкаму боству. Самагубцаў хаваюць асобна на вясковых могілках – нават за могілкамі, за агароджай. І калі яго зараз нехта саштурхне наўмысна, каб ад­помсьціць за нейкі грэх, ці ён сасьлізьне з мокрага даху, сам не жадаючы таго, усё роўна яго палічаць за самагубцу...

Чалавек глядзеў уніз, і яго вабіла глыбіня пад на­­­­гамі, яму хацелася памацаць яе, паспрабаваць на до­тык, ён, падобна, на момант забыўся на мэту, з якою прыйшоў да краю гэтага даху, хоць у дадзеным вы­падку мэта і жаданьне супадалі цалкам. Чалавек ніколі ня бачыў, што бывае з тымі, хто скочыў з двац­цаць шостага паверху і “прызямліўся” на дрэва, клумбу, асфальт... але ён мог уявіць сабе скамечанае, уплюснутае, размазанае цела і раскінутыя ва ўсе ба­кі праменьні крыві, што ня вытрымала ціску і вы­рвалася вонкі. Асабліва яскрава ўявіў ён жменю выплюхнутых мазгоў на асфальце – сьлізкіх і брыд­­­­­кіх. Ён уяўляў сабе гэта некалі, чытаючы ў Харм­са пра бабулек, што па адной выкідваліся з вак­на... А цяпер ён глядзеў уніз, у туман, і бачыў, як прыкрываючы вусны рукою, каб не званітавала, да ягонага цела падыходзяць ці­каўныя жанчынкі і як плача бабулька з суседняга газетнага шапіку, што пазнае ў ім свайго штодзённага пакупніка, пазнае па вопратцы і асядзе на недалёкую лаўку, сьцяўшы рукамі грудзі, каб ня выскачыла сэр­ца... Набываючы газеты, ён заўважаў у ейных ва­чах зайздрасьць да ягонае маладосьці. Бабулька нібыта міжволі лічыла наперад, колькі засталося восеняў ёй і вёснаў яму. Бачна было, што яна добра пажыла на зямлі, ёй было пра што згадаць і пашкадаваць пра тое, што да яе ніколі ня вернецца, бо перайшло да такіх, як ён... Ён бы аддаў бабульцы сваю маладосьць, калі б ёю можна было падзяліцца, як сольлю, як хлебам, бо навошта яна яму цяпер...

З “Дзёньніка” Аляксандра К.

“Жыцьцё – рака між крутых берагоў. Чалавек – лодка, што плыве па гэтай рацэ. Бывае, лодка прыстае да берагу, бывае, разьбіваецца аб яго, але найчасьцей проста плыве па плыні... І амаль ніколі – супраць...

У каго я прачытаў прыблізна гэтыя радкі – ня памятаю. Спачатку пагадзіўся. Потым падумаў: не, штосьці ў гэтым параўнаньні ня так.

Жыцьцё – рака... Можа быць. Чалавек – лодка... Прыгожа, але... Можа, усё-ткі рыбіна ў гэтай ва­дзе?

...Можа, усё ж не бязвольная рэч, а істота, якая ня толькі плыве па плыні, а нешта ў ста­не зьмя­ніць?

Ну, калі ня рыбіна, дык хоць бы лодка з ло­дач­нікам, які ёсьць душа і воля, які можа плыць па плыні хутчэй, а можа, скіраваць лодку і супраць плыні...

Не, таксама няўдала... Хай лепей так: “Жыць­цё – рака, а чалавек у ёй – чалавек. Можа, плыць па плыні, можа, супраць, можа пераплыць раку, а можа – стаяць на беразе і назіраць за плыньню”.

Часу? Жыцьця...

Стаяць і назіраць, і ніякім чынам ня ўмешвацца. Ні ў што. Ці ж ня гэта роля творцы...”.

Ён глядзеў у туман і радаваўся яму. Там, унізе, ён ведаў пэўна, дзясяткі людзей праходзяць у гэ­тую хвілю паўз дом, але яго ніхто ня бачыць. Калі б бы­ло сонечна – яму б не далі мажлівасьці вось так спа­кой­­на пасядзець і падумаць. Абавязкова нехта згледзеў бы яго і сабраўся натоўп, людзі паказвалі б на яго ру­камі, пальцамі, пазіралі, прыкрыўшыся ад сонца даланёй, і ён даўно ўжо скочыў бы ўніз, каб не расчароўваць іх… А так у яго ёсьць час проста пасядзець і палюбавац­ца туманам, які зьліваецца з воблакамі, які такі густы, што зямлі не відаць, та­кі роўны, што схаваў пад сабою ўсе колеры, такі белы, што на ім можна пісаць, як на паперы, як на сьнезе з вышыні натуральным жоўтым колерам... Ён не зьбіраўся гэтага рабіць, бо ведаў, што кроплі праваляцца бяз сьледу, проста зьнікнуць унізе, як зьнікне і ён, калі скочыць. “Калі скочыць? Калі? Ця­пер? Калі, дык цяпер...” – ён нават у думках, па­вольна-разважных адцягваў тую апошнюю хвілю на потым, і паступова ў ім пасялялася памкненьне: а можа і не сьпяшацца, можа, пажыць яшчэ, можа вярнуцца тым шляхам, якім прыйшоў сюды – дзьве­­ры, лесьвіца, ліфт, прыпынак тралейбусу... Ня ўсё, далёка ня ўсё яшчэ зроблена з таго, пра што некалі марылася, і да ажыцьцяўленьня чаго нішто не пера­шкода... Нават... Так, нават тое, зьнешняе... Але ён жыў, і мары ягоныя, між іншым, з кожным днём жыцьця драбнелі: на пачатку, у дзяцінстве, калі пе­рад ім быў адкрытым увесь сьвет і не было нічога недасягальнага, ён марыў стаць прэзідэнтам краіны – тады якраз пайшла мода на прэзідэнтаў, бо Савецкі Саюз распадаўся і кожная дзяржаўка займела свай­го лідэра. Потым, падрастаючы, захацелася яму быць (стаць) дырэктарам буйнога бан­ку, потым рэдак­та­­­­рам найпапулярнай газеты, не, лепей – проста пісь­меньнікам, далей – вядомым музыкам, затым – лепшым футбалістам мясцовае каманды... Мары драбнелі і кожная з іх у свой час адпрэчвалася, бо рабілася зразумела, што яна недасягальная, бо, каб стаць некім, мала было жадаць таго ў марах, патрэбна было яшчэ і рабіць нешта, прынамсі, працаваць, пра­цаваць, працаваць (і над сабой таксама!) бясконца. У разуменьне “праца”, “працаваць”, уваходзіць і “ву­чоба”, “вучыцца”, што ёсьць працай ня меншай за ўласна працу, аднак яго загубіла лянота, звычайная лянота, якая ёсьць спакусаю нічога не рабіць: не ву­чыць урокі, а паглядзець тэлевізар, не чытаць кні­­гу, а пагуляць у футбол; а потым яшчэ дадаўся кам­путар, які скарыстоўваўся ня дзеля працы, а як дадатковая цацка з безьмежнай колькасьцю гульняў. Час зьядаўся, ужо было пара чагосьці дабіцца ў жыць­ці, ягоныя аднакласьнікі і сябры падымаліся па службовых лесьвіцах, што да пэўнага часу вядуць толькі ўверх, а ён усё ніяк ня мог атрымаць вышэй­шую адукацыю, хоць памяняў чатыры універсітэты. Спачатку паступіў на юрфак – найпрамы шлях у прэзідэнты, у леніны – але правучыўся ўсяго семестр: персьпектыва стаць адвакатам яго расчаравала, за­­­­­­браў да­кументы і падаўся ў медуніверсітэт: усе вялікія пісьменьнікі, якія яму падабаліся, былі ўра­чамі: Чэ­хаў, Булгакаў etc. Вытрымаў год, і зубрэньне сьпецтэрмінаў ды назваў костак на латыні яго дабіла: калі хочаш быць пісьменьнікам альбо журналістам – паступай на філфак ці журфак, а навошта мучыць галаву ў медуніверсітэце, суцешыў сябе ён... Паступіў на філфак, адвучыўся год, усё добра, адносна лёгка і прыемна, але захварэў – акадэмка, – вярнуўся, пачаў піць са старымі сябрамі – такі ён філфак для хлопцаў, засьпелі п’яным раз-другі, выключылі. Ад­навіўся, зноў запіў, пайшоў у акадэмку... Тым часам пачала яму падабацца музыка, навучыўся граць на гітары, на флейце, на іншых дудках кшталту жалейкі, пачаў сам рабіць сабе дуду і ліру. Зрабіў амаль, але так і ня скончыў. Паступіў ва універсітэт культуры, пайграў у ансамблі, што езьдзіў па вясельлях, але і гэтае лабухства яму хутка абрыдла... Уладкаваўся на працу вахцёрам у нейкі інстытут – архітэктурны ці праектны, няважна – і падчас дзяжурства пі­саў вершы і прозу. Да пары, да часу нікому не паказваў, пакуль не даведаўся, што пры інстытуце ёсьць гурток аматараў літаратуры “Агмень”, у які зьбіраюцца штотыдзень па серадах пачаткоўцы і чытаюць – кожны – свае творы, і абмяркоўваюць іх, бывае, з удзелам “мэтраў”. У бліжэйшую сераду ён і пайшоў на паседжаньне гуртка са сваім нататнікам, куды загадзя перапісаў тое, што лічыў лепшым, што сам любіў перачытваць, часам, нават думаючы: няўжо гэта я напісаў?.. і лічачы, што больш гэтак ён ніколі ня зможа напісаць... Кіраваў гуртком яшчэ не стары, але ўжо зусім сівы чалавек гадоў сарака пя­ці з выгляду, невысокі, таўставаты, але дужа ру­хавы, які любіў, каб яго называлі “дзедам”. Ягоныя чорнавалосыя заграбастыя рукі з шырокімі далонямі і тоўстымі пальцамі яму адразу не спадабаліся: ча­лавек з такімі рукамі (не зважаючы ўжо на фігуру, на ўвесь зьнешні выгляд) – ня можа быць паэтам – падумаў ён. Мясьніком – так, а паэтам – не. Між тым, прозьвішча Дзеда было яму вядомым, ён часта сустракаў яго на старонках часопісаў і вершы ягоныя з аднастайна-паўтаральнымі дзеяслоўнымі рыфмамі да гэтага знаёмства здаваліся яму цікавымі, прынамсі, ён іх не мінаў. Можа быць, гэтак, як яго, сустракалі тут кожнага, каб адразу паказаць мейсца і крыху падсекчы распушчаныя крылы, але выйшаў ён пасьля паседжаньня гуртка і чытаньня сваіх вершаў чырвоны, нібыта ашпараны. Ён мог бы аспрэчыць кожную, як ён лічыў “прыдзірку”, “прычэпку”, дака­заць, што тыя “няправільнасьці”, якія яны заўважылі, ён зрабіў наўмысна, бо “правільна” пісаць яму ня хочацца – не цікава, але ён змоўчаў, не абараняўся, а паколькі вершы ягоныя былі пакінутыя на “дэ­серт” – чытаў ён апошнім, дык і паказаць сябе на абмеркаваньні іншых ён ня змог: у чаканьні сядзеў моўчкі. Карацей, на наступнае паседжаньне ён не пайшоў і стараўся гурткоўцам на вочы не паказвацца, хоць вершы пісаць ня кінуў. Упершыню ў жыцьці за­хацелася яму некаму нешта даказаць (ці ня той, таксама сарамлівай, дзяўчыне, што чытала вершы на паседжаньні першай, тонкім галаском, які так прыгожа зрываўся ледзь не на піск... так, вось яе якраз ён і хацеў бы пабачыць, але толькі пасьля сваёй публікацыі ў паважаным выданьні...). Увечары ён папрасіў у суседа-журналіста непатрэбную таму, бо замененую на кампутар, друкарку, і адным пальцам выстукаў сем сваіх вершаў на паперу. “Сем – магічная лічба, але восем – лепш”, – падумаў, і дадрукаваў яшчэ адзін. Назаўтра занёс іх у рэдакцыю часопісу, яму паабяцалі адказаць ці даць знак, калі прымуць да друку, і... пра іхні лёс ён і па сёньня нічога ня ведае.

З “Дзёньніка” Аляксандра К.

“Чаму я пачаў пісаць па-беларуску? Відаць, як і большасьць, не магу даць адказу на гэтае пытаньне, хоць цікава – чаму яно ўвогуле ў нас паўстае? Здавалася б, гэта так натуральна: родная мова, мова дзяржавы, тытульнай нацыі…

Ня ведаю, як у іншых, а ў мяне неяк само сабою пайшло. Гены, напэўна. Ці вёска, бабуля з дзедам.

Меншы быў, не задумваўся, проста пісаў – так, як душа (галава) хацела: па-беларуску. Потым паспрабаваў – у класе дзявятым – па-руску, ат­рымалася настолькі па-графаманску, што нават самому сорамна стала. Хочаш ня хочаш, а побач паўстаюць Ясенін з Маякоўскім, Яўтушэнка з Вазьнясенскім…

Адчуў, што па-беларуску нават нейк дыхаецца вальней і словы патрэбныя лягчэй знаходзяцца і гучаць не банальна…

Пазьней, на гуртку, кіраўнік казаў, што ні­хто з беларусаў, якія пісалі не на роднай мове, так нічога і не дабіліся ў іншых літаратурах. Ён меў на ўвазе апошнія часы. Бо ў дзевятнаццатым стагоддзі такія прыклады былі: Міцкевіч – у поль­скай, Дас­таеўскі – у рускай сталі класікамі.

А ў дваццатым стагоддзі – ніхто.

Але, хто ведае, калі б быў выбар, да прыкладу, у Міцкевіча, калі б была тады беларуская літара­ту­ра і не зьнішчалася мова, то ці ня стаў бы ён яшчэ больш значным для сусьветнай літаратуры (не для польскай, а праз беларускую для сусьветнай!) творцам, асобай, калі б пісаў на роднай мове?..”

На паседжаньне гуртка ён больш не пайшоў, але з дзяўчынаю тою вырашыў пазнаёміцца: запала яна яму ў душу, і нават лёгкі ўспамін пра яе адразу ж тра­пяткім матыльком біўся ў сэрцы, і не супакойваў­ся, узбуджаўся, нервы рэзаў сваімі крылцамі, як лёзамі, і прымушаў марыць, як убачыцца ён з ёю, як падыдзе, што скажа...

Усё было прадумана і ў чарговую сераду ён сеў на лаўку ў інстытуцкім скверыку і стаў чакаць, калі выйдуць гурткоўцы. Быў ціхі вечар, ён сядзеў пад вярбою, што нізка, ледзь не да самае ягонае галавы, апусьціла сваё доўгія драцяныя галінкі, але амаль не варушыла імі. Гэты спакой перадаўся яму, ён згадаў гурткоўцаў і пасьміхнуўся: ён зразумеў раптам, чаму больш не пайшоў на іх паседжаньні: бо адчу там сябе значна старэйшым за ўсіх тых наіўных дзетак на чале з Дзедам… Ён убачыў, што ня можа размаўляць з імі аднолькавай мовай, бо ня ведае іхніх “модных” цяпер слоўцаў, бо ня мае, як некаторыя, блогу ў ін­тэр­неце… Словам, дзед ён, а ня іхні кіраўнік… Ён падумаў, што за апошнія гады, калі замкнуўся ў сабе, калі задзіночыўся, страціў нешта важнае, дагэтуль неўсьведамлёнае… А значыць, яму яшчэ і пагэтаму трэба цяпер абавязкова пазнаёміцца з тою дзяўчынаю… Каб паціху вяртацца ў жыцьцё.

Гурткоўцы выйшлі – шумныя, натхнёныя, на­д­звы­чай вясёлыя для такой позьняй гадзіны, і рэдкія мі­накі на іх абарочваліся незадаволена, як на п’яных. Прайшлі сваім статкам паўз яго, не зьвярнулі ніякой увагі на адзінокага чакальніка пад ценем дрэва, а можа, і не заўважылі ўвогуле, бо выйшлі са сьвятла ў паўцемру.

Дзяўчыны сярод іх не было. “Няўжо таксама кі­ну­­ла гурток?” – спалохаўся ён не на жарт, бо дзе ж цяпер яе шукаць?

Гучней за ўсіх гаманіў і рагатаў Дзед – як ён яго ўзьненавідзеў: самазадаволены баран, графаман, лыбіцца, сабраў кампанію бяскрыўдных пачынаючых і зьдзекуецца з іх, а, можа, яшчэ і знаходкі іхнія крадзе – падпітваецца, падлюга, а потым выдае за свае, друкуе... Колькі людзей з-за яго, пэўна, уво­гуле пісаць кінула, колькім ахвоту адбіў за асадку брацца...

Ён гатовы быў выйсьці са свайго ценю і даць у гэ­тую рагатлівую пашчу кулаком, так, каб зубы па­вы­ляталі... Але стрымаў сябе.

У наступную сераду ён прыйшоў пазьней і зноў сеў пад тым жа дрэвам. Гэтым разам дзяўчына вый­­шла разам з усімі, але трымалася нібыта асобна, ад­чуджана, што яму спадабалася.

На выхадзе з інстытуцкага скверыку чародка гурт­­коўцаў распалася: хто пайшоў да метро, хто да прыпынку аўтобусу, хто – тралейбусу, а хто пеш­кам.

Ён заўважыў, што кожны хлопец (а іх было ці не ўтрая менш, чым дзяўчат) пайшоў не адзін, а з “па­рай”. Дзед пасунуўся да метро з трыма шчабятлівымі дзяў­чаткамі, а тая, за кім цікаваў ён, адна пайшла ў бок вакзалу.

“Няўжо жыве за горадам, няўжо на электрыч­ку?” – страсянуўся ён (такое ў ягоныя планы не ўваходзі­ла), і назіркам, не губляючы постаць, пакрочыў усь­лед. Ля вакзалу ад душы адлягло: дзяўчына спы­нілася на тралейбусным прыпынку. Вырашыў па­дацца туды і ён, бокам-бокам, стаць побач, быццам і не заўважаючы яе, каб потым “выпадкова” сустрэцца вачыма і – “абрадавацца”: якая неспадзяванка!

Прыблізна так усё выйшла: на прыпынку бы­ло ня­шмат людзей, але яны з дзяўчынай доўга адзін аднаго “ня бачы­лі” і толькі, калі паказаўся тралей­бус (ён трывожна падумаў: а раптам яе?) – яна сама павярнулася да яго і прыязна, як знаёмая, усь­міхнулася... І добра, бо ён, мажліва, так і не адва­жыўся б падыйсьці да яе, а тут – не было куды падзецца і ён усьміхнуўся ў адказ...

На тралейбусе яны весела гамонячы (самі сябе за­водзячы – так бывае ад узаемнай сімпатыі) да­еха­лі да яе дому, выйшлі, селі на лаўку і ніяк не маг­лі разьвітацца. Ён быў, як ніколі, гаманкі, яму хацела­ся спадабацца дзяўчыне, ён распавядаў і распавядаў, абы не маўчаць, а яна слухала, з хітрынкай зазіраючы ў вочы, быццам верачы і ня верачы пачутаму... Ён быў старэйшым за яе гадоў на пяць і сёе-тое ў жыцьці пабачыў, яшчэ больш вычытаў з кніжак, і, калі не саромеўся, – быў цікавым суразмоўцам. Іншая спра­ва, што звычайна быў ён, ціхмяным, запаволеным, замаруджаным, да таго ж меў адзін істотны недахоп, з якога, дарэчы, і вырасла большасьць ягоных комп­лексаў: калі хваляваўся, пачынаў заікацца. Але гэ­­­тым разам – ад хваляваньня! – ён забыўся пра сваё заіканьне і за вечар ні разэчку не запнуўся нават...

Хвіліны беглі шпарка і радасна, бы разьняволеная, талая вада ўвесну, і трэба ўжо было разьвітвацца, і варта было б дамаўляцца на новую сустрэчу, а як? Ён ня ўмеў.

Па-праўдзе, гэта было ягонае першае спатканьне з дзяўчынаю. Вось так – жыў, жыў і неяк зусім ня думаў – не было калі! – што ёсьць на сьвеце ін­­шае жыцьцё, што можна жыць іначай, цікавей, зьмястоўней… Што можна мець сябра… сяброўку, з якой так добра проста быць побач… Цікава: а ці ёсьць у яе “сябар”? Пэўна ж – ёсьць... Такая прыгожанькая ня можа быць, адною...

“У цябе ёсьць тэлефон? – пачуў ён скрозь думкі. – Дай мне нумар – я табе патэлефаную”.

Ад нечаканасьці ён забыўся свой нумар і доўга, напружана, згадваў яго. Нарэшце, назваў.

“А ў цябе?”

“Я сама патэлефаную табе...”

“Ну, добра...”

Разьвіталіся: ён па-вучнёўску патрымаў яе руку ў сваёй... Ах, якая то была рука… Тонкая, белая, бяз­важкая, прахалодная – так і хацелася падняць яе і сагрэць вуснамі…

Ён ішоў дамоў, несучы ў сабе памяць пра руку дзяў­чыны – лёгкую, белую, мілую… згадваў яе пос­таць, плячук побач, тонкі, асаблівы пах валасоў, які так хваляваў яго, маленькае вушка з нясьмелым ра­баціньнем на ім... і быў шчасьлівы тым, што нарэшце зразумеў, чаго ў жыцьці яму не хапала. Маці, згадаў ён, так, разумніца-маці, ня раз пра тое яму казала, і намёкам, і наўпрост, у лоб: займеў бы ты сабе дзяўчыну… А яму не да таго было, усё выдумляў сабе нейкія заняткі: дуду, вершы… і ня слухаў маці: пэўна, да гэтага ён павінен быў прыйсьці сам.

З “Дзёньніка” Аляксандра К.

“Учора быў на мітынгу. Па горадзе, нават на пад’езь­дзе майго дому, віселі аб’явы-запрашэньні, і я пай­шоў.

Мітынг быў каля опернага тэатру – між ім і помнікам Багдановічу. Уся гэтая прастора бы­ла занятая натоўпам, шмат людзей стаяла пад дрэвамі, проста на траве.

Выступоўцы разьмясьціліся на прыступках. За­помніўся незашпілены прарэх у аднаго з іх, з якога віднеліся сінія трусы... Усе бачылі гэта, але ніхто яму таго не падказаў…

Пра што казалі? — казалі праўду, пра жыцьцё і пра дыктатуру. Але мяне не зачапіла. Відаць, як і большасьць прысутных, якія чакалі чагосьці іншага, а чаго, як і я, мусіць і самі ня ведалі… Ка­лі так і да­лей пойдзе, то хутка на гэтыя мі­тынгі зусім ніхто хадзіць ня будзе, апроч саміх выступоўцаў…

Пайшоў да прыпынку, адыйшоў дзясятак мет­­­раў – якая дыктатура? Людзі мітусяцца – жывуць, як звычайна: хто з крамы, хто ў краму, хто з працы, хто на працу, а хто і ў бальніцу, што насупраць, адведаць хворага, якому таксама пляваць на дык­та­туру, дыктатара і ягоную зьнерваваную ды невядома чым заклапочаную апазіцыю...

Бо ўсе гэтыя размовы пра свабоду, незалеж­насьць, а тым болей культуру, мову – толькі за­­баўка для інтэлегенцыі, студэнтаў, а народ здаўна жыве іншымі праблемамі.”

Ён плыў дамоў у паўзабыцьці, у смузе сьвядо­масьці, плыў згадваючы пра што яны з дзяўчынай гама­нілі, што патроху-патроху расказвала яна пра сябе: гэтак асьцярожненька, нібыта хвалілася. Значыць, таксама хацела быць лепшай, чымсьці ёсьць насамрэч, зна­чыць, хацела спадабацца яму... Добра... Гэта добра… Вельмі добра...

І толькі цяпер дайшло яму, што ён жа ня ведае на­ват, як яе завуць... Сыйшліся на прыпынку быццам знаёмыя, казалі ўвесь час адно аднаму “ты”, а як каго завуць – не назваліся, быццам бы ведалі з таго чытаньня вершаў... Яна то, можа, яго імя і ведае, за­помніла, бо чытаў вершы тады апошнім, але ж ён – прыгадаць ня мог, хоць і памятаў, што на тым паседжаньні яе называлі па імені і прозьвішчы. Як?.. Галя? – не... Сьвета? – не... Нейкае зусім простае, звы­чайнае імя. Іра – не... Таня – не... Не-не-не... Яе там, здаецца, называлі поўным імем: Галіна... Сьвятлана... Тацяна... Алеся… не...

І прыйшоўшы дамоў, п’ючы гарбату, потым лежа­чы ў ложку, ён усё перабіраў жаночыя імёны па ал­фа­віце і адпрэчваў іх...

А выйшла ўсё ўрэшце рэшт дужа проста. Дні праз тры ён падняў слухаўку і пачуў яе голас:

“Прывітаньне, гэта Марыйка, памятаеш?”

Сэрца ягонае затахкала ад радасьці, у горле імг­ненна перасохла і ён, нібы язык праглынуўшы, змог толькі нешта прамычэць, кшталту: “угу...”

“Што робіш сёньня ўвечары?”

“Нічога, чытаю...”

“А што? Сакрэт?”

“Не... Бродскага. Інтэрв’ю. Класная рэч”.

“Заняты?..”

“Не, якое там... “ – тут трэба было прапанаваць ёй схадзіць у кавярню, кіно, парк, а ён маўчаў...

“А я дома адна – бацькі на лецішча паехалі...”

“Сёньня ж субота”, – прыкінуў ён і прапанаваў: “Давай пагуляем па горадзе...”.

”Добра, дзе сустрэнемся?”

“Каля твайго дому.”

“Гэта ж табе далёка. Давай у цэнтры.”

“Давай, ля Макдональдсу, таго, што ля ГУМа, у шэсьць...”

Крылы, крылы, крылы… Не, яны не ад лапатак растуць, яны растуць ад вушэй – адчуваеце?.. Так добра, як цяпер, яму не было яшчэ ніколі, і гэта заў­­важыла нават маці. Але стрымалася і нічога не спы­тала ў яго, а толькі параіла апрануць да джынсаў яркую майку бяз нейкіх надпісаў ды малюнкаў: сур’ёзьней будзе. І ён паслухаўся яе.

Усю дарогу ён паўтараў яе імя: Ма-рый-ка... Ма-рый-ка… Нібыта баяўся забыць яго, альбо каштаваў на смак, альбо проста спрабаваў на вымаўленьне. Імя, падалося яму, дужа падыходзіла дзяўчыне – іначай яе зваць і не маглі: яно пасавала яе твару, адпавядала фігуры. Пачуйце “Марыйка”, і скажыце: якая яна. Менавіта Марыйка, а не Марыя, Марылька, Маруся, Марына, Маня, Маша, Мара... Была б яна іншай, яе і звалі б па-іншаму: хай ня Маняй, але – Машай, Маруськай, Марынкай... Аднак яе звалі Марыйкай, і яна была Марыйкай: ня дужа высокай, але зусім і ня нізкай, не худой і ня поўнай, ня з доўгімі валасамі і не з кароткімі – такой, якой яна толькі і магла быць... Ма-рый-ка...

Ён выйшаў з дому раней і вырашыў ня ехаць, а прайсьціся пешкам – было недалёка: пару кіла­метраў. У кішэні ляжалі грошы – трошкі болей, чым звычай­на, ішлося шпарка, дыхалася лёгка, ве­чар абяцаў быць самым прыемным у сьвеце: вясна саступіла дарогу лету, кветкі дарылі свой водар, пчо­лы – гул, гуд: луг, а ня горад вакол... Такі ўжо быў у яго настрой, што бачыў ён дрэвы, кветкі, птушак, пчолаў, і ня бачыў машынаў, тралейбусаў, аўтобусаў, што імчалі побач, сьпяшалі некуды, везьлі стомленых, раззлаваных, прыгаломшаных жыцьцём людзей. Сігналілі, мітусіліся, гырчэлі... а ён бачыў, што кветкі ўжо супакоіліся і зьбіраюцца спаць, што пчо­лы нясьпешна аблётваюць іх, быццам шукаюць сабе начлегу (А дзе жывуць пчолы ў горадзе? Ніколі ня бачыў вульляў, падумаў ён...), птушкі заклапочана шчабечуць і яму захацелася ў лес, у поле, і калі б цяпер быў ня вечар і дзень у яго наперадзе быў вольны, ён пра­панаваў бы Марыйцы сесьці на электрычку і паехаць за горад... Ня ў лес нават, а ў поле – да красак, да адкрытага сіняга неба, у якім захліпаецца нябачны жаваронак...

Але быў вечар, пачаў накрапваць дожджык, а значыць – выбару ў іх не было: кавярня, затулены столік... Чым ня зручная атмасфера дзеля працягу знаёмства?..

Да “Макдональдсу”, як ні прыпыняў сябе, ён пры­­­йшоў першым. Вялізная літара “М” ужо гарэла і ра­біла тут горад яшчэ больш вечаровым, чым было насамрэч. На сходах у метро, вакол іх, пры ўваходзе ў “Макдональдс”, тусавалася моладзь. У самую аме­рыканскую кавярню была чарга – не патрапіць. І добра – там тлумна заўсёды, нават ад маўкліва-жуючага народу і ціхага пошуму паперы, посуду... Лепш пашукаць іншае, больш утульнае месьцейка.

Марыйка спазьнялася. І тыя дзьве хвіліны, што прайшлі ўжо ад прызначанага часу сустрэчы, сьцяг­нуліся найболей. Яму ўсё здавалася, што робіць яна гэта наўмысна, ён нават адчуў на сабе ейны позірк зда­лёку: вывучае, адсочвае паводзіны. Яму стала няёмка ад таго, што ён падумаў пра яе гэтак і адразу сабе паверыў. Дзе ж яна стаілася? – ён асьцярожна пачаў углядацца ў навакольныя аддаленыя постаці і чым болей узіраўся, тым болей адчуваў на сабе ей­ны погляд – ажно да дрыжыкаў... Ён пачынаў ужо ціха ненавідзець яе (і сябе) за прыдуманае ім самім ейнае назіраньне здалёку. І з палёгкай уздыхнуў, калі ўбачыў, як выйшла яна з аўтобусу, што падкаціўся да прыпынку, і шпарка, мэтанакіравана, пакрочыла да ўваходу ў “Макдональдс”.

“Прабач, – сказала яна, – на грамадскі транспарт нельга спадзявацца...”, – першай падала руку па-прыяцельску (што за начальніцкая звычка – падаваць руку, падумаў ён, дзіўная для дзяўчыны…), і такім чынам нібыта ад пачатку разьмеркавала ролі ў іхняй пары: лідэр – яна.

Ён заўважыў тое і падумаў: адкуль у гэтай дзяў­чынкі столькі ўпэўненасьці? Ён уяўляў яе, дакладней, бачыў раней, іншай – ціхай, сьціплай, і думаў, што яна такая і ёсьць… Прыкінуў і вырашыў цяпер быць хітрэйшым і “паддацца” ёй, пабачыць, што будзе. А “гаспадыня становішча” агледзелася, ацаніла сітуа­цыю, падняла вочы на неба, адкуль пачаў туманком імжэць дожджык, і прамовіла:

“Нам не шанцуе. Ва ўсіх кавярнях цяпер месцаў ня будзе... І на вуліцы не пагуляеш...”

“У мяне парасон...”

“Я не люблю дождж ні пад парасонам, ні нават дома... Мяне ён не натхняе...”

“Я таксама не люблю, але сотні паэтаў абагаўлялі дождж, бралі з яго не ваду, ня брыдкую макрэчу, а сум, настальгію, спакой – тое, што ўвогуле называецца лі­рычным настроем.”

“Ага, плаксівасьць, сьлёзы, ныцьцё... Ва ўсіх іх дождж – плача. Пэўна, няма больш зьбітай метафары, чым гэтая. Бр-р-р...”

Яна была не ў гуморы ці што? Нейкая непадобная да сябе той, што бачыў ён на паседжаньні. Там бы­ла мышка – сама ціхмянасьць. Тут – востры позірк, агрэсіўнасьць, узбуджанасьць: тыгрыца на палявань­ні. Ня котка, ня рысь – тыгрыца… Вось адкуль “р-р-ры” у яе імені…

Яны пастаялі моўчкі і ён заўважыў, што яна па­троху адмякла, паспакайнела – пэўна, “завялася” за дарогу, а цяпер “адыйшла”.

“Я ведаю тут адное месьцейка, дзе заўсёды ёсьць вольныя столікі, – сказала яна, – пойдзем?”

“Пайшлі...” – нешта яму гэтае дзяўчо перастала падабацца, ён не любіў, калі на яго “ціснуць”, калі яму нешта навязваюць. Тады хацелася яму схавацца, зьнікнуць, сысьці цішком, але гэтым разам ён стры­маўся, вырашыў усё ж не псаваць ні ёй, ні сабе вечар, а скарыцца абставінам, не губляючы пры гэтым ува­гу і тонус, не забываючы пра асьцярожнасьць: не балбатаць лішняга, але – паспрабаваць максімальна вызнаць у яе: хто яна, адкуль і што з сябе ўяўляе...

З “Дзёньніка” Аляксандра К.

“У горадзе, у якім я нарадзіўся, няма ў мяне лю­бімай мясьціны, няма вулачкі, якую б я любіў больш за іншыя, няма дворыку, пры ўваходзе ў які ў мяне торгнулася б сэрца, напаўзла на вока “скупая сьляза”... Няма. Можа, таму, што большасьць часу, усё дзяцінства, жыў я ў безаблічных спальных раё­нах…

Не скажу, што я не люблю яго. Не. Але ён мне нейкі… не, не чужы – абыякавы.

Ён – проста дэкарацыя майго жыцьця.

Хай сабе гэта нават хвалёнае-перахвалёнае Траец­кае, хай плошча Перамогі з фалічным сім­ва­лам пасярод…

Так, не чужое ўсё гэта мне, але і не шчымліва маё… І, відаць, не ў аднаго мяне такое пачуцьцё. Бо ня стаў наш горад пазнавальным, ці лепш сказаць – літаратурным, а яшчэ дакладней – апетым у літаратуры, у кіно, як Пецярбург, Масква, Кіеў альбо Вільня. Дужа мала ў ім “апорных пунктаў” для памяці…

А можа, мне проста не пашанцавала: бацькі ў свой час не прывілі любоў да родных мясьцінаў.

Зрэшты, не: пра родныя мясьціны… Мая ра­дзіма – вёсачка бабулі і дзядулі, дзе бываў я гадоў з чатырох (як памятаю сябе) ледзь ня кожнае (а дакладней – кожнае) лета: амаль цалкам тры месяцы школьных канікулаў. Вось там я люблю ўсё: і вясковую вуліцу, і кожную хату ўздоўж яе, і рачулку Нарачанку – вузенькую, плыткую, але, з ракамі, акунямі ды плоткамі, азярцо непадалёку, лес... Лес!

І хлопцаў вясковых – сяброў, і дзяўчат...

Дзяўчат. Асабліва адну. Якая сама мяне вылу­чыла сярод іншых. Якая чакала майго прыезду ў вёс­ку і прыходзіла ўвечары да лаўкі каля дзедавага двара. І, што дзіўна для вясковае дзяўчынкі, не саромелася... Не скажу: свайго каханьня да мяне... Скажу, таго, што вылучала мяне сярод іншых і аказвала ўвагу менавіта мне, а не каму іншаму, са сваіх, вясковых ці прыезджых...

Калі яна навучылася пісаць, то даслала мне ў мой прыезд на лета, на канікулы, да дзеда, пасьля яе і майго першага класу, запіску, у якой было на­пісана: “Саша + Наташа = Любоў”. Менавіта так: “любоў”, а не каханьне; любоў, з беларускім “у кароткім” напрыканцы.

Што скажу: я яе таксама вылучыў сярод ін­шых вясковых дзяўчатак. Мы гулялі разам у роз­ныя дзіцячыя гульні, пакуль былі маленькія. Недзе гадоў ў пяць-сем мы шмат разоў гулялі ў “маму-тату”, прычым, гэта яна мяне навучыла гуляць у тую гульню ў дзедавай пуні на астатку леташняга сена, сама паклала мяне на сябе і сама ўпіхнула непаслухмяны стручок, які тыцкаўся міма і міма, куды трэба са словамі, якія я запомніў на ўсё жыцьцё: “во-во-во-во...” і з жаночым поглядам глыбока ў сябе, які я таксама запомніў на ўсё жыць­цё…

Потым мы шмат разоў, гулялі ў гэтую гуль­­ню, прычым ініцыятарам быў я – прасіў, упрошваў яе згуляць, бо мне дужа спадабалася тая гульня. Але пасьля другога ці трэцяга класу мы раптам пачалі са­­ро­мецца адно аднаго і сваіх гуляў (хоць і ха­целася іх, асабліва, думаю, мне) і згулялі ў тую гульню... дакладней паспрабавалі згуляць у яе зноў, толькі калі нам было па сямнаццаць, мы былі “выпускнікамі”, я з маці прыехаў у вёску на майскія сьвяты. Было зразумела, што дзяцінства сканчаецца, хутка школьныя, а потым і паступныя экзамены, Наташа зьедзе з вёскі ў нейкі горад, але ня ў Менск, а хутчэй у Маладзечна, і што далей з намі будзе – невядома...

Мы разам ішлі з клуба, селі на лаўку, доўга ца­лаваліся, потым, не дамаўляючыся, пайшлі ў тую самую пуню... Але... ня ведаю чаму, у нас, скажу праўду – у мяне, нічога не атрымалася... Нічога. І дасюль я… Аднак, пра гэта – пазьней, потым!

Пазьней. Як-небудзь напішу – дапішу… Пазь­ней…”

Кавярня, у якой “заўсёды ёсьць вольныя столікі”, аказалася звычайнай сталоўкаю (хоць і называлася “Кафе” – з вялікай літары) і столікі ў ёй пустыя і са­праўды былі, бо людзі тут не заседжваліся: куплялі, як у сталоўцы, на паднос, першае, другое і кампот на трэцяе, зьядалі і сыходзілі.

Яны таксама сталі ў чаргу з адным на двух пад­носам, ён набыў па соку і па булачцы (больш нічога не хацелася) і селі ў самы далёкі куток. Калі плаціў грошы, заўважыў, што Маша перазірнулася з касіркаю – як са знаёмай, але пытаць нічога ня стаў.

Размова ў гэтай забягайлаўцы не вязалася, яму было няёмка, увесь час здавалася, што тая касірка зыркае ў іх бок і нібыта выганяе: засядзеліся, вы­зваліце мейсца іншым. Сок выпіўся, булка не жава­лася і ён сказаў:

“Мо пойдзем, нешта мне тут не падабаецца...” – і між­волі зірнуў у бок касіркі.

Марыйка здагадалася, ўсьміхнулася:

“Гэта Таня – мая былая аднакласьніца... Таму нам можна тут пасядзець і пабольш...”

Стала крыху лягчэй, але настрой ужо быў са­пса­ва­ны. Калі ў першы вечар ён лятаў вакол яе бы го­луб каля галубкі, стараўся спадабацца, то зараз сядзеў нахохліўшыся, як верабей па страхой узімку. І таму ініцыятыву зноў ўзяла яна, згадаўшы, пэўна, дзе яны ўпершыню пабачыліся:

“Ты даўно пішаш?”

“З дзяцінства...”

“Ха-а… – яна пасьміхнулася, пэўна, нешта згадаў­шы, – а дзе друкаваўся?”

“Практычна нідзе... Не хачу сьпяшацца...”

“Пачытаеш сваё?”

“Тут і цяпер?”

“Так. Пачытай.”

Ён зразумеў, што размову трэба пераводзіць на нешта іншае: не хапала яшчэ тут чытаць свае вер­шы. Узахлёб: ха-ха! Яны сядзелі насупраць адно аднаго, твар у твар, ён даверліва ўзяў яе рукі ў свае і сказаў:

“Давай усё ж пойдзем адсюль...”

Яе зьдзівіў гэты ягоны рух, але і спадабаўся. Рукі яна не вызваліла, а зірнула ў вочы і пагадзілася. Яму падалося, што ў гэты момант між імі адбылося ней­кае паразуменьне: нібыта іскра праскочыла паміж “плюсам” і “мінусам” ці “мінусам” і “плюсам” (хлоп­цам і дзяўчынаю, жанчынаю і мужчынам) і пачалі яны прыцягвацца адно да аднога... “Магніт спрацаваў: пачалося каханьне?” – падумаў ён – з надзеяй і боязьзю. Дзіўна, але ён не перажываў яшчэ такога пачуцьця ў жыцьці. Пэўна, затармазіўся ў разьвіцьці і тое, што да кагосьці прыходзіць у трынаццаць ці чатырнаццаць, як да Рамэа і Джульеты, да яго пасту­калася толькі цяпер… У задуменьні ён выйшаў нат не кіўнуўшы сяброўцы Марыйкі і не зьвярнуўшы ўвагі на яе разгублены погляд.

Дождж скончыўся, на вуліцы было сьвежа і чыста, а галоўнае – цёпла. Такое надвор’е яму падабалася, ён “адагрэўся”, зноў стаў самім сабою, але чамусьці спахмурнела Маша, страціла сваю актыўнасьць, зра­білася такой, якою была на тым паседжаньні і яму спадабалася. Ён падумаў, што яны нібыта спалучаныя сасуды: калі ў яго добрага настрою прыбаўляецца, дадаецца – у яе адымаецца, і надварот. Добра гэта ці кепска? Ён ня ведаў. Але чым болей гаварыў, чым больш настойлівым рабіўся, тым болей сумавала яна, хавалася ў сябе, адказвала адным словам: “Ага”, альбо “Не”.

Ён так і не зразумеў, што здарылася, адкуль, ад ча­го адбылася ў яе такая рэзкая перамена. Давёў да дому, заўважыў, як яна міжволі зірнула на вокны на сваім паверху (чацьвёртым, пры­кінуў ён).

“Сьвятло ў кватэры не гарыць, бацькі не прыеха­лі...” – сказала: ці то запрасіла да сябе, ці то не.

“У цябе браты і сёстры ёсьць?”

“Ёсьць, старэйшы брат, цяпер ён у Чэхіі...”

“Вучыцца?”

”Не, эміграваў, папрасіў прытулку”

“О...”

“Потым раскажу...”

Ён здагадаўся, што магло быць з ейным старэй­­шым братам, чаму той зьехаў: сям’я беларускамоўная, яны з Машай ад пачатку, не дамаўляючыся, размаўлялі толькі па-беларуску (і вершы на “мове” чыталі на па­седжаньні), значыць, хутчэй за ўсё, апазіцыянер, і зьехаў вымушана пасьля нейкіх мітынгаў ці злоўле­ны на “графіці” – за надпісы “Далоў дыктатуру!” ці яшчэ што далоў альбо “Жыве Беларусь!”, як часта цяпер бывала...

“Ты, можа, таксама зьбіраешся?”

“Хто яго ведае – брат не зьбіраўся, а зьехаў.”

“Сумна без яго?”

“Як сказаць? Нязвыкла… Між намі адзін год розь­ніцы – усё жыцьцё разам.”

“Хочаш, я пайду да цябе?”

“Не, не... ня трэба...”

“Чаму?”

“Я не хачу...”

“Чаму ня хочаш?”

Яна ўскінула на яго вочы – неадабральна:

“Не хачу і ўсё. Я цябе зусім ня ведаю, мы лічы першы раз бачыліся...”

“Я добры...”

“Не сумняваюся.”

“Мы яшчэ ўбачымся?”

Яна, нібыта прадчуваючы нешта, глыбока зазір­нула яму ў вочы і ён убачыў у іх глыбіні такі сум, што не стрымаўся, абхапіў за плечы:

“Што з табою? Табе кепска?”

“Ня ведаю... Нешта сёньня ў мяне ня склаўся ве­чар. Даруй...”

“Я прынёс табе кнігу Бродскага. На вось... Па­чы­­­­тай. І пазвані мне, добра?” – ён адчуваў сябе старэйшым за яе на сто гадоў, яму хацелася дапамаг­чы ёй, хоць ён ня ведаў, у чым, яму хацелася падняць ёй настрой, хоць ён ня ведаў чым, а таму баяўся яшчэ больш яе растрывожыць – ён яе зусім ня ведаў і гэты вечар ня зблізіў іх ніколькі: – “Пазвоніш?”

Яна маўчала ў адказ, і ён, не разьвітаўшыся, па­вярнуўся і пайшоў, чакаючы пасьля кожнага кро­ку, што яна пакліча яго, спыніць. Не паклікала, не спыніла. Яму невыносна хацелася азірнуцца, пабачыць: ці стаіць яна... “Стаіць”, – думаў ён, бо ня чуў, як рыпнулі і ляснулі дзьверы, калі б яна пайшла.

Паварочваючы ў арку ён краем вока ўбачыў, што яна яшчэ стаіць разгубленая, глядзіць усьлед, зьдзіўленая ягоным учынкам, ягоным дэмаршам і парадаваўся за сябе: хапіла мужнасьці хоць на гэткі крок.

Шчыра сказаць – мужнасьці асаблівай тут не бы­ло. Яму і сапраўды гэтая дзяўчына стала абыякавай: ну разумная, ну смазьлівая, ну прыгожая, урэшце, але – ну і што... Ці мала такіх... Не пасьпелі і пазнаёміцца толкам, а ўжо выпендрываецца, а ўжо характар па­казвае, а што будзе потым, калі не асекці цяпер? “Па­звоніць – добра, пабачымся потым. Не пазвоніць – і хай сабе, абыйдуся...”, – думаў ён. Лёгка, спакойна думаў, бо быў упэўнены: пазвоніць...

З “Дзёньніка” Аляксандра К.

“Увогуле, я веру снам.

Прынамсі, давяраю.

Прынамсі, не забываю іх імгненна.

Прынамсі, яны мяне прымушаюць задумацца...

А сны мне сьняцца выключна каляровыя. Я ў іх лятаю. Часта. Яшчэ часьцей – узлажу на ней­­кую гару. Цяжка, з неймавернымі высілкамі, з не­­бясьпекаю – страхам, жахам! – сарвацца ўніз. Але я ўзлажу на гару, і адчуваю, як баляць у плячах мае рукі, як стома скоўвае ногі...

Мне сьняцца сябры і сяброўкі. Незнаёмыя жан­чыны. З якімі мы, часам, такое вытвараем... Бывала, прачынаўся ад таго, што моцна біўся аб ложак – цёрся аб яго... Прачынаўся зьдзіўлены, што паміж ім і мною нікога няма… Вось толькі была... і такая вабная... і – няма… Але ўсё ўжо скончылася... і ня толькі сон... і трэба ісьці ў ванную...

А бывае, што сны паўтараюцца. Вось яны мне падаюцца самымі сімвалічнымі і праўдзівымі. Толь­­кі як у той сімвалічнасьці праўду вылучыць, пакуль яна, гэтая праўда, яшчэ не збылася, не адбылася? Як абараніцца ад таго, што нібы­та прадвызначана?.. Гэта тады, калі сны – папя­рэджаньні. А кажуць, часьцей за ўсё яны і бы­ваюць такімі.

Паўтараецца некалькі сноў. Адзін вось гэтакі: я ў каляіне, на нейкім лёдзе, сьлізгаю на ім, коўзаюся і не магу ўстаць, а на мяне едзе камбайн, лязгае сваім жалезьзем, набліжаецца – а я не магу ад­паўзьці ад яго, як ні грабуся – жатка, матавіла навісаюць нада мною, вось-вось сажнуць у сябе, раструшчаць, размалоцяць, зьнішчаць... Я рвуся з апошніх сілаў, каб уцячы і... прачынаюся ў жаху, у разуменьні, што ня ўцёк, не пасьпеў...

Што азначае гэты сон?

Што азначае той камбайн?..

І чаму гэты сон паўтараецца?”

Прайшоў дзень. Другі. Трэці... Марыйка не зва­ніла.

Чацьвёрты. Вечар чацьвёртага. Раніца пятага. Дзень пятага. Вечар пятага. Шосты дзень ад сустрэчы – пятніца... На­пе­радзе выходныя... Ён бы і сам ужо набраў яе нумар, але ня ведаў яго. Паспрабаваў было знайсьці ў кампутары, у тэлефонным даведніку, але ня ведаў прозьвішча Марыйкі і нумар дому – толькі вуліцу. Зрокавай памяцьцю ён запомніў, дзе гэта і лёгка знайшоў бы і той дом, і пад’езд, і вылічыў бы нумар кватэры па вокнах чацьвёртага паверху, але не хацеў паказвацца там.

Ён паспрабаваў забыць яе. А як забыць? Клін клі­нам... Ён ніколі не рабіў гэтага, а тут – насуперак сабе, адважыўся і запрасіў у кіно Сьвету, якая даўно рабіла доўгія – знакавыя – позіркі ў ягоны бок, праходзячы міма на працу ў свой аддзел.

Усю дарогу да кінатэатру Сьвета шчабятала – а ён маўчаў. У зале, калі сьцямнела, паклала яму галаву на плячо, узяла пад руку і прыціснулася ўсім целам. Была яна сімпатычнай, нават мілай, і яму было прыемна з ёю. Нармальна. Разьвітваючыся, Сьве­та стала на дыбачкі і пацалавала яго ў вусны – нечакана. Засаромелася ці зрабіла выгляд, што за­саромелася (але як зробіш – не артыстка, каб так пачырванець), спынілася, чагосьці чакала ў ад­каз. А ён згадаў Марыйку. Падумаў: “Мы любім тых, хто ня любіць нас... Нас любяць тыя, ка­го ня любім мы... Несправядлівы, няправільны гэ­ты сьвет... І чаму Марыйка выпендрывалася... І ча­го я выпендрываюся... Нічым Сьвета ня горшая за Марыйку... Нічым Марыйка ня лепшая за Сьветку. Але чаму я і цяпер, побач са Сьветай, думаю пра яе? Сьвета чакае, а я ня ведаю, што з ёю рабіць. Бо не хачу нічога з ёю рабіць. Чужая яна мне? Можа, і так, але – гэтаксама, як і Марыйка. Дык чаму я Марыйку хачу бачыць побач, а яе не? Непрыгожая яна? Не... Даступная, сама ў рукі ідзе – і адсюль маё супраціўленьне? Як у Марыйкі да мяне?.. Можа быць, а можа і ня быць... Але трэба нешта рабіць, а не стаяць, як слуп. Вунь у Сьветкі ўжо і сьлёзы ў вачах блішчаць. Будзь джэнтльменам, стрымай сябе, ня псуй настрой хоць гэтай дзяўчынцы...” – і ён усьміхнуўся, абняў Сьвету і прытуліў да сябе.

“Дурачок, – прашаптала яна: – ты ж не сьляпы, а нібыта нічога ня бачыш...”

“Т-с-с!” – прыклаў ён палец да вуснаў: “Больш ні слова...”

“А я падумала – нарэшце заўважыў, запрасіў, дык...” – яна заплакала.

А што ён мог ёй сказаць, чым суцешыць. І навошта ён яе запрашаў? І што рабіць цяпер? Супакойваць яе. Цалаваць... Браць... Мілае дзяўчо, мілае дзяўчо...

“Давай сустрэнемся заўтра. А сёньня – спаць. Дзень цяжкі быў...” – ён парадаваўся сабе, што знай­шоў выйсьце.

Яна нібыта супакоілася, спытала:

“Увечары?”

“Так.”

“Дзе?”

“Сама прыдумай.”

“У кіно я больш ужо не хачу.”

“Давай пагуляем па парку.”

“Чалюскінцаў?”

“Так.”

“Тады ля ўваходу?”

“Ля ўваходу.”

“У пяць?”

“У пяць...”

“Да заўтра...”

“Бывай...”

А назаўтра, у суботу, пад абед, пазваніла Ма­рый­ка:

“Даруй. Я не была ў Менску. Ад’язджала. Мо суст­­рэнемся?”

Ён быў агаломшаны: то не было ў яго нікога, а тут адразу дзьве... сяброўкі... І што рабіць, як раздвоіцца і ці варта раздвойвацца?..

Ён маўчаў і Марыйка перапытала:

“Сустрэнемся?”

Ён адчуў: калі паўза зноў зацягнецца, ён страціць яе назаўсёды.

“А дзе ты была? Далёка?”

“Справы... Убачымся – раскажу”.

З “Дзёньніка” Аляксандра К.

“Учора на працы ў мяне адбылася сутычка з начальнікам. Ён заўважыў, што я “на службе” не­­­шта чытаю. А хіба забаронена? Дый чытаў я кніж­ку Шукшына якраз тады, калі на прахадной быў “мёртвы час”: ніхто не заходзіў і не выходзіў.

“Сутычка” – гэта не зусім праўда: начальнік крычаў, я маўчаў. Ён наляцеў на мяне, выхапіў кнігу і пачаў шкуматаць яе. Выглядала сьмешна: ён тужыцца разарваць кнігу напалам, а яна ня рвецца. Тады ён пачаў хапаць і вырываць па не­калькі старонак... А потым шпурлянуў кнігу мне ў твар...

За што? Крыўдна. Але я – змаўчаў, сьцяр­пеў…

А сёньня раніцай, ідучы на працу, начальнік кіў­­­­­нуў мне: паздароўкаўся. Мне падалося: вінавата…

І ў мяне адлягло на сэрцы: усё нармальна...

Адно – кнігу шкада: аднаўленьню не пад­ля­гае...”

“Мо перанесьці сустрэчу назаўтра”, – падумаў ён, бо адчуваў сваю віну перад Сьветай: сам жа запрасіў... Але Марыйка... Марыйка настойвае...

“Я змагу, толькі не раней, чым у сем.”

“Добра.”

“Дзе?”

“Там жа.”

“А мо лепш у інстытуцкім скверыку? Тым, дзе паседжаньні…”

“Мне усё роўна.”

“Тады ў сем?”

“У сем...”

“Дзьве гадзіны, каб разабрацца са Сьветай хо­піць, – прыкінуў ён, – што-небудзь прыдумаю...” – і сеў чытаць Шукшына. Таго самага. Якога любіў бязьмежнай чытацкай любоўю.

Аднак не чыталася: перагортваючы старонку, ён заўважыў, што ня памятае, што на ёй прачытаў, на­столькі быў заняты сваімі думкамі. Узяў сшытак, асадку, паспрабаваў пісаць – не пісалася. І не сядзе­лася. Ён заўважыў раптам, што ходзіць з кута ў кут пакою ўзбуджаны – узрушана. У яго сапраўды дагэтуль не было дзяўчатаў. Калі не лічыць адна­класьніцаў, якія падавалі яму нейкія знакі ўвагі на сумесных вечарынках ці днях народзінаў сяброў. Ну, бывала, таньчылі – цесна, шчыльна. Неяк была нават спроба пацалавацца, калі яны з Таняю засталіся ўдвух у цёмным пакоі – адыйшліся, так ім захацелася, на дні народзінаў у Толіка, аднак нічога не атрымалася: толькі тыцнуліся гарачымі вуснамі няўмела ды цмокнулі – паветра ў сябе ўцягнулі, а потым проста краналі сухімі-сухімі вуснамі шчокі, шыю, лоб адзін аднаго...

Пасьля таго ён увогуле ніколі ні з кім не сустракаў­­ся – не было і жаданьня, пакуль ня ўбачыў на пасе­д­жаньні Марыйку... Сьвета праходзіла паўз яго сотні разоў да таго, какетліва зыркаючы і нават загаворваю­чы, але не ўзьнікала ў яго нават памкненьня, а ня тое што жаданьня запрасіць яе хоць бы раз у кіно, тым болей: наўмысна шукаць сустрэчы...

Значыць, усё ж – Марыйка... Але Сьвета ўжо яго­ная, а Марыйка – яшчэ невядома, якія конікі пры сустрэчы выкіне... Што лепей: журавель у небе ці сініца ў руках? Зрэшты, што тут думаць, што выбі­раць, калі пра дзяўчат ён абсалютна нічога ня ведаў, апроч іхніх імёнаў. І цяпер, згадваючы іхнія твары, постаці, ён вырашыў – дзеля эксьперыменту, дзеля праверкі сваіх здольнасьцяў, інтуіцыі – паспрабаваць угадаць хто яны, з якіх сем’яў, што любяць, што не­на­відзяць... А потым праверыць з часам, што з гэтага ат­рымалася, наколькі ягоныя ўяўленьні супалі з праў­дай.

Ён сеў за стол, узяў аркушык паперы, напісаў на ім зьверху: “Марыйка”, адступіў трохі ўправа і вывеў: “Сьвета”. Далей пачаў запаўняць паралельна нібыта адказы на анкету:

Марыйка

Сьвета

Бацька:

навуковец, канд. навук, не гуманітарый;

Шафёр

Маці:

хатняя гаспадыня, па адук. урач;

Вых. дзіц. саду.

Брат:

(Ён ужо ведаў – старэйшы ў Чэхіі). Вучыцца. Тэхнар. Але – адзін;

Няма;

Сястра:

Няма.

Дзьве сястры... (Тут запра­цавала ў яго фантазія напоўніцу.) Старэйшая за яе і малодшая. Старэйшая замужам. Няўдала. Малодшая – школьніца. 8-клас;

Сябры:

Толькі дзяўчаты. Хлопцы былі, але не сябры, не сур’ёзна;

Аднакласьнікі. Быў хлопец. Цяпер у войску. Але без надзеі, што вернецца і возьме...

Натура:

Засяроджаная ў сабе. непасьлядоўная. Можа нечым сур’ёзна захапіцца.

Плаксівая, мяккая, Настойлівая. Упартая.

Ён спыніўся: дужа розныя ў яго дзяўчаты выхо­дзяць, проста антыподы. Прычым адная, відочна, са знакам плюс, другая – мінус... І таму наступную графу зрабіў агульнаю, хоць, можа, і зарана:

Чым падобныя:

Любяць марыць. Акуратныя.

І ўсё? Далей зноў пайшло рознае:

Што любяць?

Есьці:

смаж. бульбу;

бульбу ў любым выглядзе

Піць:

пепсі;

ліманад, квас

А сьпіртное?

Хіба што чырвонае віно;

шампанскае

Чытаць:

паэзію, жаночую прозу;

ня любіць

Якія мужчыны падабаюцца:

Высокія, прыгажунчыкі, “душа” кампаніі;

любыя, абы каб любіў ці рабіў выгляд, што любіць: сьцерпіцца, важна не застацца адной...

Не стрымаўся і пасьміхнуўся – ён відавочна сім­­­патызаваў Марыйцы, але намаляваў яе “ідэал” та­кім, пад які сам аніяк не падыходзіў. Бо сам быў звычайным. Простым: ні прыгожым, ні брыдкім, ні высокім, ні нізкім, не душой кампаніі, але і не губляўся пры патрэбе... Сярэднячок – можа быць... Але – ён так і ня скончыў ні адну ВНУ, у якія паступаў, ён так і ня мае прыстойнай адукацыі, і не прыстойнай нават, – ніякой. А, мяркуючы па тым, як пачаў расьпісваць якасьці дзяўчат – мае нейкія патрабаваньні да іх. Ды – які з яго муж, бацька? У Сьветы ён мог бы сядзець на шыі, яна б да пары да часу, пакуль не пайшлі дзеці, цярпела б яго, а з Марыйкай гэты нумар ня пройдзе... Бацькі не дапусьцяць. На першай жа сустрэчы спы­таюць: і як ты зьбіраешся жыць далей – на заробак вахцёра? Гэта праца для пенсіянераў, а табе ж сям’ю гадаваць... І ўсё. Пралёт. Злазьце, прыехалі: вашая станцыя, выходзьце. Цікава, а ці вучыцца Марыйка? І Сьвета, вядома...

Вучоба:

філфак, бел. аддзяленьне, 2 (закрэсьліў) 3 курс;

не, ужо скончыла тэхнікум, паступаць далей ня думае;

Захапленьні:

літаратура

гатаваць

Намеры адносна яго:

ніякіх;

а чаму б і не...

Далейшыя адносіны:

усё можа ў любы момант абарвацца...

адчапіцца ад яе будзе цяжка, тым болей – агульнае мейсца працы...

Такім чынам, нічога пра дзяўчат ён ня ведаў, а з прыдуманага ім вынікала адназначна хіба адное: прыярытэт для сябе ён вызначыў – Марыйка. Пры­намсі, дабіцца яе, а тым болей пакінуць пры сабе, будзе цяжка, значна цяжэй. Між тым, як Сьвету ён ужо лічыў сваёй, даступнай.

Значыць, мужчына-паляўнічы (як добра ён пра ся­бе думае...) выбірае Марыйку... Та-а-ак... Сёньня варта пастарацца ўтрымаць яе, зацікавіць нечым, не пасварыцца... Чым яе ўтрымаць? Адзіны пакуль агульны інтарэс – літаратура. Калі ён не памыляецца. Тут – прасьцей... Але – утрымаць мала. Трэба яшчэ і сёе-тое выведаць... Даведацца між іншым, і не для гэтай паперкі. Ён склаў сьпісаны аркушык і акуратна разарваў яго, потым яшчэ і яшчэ раз – каб ні ў кога не зьявілася ахвоты складваць кавалачкі.

Зірнуў на гадзіньнік. Да сустрэчы са Сьветай за­сталося 40 хвілінаў. Калі зараз выйсьці, то можна і не спазьніцца. Ён апрануўся насьпех, не выбіраючы, у тое, што насіў звычайна, і пайшоў.

З “Дзёньніка” Аляксандра К.

“Горад, родны горад нейк прашоў міма мяне, хоць я і пражыў у ім ўсё жыцьцё. Не было тут у мяне сяброў – нават у двары, а тым болей – сябровак. Неяк не цікавілі яны мяне. Можа, таму, што з-за частых пераездаў бацькоў – а мы памянялі чатыры кватэры ў розных раёнах – мне давялося вучыцца ў чатырох розных школах, а значыць, прыходзіць навічком ва ўжо зьбіты клас.

Мая сарамлівасьць (і заіканьне) не спрыялі хут­каму зьяўленьню сяброў, а як толькі я звыкаўся і мяне пачыналі прымаць у свае кампаніі аднакласьні­кі такога, які я ёсьць, мы зноў пера­язджалі...

Па вяртаньні з вёскі, праўда, я шукаў працягу тых кантактаў, што былі ў мяне з Наташаю. Аднак зацягнуць дамоў аднакласьніцаў было цяж­­кавата. Дый неяк саромеўся я. Але калі мне бы­ло гадоў дзевяць патрапіў я да суседскай дзяўчынкі Алесі, якой было гадоў трынаццаць. Здаецца, ма­ма мая пайшла ў тэатр і папрасіла яе паглядзець за мною.

Спачатку ўсё было чынна – мы прыглядалі­ся адно да аднаго, – потым раззнаёміліся, разгуля­ліся – у іх таксама дома не было нікога. Алеся рас­па­чала нейкую гульню – нешта не давала мне паглядзець, а я ў яе адбіраў. Яна ўпала на ло­жак, а я на яе і ў нейкі момант заўважыў, што яна не абараняецца, а мне і адбіраць тую рэч ня хочацца. Мы застылі ў такой паставе. Яна нам спадабалася. Нам было добра, але калі я хацеў устаць, зьбянтэжана, бо ведаў як бывае і як можа быць далей, Алеся мяне прытрымала (яна сораму таго яшчэ ня ведала, ёй проста было прыемна…) і мы яшчэ трохі пакоўзаліся.

І потым, калі заставаліся разам, адныя – мы наўмысна паўтаралі тую гульню: яна хавала не­шта, а я ў яе адбіраў, але я так і не адважыўся паказаць ёй, што бывае далей і як бывае яшчэ прыемней гуляць, калі распрануцца…

Але аднойчы Алеся ўстала на ложку і пачала павольна-павольна распранацца… засталася зусім голай і я ўбачыў першыя нясьмелыя, кволыя яшчэ, рэдкія, але чорныя-чорненькія валосікі ў яе на лабку...

А потым… – не, гэта я пачынаю ўжо пры­дум­ляць…

Паэт, блін…

На самой справе нічога не было… Даруй, даруй мне Але­ся…

…Алеся даўно замужам – за Васькам з суседняга пад’езду, і я часам бачу іх на шпацыры вакол дому, з каляскай, у якой сядзіць двойня – два хлопчыкі…”

Як ён і думаў, Сьвета ўжо чакала яго. Стаяла ля ўва­ходу, ля адзіных расчыненых дзьвярэй, і кідала позіркі ўправа-ўлева нібыта баялася прапусьціць. Такой яна падабалася яму яшчэ менш. Ці, лепей сказаць, – зусім не падабалася. Ён нават падумаў, што з яе боку гэта выглядае не каханьнем, а нечым іншым. Разьлікам...

Пэўна, ён не памыліўся ў сваіх запісах-накідах: маж­ліва, тут спрацоўвае чыста жаночая (дзявоцкая? не – постсавецкая…) боязь застацца ўрэшце рэшт адной... “Калі так будзе баяцца, дык дакладна заста­нецца...” – падумаў ён. “Лічы, ужо засталася...” – дадаў сабе, бо яму дужа не хацелася да яе падыходзіць.

Аднак, пакуль ён пралічваў, што зрабіць, Сьвета ўбачыла яго і прыветна-радасна замахала рукою: “Тут я, ту-ут!” “Добра”, — буркнуў ён сам сабе і ні­быта прысьпешыў крок, а на самой справе пасьля кароткага рыўка адразу ж пайшоў яшчэ павольней. Толькі цяпер, гледзячы на гэты шчасьлівы твар, ён падумаў, што на спатканьне звычайна купляюць кветкі, а ён ідзе як вахлак... Усьміхнуўся сам сабе – Сьвета падумала, што ёй – і расьцьвіла, як не рас­тала. “Папаўся... Вадзі цяпер яе, выгульвай, ды яшчэ размовы разумныя размаўляй... І дзеля чаго?”

Не было ў яго адносна Сьветы цяпер ніякіх на­ме­раў. Ня стала. Абсалютна. Не хацелася нават за­цягнуць у ложак. Не карцела і распытваць (дзеля “анкеты” як праверкі сябе) пра сям’ю і захапленьні. Адно жаданьне ўсплыло і зацьміла іншыя: як мага хутчэй разьвітацца...

Аднак ён ня змог зрабіць гэта адразу. З гадзіну яны блукалі па паркавых сьцежках. То моўчкі, то перакідваючыся дробнымі, нязначнымі словамі. Між, іншым, ён даведаўся, што ў Сьветы ёсьць сяст­ра. Прынамсі, адна. Старэйшая. (Ці ёсьць малодшая і ці ёсьць увогуле яшчэ хто ў сям’і – брат да прыкладу – ён не спытаў: нецікава, непатрэбна гэта зусім). Сястра замужам. Муж яе пару разоў прыставаў да Сьветы, калі заставаліся дома адны, клаў на канапу, але... Ён ня бачыў, што расказваючы пра гэта – намякаючы на... – Сьвета дужа ўважліва сочыць за ім... Ён быў абсалютна абыякавы, ён быў рэч у сабе, ён амаль ня чуў Сьвету, ён хутчэй чуў пошум дрэваў, крокі іншых людзей, гуд паркавых атракцыёнаў... і голас Сьветы – толькі як працяг гэтага гулу...

“Ты ня чуеш?.. Ня чуеш?.. Ня слухаеш?..” – штур­шок у плячо вярнуў яго ў сябе. Сьвета пакрыўджана насупілася.

“Даруй, задумаўся, адключыўся...”

“Ты мо захварэў, ці ў цябе нейкія праблемы?”

“Цяжка сказаць. Радок добры напісаўся...”

“Радок? Ты пішаш вершы?”

“Во, блін, уліп, – падумаў ён, – і трэба ж было ляпнуць…” – і адказаў:

“Ды не сур’ёзна гэта… Так…”

З “Дзёньніка” Аляксандра К.

“Бродскага назвалі тунеядцам і пасадзілі ў тур­­­­­­му... Я не адчуваю сябе тунеядцам, бо, нібыта, працую... Ды і час ня той: цяпер можна і ўвогуле не працаваць. Але нешта падобнае ў нас ёсьць: мая праца, якая б яна ні была – не мая, апроч ад­ной: пісаць вершы...

Гэта я супакойваю сябе, бо разумею, што тро­­хі – добрае слова: “трохі”! – не такі, як усе: так і ня змог займець нейкую адукацыю, хоць і атрымлівалася нібыта, хоць і ня горшы за іншых, не безгаловы і не бязрукі, не тупы, урэшце... Але – не такі, як усе...

Вось і апраўданьне сабе знайшоў: не такі, як усе. А хто такі, як усе? Што значыць: такі, як усе? Быў бы не такі, не пайшоў бы на працу ўвогуле. І не шукаў таго, што шукаюць усе… А жыў бы адной любоўю, адным каханьнем да адной жанчыны – паэзіі…

І ўкладваў бы ў гэтую справу ўсю душу, і ад­даваў бы ёй увесь час…

Дык не – хандра, самота, адзінота і як вынік – лянота… І верш адзін у месяц, а то і менш, а то і радзей…

А жыць бы – ні дня без радка. Набіў бы руку і выбіўся ў геніі. Задаткі ж ёсьць – застаецца толькі разьвіць іх. Бо геній – гэта 99 адсоткаў працы і 1 адсотак таленту…

Але без таго адзінага адсотку – няма генія.

Зрэшты, як і без 99 адсоткаў працы...”

Яны са Сьветай разьвіталіся – без надзеі на но­вую сустрэчу. Як ні зазірала яна яму ў вочы, нічога апроч касьмічнае пустэчы ўбачыць там не магла. І яна пайшла, апусьціўшы галаву, у свой бок, а ён, падфутбольваючы няшчасны каменьчык, што патрапіўся на дарожцы, у свой…

У яго была яшчэ амаль гадзіна да спатканьня з Марыйкай! Як толькі ён адыйшоў ад Сьветы – нібыта цяжар апаў з ягоных плячэй, так лёгка яму стала, нават весела: ён заўважыў раптам, што дзень сёньня неназойліва сонечны, хоць сонца ўжо і хілі­лася да вечару, што людзі вакол не заклапочаныя і засяроджаныя, а абуджана-цікаўныя. Ішоў і бачыў чамусьці не адно насупленыя твары, як раней, а выключна радасныя, усьмешлівыя. Што здарылася? Нічога ня здарылася. Што зьмянілася? Нічога не зьмянілася. Але чаму такія перамены адбыліся ў ім? Хто нябачна ўплывае на яго? Бо сам ён нічога не рабіў дзеля зьменаў. Ён проста жыў: ішоў на сустрэчу, прагульваўся са Сьветай... І цяпер проста ідзе... Няўжо ён пакахаў? Ці, можа, адчуў, што яго кахаюць? А ён бачыў, што Сьвета яго кахае, ну, калі і не кахае, дык сімпатызуе яму і мае нейкі спадзеў на яго... А гэта ня можа не заўважацца, а гэта ня можа не падымаць настрой, нават, калі табе тое зусім ня трэба... Кожны хоча, каб яго любілі… “Стой, не сьпяшайся, – паспрабаваў ён супыніць сябе, – будзь гатовы: зараз здарыцца адваротнае: Марыйка груба “пракіне” цябе і ты зноў надоўга скісьнеш...”

Ён паспрабаваў вярнуцца да сустрэчы са Сьветай: што яна яму расказвала? Ага, пра сястру, пра яе му­жа, які прыставаў ня раз... Маці... Бацька... Яна жы­ве ў кватэры сястры. А дзе бацькі? У вёсцы? Пры­намсі, ня ў Менску. А дзе, ці далёка – неяк не пра­гучала ці прагучала, а ён яе пачуў... Яна нешта казала пра свае захапленьні. Кіно, ага – кіно. Даволі пуставатая, звычайная дзяўчына са звычайнымі запатрабавань­ня­мі. Размову пра “мыльныя оперы”, пэўна, прывычную ў ейнай кампаніі, ён не пад­трымаў і падтрымаць ня мог, бо не глядзеў іх, бо толькі пачуўшы гнюсявыя галасы дубляжу – а маці ягоная якраз не мінала ўсіх гэтых “Ізаўраў”, “Проста Ма­рыяў”, ды “Багатых...”, што ня плачуць (ці то, па фільме, таксама плачуць?), цяпер ужо і зробленых у Расіі, з ня менш гнюснымі галасамі ды музыкай – зачыняў шчыльней дзьверы, бо ў яго была ўжо алергія на іх. Нават не на фільмы, а на галасы ак­цёраў... Так, яны са Сьветай абсалютна розныя. Па сьветаўспрыманьні, па акаляючым ася­род­дзі, па памкненьнях і спадзевах на будучыню… Што, можа быць, і добра. Але – наколькі падобныя (розныя) яны з Марыйкай? Ня Сьвета і Марыйка, а ён і Марыйка... І ў чым жа тое падабенства? У апошнюю чаргу, вядома, што спрабуюць яны пісаць вершы... Ён ня ведаў – наколькі ў яго гэта сур’ёзна, ці стане пісаньне ягонай прафесіяй у будучыні аль­бо нават хобі перастане быць, а вось наконт Марыйкі мог сказаць абсалютна ўпэўнена: для яе гэтае захапленьне, калі не да замуства, дык да першага дзіцяці – паэткай ёй ня быць. Уся яе пісаніна закінецца і забудзецца, хоць яна (безумоўна, як і ўсе жанчыны ў такім узросьце), больш таленавітая, чымсьці ён, і вершы ў яе лепшыя. Цікавейшыя. І знаходкі ёсьць. А які файны радок пачуў ён: “Завязі мяне туды, дзе асфальт канчаецца...” Яна, пэўна, і са­ма не разумее, наколькі ён непасрэдны і жывы атры­маўся, а адсюль – таленавіты... Геніяльны ра­док – і нікім да яе не напісаны, не прыдуманы... Ге­ніальнасьць – у простасьці. І толькі. Усё геніяльнае – простае, але ня ўсё простае – геніяльнае. А, можа, то і не яе радок – засумняваўся ён раптам, а пачуты на тым паседжаньні ад якойсьці іншай дзяўчыны... Але – ня важна.

Ня важна.

З “Дзёньніка” Аляксандра К.

“Мужчыну на ўсё жыцьцё застаецца столькі гадоў, у колькі ён упершыню спазнаў жанчыну...

Калі так, то я – горкае дзіцё...

Але ці “спазнаваў” я тады, там, у пуні? Ці мож­на лічыць тую гульню ў дзедавай вёсцы, у пуні на леташнім сене, нечым сур’ёзным?

Не, я, мусіць, і дагэтуль не спазнаў...

А значыць, усё роўна застаюся дзіцём(?), пакуль не спазнаю – не пасталею(?)…

Во цікава паназіраць за сабою, што адбудзецца са мною адразу пасьля… І хто будзе тая пер­шая, што “замарозіць” мой узрост… Няўжо Ма­­рый­ка?..

А як гэта бывае (ёсьць) у жанчын?

Ад чаго адлік сталасьці ідзе ў іх?”

“Што сёньня за дзень?” – падумаў ён, падыходзя­чы да скверыку. Здаецца ж, ня нейкае сьвята. Звы­чайная субота. Але чаму ў інстытуцкім скверыку сту­дэнтаў – як пчолаў у вулеі? Ён нават разгубіўся трохі: дзе тут чакаць Марыйку? І як яе ўбачыць? Можна гадзіну праблукаць і не знайсьці яе між сотняў дзяўчат і хлопцаў...

Пайшоў да ўваходу ў будынак і стаў на прыступкі. Галовы, галовы – як сьпелае поле капуснае – былі перад ім, і заўважыць, убачыць сярод іх Марыйку – было немажліва, аднак, прынамсі, цяпер, пры жа­даньні, яна магла яго ўбачыць здалёк.

Яна сапраўды першаю згледзела яго, а ён заўважыў яе толькі тады, калі яна падняла над галавою руку і памахала яму. “Госпадзе, Божа мой, якая прыгожая ў яе рука, – падумаў ён міжволі, – Тонкая, плаўная – шыя лебядзіная... І пальчыкі складзеныя дзюбкай…”

З цеснага натоўпу, як з густога лесу, яны выйшлі ра­зам, і разам шумна, з палёгкаю, уздыхнулі. Потым зноў была кавярня – іншая, з дзяўчатамі, што назы­валі сябе “кабарэ”, з “жывою” музыкаю, аднак размова ў іх зноў не пайшла. Марыйка была сумнаю, нібыта нешта здарылася. Ён паспрабаваў разгаварыць яе, замкнулася яшчэ больш.

“Ты абяцала распавесьці, дзе была...”

“У брата...”

“У Чэхіі?”

“Так.”

“Ну і як ён?”

“Нармальна.”

“А з чаго сум? Спадабалася там, захацелася за­стац­ца?”

“Усё там добра. Горад прыгажэнны – Прага. Але брату закарцела са мною дамоў зьезьдзіць. Настальгія, кажа... На мяжы яго і ўзялі...”

“За што?”

“За мінулыя справы.”

“А канкрэтней.”

“Ён эміграваў, бо ўзбудзілі крымінальную справу. За графіці. (“Вось-вось”, – падумаў тут ён: штосьці ды супала…) На школе сваёй, дзе раней вучыўся, ды трох будынках по­бач напісаў “Жыве Беларусь!” і яшчэ нешта... Арыштавалі. А калі адпусьцілі да суда пад падпіску, ён праз Украіну ў Чэхію рвануў. І хай бы сядзеў там, дык не, захацелася дамоў. Думаў, забыліся, даравалі. Цяпер ужо да суда ня выпусьцяць...”

“А ў цябе ўсё нармальна?”

“На вучобе праблемы пачаліся. Дэкан выклікаў, па­лохаў выключэньнем...”

“За што?”

“Ды ні за што. Каб было за што – ужо даўно вы­клю­чылі б...”

“А дзе ты вучышся?”

“Журфак.”

“Працуеш ужо?”

“Не, я на дзённым... Трэці курс. Але паступіла ня з першага разу.”

“Такія вось вершы...” – сумна падрахаваў ён і спытаў: “Чым я табе магу дапамагчы?”

“Нічым. Мне проста абрыдла сумаваць адной. Вось і патэлефанавала табе...”

А сапраўды – чым ён мог ёй дапамагчы? Спачу­ваньне ж, бачна было, толькі раздражняла яе.

“А што бацькі?”

“Лаюцца...” – Памаўчала: – “Яны ў нас з тых часоў – савецкіх. Сумуюць па СССР. Па стабільных заробках, па дэфіцыту ды блату, па ўпэўненасьці ў будучыні... Хацелі б вярнуць мінулае, хоць разумеюць, што гэта ўжо немагчыма. Мы з братам – позьнія дзеці. Бацька і маці мелі іншыя сем’і, разьвяліся. Дзяцей не было ні ў яго, ні ў яе, а пабраліся – яму за сорак, ёй пад сорак было – брат нарадзіўся, потым, праз год, я. Ця­пер яны пенсіянеры. Больш на лецішчы жывуць. Нават зімою часта туды зьязджаюць. Мы з братам – амаль іх унукі па ўзросьце, таму кантактаў ніякіх. А тут яшчэ гэтая беларускасьць у нас абудзілася – патрыятызм, які бацькі нацыяналізмам называюць... Калі брат пісаў фарбаю на школе, я недалёка была. Сачыла за вуліцай. Папярэдзіла брата, калі ўбачыла міліцыянтаў, але ён захапіўся – клічнік дапісаць хацеў і не пасьпеў уцякчы: я бачыла, як яго бралі, як білі нагамі міліцыянты, але дапамагчы не магла... І добра, што ня выйшла са сваёй схованкі... А, можа, і ня добра... Ня ведаю... А ты чаму, дарэчы, па-бе­ларуску размаўляеш? Адкуль у цябе гэта?”

“Сам ня ведаю. Мо ад сяброў. А мо таму, што ві­­ну нейкую адчуваю за сябе і за тых, хто ад мовы ад­маўляецца... Ня ведаю...”

“У нас настаўнік файны быў. Гісторык. Ён брата зачапіў мінуўшчынай. І мяне. А там – пайшло-па­ехала. Гісторыя – дужа важная рэч. Чым болей ведаеш – тым больш хочацца ведаць і тым большы гонар за свой край... Ды што я табе кажу...”

“І ў мяне, пэўна, з гісторыі пачалося. Дакладней, з гістарычнай літаратуры, з Караткевіча, з гонару раптоўнага за свой горды народ – калі казаць высо­кімі словамі... Мову я сам вучыў. Практыкаваўся, калі ў вёсцы ў дзядулі быў. Сяброў беларускамоўных у мяне не было – і цяпер няма. Брата ці сястры так­сама няма. Адзін. Толькі маці. А бацьку я ўво­гуле ня ведаю, ня бачыў ніколі. Маці спачатку ка­зала – лётчык. Потым перастала. Думаў, што зэк нейкі: лётчык-налётчык... Аказалася – толькі год таму маці прызналася, калі мае вершы ў “Крыніцы” надрукавалі, – што паэт. Беларускі паэт, які рана памёр. У яго была сям’я, калі ён з маці пазнаёміўся. Закахаўся. Думаў разьвесьціся ды не пасьпеў. Загінуў у аўтакатастрофе яшчэ да майго нараджэньня...”

“А якое ў яго прозьвішча? Як і тваё?”

“Не, вядома, у мяне матчынае прозьвішча, а яго­нае... Якая розьніца... Я чытаў ягоныя вершы. Як па тым часе – дужа файныя. А калі б яшчэ пажыў трохі... Яму не было і трыццаці... Яму і сёньня няма трыц­цаці. Хутка я яго даганю... Ён шмат пасьпеў зра­біць, а я...”

Машы спадабаліся ягоныя апошнія словы, спа­да­баўся расповед:

“Усё ж, скажы – як ягонае прозьвішча”,

“Потым. Будзе час. Прынясу кнігу і разам пачы­таем вершы”.

Ён адчуў, што нешта зьмянілася ў іх адносінах. Нібыта цяпло пайшло ад Марыйкі, заміж холаду... На разьвітаньне ў той вечар яна нават пацалавала яго. Сама. Прыўхінулася грудзьмі і чмокнула ў шча­ку...

Ён ішоў дамоў і думаў: навошта я хлусіў ёй? Няўжо пэўная мэта вартая любой маны? Дзяўчына – паверыла яму, прыняла за “свайго”, за “родную душу”. Ёй, відаць, яшчэ больш адзінока, чымсьці яму. Так, ён прыдумаў: проста, каб падыграць ёй – і бацьку-паэта, і сваё захапленьне “мовай”. Быў у яго перыяд, калі ён шмат пісаў па-беларуску, але тое прайшло. Цяпер жа ён і самую мову і тых, хто на ёй размаўляе, – хутчэй, маўкліва ненавідзеў. Ну ня тое, каб ненавідзеў, але неяк пагардліва ставіўся, маўляў, чаго ім трэба, вы­пендрываюцца тут… Прынамсі, думаў так да спат­каньняў з Марыйкай. З чаго гэта пачалося? Ды з нічога. Што паўплывала? Ды нішто. “А сапраўды, за што неўзьлюбіў?” – падумаў раптам ён. Чаму з нейкага часу ў яго выклікае алергію ўсё бе­ларускае, чаму падаецца яно больш прымітыўным за рус­кае? Адкуль гэта пайшло? Ніколі не задумваўся... Не лю­­біў – і ўсё, ненавідзеў – і ўсё. Бо ўсе вакол яго не лю­бі­лі і ненавідзелі “мову”. Плыла гэтая па­гарда штодзень з радыё, з тэлебачаньня... “За што? Чаму?” – а таму, што не задумваліся над гэтым, бо той, хто сам задаў сабе такія пытаньні, зьмяняўся і рабіўся іншым, бо як можна не любіць родную маці, якая б яна ні была... Але ён не задумваўся. Дагэтуль. Бо так было прасьцей жыць. Сапраўды, пра­сьцей. Аднойчы ён паспрабаваў у краме па-бе­­ларуску папрасіць прадавачку падаць хлеб. Як яна вызьверылася на яго! Божа мой... Як на нік­чэмнасьць, як на поскудзь нейкую. І ён моўчкі адыйшоў. А пасьля гэтага аднойчы назіраў падобную сітуацыю ў кавярні. Хлопец з бел-чырвона-белым значкам папрасіў “філіжанку кавы”. “Чьто-чьто? – пагардліва перапытала афіцыянтка. “Філіжаначку кавы”, – спакойна паўтарыў хлопец. “Как это? Вы поляк?”— перапытала дзяўчына. “Я беларус. І не прыкідвайцеся, калі ласка, што вы не разумееце”, – яшчэ спакойней, годна паўтарыў хлопец. “Это кофе чьто лі?...” – нібыта сама сабе сказала дзяўчына і прынесла тое, што трэба...

Ён ня ўмеў быць такім упэўненым і настойлівым. Ён губляўся. Ён ня мог быць такім, як той хлопец. Ён мог быць такім “як усе”. І ён раптам падумаў для сябе: сёньня цяжка быць беларусам у Беларусі... Ды і навошта. Навошта самому сабе ствараць дадатковыя цяжкасьці?.. І зьмірыўся.

Цяпер ён зноў прагнаў гэтыя думкі, як толькі яны захацелі прымусіць яго паспрабаваць нешта зьмяніць... Вярнуўся да Марыйкі. Чаму ён цацкаецца з гэтай дзяўчынаю? Чаму заігрывае з ёю? Ды таму, што зразумеў – прызнаўся ён сабе, ідучы усё шпарчэй і шпарчэй: яна і ёсьць тое, што ён шукаў... Са Сьветаю трэба заканчваць: не адказваць на званкі. Хай жыве сваім жыцьцём, і, дасьць Бог, знойдзе сабе добрага хлопца... А з Марыйкаю... З Марыйкаю... Менавіта з ёю, а не са Сьветаю, хоць са Сьветаю было б прасьцей, але хочацца з Марыйкаю... З Марыйкаю, нарэшце прызнаўся ён сабе ў тым, што не давяраў нават “Дзёньніку” (тым болей – “Дзёньніку”!), як толькі можна будзе, як толькі прыйдзе час, яны паедуць на лецішча, ці проста ў лес... Лепш у лес, каб было менш праблемаў. Менш, чымсьці ў горадзе. Не давяраў ён гораду, гарадской кваэры... Вось лес – гэта іншая справа... І ён зробіць там тое, што задумаў даўно, што карціць яму даўно, дзеля чаго, урэшце, і распачаў ён гэтыя знаёмствы. Так, зробіць з Марыйкаю, хоць са Сьветаю было б лягчэй. Але яму хочацца з Марыйкаю. І ён зробіць тое з ёю...

Ён прыйшоў дахаты зусім ачмурэлы ад мрояў. Не распранаючыся ўпаў на ложак. І доўга ляжаў, гледзя­чы ў столь, пракручваючы адны і тыя ж дум­кі...

З “Дзёньніка” Аляксандра К.

“Пазнаёміўся з адною дзяўчынаю. У яе брат – змагар, як яна кажа. Разам з іншымі змагаецца з дыктатурай. Расклейвае ўлёткі, распаўсюджвае анты-газеткі, ходзіць на пікеты ды мітынгі, “лё­зунгі” на сьценах піша...

Мне сьмешна стала: тожа мне – героі-пад­польшчыкі... Як пры немцах: улёткі расклей­ваюць, “жыцьцём рызыкуюць”.

Праўда, яна мой сьмех не зразумела. Кажа, і сапраўды рызыкуюць, і сапраўды героі: міліцыян­ты, калі затрымліваюць, б’юць тых хлопцаў моцна, не шкадуючы, “суткі” даюць, штрафуюць.

Я: дык ёсьць за што – сьцены псуюць, клеем ма­жуць, графіці – слова якое прыдумалі! – пішуць, пэцкаюць фарбаю дамы і платы – “Жыве Бела­русь!” Ну жыве, а хто супраць? Няхай жыве…

Карацей, не паразумеліся з ёю. Яна іх героямі лі­чыць. А мне – сьмешна...”

Што ён зробіць з Марыйкаю – яму прысьнілася ў тую ж ноч... Яны ідуць па лесе. А лес ня змрочны, а чысты-чысты. Залаты – хваёвы, белы – бярозавы. Дзень сонечны. Трава зялёная. Неба блакітнае – ні хмурынкі. Прыгажосьць неапісальная. Марыйка на­гі­наецца, каб сарваць ягадку. Сунічку. А сукенка ў яе кароткая. Ве­цер-гарэза падхоплівае спаднічку, загортвае на сьпіну. А Марыйка там, далей – без нічога, і тое, што ён бачыць, набліжаецца да яго, заварожвае, павялічваецца, як у кіно, на ўвесь экран... і ён прачынаецца, прахопліваец­ца ў ложку.

Вакол цемра. Ён мацае яе перад сабою і ня мо­жа адразу зразумець, дзе ён? Вакол пустэча... Ён палохаецца, але цемра патроху ападае, і ён бачыць абрысы коўдры на нагах, потым белую лямпу ля ложку і здагадваецца, што ён дома, у сваім пакоі... “Вельмі важна, – думае ён у працяг сну, – запрасіць яе так, каб ніхто ня ведаў, што яна з ім. На ўсялякі выпадак. Ці мала што. Мяркуючы па адносінах у іхняй сям’і, Маша нікому ня скажа пра яго. Магла б сказаць брату, мажліва, магла б, але брат цяпер пад арыштам. А бацькам – ніколі ня скажа... (А Сьвета сказала б сястры – пахвалілася. Ці мужу яе... Вось дзе падсьвядомасьць дапамагла, вынырнула своечасова.) Усё сыходзілася. Усё было як найлепш. Ён, нарэшце, знайшоў тое, што яму трэба... Добра, што жыцьцё, часам, дае нам права на выбар. І я выбіраю... я выбіраю... лепшае... Ён усьміхнуўся, і з гэтаю ўсьмешкаю на вуснах заснуў.

З “Дзёньніка” Аляксандра К.

“Адна заве мяне Сашам, як мама, другая Алесем, як ніхто больш ня кліча.

І хоць я вельмі люблю маму, сэрцам схіляюся да той, што называе мяне Алесем. Хоць нават вершы свае, і беларускамоўныя, я падпісваю – прынцыпова – Аляксандр, а не Алесь…

Навошта мне гэтыя дзяўчаты? Чаму я столь­кі гадоў жыў бяз іх, жыў не зважаючы на іх пры­сутнасьць і раптам кінуўся ў “каханьне”?

Шчыра прызнацца – а як іначай у сваім дзёнь­ніку, які, спадзяюся, ніхто не пачытае – ёсьць у мяне да жанчын, да дзяўчат, нейкая боязь, ці што, з таго самага часу, як у мяне не ат… (далей закрэсьлена, шчытна замазана атрамантам, так што не расчытаць)...

Але – не, ня буду пісаць цяпер, хай застанецца гэта толькі маім…

А яшчэ таму, што дастала маці.

Не, яна ня лезе з лішнімі роспытамі, не задае пы­таньні пра “маіх” дзяўчатаў. Думаю, яна зда­гадваецца, так, яна безумоўна, ведае, што ў мяне нікога няма. Прынамсі, да нядаўняга не было.

А час ужо.

Гады падціскаюць. Мне 27. Маці ня супраць ужо і бабуляй стаць, унукаў пагушкаць.

Ёй, пэўна, і перад сяброўкамі няёмка. Таму з месяц назад, пасьля таго як “выправіла” мяне на пер­шае спатканьне, яна асьцярожненька пачала распытваць. Ды так, што я падумаў раптам: ці не падазрае яна мяне ў тым, што я “блакітны”, як многіх адзінотных хлопцаў цяпер падазраюць, бо, нарэшце, дачуліся пра такую зьяву, якой раней у нас, як і сэксу, “не было”….

А ў мяне ж і хлопцаў-сяброў няма...”

...А Марыйка, між тым, зноў прапала. Не на дзень, не на два і не на тыдзень. Зьнікла, нічога не сказаўшы яму. Ён тэлефанаваў, вечарамі прыходзіў да яе пад’езду, сядзеў, чакаў непадалёку на лаўцы, назіраючы за ўсімі, хто заходзіў у дом, але Марыйкі сярод іх не было. І, падобна, што вечарамі не гарэла сьвятло ў ейнай кватэры. А дзе ў іх лецішча, ён так і не дадумаўся спытаць.

Усе ягоныя планы разбурыліся. Больш за тое, ён адчуў раптам, што яму не хапае той дзяўчыны, што там, дзе яна была ў ягонай душы, у сэрцы – пуста. Вецер гуляе... “Забудзься... – паспрабаваў было су­пакоіць ён сябе. – Такіх, як яна – тысячы. Добра, што зьехала, і ў цябе ёсьць час агледзецца і адумацца. Каб не нарабіць глупст­ваў”. Але – не магла яна так вось, не сказаўшы нічога – зьехаць. Пэўна, нешта здарылася... А калі зьехала, не падумаўшы пра яго – дык трэба забыцца пра яе як мага хутчэй. Але – а як жа брат яе? Можа, і яе пасадзілі – сьледчыя выведалі, што і яна была там, ля школы?.. І перадачы ёй нават няма каму насіць... І ён у каторы раз з надзеяй ішоў да яе дому. І “забыцца” на яе ня змог, нават выпадко­ва даведаўшыся, што і сапраўды яна зьехала з бацька­мі адпачываць на поўдзень, а брат нібыта нейкім не­зразумелым чынам вызваліўся, і адразу ж, зноў праз Украіну, махнуў у Чэхію (пачуў гэта ад суседак-ба­булек, што перамаўляліся пры пад’езьдзе).

Вярнуўшыся Марыйка, як ні ў чым ні бывала, па­­тэлефанавала яму:

“Дзень добры... Убачымся?..”

Ён ішоў на спатканьне ўскрыўдаваны дарэшты з намерам “закаціць” скандал, а прыйшоў, убачыў яе і адмяк, ледзь не заплакаў ад радасьці сустрэчы. Яна пахарашэла, нібыта нават пасталела. Паўднёвы загар ёй дужа пасаваў. Ён ня стаў распытваць яе пра адпачынак, хоць адчувалася, што яна чакае пытань­няў, ёй карціць распавесьці. І яна ня вытрымала. Ён слухаў і ня чуў яе, а думаў пра сваё. І раптам, ні з таго ні з сяго, між яе словаў пра пякучую гальку на беразе – аж пяткі шыпяць, бы на патэльні – сказаў:

“Давай на выходныя наладзім пікнічок у лесе...”

“З кампаніяй?”

“Не, удвох...”

“Давай...” – пагадзілася яна, па інерцыі, між ін­шым, але разам нібыта і адчуваючы-залечваючы сваю віну перад ім. А потым перапытала:

“Удвох? А як гэта?”

“Звычайна. Арганізацыю я бяру на сябе. Выедзем у суботу. А дзявятай чакаю цябе на чыгуначным вак­зале пад табло.”

І ўсё. Што было далей, як яны разьвітваліся – ён ня памятае. Здаецца, не – дакладна, ён давёў яе да дому, да пад’езду, здаецца, ён быў вясёлы і нават непасрэдны з ёю, здаецца, ён спадабаўся ёй у той вечар. Але ён ня памятае... Дакладна ня памятае. Бо ў думках радаваўся: як лёгка ў яго атрымалася запрасіць яе, і як лёгка яна пагадзілася.

Не сказаць, каб час да суботы цягнуўся, як стары ды­зелёк пад гару, не сказаць, каб праляцеў зьнічкаю-электрычкаю, але ў пятніцу вечарам Марыйка патэ­лефанавала:

“Што ўзяць з сабою?”

“Апраніся па-спартоваму.”

“Што ўзяць?”

“Нічога. Я ж сказаў – гэта мой клопат.”

“Мо што з харчоў?”

“Я сам...”

“Тады а дзявятай.”

“А дзявятай...”

Ён пракруціў потым у памяці гэтую размову і па­­­думаў: дужа халодная яна была нейкая, нібыта не каханкі пра спатканьне дамаўляліся, а крымінальнікі “на справу” зьбіраліся. Што дзіўнага, супакоіў ён сябе: Марыйка адчувае сваю віну, а я і сапраўды “на спра­ву” зьбіраюся... Ён усё ўжо прадумаў, усё пралічыў. Ён ведаў, што сітуацыя ўносіць свае карэктывы, але, здаецца, быў гатовы да любых нечаканасьцяў, да любых паваротаў. Ён не сказаў ёй узяць купальнік, хоць едуць яны да возера. Але – месца там ціхае, бязьлюднае, і можна будзе пры жаданьні пакупацца, пэўна, ужо і не саромеючыся адзін аднога... Намёт ён узяў напракат, падсьцілак сабраў дома, ежы і пітва набыў у бліжэйшай краме.

Ноччу доўга ня мог заснуць, пракручваў мажлівыя варыянты. Ад гвалту да гвалту: ад – з ягонага боку, што натуральна, да – з ейнага, што ня выключана. І пажадана – падумаў ён. Паварочаўся яшчэ трохі і нарэшце – заснуў.

З “Дзёньніка” Аляксандра К.

“Мой апошні верш – паводле сну:

...Язычок чырвона-чорны

вытыркаецца з жоўтае дзюбы

пры галаве невядомае птушкі

Цела, зьедзенае мурашамі,

Перамяшанае з зямлёю

Ляжыць побач

Пёркі адрываюцца ветрам

І нясуцца ў неба, у сьвет,

Пераліваюцца жывымі колерамі на сонцы

Злавіў адное пёрка

Паказытаў ім шчаку каханай,

Што заснула пасьля...

Яна сьмешна зморшчыла нос

І адвярнулася

І толькі цяпер я ўбачыў,

Што і да нас паўзуць

Чырвоныя Мурашы...”

Прахапіўся за пяць хвілінаў да званка будніка. Ху­­ценька сабраўся і выехаў на вакзал. Хвілінаў дваццаць пасьля доўгай чаргі і набыцьця білетаў чакаў Марыйку. Яна вынырнула з натоўпу сьвежая – выспаная і крыху ўзбуджаная. “Прадчувае, зда­гадваецца” – падумаў ён. Пэўна, таксама пралічыла варыянты...

Параю яны былі прыгожаю – ён бачыў гэта па позірках пасажыраў у электрычцы. “Цікава, ці ня­вінная, ці цнатлівая яна?” – думаў ён, гледзячы скосу на Ма­рыйку, якая сядзела побач і, калі электрычка на поўнай ходзе паварочвала ці прытарможвала, іх целы судакраналіся, і па ім пераможна прабягалі дрыжыкі прыемнасьці.

Яны выйшлі на лясным прыпынку. Вёска была не­дзе побач, але яе не было відаць з-за дрэваў. Яны па­йшлі ў супрацьлеглы ад вёскі бок – да возера. Пайшлі ад­ны – як ён і разьлічваў: усе іншыя, хто ехаў адпачываць, выйшлі раней. Марыйка заставалася вясёлай і непасрэднай, радавалася навакольнай пры­гажосьці і, чапляючыся за ягоную руку, пры­хіналася да яго ў захапленьні ад незвычайных края­відаў. А калі адкрыўся від на возера – у яе ажно дых перахапіла: “Ніколі ня думала, што пад Менскам ёсьць такая пры­гажосьць, такія файныя мясьціны... І што дзіўна – людзей зусім няма”.

Яны знайшлі ўтульную паўвыспачку, што неглы­бока ўдавалася ў возера, спы­­ніліся.

Праз дзясятак хвілінаў куточак гэты выглядаў ужо абжытым. Стаяў намёт, перад ім палала вогнішча, а яны, выкупаныя, стаялі выцягнуўшы да яго рукі, і хоць было адносна цёпла і вада не была халоднаю, дрыжэлі саграваючыся. Ён глядзеў на яе сьсінелую, у гусіных пупырышках, і зьдзіўляўся: як дзіцё, ну зусім дзіцё... Пэўна, вочы выдалі ягонае, замілаваньне ёю, бо яна зірнула на яго і усьміхнулася – нібыта вінавата, нібыта саромеючыся...

– О-о-о, ды тут сямейка адпачывае... – пачуў ён ззаду голас і ўздрыгнуў ад нечаканасьці. Азірнуўся, да іх ад лесу ішло трое хлопцаў. Двое высокіх, адзін нізкі – горкае хлапчанё. Гаварыў якраз гэты – самы нікчэмны, але, відаць, тут лідэр. Па ўзросьце яны былі, пэўна, аднагодкі – гадоў па васямнаццаць, і толькі зблізку, ён убачыў, што старэйшым з іх быў якраз той, каго ён здалёк палічыў за “хлапчанё”: яму было далёка за дваццаць.

– Занялі нашае месца і не вітаюцца, – працягваў “лідэр”, – ну, здароўце...

Ён нешта мармытнуў у адказ і для пэўнасьці хіт­­нуў галавою – ведаў з вясковага жыцьця, што адмаўчацца – значыць, пакрыўдзіць іх і ад пачатку займець варажнечу. Ма­ша прамаўчала – крыху пагардліва паглядала на хлопцаў, што стаялі ўжо ў двух-трох кроках.

– А краля, гля ты, якая краля ў яго, – працягваў “лідэр” (астатнія панура, як яму падалося) маўчалі. – І цю-цю-цю – дай памацаю... – і пайшоў да Ма­рыйкі.

Намеры ягоныя, ды і ўсёй кампаніі былі віда­воч­нымі. Пэўна, яны нейкі час сачылі за імі з узьлеску і абмеркавалі ўжо, што і як будуць рабіць. Ён гэта зразумеў яшчэ і па насупленым маўчаньні астатніх: ролі былі падзеленыя. “Лідэр” чапляецца да дзяўчыны, і, гледзячы на драбнату хлапечую, ён вымушана заступаецца за яе, і тады на яго накідваюцца астатнія...

Ён разумеў гэта, але і не адказаць, не ўступіцца за Марыйку, да якой падышоў ужо “малеча” і цягнуў рукі, а яна адхіналася і біла па іх нешта мармычучы, ён ня мог. І толькі зрабіў крок да “лідэра” і Марыйкі, як апынуўся на зямлі і адчуў удары ног – босых, (ён зьдзівіўся – босых, бо ня бачыў ног хлопцаў, калі яны падыходзілі), з падкурчанымі пальцамі, а таму ўдары былі хоць і балючымі, але слабымі. На яго на­валіліся двое, пачалі зьвязваць рукі за сьпінай, а “малеча-лідэр” паваліў і цягнуў Марыйку ў намёт. Яна крычала, вырывалася, і калі ён памкнуўся быў да яе – атрымаў удар ці не паленам нейкім па галаве і страціў прытомнасьць...

...У апошнія імгненьні яму падалося, што ён сьпіць. І нават сьніць (ці ўжо – адсьніў) нейкі сон. Ду­жа цьмяны, няпэўны, незапамінальны. І вось ён пра­­чынаецца... Але спаў ён у дзіўнай паставе, нязручнай: но­гі закляклі, шыя баліць не павярнуць... Ён расплюшчвае – з неймавернай, неверагоднай цяжкасьцю – вочы: так і хочацца прадраць іх рукамі, пальцамі... рукі ня слухаюцца... першае, туманнае, як між сьлёзаў, сьвятло – вакол дзень, ня ноч і ня раніца, хутчэй другая палова дня, паварот да вечару. І ляжыць ён ня ў ложку, а на траве, на беразе нейкае вады – возера ці рэчкі... Ён падымае галаву, сядае, пазнае свой намёт і пачынае прыгадваць, што было: так, яны прыйшлі сюды раніцай з... Марыйкай... А дзе МАРЫЙКА?!! – ледзь не крычыць ён, хоча ўскочыць, каб агледзецца, і зноў падае, амаль губляючы прытомнасьць. Мацае галаву – на пальцах кроў, а ў левай руцэ – крывавыя, прыліплыя да далоні, прыкарэлыя кроўю... жаночыя плаўкі... Што я нарабіў? Хто гэта зрабіў!!! Ён ступае некалькі крокаў наперад, да вады, і раптам бачыць Марыйку – жоўтую пляму ейнага цела... Ён жахаецца, падае на калені і паўзе да Марыйкі, паўзе, абапіраючыся на рукі і рукамі падцягваючы сваё непаслухмянае цела. Як яму хацелася б, каб Марыйка проста спала... каб была яна – жывая, але – уся яе пастава, голая, ненатуральна скурчаная... І гэтая кроў закарэлая, карычнева-чыр­воная на жываце, на клубах... І яна – ня дыхае... не... не... не... Ён прыпаў вухам да аголеных грудзей – і пачуў, што сэрцайка б’ецца... Кінуўся да вады, набраў прыгаршні, але пакуль данёс – уся яна вылілася, зьбегаў яшчэ раз, шчыльней сьціснуў далоні, і выліў на вусны Марыйкі колькі кропляў вады. Потым пачаў яе трэсьці яе за плечы: ачніся, ачніся, ачніся... І яна расплюшчыла вочы...

...Што было потым. Анічога. Сяк-так яны абмылі кроў, апрануліся, ня гледзячы адно на адное, моўчкі, нібыта саромеючыся, сабралі рэчы, намёт, пайшлі на станцыю. За ўсю дарогу не перакінуліся ні словам. Марыйка толькі дрыжэла, усё не магла сагрэцца. Калі прыехалі ў Менск быў вечар – што добра, бо людзі не зважалі на іх – узялі таксоўку... Калі разьвітваліся ля пад’езду – Марыйка заплакала... Ён пастаяў трохі побач, а потым павярнуўся і пайшоў... А што ён мог зрабіць? Супакойваць яе – дык любыя словы выклікалі б толькі істэрыку...

Не… не…. не….. не…… не………

Гэта цяпер ён думае, што так было. Каб апраўдац­ца. Каб апраўдаць сябе, сваю слабасьць, ды што там – здраду і маладушша. Бо было ўсё зусім ня так. Было нашмат прасьцей…

Хлопцы і сапраўды падыйшлі нечакана. З вуда­мі, трохі п’яныя. Трое, самы старэйшы, “лідэр” – невысокі, зусім курдупель. Пачалі пажартоўваць з іх зьмерзлых. Але па-добраму. Прыселі побач. Параілі яму, дзе можна рыбу павудзіць, калі захоча. Паказалі злоўленых карасікаў – яшчэ жывых, жвавых: як сьмешна трапяталі яны ў яе руках, пырскаючы на шыю і грудзі дробненькімі кропелькамі празрыстае вады… Дасталі пляшку. Выпілі. Самі. Іх з Марыйкай запрашалі, але яны адмовіліся. Усё нейк без напру­жаньня, натуральна. Хоць і хвалявала яго тое, што прыйшлі гэтыя хлопцы, што сядзяць тут… Нібыта прадчуваньне, што ўсё гэта можа дрэнна скончыцца для яго. Прадчуваньне? Гэта цяпер ён, зноў жа, шукае апраўданьня сабе. Ніякога прадчуваньня не было. Выпітага хлопцам падалося мала. Звычайная справа. “Слухай, – зьвярнуўся да яго “лідэр”, – а ці ёсьць што ў вас? Сядзіце, дрыжыце… Давайце па­грэемся. Ну, даставай, гарэлку! Шкадуеш? А ну – паказвай!” У яго гарэлка была. І яму не шкада яе было. Але тон, з якім прамаўляў “лідэр”, яму не спадабаўся. За­­хацелася агрызнуцца. А п’яным ці шмат трэба? Карацей, далі яму ў рыла раз-другі і прапёрлі да электрычкі. Ён ускочыў у вагон і паехаў да Менску, а яе, Марыйку, так атрымалася, пакінуў адну з чужымі мужчынамі…

З “Дзёньніка” Аляксандра К.

“...У гэтым жыцьці ўсё прадвызначана і ўсё ўжо недзе там, наперадзе, адбылося. І час такі ж матэрыяльны, як і прастора, што вакол нас.

Таму і мажлівыя падарожжы ў часе.

Мы можам у ім перамяшчацца гэтаксама, як у лесе, у вадзе, у горадзе.

У розных месцах мы бываем у розны час – у розным часе мы бываем у розных месцах. І калі мы можам вярнуцца ў тое месца, дзе ўжо былі ці пайсьці туды, дзе нас яшчэ няма, значыць мы можам патрапіць і ў той час, дзе ўжо былі.

Час нязьменны ў сваёй зьменлівасьці. Час – дарога, па якой мы ідзем. Ад падзеі да падзеі, ад учынку да ўчынку...

Усё ўжо адбылося – гэта мы называем лёсам, наканаваньнем. Там, наперадзе, мы памёрлі ўжо – гэтаксама, як там, ззаду, – нарадзіліся. Ужо...

Хто гэта аспрэчыць?

І шлях наш – да сьмерці – расьпісаны і па­зна­чаны.

Раней я думаў, што мы – на гэтай жыцьцёвай дарозе, у пэўныя, лёсавырашальныя моманты, мо­жам нешта зьмяніць: пайсьці налева, а не направа, выбраць у жонкі чарнявую, а не бялявую і г. д. Цяпер бачу: не.

Усё ужо адбылося. Жыцьцё – кінастужка з пачаткам і канцом. І мы проста глядзім яе не падазраючы, што на ёй ўжо ўсё адзьнята да са­мага канца.

Проста мы ня ведаем гэтага. І заўтрашні дзень на ёй ужо ёсьць, і пасьлязаўтрашні... І ўсе выпадковасьці спланаваныя, і ўсе твае нават самыя нечаканыя крокі – спрагназаваныя”.

…Не, хлопец, до! Досыць! Прызнавайся хоць само­му сабе. Хоць тут, у апошнія свае хвіліны, не выдумляй сабе версіяў. Кажы самому сабе праўду. Нарэшце. Кажы!..

Так, хлопцы прыйшлі. Выпілі. Пачалі чапляцца да іх. “Вы трахацца прыехалі? Ну дык трахніцеся перад намі. А мы паглядзім… Як у кіно. Вам што – шкада?..” Іх было трое, на чале з курдупелем-“лідэрам”. Яна пасьмейвалася ў адказ. Нібыта абыякава, а нібыта і з цікавасьцю, нібыта ня супраць… Нібыта падыгрывала ім, імкнучыся ўсё ператварыць у жарт. А ён успрыняў іхнія прапановы ўсур’ёз. Пачаў адпірацца, аднеквац­ца. Далей – болей. Далей – горай. Хлопцы кінуліся да яго пачалі сьцягваць плаўкі. Жарт? Які там жарт… А яна сьмяялася… Псіхануў ён. Вырваўся з іхніх рук, апрануўся і сыйшоў. Сам. Пакінуў яе адну з ты­мі хлопцамі. Пайшоў злы да электрычкі. Яна і не памкнулася спыніць яго. Засталася… Цягнік якраз падыходзіў да станцыі. Ён нават падбег трохі і, не раздумваючы, ускочыў у апошні вагон. І толькі там усьвядоміў раптам, што зрабіў… Прывёз дзяўчыну за горад і пакінуў з-за сваіх псіхаў і надуманай злосьці на яе – адну з чужымі мужчынамі… Нават і не падумаў, што ёй пагражае… Ня будзе яму дараваньня… Як яна там? Што яны там?... Ледзь дачакаўся, калі электрычка спыніцца на наступнай станцыі, выскачыў, пабег на­зад... Колькі часу прайшло пакуль ён вярнуўся? Мо гадзіна, мо – трохі больш. Ці нават менш. Гэта яму сьцягнулася дарога назад. Хвілінаў трыццаць, пэўна… Але бераг быў пусты. Недагарэлае вогнішча – залітае, чорнае, галавешкі яшчэ дымяцца шызай кволасьцю… трава вакол прымятая… І нікога. Згадаў пра тэлефон. Працуе. Набраў яе нумар. Цішыня, а потым “тэлефон у недасягальнай зоне альбо адключаны”. Дзе шукаць Марыйку? Кінуўся ў адзін бок, у другі. І сеў у рос­пачы… Добра, калі ўсё добра… А калі… Малюнкі паў­ставалі перад ягонымі вачыма адзін жахлівей за другі… Як дабраўся ён да Менску – ня памятае. Паехаў да яе дому. Стаяў пад вокнамі. Доўга. Навокал счарнела ад ягонага чаканьня ноч. Мільгануў цень за фіранкаю (праз колькі часу?) – здаецца яе, Марыйкі. Патэлефанаваў у каторы раз. Слухаўку не бярэ. Па­тэ­лефанаваў на хатні. Маці сказала: “Марыйка дома…” Потым спытала: “А што здарылася: яна ня хоча пады­ходзіць… Мо пасварыліся?..” “Не, нічога…” – толькі і змог ён вымавіць... Марыйка дома – і дзякуй Богу.

Такім чынам – ён струсіў, ён зьбег, ён пакінуў дзяў­чыну, якую кахаў… Кахаў? Ці кахае… Кахае… Іна­чай навошта яму цяпер пакутаваць. Божа, як сорамна!.. І як далей жыць з гэтым сорамам?

З “Дзёньніка” Аляксандра К.

“Мне прысьнілася, што я страла. Выпушчаная некім з лука – страла. Якая ляціць у неба – у нікуды.

А неба глыбокае-глыбокае. І ні птушкі ў ім, ні хмаркі.

У вёсцы дзедавай неяк пайшла сярод хлопцаў мода рабіць лукі – з самага моцнага дрэва – з ясеню. Захапіўся ёю і я. Вялікія лукі – у наш рост. А стрэлы рабілі ня толькі з сухога дрэва, але і з чароту. Да дрэва наканечнікі пляскалі з цьвікоў і прыкручвалі дротам, а да чароцінаў – з кансервавых бляшанак выразалі і скручвалі вострыя конусы.

І стралялі ў мішэні – на трапнасьць, і ў вышыню – хто вышэй.

Самыя лепшыя лукі былі ў мяне, і стрэлы мае падымаліся так высока, што зьнікалі ў небе, а потым нечакана вярталіся. І трэба было ўбачыць кропачку стралы і адбегчы, каб не пацэліла ў це­мячка вяр­таючыся...

Дык вось – я страла, якая ляціць у нікуды. Ня птушка, ня вольная птушка, а страла. І я ўжо не лячу, я падаю...

І жыцьцё маё – усяго толькі сьлед ад стралы ў небе...”

Дома ён ляжаў у ложку і думаў: як жыць далей?.. І ўяўляў, што гэтаксама недзе ў сваёй кватэры ляжыць Марыйка і думае пра тое ж самае...

Назаўтра зноў рашыўся ёй патэлефанаваць. Яна адмовілася падыйсьці. Ён і хацеў яе бачыць, і ня мог... адважыцца пайсьці да яе, пазваніць у дзьверы, на каленях поўзаць перад імі і прасіць дараваньня.

І ўсё ж ён датэлефанаваўся да Марыйкі. Маці пе­радала ёй слухаўку. Ён толькі і мог вымавіць: “Да­руй... Ведаеш...” Яна абарвала яго: “Ненавіджу! Ненавіджу ўсіх вас. Гэта з-за маўчаньня такіх як ты і робіцца ўся брыдота ў краіне. Гэта дзякуючы вашаму бязьдзеньню ўсплывае дзярмо наверх і кіруе намі. Ненавіджу: не хачу мець ад вас дзяцей. Бо вы рабы і дзеці вашыя рабы...” – і кінула слухаўку...

Што ён мог адказаць ёй на гэта? Што можа зрабіць раб, каб вырвацца з рабства?

Сьмерць. Толькі сьмерць вызваліць яго…

Ён дастаў свае вершы, перагартаў іх, нешта пра­чытаў. І стала яму сумна: можа, такі быў настрой, а, можа, і сапраўды ён графаман, але напісанае яму не спадабалася. Ён узяў запалкі, выйшаў на гаўбец, каб спаліць свае вершы, каб ніхто ніколі ня бачыў іх болей… Спыніўся. Узяў дзёньнік. Пачытаў. Згадаўшы сваё жыцьцё і параўнаўшы яго з запісамі, падумаў, што ў ім жыве два розныя чалавекі: адзін у дзёньніку, і зусім іншы… у жыцьці… Не – тры. Трэці – піша вер­шы. І ён зусім не падобны на гэтых першых двух. Дзёньнік піша скептык, вершы лірык, а жыве сярод людзей нікчэмны і баязьлівы чалавечык… І кожны з іх канчаткова не сфармаваны… Хто з іх пераможа ў ім урэшце? Ці хоць аб’яднаюцца яны калі-небудзь у ім? Ці мажліва гэта наогул? Ці трэба?.. Ці дасьць гэтая ўзрыўная сумесь урэшце нешта новае, не падобнае, станоўчае… Не, ня дасьць… не, не аб’яднаюцца. Цяпер ужо пэўна – не… Ніколі…

З “Дзёньніка” Аляксандра К.

“…Я хацеў пераўтварыць хаос, што вакол нас, – у гармонію.

І думаў, што можна гэта рабіць вершамі, лі­таратурай. Наіўны…

Гэты жорсткі сьвет патрабуе ад нас большага… Пра­­жыць на беразе, назіраючы за плыньню, ня ўдас­ца…

Трэба аддаваць сваё жыцьцё. Барацьбе. Не на­зіраць і апісваць і тым нібыта нармалізаваць, а кідацца ў бойку. Не спрабаваць дастукацца да людзей праз вершы, а ісьці на вуліцу і сустракацца з кожным…

Але я не гатовы да гэтага, не гатовы.

Я хацеў схавацца, зашыцца ў куток і адтуль даваць парады, дыктаваць. Ня выйдзе…

А што будзе? Здача крэпасьці – таго свайго ціхуткага, утульнага куточку. І разьбітае карыта ў выніку...

На вуліцу, да людзей – адзіны шлях, калі ў ця­бе няма ні радыё, ні тэлебачаньня, ні газеты… Адзіны магчымы шлях дастукацца да людзей, каб нешта зьмяніць, каб пазбавіцца хаосу, што вакол, каб гарманізаваць жыцьцё…

У народнікі, назад, у дзевятнаццатае стагод­дзе?!

Так, я разумею гэта. Але мазгі, пэўна, апярэдж­ваюць дух… І я не змагу пакуль нічога зьмяніць у сабе, і не здалею нічога зрабіць.

Я магу толькі саступіць дарогу іншым…

Больш сьмелым і рашучым.

Ідзіце – з вамі Бог…”

…І ён палез на шматпавярховік.

Ён выйшаў на дах і сеў, апусьціўшы ў пустэчу но­гі. Не, ён не хацеў стаць самазабойцам. Ён хацеў жыць. Ён занадта моцна хацеў жыць. Асабліва цяпер. Тут… Аднак, як жыць, здрадзіўшы сабе самому… Як зазірнуць пасьля гэтага ў вочы… не, не Марыйцы, не Марыйцы… і ня маці, якая, відаць, пра нешта здагадваецца, а сабе самому, хай і ў люстэрку…

Ён не адчуваў ні жаху, ні холаду, ён забыўся пра сябе і пра ўсіх. Ён сядзеў тут, можа, гадзіну, мо­жа, болей. Жыцьцё ягонае прайшло перад ім. І вынікала з яго, што зрабіў ён правільны выбар, бо пустазельле толькі замінае жыць іншым. А ён, ён стаў пустазельлем, пустацьветам, як ні горка сабе ў гэтым прызнавацца. А пустазельле – зьнішчаюць… Выбар правільны… засталося толькі зрабіць апошні крок. Але і тут не хапала ў яго таго, чаго не хапала і ў жыцьці. Паставіць кропку. Важны знак. Ён і ў вершах ім амаль не карыстаўся. Хіба ў выключных выпадках. Тут якраз і быў той выключны выпадак. Ну, рашайся… Ён устаў, угледзеўся ў неба – такое бліз­кае неба… Замёр перад апошнім рухам... І раптам пачуў побач чыесьці крокі. Кволыя і няўпэў­неныя. Мяккія і дрогкія. Але гучныя тут: та… та… та… та… Ён уздрыгнуў, павярнуў галаву: да яго ішло маленькае, мокрае кацянё. Яму было холадна, яно дрыжэла ўсім сваім цельцам. Кацянё пісклява мяўкнула і нясьмела падыйшло да яго. Прытулілася да нагі мокрым холадам, каб сагрэцца. Пацерлася, мяўкнула – прабачальна і… ўмольна. Быццам прасіла яго ня рухацца, спыніцца, застыць… Ён глядзеў на гэты мілы жывы дрогкі камячок, які знайшоў ягонае цяпло, якому трэба ягонае цяпло… і ня мог наглядзецца. Узяў кацянё на рукі, пагладзіў і ўсьміхнуўся ад таго, як яно ў страху падцінае, уціскае ў шыю, галаву. Верыць яму і ня верыць, баіцца яго, але шукае ягонага цяпла… Значыць… мажліва… мо­жа быць… ён камусьці яшчэ трэба ў гэтым сьвеце, на гэтым сьвеце… Хоць бы гэтаму маленькаму кацяня­ці… Значыць, мажліва, можна яшчэ нешта зьмяніць…

Ён зірнуў уніз, туды, дзе ўжо даўно павінен быў быць сам: туман слаўся пад нагамі, запаўзаў у душу... Туман, па ўсім Менску туман, па ўсёй Беларусі. Але быў ён ужо не такім густым, як раней, і з аблокамі не зьліваўся…

З “Дзёньніка” Аляксандра К.

“…Я ненавіджу сябе. Я ненавіджу сябе таго, якім быў дагэтуль, і не хачу больш быць такім. На шматпавярховіку ў мяне быў час падумаць, азірнуцца, агледзецца і я рады, што ён быў.

Як там у Дастаеўскага: “Тварь ли я дрожащая или право имею…”. Не хачу быць “тварью дро­жащей…” Але ня ў тым сэньсе, які ўкладаў у гэтыя словы Раскольнікаў. Не...

Можна “забыць” гісторыю Расколькава, а словы па­кінуць.

Проста гэта даволі ёмістая формула. Якая па­­дыходзіць і да сёньняшняга нашага жыцьця. Дак­ладней, майго.

Сьмеласьць, рашучасьць трэба ня толькі для таго, каб забіць бабульку-працэнтшчыцу.

Яна трэба, каб жыць годна, а не “пре­смы­кать­ся”.

Раней я скептычна ставіўся да апазіцыі, да “мо­вы” і яе носьбітаў. Цяпер бачу, што яны адзі­ныя, каму сёньня тут баліць за гэтую зямлю, куль­туру, дзяржаву, нашую будучыню ўвогуле…

Усялякая дыктатура – часовая. І гэта ведаюць і кожны дыктатар, і ягоная сьвіта. І трымаюцца яны толькі на страху, які імкнуцца пасяліць у свой народ.

Пераадолець гэты страх, які ўплывае ня толькі на палітычную актыўнасьць людзей, але і на прос­тыя чалавечыя адносіны – вось што важна.

Дыктатура не разумее, што трымаючы ў стра­­ху народ, яна разбурае яго, гэты народ, псі­халагічна, а значыць, зьнішчае і сваю дзяржаву, сваю ўладу, урэшце рэшт...

Рабы ня могуць паўстаць, але яны ня могуць і ствараць… А таму ня можа быць ні ў іх, ні ў такой дзяржавы будучыні.

Пераадолець страх, стаць Чалавекам Вольным і Незалежным, трэба кожнаму. І забіць дракона страху неабходна найперш у сабе…

Так, пачынаць трэба з сябе…

З сябе!”