Плошча. Гісторыя аднаго каханьня

Выспа свабоды, альбо Загляне сонца.

З “Дзёньніка” Марыі Б.

“Вось і ўсё: тое, што павінна было здарыцца – здарылася. Я там, куды так не хацела патрапіць, чаго некалі пазьбягала ўсяляк, нават край ры­зы­кую­чы… І тут, скажу, ня так ужо і кепска, бо трапляюць сюды ня самыя горшыя людзі. Пры­намсі, патрапілі разам са мною. Пачынаю дзёньнік, які ніколі не пі­­­сала з прынцыпу. Хачу паспрабаваць перадаць па­перы ня толькі свае думкі, але і найстрой, па­чуцьці, што перапаўняюць мяне. Баюся, потым ня ўдасца іх аднавіць і перажыць наноў. Адзінае чаго не хачу, каб гэты дзёньнік, без маёй на тое волі, трапіў камусьці ў рукі. Баялася таго і дома, таму ніколі і не рас­пачынала запісы, але тут я рызыкую больш – у любы момант у камеру можа зайсьці нехтачкі і забраць мой сшытачак без тлумачэньняў, гарк­нуўшы: “Не дазволена!”, як забіралі ў нас пры шмоне перад пасадкай сюды, на Акрэсьціна, усе рэчы, якія знайшлі, а тым болей нататнічкі, паперу ўвогуле. І чаму яны так баяцца запісаў, зробленых тут? Незразумела… Памяць у нас добрая, і мы можам усё ў падрабязнасьцях аднавіць і дома. Аднак, не: дома пішыце, што хочаце, а тут – нельга… Тым ня менш, раблю гэтыя занатоўкі цішком. Ня ведаю, ці спатрэбяцца яны калі і ці варта рызыкаваць... Ня думаю, што напішу нешта адметнае і годнае ўвагі. Але паспрабую ў надзеі, што досьвед, набыты тут, ніколі больш не паўторыцца і не спатрэбіцца ні мне, ні маім блізкім. А запісы застануцца выключна як памяць…”

Як ні стараўся Трачыла падыйсьці да камеры ці­хенька – дзяўчаты ўсё роўна яго чулі, і толькі ён пры­ладжваўся да “вочка” ў дзьвярах, хто-небудзь па­­даваў голас: “Зноў прыпёрся!..”

Сьвятло ў камеры на ноч не выключалася. Цьмя­на-жоўтая “дзяжурная” лямпачка над дзьвярыма – чытаць пад якой было немажліва: балелі і сьлязілі­ся вочы – тым ня менш, невялікае памяшканьне з не­зразумела-бруднага колеру сьценамі асьвятляла даволі ясна. Трачыла заглядваў у "вочка" і глядзеў на дзяўчат, якія спалі зусім ня думаючы, што за імі нехта будзе назіраць: у разьняволеных, на колькі мож­на гэта на цесных нарах, паставах… Трачыла сьціш­ваўся за дзьвярыма і пачынаў тое, дзеля чаго і прыйшоў. У нейкі момант ён забываў, дзе знаходзіцца, і та­му ягонае дыханьне ды юрлівы шоргат аднойчы пачулі дзяўчаты, якія ня спалі. Пасьля гэтага яны не давалі яму мажлівасьці нават прыпыніцца незаўважаным каля іхняй камеры. Як толькі ён пады­ходзіў, адразу сярод дзяўчат пачыналася гульня ў досьціп.

– Зноў прыпёрся, Трачыла? А сюды, да нас, сла­бо?

– Пэўна, няма чым хваліцца…

– А жонка ў цябе ёсьць?

– Лічыка пакажы, пакажы сваё лічыка, Трачыла, мо я цябе пакахаю?..

– Лычыка ён пакажа, лычыка… – гэта Тацянка аз­ва­лася, як заўсёды трапна. Звонкі дзявочы сьмех пакаціўся па камеры. Сьмех, які, кажуць, разбурае на­ват кайданы...

Так, і сёньня таксама яшчэ ніхто ня спаў. Як тут за­сьнеш: заўтра на волю…

Ніколі ня бачаны Трачыла, хіба толькі край галавы ды правае вока, а яно адно, мо ад няпрыязьні да гэтага чалавека, здавалася страшна непрыгожым, сьвіным, з даўгімі чорнымі вейкамі, не адгукаўся, моўчкі рабіў сваю справу. У першую ноч, калі яго пачулі, ён было зьбег, але, відаць, не ад сораму, а ад нечаканасьці; жаданьне аднак аказалася мацней, і ён вярнуўся да вакенца і больш ужо не ўцякаў, пакуль не сканчваў сваю справу – толькі агідна соп ды хакаў.

Марыйцы, як і ўсім, было брыдка і гідка гэта, але яшчэ непрыемней было ёй распачынаць выкрыкі на адрас Трачылы. Для іншых дзяўчат, асабліва для старэйшых, была то яшчэ і нейкая разнастайнасьць у турэмным жыцьці, а яна адварочвалася да сьцяны і пачынала думаць пра што-небудзь сваё ці ў думках пісаць дзёньнік, які яна пачала “весьці” тут. Да таго неяк не заўважалася, а цяпер ляжаць ёй на голых дош­ках было мулка, няёмка, хацелася па­вярнуцца на другі бок, але яна не жадала сустрэцца позіркам з тым пахаблівым вокам Трачылы, і цярпела нязручнасьць. Сон, яшчэ і праз гэта, не ішоў і яна думала, думала, думала… Гэтая ноч, потым дзень, вечар і ёй – на волю. Дзякуй Богу, усё некалі сканчваецца, скончыцца і гэта… А вось успаміны – застануцца. І ня толькі пра дні ўвязьненьня, але і пра тыя, незабыўныя, мож­­на сказаць – шчасьлівыя, дні і ночы на пляцы Ка­ліноўскага…

Той вечар дзевятнаццатага сакавіка яна чакала. Чакала без асаблівай надзеі на нешта, але чакала. Чаму без надзеі? Ды таму, што яшчэ да пачатку было зразумела, чым скончацца чарговыя “выбары”: уладу сваю, а яна стала сапраўды “сваёй” для пэўнага кола, ніхто не аддасьць, бо страта ўлады азначала б ня проста губляньне імі свайго панаваньня, а фактычна – сьмерць. Для многіх ня толькі палітычную, але і… Зрэшты, што цяпер пра гэта казаць: яны засталіся, зрабілі усё, каб застаўся іхні кумір, а значыць нічога ня зьменіцца ня толькі для яго, але і для ўсіх, хто вакол, хто прыжыўся і нажыўся пры ім… Бо адзінае чаго яны баяліся і не хацелі – гэта пераменаў.

Так, надзеі не было. Быў адчай, была горыч, што зноў падманулі. І было жаданьне пайсьці на плошчу. Хай і з рызыкай, што ніхто больш ня прыйдзе. Бо дужа ж запалохвалі людзей па тэлевізіі перад тым. Страху на народ нагналі! Асабліва на тых, хто і не зьбіраўся ісьці на мітынг, ды мо і не хадзіў ніколі на нейкія іншыя “несанкцыянаваныя акцыі”. Марыйка заўважыла гэта і па сваіх аднакурсьніках, якія яшчэ за тыдзень да таго храбрыліся-харахорыліся, а потым неяк разам замоўклі, і ёй нават няёмка было пытацца ў іх: ці пойдуць?

Яна йшла на плошчу адна, ішла ня загадзя, а якраз пад прызначаны ў абвестках час: недзе без пяці сем гадзінаў вечару была ля крамы “пад гадзіньнікам” насупраць КДБ. І насьцярожана заўважала, што не адна яна набліжаецца да Кастрычніцкай плошчы. Ішла і думала: ці пусьцяць сёньня людзей на плош­чу, ці мо яна акружаная некалькімі шэрагамі амапаўцаў, як бывала звычайна, і людзей пачнуць хапаць ужо на падыходзе і закідваць у аўтобусы... Навучаная ранейшым досьведам, міжволі ўзіралася далёка напе­рад, каб улавіць там нейкія рухі і пера­стра­хавацца. Аднак нічога падазронага не было. Побач і насустрач ёй ішлі, здавалася, звычайныя мінакі. Вось і плошча: праход свабодны, міліцыянтаў не відаць, пэўна, зага­дзя пралічылі “пераможцы”, што людзі сюды ня по­йдуць, пабаяцца запалохваньняў. Колькі апошніх дзён па тэлевізіі круцілі выступ старшыні КДБ, які казаў, што ўсіх, хто выйдзе 19 сакавіка на менскую Кастрычніцкую плошчу, залічаць у экстрэмісты-тэ­рарысты і іх чакае альбо пажыцьцёвае зьняволеньне ў турме, альбо… расстрэл. Так, расстрэл. І паварочваўся ж язык казаць та­кое да свайго народу… Але гучала гэта страшна і пераканаўча. А перад тым прайшлі арышты – прэ­вентыўныя – сярод актывістаў апазіцыі, тых, хто мог, нягледзячы ні на што, выйсьці на плошчу: больш за сто чалавек ужо сядзелі ў турмах. І зусім сьмешны выпадак – тут яны перастараліся, паказалі, што і ў іх нервы здаюць: нейкі хлопец, які нібыта прайшоў навучаньне ў Грузіі, каб сарваць выбары і скампраментаваць немінучую “элегантную” перамогу, расказваў з тэлеэкрану, што ў Тбілісі яго навучылі, як атруціць ваду ў менскім гарадскім вадаправодзе: злавіць пацука, забіць яго, гнаіць два тыдні ў вядры з вадой, а потым падкінуць у вадаправод і тым “дэ­­зар­ганізаваць выбары прэзідэнта”…

Марыйка ўсьміхнулася і цяпер, згадаўшы той выступ. Улады тут паказалі сваю слабасьць і тым, мажліва, шмат у каго, хто і не зьбіраўся ісьці на плошчу, абудзілі цікавасьць…

Але сьмех-сьмехам, цікавасьць-цікавасьцю, а яна йшла на мітынг і сур’ёзна думала, што нікога на плошчы ня будзе, а тых, хто ўсё ж пойдзе да яе, паха­паюць на падыходзе. Тым болей, што ўлады сабе рукі разьвязалі: ужо вядома, што перамога на іх баку і яны застаюцца яшчэ на адзін тэрмін, а значыць, можна дзейнічаць сьмела, бязьлітасна, без аглядкі і бяз боязі, што за жорсткасьць давядзецца адказваць. Навошта ў такім выпадку ёй ісьці “пра­тэставаць”? Чаго тым даб’ешся, што каму дака­жаш?.. Але Марыйка ішла, бо да-ста-ла ўжо, бо колькі можна дурыць народ, спадзеючыся, што ніхто не ад­важыцца нават пікнуць… Ішла, хутчэй, з адчаю, хоць мама і прасіла яе: не ідзі… Сяброўка маці была ў выбарчай камісіі на нядаўніх парламенцкіх выбарах і са сьлязамі на вачах расказвала, як прымушалі іх “правесьці” патрэбнага ўладам кандыдата: давялі план загадзя, колькі працэнтаў галасоў на іхнім участку ён павінен набраць, а ў іх атрымалася, што перамог апазіцыянер, а прадстаўнік уладаў не набраў і дзесяці адсоткаў, і тыя – пры папярэднім прымусовым галасаваньні… Яны падлічылі і ціха, самі сабе, парадаваліся. Старшыня камісіі павезла пратакол у раён, а сябры камісіі, як звычайна, сталі рыхтавацца адзначыць заканчэньне працы. Накрылі стол – торт, гарбата, кава, адкаркава­нае чырвонае віно прытоена ля ножкі стала, а старшыні ўсё няма. Потым прыязджае заплаканая і кажа: дзяўчаты, трэба перапісаць пратакол, лічбы павінны быць вось такімі і паказвае на паперцы: 90 адсоткаў за кандыдата ўладаў… А як жа нашыя падлікі? А ніяк… А як га­ласы людзей? Ніяк… Трэба перарабіць і ўсё: інакш на працу заўтра можна і ня йсьці. Ды, зрэшты, што перажываць! Усе так робяць… І ніхто ведаць ня будзе, ніхто не абурыцца… А разам і бацьку ня страшна біць (тут лепш сказаць – служыць…). Перапісалі, што ж рабіць… Можна з пэўнасьцю сказаць, што і сапраўды, так было не на адным іхнім участку. І ня толькі на тых выбарах, а і на гэтых... У Беларусі з 1995 году пе­рамагае той, хто падлічвае галасы. Аксіёма.

Так, амапаўцаў вакол плошчы не відаць, пэўна, як звычайна, сядзяць у сваіх машынах у блізкіх, на­вакольных, дварах, і наганяюць у сабе злосьць на праклятых апазіцыянераў, што не даюць ім па гэ­тым холадзе быць дома, з сям’ёй, а вымушаюць ся­­дзець у прамерзлых аўтобусах… Было і сапраўды халаднавата, хоць другая палова сакавіка, але зіма яшчэ не адступала. Пакуль ішла, Марыйка марозчыку не заўважала, а прыпынілася трохі, і шчокі прыхапіў жарсьцьвяны сівер. Зірнула на гадзіньнік – без хві­­­ліны дзевятнаццаць. Наперадзе, на плошчы, не­­калькі купак людзей – зусім мала. Сярод іх ці ня большасьць знаёмых ёй твараў – з папярэдніх ак­цыяў, з сустрэчаў на розных імпрэзах, вечарынах – усё больш “сьвядомыя” са студэнтаў, пісьменьнікаў, мастакоў, ёсьць і незнаёмыя, але пра іх адразу можна сказаць, што то пераапранутыя стукачы. Зрэшты, і сярод гэтых было нямала ужо знаёмых з тых жа ранейшых акцыяў. Звычайная справа: спачатку аці­раюцца, прыкмячаюць актывістаў, а потым, у адзін момант, па каманьдзе “Начали!”, накідваюцца, валяць з ног, хапаюць ды цягнуць нахабную апазіцыю ў лег­кавікі. І там скручваюць, зьбіваюць, каб больш не хацелася пратэставаць.

19.10. Мітынг павінен быў бы пачацца ўжо – так абвяшчалі, але плошча пуставатая і, самае га­лоў­нае, нікога з арганізатараў, нікога з камандаў прэтэндэн­таў ды і саміх кандыдатаў у прэзідэнты, няма… Рас­­чараваньне агарнула, абхапіла і сьцісну­ла плечы Марыйкі і згорбіла постаць яе, як ад наймоц­­на­­га сі­веру. Паспрабавала супакоіць сябе надзеяй: мі­­тынг перанесьлі на пазьней… Між тым пачынала цям­нець і на ноч браўся добры марозік. Градусаў пад дзесяць. Марыйка прайшлася да знаку, дзе пачынаюцца ўсе дарогі Беларусі, азірнулася на вялізны рэкламны тэ­леэкран, дзе паказвалі навіны – расказвалі пра тое, як заканчваюцца выбары. Падыйшла да месца, дзе на Новы год стаяла елка. Лёд пад нагамі – каток заліты ўзімку яшчэ не растаў… На гмаху Палацу Рэспублікі, абазваным саркафагам, заўважыла дзьве чорныя на тле неба постаці – ужо назіраюць за намі гэбісты, хто ж яшчэ можа там быць – пасьміхнулася. Пачула: людзі між сабою гавораць, што цягнікі на станцыях метро “Купалаўская” і “Кастрычніцкая”, што пад плошчай, ужо не спыняюцца. Тых, хто хацеў бы выйсьці тут і далучыцца, адвозяць да наступных станцыяў. Значыць, мо яшчэ ня ўсё страчана?

19.30 – народу трохі пабольшала, але… Зрэшты, Марыйка заўважыла, праходжваючыся, што па-за плошчай, у скверыку ля Купалаўскага тэатру, зьлева і справа на ходніках у бок ГУМу і ў бок цырку, людзей нямала – і відавочна, то не выпадковыя мінакі. Але на плошчу пакуль не выходзяць, прагульваюцца па­воддаль. Баяцца… Хоць, зноў жа, што самае дзіўнае: міліцыянтаў і сьпецназаўцаў у форме паблізу як не было відаць, так і няма…

З “Дзёньніка” Марыі Б.

“Апошняе, што ў мяне застаецца, надзея… Гэ­та не высокія словы. І не пачатак чарговага вершыка. Я, напэўна, іх, вершаў, зусім больш пісаць ня буду. Пасьля прычашчэньня “акрэсьцінкай” нават прозу пісаць не захочацца, ня тое, што вершы. Не, тут зусім ня страшна, і ня так ужо і брыдка, як падаецца з жыцьця. Гнюсна – так, але ня страшна. Толькі, прызнаюся, ахвоту пісаць для друку мне тут адбілі надоўга. Раней думала: скончу свой журфак і ў дзяржгазету не пайду, лепш – у незалежныя журналісты. Цяпер і таго ня хочацца. Ня ведаю, мусіць, гэта часова, гэта на дадзены момант такі настрой. Жыць то трэба будзе неяк і па вяртаньні ў… жыцьцё… Не хачу пакуль пра тое думаць. Аднога хіба ўлады дабіліся гэтым маім затрыманьнем і адсідкай (і ня толькі маім) – у мяне (і ня толькі ў мяне – гэта агульная думка) зьнік страх перад сьпецпрыёмнікам-разь­меркавальнікам, перад турмой увогуле. Тыя, хто прайшоў хрышчэньне Акрэсьціна, у большасьці сваёй цяпер стануць “прафесійнымі” змагарамі за свабо­ду і незалежнасьць – гэта адзінае, чаго дабілі­ся ўлады масавымі арыштамі. Такая тут думка пануе. Нам цяпер нішто ня страшна. Прайшоўшы праз “акрэсьцінку” больш яе не баішся. Так думаю я цяпер. Так думаюць мае сябры. Загартоўка – файная рэч… А як будзе далей – жыцьцё пакажа. Надзея не памірае… Ні першай, ні апошняй. Ніколі. Надзея непамірае ніколі...”

Даўніх знаёмых у купках, што былі раскіданыя па плошчы, яна заўважала, некаторыя нават пазнавалі яе і ківалі галавой на знак прывітаньня, але то былі не настолькі вядомыя ёй людзі, каб падысьці да іх і стаць побач. Так, некалі даўно разам суседнічалі на нейкіх акцыях… А яна ўжо амаль два гады, як адмовілася ад удзелу ў іх, каб лішне не сьвяціцца і давучыцца. Ды і ня бачыла яна плёну ад тых пікетаў з партрэтамі зьніклых ды налепак “Дыктатуры капец!”, “Далоў Луку!”, “Game over!”. Ну, і для каго “… over!”? У каторы раз… Марыйка зноў падыйшла да знаку, дзе пачынаюцца ўсе дарогі Беларусі і адкуль да Масквы 700 кіламетраў, да Варшавы 600, а да Вільні ўсяго 185, як раптам убачыла адзінокую, дужа знаёмую, постаць. Так, гэта безумоўна быў ён… Алесь… Ёй захацелася адразу ж сыйсьці адсюль, каб не сустрэцца з ім нават позіркам. Але штосьці спыніла яе. Ён яе ня бачыў, і яна вырашыла паназіраць за ім. Хлопец быў настолькі адзінокі пасярод плошчы, хай і няшчыльна, аднак ужо запоўненай людзьмі, што ёй стала шкада яго. Яна згадала іхнія сустрэчы, і падумала: а ён быў шчырым са мною часьцей, чым іншыя. Часам, праўда, яму хацелася быць лепшым, чым ёсьць, аднак тое бы­ло бяскрыўдным, нават сьмешным. А ўвогуле, ён быў проста трусам, якіх тут, у гэтай краіне, большасьць, бо трусасьць гэтая, пэўна, закладзеная ў беларусаў на генетычным узроўні, і змагацца з ёй ня ў кожнага стае сілаў. Ды, можа, і ня боязь, не баязьлівасьць гэта, а просты інстынкт самазахаваньня…

Ня просты, зрэшты, а гіпертрафаваны за гады паў­станьняў і вынішчэньняў. Напрацягу менш, чым ста гадоў – з 1795 году па 1864, на Беларусі адбылося тры буйныя, на жаль, няўдалыя, паўстаньні супраць ра­сейскага панаваньня, і паўставалі на барацьбу лепшыя з лепшых, і іх вынішчалі, забівалі, высылалі ў Сібір, яны эмігравалі ў Еўропу… А тут заставаліся тыя, у каго ў душы і сэрцы пасяляўся страх. А потым быў 1917 год, а затым сталінскія рэпрэсіі, якія на Беларусі пачаліся ня ў 1937-м, а ў 1929-м… І зноў гінулі, не – планамерна вынішчаліся – лепшыя… А ў тых, хто заставаўся, па­сяляўся жах і насаджалася жаданьне не вытыркацца, жыць па прынцыпах – абы ціха; мая хата з краю; галоўнае, каб не было вайны… З новай сілай праявілася гэта пасьля прыходу да ўлады першага прэзідэнта. Страх прырастаў паступова, разам з тым, як набіраў сілу рэжым. Жорсткія расправы над тымі, хто думае іначай, і татальны кантроль – ня толькі над сродкамі масавай інфармацыі, але і над перамяшчэньнем людзей, над іх магчымасьцю працаваць і, як многім здавалася, над тэлефоннымі размовамі… прымусіў многіх па-сьлімакоўску зашыцца ў свае цесныя кватэркі і не высоўвацца, не казаць нічога лішняга нават сябрам, асьцерагацца ўсяго, ня тое, каб нешта ня страціць – губляць многім не было чаго, а проста з перасьцярогі: беражонага Бог беражэ…

Аднак Алесь усё ж прыйшоў сюды. Чаму, навошта? Як ён жыў гэты час, што яны ня бачыліся?.. Што рабіў, ці пакутаваў хоць?.. І Марыйка вырашыла падыйсьці да Алеся. Што ён зробіць? Разгубіцца, шарахнецца ад яе, уцячэ, як уцёк тады?.. Ці згадвала яна гэтага хлопца за прамінулы час? Згадвала і, хутчэй, шкадавала яго, а не ненавідзела… Дакладней, спачатку ненавідзела, а потым – шкадавала… Але і цяпер яшчэ тлела ў яе злосьць на яго, за той учынак, калі ён зьбег, пакінуўшы яе адну супраць трох хлопцаў. Злосьць і неразуменьне. Добра, хлопцы аказаліся зусім ня страшнымі, а на­ват сімпатычнымі, пасьмяяліся разам з няўдалага ка­ва­лера і правялі да станцыі, пасадзілі на бліжэйшую элект­рычку да Менску… Так, злосьць яшчэ тлела, але цяпер тая злосьць перарасла ў цікаўнасьць, захацелася ёй зазірнуць яму ў вочы. Не, не прыстыдзіць поглядам, а паспрабаваць зразумець.

Ён яе ня бачыў, стаяў сярод людзей – адзін, сам у сабе, як на бязьлюдным востраве. Прынамсі, так ёй падалося. Пэўна, ён нікога не шукаў тут і нікога не чакаў. Калі Марыйцы заставалася падыйсьці да яго два-тры крокі, ён раптам павярнуўся да яе – нібы нутром адчуў набліжэньне… Яна думала – ён спалохаецца, замітусіцца… А ён засьвяціўся радасьцю: “Марыйка!..” – міла прамовіў і заўсьміхаўся. І яна ад нечаканасьці азірнулася – мо гэта не да яе…

Да пачатку мітынгу яны ўзбуджана прагаварылі, не заўважаючы нікога вакол: ён раз-пораз прасіў у яе прабачэньня і казаў, як хацеў яе пабачыць і як шукаў гэтае сустрэчы. Яна больш маўчала, але і не адпрэчвала яго.

Словам, прымірэньне адбылося нечакана проста. І для яго, і для яе. І калі да мікрафону выйшаў першы вы­ступоўца, яны ўжо стаялі побач і Алесь трымаў руку Марыйкі ў сваёй – грэў. Можа, прымірэньню паспрыяла і агульная атмасфера, што панавала на плошчы. Калі пачаўся мітынг, людзі ўбачылі, што іх сабралася нечакана шмат. Тысячаў дваццаць, ня менш. І нястрымная эйфарыя ахапіла ўсіх, нібы­та яны і сапраўды перамаглі на гэтых выбарах. Прынамсі, яшчэ не прайгралі. І калі выступоўца сказаў: мы не прызнаем вынікаў выбараў, мы будзем патрабаваць пераліку галасоў і паўторных выбараў, і над плошчай загучала магутнае: “Ганьба!”, потым: “Верым! Можам! Пераможам!” – ня толькі ў Марыйкі на вочы набеглі сьлёзы радаснага ўзбуджэньня. Яшчэ больш пачуцьці ўдзельнікаў мітынгу распаліў хлопец, які з бел-чыр­вона-белым сьцягам узьлез на дах маршрутнага аў­­тобусу, што падыйшоў да прыпынку, і так і ад’ехаў на ім, размахваючы сьцягам… Народ на плошчы адчуў сваю сілу, і што іх сёньня і тут – не спыніць, не зламаць…

Выступоўцы зьмянялі адзін аднаго, прасьвістала над плошчай небывалая сьнегавая завея, якая пры­йшла ніадкуль, з чыстага, здавалася б, неба, і, казалі потым, што нідзе ў Менску і нідзе ў Беларусі, апроч гэтай плошчы, завірухі ў той час не было. Людзі, закутваючыся ў шалікі і каптуры, адразу ж загаварылі, што гэта ўлады зарганізавалі гэтую мяцеліцу, каб напалохаць мітынгоўцаў і разагнаць па дамах, што, пэўна, недзе на дахах дамоў стаяць сьнегавыя пушкі з Раўбічаў ды Сілічаў… Але завіруха гэтая раптоўная і хуткацечная яшчэ больш зьяднала людзей, узмацніла пратэст, узрушыла і адгукнулася жаданьнем прыйсьці на плошчу і заўтра…

Так, заўтра, бо на сёньня арганізатары, якія, відаць, і самі не чакалі, што на плошчы зьбярэцца столькі людзей і разгубіліся, аб’явілі мітынг закрытым і за­­клікалі ўсіх прыйсьці заўтра, каб падвесьці кан­чат­ко­­выя вынікі выбараў. Плошча выдыхнула рас­­чараваньнем, маўляў, нас так шмат сёньня сабралася і вы ня можаце скарыстаць гэтую сілу... Адчуў, што нельга так вось ні з чым распусьціць народ, адзін з нядаўніх кандыдатаў у прэзідэнты і заклікаў пайсьці да плошчы Перамогі, каб ускласьці кветкі да помніка. Нічога добрага, але хоць нешта… Людзі рушылі ка­лонамі па ходніках, аднак настрой ужо быў ня той, і Марыйка з Алесем вырашылі з імі не ісьці – павярнулі ў адваротны бок, да вакзалу: ім трэба было пабыць разам, удвох, перад тым, як разьехацца па дамоўках.

З “Дзёньніка” Марыі Б.

“Мілы Алесь… Сустрэча з табой на плошчы была настолькі нечаканай для мяне, што я не змагла пераадолець у сабе цікаўнасьць паглядзець, як ты будзеш паводзіць сябе пасьля таго, што здарылася між намі… А ты павёў сябе абсалютна натуральна. Дакладней, для мяне на той момант, можа, і не зусім натуральна, бо мне хацелася, даруй, бачыць цябе прыніжаным і разгубленым, што было б пра­вільна, як мне думалася, а ты… мне абрадаваўся, пайшоў насустрач радасна ўсьміхаючыся. І выбіў у мяне глебу з-пад ног... Потым я зразумела, чаму так сталася: за час, які прайшоў ад нашае вандроўкі за горад, ты шмат перажыў і перадумаў. Ты зьмяніўся, урэшце рэшт. Ты стаў іншым. Ты змог зрабіць гэта, хоць на такое здольны ня кожны. Тым болей, мне здавалася, на такія зьмены ня здатны ты – той, якога я ведала… І мне стала цікава, што ж з табой здарылася?.. Да таго ж, прызнаюся шчыра, ты быў мне неабыякавы і тады, раней – і як чалавек, і як паэт. Таму я і пасябравала з табой, не адрынула адразу там, на прыпынку тралейбусным. Хоць і адчувала, як часам прасьлізгвалі ў тваім голасе ноткі зьдзеклівага стаўленьня да мовы і да тых, хто “змагаецца з рэжымам”. Цяпер, заўважыла, у цябе і гэта прайшло… Ты сказаў, што вершаў больш ня пішаш. А шкада – паэт ты быў ня з горшых... Некаторыя твае радкі я памятаю і цяперака. Асабліва той верш, пра вольных птушак у небе… І яшчэ адзін – пра чырвоных мурашоў…”

Назаўтра ўжо на пачатку мітынгу, на які пры­йшло ня менш людзей, чым 19-га, стала зразумела, і ня толькі Марыйцы з Алесем, што нельга вось так зьбірацца штодзень на плошчы, стаяць на хо­ладзе “чакаючы з мора пагоды”, трэба нешта ра­біць, каб прыцягнуць да сябе ўвагу ўладаў і ня толькі ўладаў, каб, урэшце, чагосьці дабіцца і каб зварухнуць на­род… Надзея тут, у натоўпе, на перамены ажыла па новай. Пачуліся размовы сярод моладзі, што варта застацца на плошчы, паставіць намётавы гарадок, наладзіць дзяжурства і не сыходзіць дамоў, пакуль не пераможам… Нас падтрымаюць іншыя, найперш студэнты, а затым выйдуць на вуліцы цэлыя заводы – будзе кіеўскі майдан, і тады ўлады ня змогуць спу­сьціць цішком сваю “элегантную перамогу” і пра­ігнараваць “во­лю народу”… Марыйка і Алесь адразу і разам вы­ра­шылі, што застануцца тут, на плошчы, і калі людзі расступіліся, сталі паўкругам і на вызвале­ным пляцы зьявіліся хлопцы і дзяўчаты ды пачалі ста­віць першы намёт, яны, не згаворваючыся, а па нейкім імгненным руху сьцятых рук, першымі кінуліся дапамагаць. Разам з імі тых, хто ставіў намёты, было ўсяго дзясятак чалавек. І адразу ж да іх ірванулі дужыя хлопцы ў чорным адзеньні і чорных спартовых шапачках-пеўніках, расьпіхалі і што змаглі выхапіць з рэчаў – выхапілі, зламалі, урвалі і… зьбеглі. Бо, пэўна, убачылі, што людзей не запалохаць, бо проста фізічна адчулі такі моц­ны пратэст і сілу мітынгоўцаў, а плошча загула абу­ральна, што здрэйфілі. Людзі апамятаваліся, утварылі кола ад выхаду з метро да прыступак Палацу Прафсаюзаў, і ўжо бесперашкодна моладзь паставіла першыя чатыры намёты.

Потым, канчаткова вырашыўшы, што застаюцца тут на ноч, Марыйка і Алесь пасьпелі яшчэ зьбегаць у бліжэйшы ўніверсам, каб купіць сяго-таго з пра­дуктаў і сагрэцца – папіць гарачае кавы. Пабеглі ня толькі яны, і прадавачкі падазрона пазіралі на ўзбуджаных маладзёнаў, якім раптам спатрэбіліся так позна бутэрброды з сабой ды яшчэ ў такой колькасьці. Адзін мужчына сказаў: “Колькі тут у вас бутэрбродаў? Пяцьдзясят? Забіраю ўсе…” А потым, калі прадавачкі даведаліся навошта, стараліся хоць позіркам выказаць сваю падтрымку і спачуваньне. Марыйка грэла рукі гарачай кавай, паглядала на гэтых цётак і думала: большасьць у Беларусі вось такіх, шчырых і мілых людзей, якім хочацца пераменаў і якія ненавідзяць саміх сябе за тое, што скарыліся нават ня сіле, а проста нахабству і беспардоннаму хамству ды хлусьні, але нічога з сабой зрабіць ня могуць, бо іх умела разьбілі на купкі, на адзінкі, замкнулі ў сем’ях, запалохалі – кожны сам за сябе… Яны ня вераць нікому побач, у кожным бачаць ня сябра, а ворага, які хоча разбурыць іх утульны, пешчаны гадамі, хай і бедненькі, сьвет... І аб’яднаць іх у сілу, якая паўстане супраць падману і несправядлівасьці, пакуль немажліва…

Марозчык на ноч узяўся неслабы, але Марыйка і Алесь не заўважалі холаду ў намёце, які стаў для іх укрыцьцем ад усяго на сьвеце, ад усяго сьвету. Ім трэба было пабыць адным, хай і на плошчы сярод тысячаў людзей – і намёт дазваляў гэта зрабіць. Ім шмат пра што трэба было распавесьці адно адному. І выказаць тое, што перадаецца ня словамі, а толькі праз няўлоўны поціск рук, праз позірк вочы ў вочы і ніяк іначай… Што і казаць, Марыйка сумавала па Алесю і часта згадвала пра яго, хоць і не хацела сабе прызнавацца ў гэтым. А тым болей, відаць, – Алесь. Віна перад дзяўчынай, якую ён здрадніцкі пакінуў некалі, не давала яму спакою. І цяпер у яго зьявілася мажлівасьць выгаварыцца. Не апраўдацца, не… а проста выгаварыцца, нават без надзеі на дараваньне.

Праз столь і бакавіны намёту прабівалася сьвятло ліхтароў з плошчы, але было цёмна, і гэта таксама спрыяла шчырасьці і адкрытасьці. Яны бачылі толькі вочы адно аднога зусім блізка, якія гарэлі, палалі агнём, блізкасьць дыханьня і целаў узбуджала яшчэ больш, і Алесь зусім перастаў саромецца самога сябе, нядаўняга няўдалага кавалера і самагубцы. Ён баяўся толькі аднаго: быць няшчырым і каб гэтую, мажлівую, няшчырасьць не адчула Марыйка. Ага, баяўся ён яшчэ аднаго: страціць яе зноў – цяпер ужо назаўсёды.

Марыйка бачыла гэта і слухала ўважліва, не пе­рабівала, не перапытвала, хіба тады, калі ён расказваў, як сядзеў на краі даху і глядзеў у такі блізкі і зусім нястрашны туман, мацней сьціснула ягоную руку… Ён і сапраўды шмат перадумаў і зразумеў там, у адзіноце, на даху. Чаму самагубцаў ня любяць і не апраўдваюць практычна ні ў адной з рэлігіяў? Бо здацца, скарыцца абставінам вельмі лёгка, а пераадолець іх, перамагчы – няпроста, ня кожны на тое здольны. Для таго, каб засіліцца ці скочыць уніз са шматпавярховіка муж­насьці ня трэба, значна цяжэй “зрабіць жыцьцё” (памятаеш верш Маякоўскага, прысьвечаны Ясеніну? – спытаў Алесь). Шлях да ісьціны палягае праз па­мылкі і выпрабаваньні, спадзяюся першыя і самыя важныя я прайшоў, казаў Алесь. Я паглядзеў у вочы сьмерці і цяпер яе не баюся. Яна сама прыйдзе ў адмераны час. Аднак важна прайсьці свой жыцьцёвы шлях ня здрадзіўшы сабе, сваім ідэалам, ня схібіўшы нідзе. Тварыць дабро – вось звышзадача. Спакойна, без мітусьні, бяз крыку. І калі хоць адзін чалавек стане лепшым, дзякуючы стасункам са мною, навучыцца заўважаць клопаты, турботы, боль іншых, як свае, калі хоць аднаму з маіх бліжніх будзе лягчэй ад таго, што я ёсьць побач, – значыць, я жыву не дарэмна… А калі я дапамагу дзясяткам, сотням…

Алесь замоўк раптам, закончыўшы тым расповед, і толькі цяпер яны адчулі, што зусім замерзьлі ў на­мёце, што закляклі іх целы і што трэба разьмяцца, каб не захварэць. Выйшлі на сьвятло. Было гадзіны дзьве ночы. 2.15 – дастала тэлефон і паглядзела Ма­рыйка. (Між іншым убачыла – мама званіла разоў дзесяць. Але тэлефанаваць ёй ня стала – позна ўжо турбаваць…) Больш за дзьве гадзіны праляцела для яе, як адно імгненьне. Намётавае мястэчка, а яго ўжо можна было назваць так, налічвала… Марыйка адыйшлася ўбок – раз, два, тры… васямнаццаць на­мётаў, з тых першых чатырох, у адным з якіх і “па­­сяліліся” яны з Алесем. Пасярод на дыванках было ўтворана нешта кшталту складу, куды ставілі тэрмасы з гарбатай, прадукты, цёплыя рэчы – усё гэ­та, аказваецца, людзі пачалі прыносіць сюды амаль адразу пасьля ўсталяваньня першых намётаў. Зн­чыць, яны за размовай прапусьцілі шмат важнага і прыемнага. Вакол было шумна і, можна сказаць, весела. Намётавае мястэчка было абкружанае двай­ным колам хлопцаў і дзяўчат са сьцягамі – ахо­ва. Марыйка ўзьлезла на бетонную агароджу ва­кол уваходу ў метро і агледзе­лася. Была глухая ноч, але чалавек пяцьсот заставаліся на плошчы. Мі­ліцыянты, а яны ўжо былі тут, стаялі па­воддаль. Ся­род людзей Марыйцы і Алесю падалося цяплей, чым у намёце. Да іх падыйшоў хлопец, які, па ўсім, стаў галоўным у мястэчку, каб пазнаёміцца: хто яны і адкуль, разьмеркаваць абавязкі. А потым, да раніцы, каб не замерзнуць, яны прыдумлялі ней­кія гульні, таньчылі, бегалі, штурхаліся, стараліся пад­трымаць, падвесяліць адно аднога. Аднак гэта ўда­валася з цяжкасьцю – сама атмасфера не спрыяла весялосьці. Начное неба вісела нізка-нізка і ціснула на іх усім сваім целам і ўвесь час не пакідала адчуваньне, што за імі сочаць сотні вачэй…

З “Дзёньніка” Марыі Б.

“Нас было так мала ў намётавым мястэчку ў першую ноч на плошчы – з 20 на 21 сакавіка... Чаму міліцыянты і амапаўцы не “разабраліся” з намі адразу? Ня думаю, што яны не ўспрынялі нас усур’ёз: маўляў, памерзьне малеча да раніцы, і разьбяжыцца па хатах. Прынамсі, той, хто быў на плошчы тады, так бы не палічыў: намеры ў нас былі якраз сур’ёзныя – стаяць да канца. Хоць якім павінен быць той “канец”, мы ня ведалі: пералік галасоў, прызнаньне гэтых выбараў несапраўднымі, перавыбары? Не, мы разумелі, што спадзявацца на гэта было немагчыма. Дык тады на што? Навошта было гэтае глупства з намётавым гарадком, гэтая адкрытая, на ўвесь белы сьвет роспач, якую назвалі пратэстам? Чаму мы засталіся на плошчы?.. Ды таму, што а-брыд-ла ўсё, таму што нікому не было веры і даверу. Нават так званым кандыдатам, а ня тое, што “ўсенароднаабранаму”. Таму што адчулі мы, што нас у чарговы раз надурылі і ўсе, усе гатовыя зноў скарыцца гэтаму, апусьціць і га­ло­вы і заўтра, як ні ў чым ні бывала, выйсьці на працу… Як рабы… Рабы становішча, у якое самі сябе ўвагналі.

Можа быць, гэтая незразумелая няпэўнасьць з нашага боку і відавочная непадрыхтаванасьць, а таксама абсалютная ўпэўненасьць у незваротнай перамозе з процілеглага боку, і абараніла лагер і пратэстантаў у тую ноч. Пераможцам было не да нас. І ніхто зьверху ня даў каманду разбурыць, разагнаць, зьнішчыць… А назаўтра, з узыходам сонца, было ўжо позна. Таму і прастаяла мястэчка на плошчы больш за трое сутак.

Калі мы паставілі свой намёт, я падняла вочы ўверх і на цёмным небе ўбачыла чараду белых птушак. І адкуль яны ўзяліся тут якраз у гэты момант? Глыбокай ноччу!!! “Гэта добры знак, – сказаў Алесь, які быў побач: – Бог з намі, і ён нам дапаможа…” І я паверыла яму.”

У тую першую ноч ніхто з жыхароў намётавага мяс­тэчка не заснуў і на хвіліну. І ўвесь час з імі быў адзін з кандыдатаў – Мілінкевіч з жонкай. Пад раніцу стала вядома, што ягоных двух сыноў арыштавалі на падыходзе да плошчы з цёплым адзеньнем і адвезьлі ў сьпецпрыёмнік-ізалятар. Да­рэчы, затрыманьні тых, хто адыходзіў з намётавага мястэчка да прыбіральні ці пагрэцца кавай ды гарбатай у бліжэйшай начной кавярні, пачаліся амаль адразу. Як і тых, хто нёс у лагер тэрмасы з кіпнем, ежу, цёплае адзеньне. Значыць, ня ўсе былі разгубленыя зьяўленьнем намётавага мяс­тэчка: міліцыянты пра­цавалі… Але арыштоўвалі людзей пакуль яшчэ не адкрыта, а хаваючыся, вы­скокваючы з двароў, арак – “падваротняў”.

Раніцай горад ажыў, пайшлі першыя аўтобусы. Кіроўцы, праязджаючы паўз плошчу, сігналамі віталі “местачкоўцаў”, тым падтрымліваючы іх і даючы знак, што ведаюць пра іх. Значыць, інфармацыя пра намётавы пратэст усё ж разыйшлася па горадзе праз радыё, інтэрнэт – і гэта цешыла ўсіх. Нягледзячы на стому, панавала радасная ўзрушанасьць, асабліва, калі да іх прыходзіў хто-небудзь са знаёмых, што начавалі дома ці пад’язджаў да прыпынку маршрутны аўтобус. Пачала падыходзіць з намётамі моладзь, і мястэчка стала пашырацца.

Марыйка і Алесь вырашылі яшчэ ноч перанача­ваць у намётавым лагеры. Але паколькі ўчора ўве­чары яны засталіся тут абсалютна выпадкова, загадзя не зьбіраючыся, зрэшты, як і большасьць хлопцаў ды дзяўчат, то вырашылі зьезьдзіць дамоў, каб апрануцца цяплей і ўзяць харчоў.

З “Дзёньніка” Марыі Б.

“Я люблю Менск – мой горад, маю сталіцу. Люб­­лю блукаць па ягоных вуліцах, заходзіць у невядо­­­­мыя мясьціны і адкрываць іх для сябе. Люблю чы­таць пра ягоную гісторыю і абсалютна не пагаджаюся з тымі, хто лічыць Менск безаблічным, савецка-сталінскім, правінцыйным горадам, і трызь­ніць Вільняй. Так, Вільня, безумоўна, духоўная сталіца Беларусі, гістарычная сталіца, але Менск – мой горад. Я ў ім нарадзілася і вырасла. З ім зьвязаныя мае найшчырэйшыя, найярчэйшыя ўспаміны. Люб­лю Траецкае, Востраў Сьлёз, скве­рыкі з пом­нікамі Баг­дановічу, Купалу і… Марату Казею, люблю шпацыраваць па набярэжнай Сьвіслачы да парку Горкага, люблю “скверык Панікоўскага” з фантанам-лебедзем, Архіерэйскі дом і Купалаўскі тэатр, люб­­лю адбудаваную ратушу і ўвесь Пляц Волі… Бязьмежна люблю менчукоў…

Ой, што гэта мяне панесла… Акрэсьціна – не люб­лю. І Пішчалаўскі замак таксама. Хоць музей усім зьняволеным беларусам, змагарам за незалежнасьць краіны, нам трэба будзе там зра­біць…”

Дома Марыйку чакалі маці і бацька, якія таксама ня спалі ўсю ноч. Зьнерваваныя і спакутаваныя, яны адразу накінуліся на дачку: не з радасьцю, а з папрокамі. “Больш клапоцяцца пра сябе, чым пра мяне”, – падумала на гэта Марыйка, і, не зва­жаючы на гвалт і крыкі, прайшла ў свой пакой і за­чынілася. Бацькі, падобна, апамятаваліся. “Дзе ты была, дачушка?” – ужо ласкавей спытала скрозь дзьверы маці: “На плошчы, на мітынгу?..” – сама ж і ад­казала.

“Так, на плошчы. Начавала ў намёце.”

“Што ж ты робіш? Пашкадуй нас, ты ж ведаеш, дзе твой брат. Мы ня хочам застацца зусім ад­ны на старасьці… Ты ж ведаеш, чым гэта табе па­гражае, чым гэта можа скончыцца. Яны нікога не пашкадуюць…”

“Чым скончыцца… Ды нічым… Няма чаго пра гэ­та ду­маць… А вы хочаце і далей жыць гэтак, як жылі?”

Маці маўчала, а Марыйку панесла: пэўна, пасьля холаду цяпер у цяпле ў яе пачалася ледзь не істэ­ры­ка:

“Мне абрыдла чуць ад вас – галоўнае, каб не было вайны… Разуйце вочы: якая вайна! Каму, якому НАТА трэба нас заваёўваць – галоту карміць… А яшчэ – мы адмучыліся, дык, можа, хоць нашыя дзеці добра пажывуць… Ага, пажывем, вы за нас нагаласавалі… Падрыхтавалі будучыню. А тое, што мы пакутуем зу­сім не ад таго, ад чаго вы пакутуеце – зусім не заў­важаеце. Толькі сваё і сябе бачыце. Толькі – абы ціха было. Каб ніхто вас не чапаў. Траву гатовыя жраць – абы ціха… Што ціха? У Еўропе жывём… Ва­шае шчасьце, што вы ні разу за мяжой не былі і ня бачылі, як там людзі жывуць, а то зразумелі б, за якое дзярмо чапляецеся, якім хлевам даражыце… А я не хачу, каб гандлявалі маёй краінай, маёй свабодай, маёй будучыняй, у мяне не спытаўшыся…”

Маці заплакала.

Марыйцы было шкада яе. Можа, зусім ня так, як маці яе шкадавала, але шкада. І разумела яна, што гэты яе пафасны выступ абсалютна лішні тут, непатрэбны: знайшла перад кім красавацца… Але не магла спыніцца. І самае галоўнае… Яна яшчэ пакуль не хацела нават сабе самой прызнавацца, што цяпер ужо на плошчу ня толькі пратэставаць ідзе, а… так – ідзе яшчэ і таму, што там яе будзе чакаць Алесь…

Першай справай яна ўключыла кампутар і за­зір­нула ў інтэрнэт – што там у краіне і ў сьвеце ад­бываецца? Як рэагуюць на падзеі на плошчы? І абрадавалася: інтэрнэт кіпеў паведамленьнямі… Кінула запіс у свой “жывы часопіс” – думкі і ўра­жаньні ад плошчы і начоўкі ў намёце. “Ня бойцеся і далучайцеся!” – напісала напрыканцы: “Уся Беларусь на вас глядзіць і чакае ад кожнага з вас подзьвігу!”. Перапранулася, выйшла на варыўню, сабраць паесьці. Маці ёй не перашкаджала, толькі ўсхліпвала, а потым стала дапамагаць…

З “Дзёньніка” Марыі Б.

“Мілая мама… Я вінаватая перад табой. Я ня стала і ня стану суперфотамадэльлю і нават менеджэрам па продажы замежнай парфумы. Я не апраўдала твае надзеі. Даруй мне. І паспра­буй зразумець. Я сама ня ведаю, як у такой прыстой­­­най “савецкай” сям’і маглі вырасьці гэтакія несур’ёз­ныя і некіруемыя дзеці. Я маю на ўвазе і браціка. Якая мова? Якая незалежнасьць? Ды і якая можа быць Беларусь? Жывіце, як усе. Навошта вам вы­тыркацца. Памятаеце прыпавесьць пра вераб’я, адагрэтага ў дзярме: не высоўвайся!.. Так, ведаю я вашую філасофію. Добра вывучыла яе. Але як жа тады быць з вашымі героямі, хоць бы з тым жа Ленінам, які з першага курсу універсітэту загрымеў у ссылку? Ці не на ягоным прыкладзе выхоўвалі вы нас, ставячы паперадзе ўсяго справядлівасьць, праўду, маральнасьць? Калі вы блюзьнерылі – тады ці цяпер? Я разумею, на вашую долю прыйшліся ня самыя сьветлыя часы, і пачуцьцё страху, а дак­ладней – самазахаваньня, пасялілася ў вас на­заўсёды. І тым больш – хваляваньне за будучыню сваіх дзяцей. Але, мама, ня бойцеся за нас. Зра­зу­мейце – мы іншыя. І мы ня можам мірыцца з несправядлівасьцю ды хлусьнёй, і мы гатовыя змагацца за праўду, адстойваць свае перакананьні, нават рызыкуючы пры гэтым страціць месца вучобы, працы, “заляцець” у турму… Ня бой­цеся за нас – мы ўжо дарослыя. Мы ведаем, чаго хо­чам, і мы даб’емся свайго рана ці позна…”

Вярнуцца на плошчу гэтым разам яшчэ было прос­­та. Пад вечар сюды, на мітынг, зноў пайшлі лю­­дзі, і міліцыянты нікога не чапалі. Нагналі хі­ба ў бліжэйшыя двары дзеля запалохваньня (ці сама­заспакаеньня?) сьпецтэхнікі, у тым ліку і новых бра­­няваных аўтазакаў, якіх адмыслова да выбараў, па сьпецзаказе, нарабіў Менскі аўтазавод. Намётаў у мястэчку крыху пабольшала, з прыемнасьцю адз­на­чыла Марыйка.

Алесь ужо быў тут. Моладзі дадалося і ў лагеры. У намёце “сваім” яны ўжо былі не адны. Што ж, стала цяплей і ўтульней. Хлопец і дзяўчына, што падсяліліся да іх, былі ня менскімі – з Салігорску. Прачыталі ў інтэрнэце пра намётавае мястэчка і прыехалі. Тут такіх шмат, сказалі, з усёй Беларусі. Едуць і едуць… Марыйка і Алесь пакінулі рэчы і выйшлі з намёту. Пачулі навіну: за гэты час ня менш за пяцьдзясят чалавек арыштавана з тых, хто ішоў сюды – з ежай, цёплым адзеньнем. На плошчы тым часам адбывалася сапраўднае сьвята волі. Грала музыка, гучалі песьні, дыджэй дасьціпна каментаваў падзеі, жвава вёў рэй. Да мікрафону падыходзілі вядомыя людзі – пісьменьнікі, мастакі, артысты. І, вядома ж, палітыкі. Усе казалі пра неабходнасьць пратрымацца да 25 сакавіка… Пісь­меньнік Уладзімер Арлоў прапанаваў назваць Каст­рычніцкую плошчу імем Кастуся Каліноўскага – кіраўніка антырасійскага паўстаньня 1863-64 гадоў, якога якраз у гэты са­кавіцкі дзень сто сорак два гады таму павесілі ў Вільні маскоўскія захопнікі. У адказ – выбух апладысьментаў і рашучая згода.

Марыйка назірала за тым, што адбываецца, і чым далей, тым больш пераконвалася, што палітыкі ня ведаюць, што рабіць з ініцыятывай моладзі. Пада­валася, што яна для іх такая ж нечаканая, як і для ўладаў. Нядаўні кандыдат у прэзідэнты Казулін ужо 21-га ўвечары прапанаваў моладзі зьняць намётавае мястэчка і разысьціся. На што атрымаў ад хлопцаў і дзяўчат шчырае абурэньне і выкрыкі: “Застаемся!”…

З “Дзёньніка” Марыі Б.

“Адкуль на плошчы ўзяліся намёты – ня ведаю. Няўжо нехта загадзя рыхтаваўся да гэтага?.. Пэўна, так і было, але я ня ведаю таго дакладна, хоць потым, думаю, героямі-арганізатарамі на­завецца шмат… Бо мястэчна павінна было быць. Ідэя гэтая лунала ў паветры над мітынгоўцамі і павінна была рэалізавацца. Вельмі блізкі і жы­вы быў яшчэ прыклад украінскага майдану. Пра непадрыхтаванасьць – экспромтавасьць – мяс­тэч­ка, сьведчыць хоць бы тое, што апроч намётаў амаль нічога “першапасяленцы” з сабою ня ўзялі: ні ежы, ні цёплага адзеньня. А ў Менску, нягледзячы на сакавік, тады была яшчэ зіма… Начамі жорсткая і халодная.

Цяпер магу прызнацца: тыя тры дні і чатыры ночы – лепшае, што было ў маім жыцьці. І ня толькі ў маім. Гэта было сапраўднае сьвята волі, сьвята неабыякавасьці і рашучасьці, сьвята аднадумцаў, сьвята сяброў. Сьвята веры і надзеі на лепшую будучыню.”

На плошчу камусьці ўдалося прыцягнуць мангал і дровы. І стала адразу ўтульней, а калі прымружыць вочы і ўдыхнуць дымок, дык можна ўявіць сабе, што ты зусім ня ў цэнтры вялізнага двухмільённага го­ра­ду, а недзе “на прыродзе”, і жыцьцё тваё ў намётавым мястэчку – суцэльная радасьць і адпачынак ад гарадскіх клопатаў. Марыйцы ж пах дыму спачатку маркотна, а потым настальгічна, нагадаў пра тую паездку за горад з Алесем. Пэўна, тады і там яна яго і пакахала… Тады і там… Нягледзячы на тое, што ён крыўдна і бяздумна здрадзіў ёй… Так, тады яна яго і пакахала. Прынамсі, задумалася пра яго, можна нават сказаць – заўважыла яго, бо дагэтуль неяк не на поўным сур’ёзе ўспрымала іхнія спатканьні і ня вельмі навязьлівыя заляцаньні Алеся. Так, пасьля тога раптоўнага разрыву, яна адчула нібы нейкую пустату ў сабе. Быццам штосьці страціла, нічога не губляючы… Так… Бо каханьне – гэта ня толькі жарсьць і ня столькі юр… Яны могуць быць і без каханьня. Каханьне прыходзіць тады, калі табе балюча за блізкага чалавека, калі табе ня хочацца губляць яго, і… калі ты яго проста шкадуеш… Як там у песьні пра сёлы Смаленшчыны, дзе жанчына, бязьмежна ка­хаючы, скажа мужчыну: “шкадую цябе”…

Пасьля адзінаццатай музыку прыглушылі, але зу­­сім ня выключылі: вакол, паблізу, не было жылых да­моў. Міліцыя між тым не драмала, хоць прысутнасьць яе амаль не адчувалася тут – толькі стаялі некалькі “мір­ных” міліцыянтаў каля прыпынку сотага аўтобу­са, які быў на плошчы зусім побач з мястэчкам. Але ў дварах, асабліва ў дварах і на падыходзе да плошчы, міліцыянты дзейнічалі даволі актыўна: правяралі ўсіх, хто ішоў у бок мястэчка. Нават выпадковых мі­накоў. І ў каго знаходзілі цёплыя рэчы і прадукты – затрымлівалі без тлумачэньняў. Ня кажучы ўжо пра турыстычныя прыналежнасьці – тыя, хто нёс іх, былі ворагамі нумар адзін. А калі ўжо хто затрыманых у адказ насьмельваўся і загаварыць па-беларуску… Дзесяць сутак арышту “без суда і сьледства” былі гарантаваныя. Анекдот хадзіў тады па мястэчку: міліцыянт спыняе чалавека на падыходзе да плошчы: “Прадукты ў сумцы ёсьць?” “Няма. Толькі пісталет і наркотыкі” “Праходзь…” І яшчэ адзін выпадак пе­ра­казваўся, як легенда: прыйшлі дзьве бабулькі, прынесьлі два яблыкі, адзін надкусаны: “Даруйце, дзеткі, міліцыянты ля ГУМа спынілі і прымусілі над­кусіць, але вы абрэжце…”

З “Дзёньніка” Марыі Б.

“Яшчэ раз скажу: з таго, што я асабіста ба­чыла, вынікае, што да Плошчы, ці да намётавага мястэч­ка, ня быў гатовы ніхто: ні ўлады, ні апа­зіцыя, ні тым болей, нядаўнія кандыдаты ў прэзідэнты. Так, пасьля ўкраінскага майдану, зразумела, гэтая думка жыла сярод моладзі і апазіцыі ўвогуле, аднак, як ні дзіўна, ніхто да ўсталяваньня намётаў не рыхтаваўся планамерна, а калі гэта пачалося, амаль стыхійна, напачатку была разгубленасьць ва ўсіх. І найперш у былых кандыдатаў.

Кандыдаты ў прэзідэнты… Мілінкевіч паводзіў сябе прыстойна. У першую ноч застаўся з намі. І потым увесь час прыходзіў, падбадзёрваў. Хоць большасьць з нас была незадаволеная ім. Усе чакалі нейкіх канк­рэтных дзеяньняў, а іх не было… А пра Казуліна толькі і запомнілася, што хадзіў ды палохаў, ужо ў першую ноч, што вось-вось будзе штурм мястэчка, бо “бачыў, як накопліваюцца сілы амапаўцаў у дварах”… Было відавочна, што яму самому мандражна і ён пра­сіў усіх разыйсьціся і прыйсьці на мітынг 25 сакавіка на Дзень Волі. З яго ледзь не адкрыта сьмяяліся... По­тым, можа, каб нейкім чынам апраўдацца, ён і павёў людзей 25-га сакавіка да Акрэсьціна. Але было ўжо позна, і гэта было ягонай памылкай, хоць я паважаю яго за гэты крок, крок адчаю, менавіта яго, а ня тых, што закрылі тады мітынг і папра­сілі людзей сабрацца наступным разам праз месяц на Чарнобыльскі шлях… Праз месяц!?. А больш за пяцьсот чалавек, якія паверылі такім, як ён, цяпер у турме… Гэта прагучала як здрада, здрада тым, хто сядзеў за Плошчу на Акрэсьціна, у Жодзіна… Казулін паддаўся на пачуцьці, якія панавалі тады сярод мітынгоўцаў ля помніка Купалу… і атрымаў за гэта па рэбрах ды арышт. І цяпер у турме чакае суда, як крымінальны злачынца. А ўсе астатнія засталіся героямі?... Мне чамусьці думаецца, што між іншых кандыдатаў, па агульным настроі, ён найбліжэй да нас, тых, хто быў на плошчы – бо мы ішлі на яе (як, пэўна, і ён на выбары) хутчэй з адчаю, чым з надзеяй на перамогу і зьмены да лепшага...”

Марыйка ў намётавым мястэчку стала “працаваць” пры “кухні”: наразала хлеб, кілбасу, рабіла бутэрбро­ды; на партатыўнай, турысцкай газавай плітцы грэла ваду, запарвала гарбату і разносіла тым, хто стаяў у ахове, у ланцугу, каб сагрэцца. Алесь заняў мейсца ў ахове мястэчка. У гэтую ноч яны амаль ня бачыліся. Алесь стаяў на самым адказным участку – на пропуску ў лагер, глядзеў, каб не прайшлі пра­вакатары, якіх было нямала. Агульная справа яшчэ больш зблізіла іх. І Марыйка пачала заўважаць, што думае пра Алеся, як пра “свайго”: “Як там мой?..” І старалася кожны раз пры разносцы бутэрбродаў і гарбаты падысьці да яго ці хоць прайсьці побач… Каб усьміхнуцца яму, галавой кіўнуць неўпрыкмет, падтрымаць поглядам. Каб ведаў, што ён тут не адзін. І каб самой ведаць, што не адна…

Удзень было спакайней, прынамсі штурму мястэчка па сьвятлу ніхто не чакаў. Прыходзіла іншая моладзь, і ў іх была мажлівасьць трошкі адпачыць і пабыць разам. У намёце ад холаду сядзець нельга было і яны стараліся пастаяць трохі каля агню, пахадзіць, прытопваючы, па мястэчку. Чым далей, тым болей Марыйцы падабаўся гэты хлопец. Ён пасталеў і зьмя­ніўся. Відаць, і сапраўды шмат перадумаў за праміну­лы час. І цяпер даражыў ёю – яна адчувала гэта – і быў гатовы разам: у агонь і ваду… Тая ягоная памылка, той дробненькі ўчынак, яшчэ стаялі між імі, але паступова размываліся новымі падзеямі і забываліся.

Надакучалі журналісты, якія лезьлі з пытаньнямі, часам правакацыйнымі і дурнымі, асабліва абрыдлі фотарэпарцёры і тэлеаператары, што сунулі свае камеры пад самы нос. Спачатку Марыйка спрабавала захінуцца ад іх каптуром, каб не патрапіць у кадр, а потым, пасьля таго, як дзясятак рэпарцёраў падлезьлі і ўсё ж сфатаграфалі яе, вырашыла: хай будзе, як будзе – і перастала хавацца. Але гэтая праблема: “засьвечваньня” стаяла перад кожным, хто быў у мястэчку, і кожны рашэньне прымаў сам, думаючы пра сваю будучыню пасьля немінучай паразы... Ды толькі не было такіх, што красаваліся перад камерамі. Можа, і на жаль, але не было. Героямі тады яны сябе не лічылі…

З “Дзёньніка” Марыі Б.

“Мама… Памятаеш, калі я была маленькаю, мы па­йшлі з табою ў тэатр юнага гледача. Ішла п’еса Караткевіча “Калыска чатырох чараўніц”. Па-беларуску. Чаму ты павяла нас з братам ме­на­віта на гэты сьпекталь? Мо таму, што табе білеты ў прафкаме бясплатна выдалі? Але гэта было тваёй памылкаю. Дакладней, стала. Бо мы акунуліся ў зусім іншую стыхію. М-о-в-ы! Іншай мовы. Але – нашай мовы. Ня ведаю, мо спрацавала нешта на генным узроўні і ў мяне, і ў брата, але мы захварэлі на сакавітыя і адметныя слоўцы, якія нам адразу спадабаліся. Мы запомнілі некаторыя з іх і ўсю дарогу назад, памятаеш, паўтаралі іх адзін перад адным, нібыта смакавалі, спрабавалі на язык… Не, гэта была не замежная ангельская ці французская мова, і не свая – руская, гэта была… таямніца, якая заманьвала, зацягвала ў сябе сваёй яснасьцю і прывабнасьцю… Ты сьмяялася з нас і казала, што трэба вас звазіць у вёску да бабулі. Дарэчы, так і не звазіла. А мы, менчукі ў другім калене, ці не ўпершыню пачуўшыя родную мову ў такой колькасьці, наталяліся ёй, захлыналіся ёй... З таго часу пачалі мы чытаць беларускія кнігі і цікавіцца беларускай гісторыяй. А вы з бацькам радаваліся, што мы так шмат чытаем і шмат ведаем, не здагадваючыся яшчэ, у што гэта перарасьце… Зрэшты, магчыма, гэтае дзіцячае за­хапленьне прайшло б, забылася, калі б ня наш настаўнік гісторыі, хоць я магу і памыляцца: бо пасьля таго выпадку словы ягоныя пра гонар за родны край – падалі ўжо не на камень...

Згадваю гэта і міжволі думаецца, што белару­ская ідэя – вечная. Як вечны і незьнішчальны сам народ, кожны народ, дарэчы, а ня толькі беларускі. Папярэднія ўлады, здавалася б, зрабілі ўсё, каб такіх, як мы з братам, не было, не паўстала... Не было як беларусаў. Падумайце, нас проста не павінна было быць. І раптам гэтая беларускасьць праявілася ў нас, невядома з чаго ўзяўшыся… І ня толькі ў нас… І гэта дае мне падставу на апты­мізм, што нас ня зьнішчыць. Ніколі. Папярэднія 200 гадоў вынішчэньня нічога не далі і на наступныя не спадзявайцеся, паны мураўёвы. Мы ёсьць, мы будзем, пакуль ёсьць і будзе нашая зямля… І мы будзем зьяўляцца ніадкуль, як зьявіліся браты Луцкевічы, Купала, Колас, Багдановіч… І змагацца за сваё, пакуль не пераможам канчаткова.”

Марыйка, згадваючы падзеі на плошчы, зусім за­былася пра Трачылу. Павярнулася да дзьвярэй – яго там ужо не было. “Вочка” на старых, аблупленых, абшарпаных, як гэты лад, дзьвярах, зачыненае. Лягла вальней, выпрастала плечы, выцягнула ногі – аж да хрусту ў касьцях і ўсьміхнулася: шмат цікавага было ў жыцьці Плошчы. Асобны момант – цэлая эпапея з прыбіральняй. Яе на плошчы, зразумела не было. І ў першую ж ноч, усіх, хто хацеў выйсьці з лагеру да ветру, бралі адразу ж за паваротам да “Макдональдсу”, за якім, насупраць ГУМа, была бліжэйшая прыбіральня. Жыхары мястэчка хутка заўважылі, што іх сябры сыходзяць і не вяр­таюц­ца. Зразумелі, што да чаго і сталі шукаць выйсь­це. Знайшлі паблізу каналізацыйны люк, зьнялі яго, по­тым прарэзалі дно ў адным з намётаў, паста­вілі яго над люкам і атрымалася сякая-такая прыбіраль­ня. Калі пра праблему дазналіся менчукі, адзін прад­прымальнік хацеў прывезьці біятуалет на плошчу – яго ўзялі на падыходзе, зьбілі і арыштавалі. А па тэлевізіі пайшла інфармацыя, што “адмарозкі” на плошчы, якім амерыканцы плоцяць аж па дваццаць тысячаў рублёў за ўдзел у несанкцыянаванай акцыі, залілі сваім дзярмом станцыю метро “Кастрычніцкая” і там цяпер стаіць смурод, не ўвайсьці…

З “Дзёньніка” Марыі Б.

“Мне спадабалася, як паводзілі сябе прыходзячы да нас многія вядомыя людзі. Не толькі палітыкі, не... Найперш пісьменьнікі, музыкі, акторы, мас­такі... Многіх з іх я ўпершыню мо пабачыла так блізка. Анд­рэй Хадановіч файна сьпяваў і стаяў разам з хлопцамі ў ахове. “NRМ” і Лявон Вольскі былі проста душой плошчы. Ім асобны рэсьпект. Мы і без таго ўвесь час сьпявалі іхнія песьні, ну а калі яны самі выходзілі да мікрафонаў і пелі ўжывую… не, гэта незабывальна. Ніл Гілевіч, Уладзімер Арлоў, Алесь Пашкевіч – як яны перажывалі за нас і хацелі, каб мы не здаліся, сьцярпелі нягоды. Асабліва Ніл Сымонавіч… Іх гонар за нас быў шчыры, іх вера ў нас і надзея на нас – сагравалі. І мы гэта адчувалі. То былі ня проста словы, а агонь, які трапляў у сэрца, у душу. І мы гатовыя былі стаяць да канца…

Што і зрабілі.”

На другую ноч і пасьля яе Марыйка і Алесь не адважыліся пайсьці дамоў. Не было гарантыі, што яны змогуць вярнуцца на плошчу. Ды цяпер ужо і тут жыцьцё наладзілася, зарганізавалася – цёплага адзеньня яны прыхапілі з сабой, а прадуктаў хапала: людзі несьлі і несьлі іх, нягледзячы на забароны і па­грозу арышту.

Думалася хіба: а ці ведае народ у Менску і тым болей па-за Менскам праўду пра тое, што тут, на плошчы ў цэнтры сталіцы, адбываецца? Ці верыць толькі той хлусьні, што ліецца з экранаў дзяржаўнага тэлебачаньня?.. Хочаш ня хочаш, а гэта хвалявала іх, ды і ўсіх “каліноўцаў”, а яны пачалі ўжо гэтак называць сябе, “перайменаваўшы” плошчу. Бо і тут хацелася праўды, а не хлусьні… А адкуль у нашай любімай краіне можна даведацца каліва праўды? Толькі з інтэрнэту, перадачаў Радыё Свабода і сёе-тое з расейскага НТВ... Беларускія СМІ, бачылі яны на вялікім рэкламным экране, што стаяў наўскрай плошчы і трансьляваў першы канал БТ, вярзуць такую лухту, якую сорамна слухаць. І калі на ім паказвалі чарговы выпуск навінаў, над плошчай гучала магутнае “Ганьба!”.

Аднак – праязджалі міма аўтамабілі і кіроўцы сіг­налілі “каліноўцам” такт за тактам: “Жы-ве-Бе-ла-русь!” і паказвалі ў адкрытыя вокны пальцы, скла­дзеныя ў літару “V”. Хоць ведалі, што праз два кварталы іх спыніць даішнік – ня кожнага, а выбарачна – і аштрафуе за “падачу гукавога сігналу ў населеным пункце”. Ішлі і ішлі да плошчы людзі з ежай, цёплымі рэчамі… Вось і адказ вам, “каліноўцы”: ці ведаюць людзі пра вас. Ведаюць і, як і вы, рызыкуюць быць аштрафаванымі, арыштаванымі… І ці ня ёсьць гэта ня проста падтрымка, а такая ж, як і ў вас, рэакцыя на хлусьню... Вы не адны, сябры, на вас глядзіць уся Беларусь, уся Еўропа!

Але – навошта гэта ім, “каліноўцам”? Чаму яны засталіся на плошчы і мерзнуць вось ужо трэція сут­кі? Ужо ж відавочна: параза чакае іх і тут. Змаганьне іх бесьперсьпектыўнае, і як бы ні сьмяяліся яны з Казуліна, ён мае рацыю: урэшце рэшт іх разгоняць, жорстка разгоняць, стопчуць, паб’юць, арыштуюць… Рана ці позна, сёньня ці заўтра, але гэта здарыцца. Улады ня будуць трываць іх бясконца. Тым болей – набліжаецца галоўнае беларускае сьвята – Дзень Волі, 25 Сакавіка… Калі б мястэчка расло і пашыралася штодзень, як сьнежны камяк, можа б і не адважыліся ўлады на штурм – усіх не пераарыштуеш, а то застыла ўсё на трыццаці з нечым намётах і лічбу сорак ніяк ня можа пераадолець... І, мажліва, болей ужо ня будзе да 25 сакавіка… Так, ня будзе, але ці будзем мы тут 25-га?.. І дзе мы будзем? Мо ў Курапатах? Досьвед такі і ў гэтай улады ёсьць. Захаранка, Ганчар, Завадзкі… Дзе яны?.. Там?.. Марыйка гнала гэтыя думкі з галавы, як толькі прыходзілі яны, але маркота ды адчай зноў і зноў насоўваліся на яе, калі яна падымала галаву і глядзела туды, далей: на горад – да ГУМа, да Нацыянальнага банку; на горад, які жыў сваім звычайным жыцьцём, і што яму было да купкі “адмарозкаў”, якія пратэстуюць супраць чагосьці на плошчы. Паглядзіце, колькі іх там – кучка, усяго толькі кучка… Асабліва, калі назіраць зьверху – на экране, у навінах, зноў і зноў паказвалі ўмела зьняты з вышыні намётавы гарадок: для кагосьці маленькую чорную плямку на белым сьнезе, а для кагосьці – адзінае месца ў Беларусі, дзе яшчэ білася гарачае сэрца, дзе яшчэ цеплілася надзея на праўду і перамогу… На перамены…

На нейкія моманты Марыйка вызвалялася ад пра­­цы на “кухні” і тады падыходзіла да Алеся. Пакі­даў ланцуг і ён. І ў іх быў час проста пастаяць і па­размаўляць. Зноў пра жыцьцё, пра тое, што было ў іх, і пра тое, як жылі яны да гэтай сустрэчы. А то і проста, моўчкі, пабыць разам, пагрэць адно адному задубелыя ад холаду рукі…

“Як яны падгадалі з надвор’ем – наўмысна выбі­ра­лі ці проста пашанцавала… Калі б ня гэтая сакавіцкая халадэча, людзей на плошчы было б у дзясяткі разоў болей…” – сказаў неяк Алесь, падымаючы каўнер і засланяючыся ад сівернага ветру, што пякуча дзьмуў, разганяючыся да невыноснай хуткасьці між будынкам музею Вялікай Айчыннай вайны і “сар­кафагам” Пала­цу Рэспублікі.

“Ты так лічыш… Ты яшчэ не расчараваўся ў на­шым народзе?.. Вельмі лёгка знайсьці апраўдань­­не бязьдзейнасьці, сьпісаць сваю абыякавасьць на штось­ці зьнешняе: на надвор’е кепскае, напры­клад…”

“І так, і ня так… І пагаджаюся, і ня хочацца… Ёсьць яшчэ адзін важны момант: бяссэнсавасьць, бесперсьпектыўнасьць нашага супраціву, якую разу­мее большасьць “законапаслухмяных” грамадзянаў. Мне здаецца, што нават калі б сёньня на менскія ву­ліцы выйшаў мільён, і стаялі б мы на плошчы Неза­лежнасьці цэлы месяц і пратэставалі б, як сербы ў Белградзе, то ўсё роўна нічога б не дабіліся. Ён сваю ўладу не аддаў бы… Ты ж чула, ён казаў, што будзе адстойваць сябе нават са зброяй у руках, як Сальвадор Альендэ…”

“Гэта страшна… І чаму людзі так чапляюцца за ўладу?”

“Ну, тут усё проста… Ці трэба казаць, якой спаку­сай ёсьць улада і што яна дае, асабліва тым, хто ня варты яе... Мне больш цікава, чаму людзі, вось так, як мы, сёньня выходзяць змагацца – з рэжымам, з тыраніяй, з аўтакратыяй... Ці не прасьцей было б зьмірыцца, не рызыкаваць сваім жыцьцём, зьехаць урэшце рэшт адсюль… Гары яно гарам… Жыцьцё ж такое кволае і такое кароткае… Вось ты сама, напрыклад, – чаму прыйшла?”

“Я? Таму што не хачу быць авечкай у статку… А ты?”

“А я… А я захацеў убачыць тут цябе – маю мілую тыгрыцу…” – перавёў ён на жарт.

“Тыгрыца…” – Марыйцы спадабалася гэта. Ня­важна, чаму ён прыйшоў на плошчу. Важна, што пры­йшоў і яны зноў спаткаліся…

З “Дзёньніка” Марыі Б.

“Алесь… Мілы мой Алесь. Ты так блізка цяпер ад мяне і так далёка. Між намі ня сьцены, ня метры адлегласьці, між намі – пяць дзён, праз якія нас выпусьцяць з Акрэсьціна. Ня ведаю, ці змагу я табе тады ці калі-небудзь увогуле прызнацца… і ці адважышся сказаць гэта ты мне, але тут і цяпер я напішу: “Я кахаю цябе!.. Так, я адчайна кахаю цябе і хачу быць побач. Каб сагрэцца ад цябе і сагрэць цябе так, што ніколі больш у жыцьці нам ня будзе холадна…” Можа быць, мне проста вельмі сумна і самотна тут, можа быць, я выйду на волю і, апынуўшыся ў іншым жыцьці, забудуся пра гэтыя хвіліны амаль роспачы і наймоцнай тугі, але для таго, каб не забыць іх, я запісваю гэта цяпер. Я ведаю, ты не ідэал. Я ведаю твае слабасьці. Але я бачыла і тваю моц. І я паверыла ў цябе. Разам мы зможам шмат. Разам мы зможам усё. А найперш – нарадзіць і выгадаваць беларусікаў, якія пойдуць далей за нас. І якіх ужо ніхто ня спыніць і не стрымае…”

Усе размовы пра шпрыцы і “наркаманаў”, “п’яні­цаў” і “бл...дства” на плошчы, якія падкідваліся ў народ дзяржаўнымі СМІ падчас супрацьстаяньня і пасьля – пустое… Хлусьня, шытая белымі ніткамі, якая нават не патрабуе тлумачэньня, тым больш апраў­даньняў. У мястэчку было шмат веруючых. А таму і размовы не магло быць пра нейкае “п’янства”. Тым больш, што “каліноўцы” цьвёрда верылі ў пра­вату свайго змаганьня і лічылі, што яно павінна быць максімальна маральна чыстым, шчырым. І бая­ліся толькі правакатараў, якія маглі занесьці ў лагер гарэлку ці віно. Бо разумелі, нават калі гэтага ўсяго ня будзе, дзяржаўнае тэле-радыё паспрабуе іх зганьбіць і “знайсьці” шпрыцы ды пляшкі з-пад гарэлкі… Дык няхай гэтыя подлыя людзі потым пад­кінуць іх сюды, і ведаюць, што подла зрабілі гэта самі, але пакуль мы тут – такога ня будзе…

Парадак, дысцыпліна, чысьціня трымаліся ў мяс­тэчку як прынцып. І калі ў першую раніцу на плошчу выехалі трактары-бульдозеры ці то, каб зьнесьці намёты, ці, як потым казалі, сабраць сьмецьце, дык сьмецьця і бруду якраз і не было – усё акуратна зьбіралася, запакоўвалася і выносілася.

Вядома, пасяліліся ў мястэчку ня толькі адзіночкі-змагары, былі тут і закаханыя, якія засталіся разам, былі і даўнія знаёмыя, якія шмат часу ня бачыліся і сустрэліся на плошчы, як Марыйка і Алесь, нара­джалася ў мястэчку і ўзаемная сімпатыя між мала­дымі людзьмі. Але босыя ногі, што тырчаць з намёту на адным са здымкаў “афіцыйнага” інфарм­агенцтва, з пошлым намёкам: вось чым яны там зай­маюцца… – гэта проста блюзьнерства. Бог ім даруе… Бо было так холадна, што нават пацалавацца немажліва – вусны рабіліся драўлянымі і можна было толькі дакрануцца ў спачуваньні імі: холад да холаду. А “глупствы”? Усе разумелі: “глупствам” будзе месца і пасьля. Справа маладая, і яна пацерпіць…

Як жа саграваліся ў дзесяціградусны мароз? Най­перш гарачай гарбатай і кавай. А яшчэ так: таньчылі пад музыку, скакалі, прытоптвалі, бегалі па коле са сьцягамі і, як адказ на паведамленьні пра п’янства ў мястэчку, выкрывалі: “Моладзь – за здаровы лад жыцьця!”, “Моладзь – за здаровы лад жыцьця!”. Ад бездапаможнасьці гэта, пасьміхнецеся вы, можа і так... Але вы, там, на Плошчы, не былі…

З “Дзёньніка” Марыі Б.

“Алесь… Што ты файны і непадобны да іншых, я зразумела з першага погляду, з першай сустрэчы на тым паседжаньні гуртка. Да цябе я бачыла не аднаго “генія”, што прыходзілі сюды са сваімі “вершамі”. І чым большы графаман быў, тым болей гонару… А ты прачытаў свае тэксты, па-добраму, шчыра саромеючыся. І хоць вершы твае былі ня самыя горшыя, асабліва верлібры, пасьля дурной, мы казалі – аглабельнай – крытыкі “дзеда”, на­ступ­ным разам ты да нас не прыйшоў. Што мне больш за ўсё спадабалася і чаму я вырашыла ўрэшце не адмовіць табе ў знаёмстве.

Я ня думала, што пасьля маіх словаў, пра тое, што я ненавіджу такіх баязьліўцаў-беларусаў, як ты, і што не хачу ад “вас” мець дзяцей, ты наважышся на самазабойства… Здагадаўся, даду­маўся, палез, дурненькі, на хмарачос. Скінуцца ха­цеў... Навошта? Чаму?.. Хачу думаць, то было ў цябе нейкае часовае зацьменьне. Зрэшты, і я таксама вінаватая. Крэтынка шалёная… Магла б і ня быць такою жорсткай і тупой... Даруй… Ды – не, мусіць, усё ж, на той момант не магла... Няма мне дараваньня, як і табе… Але добра тое, што добра заканчваецца. Дзякуй Богу, глупства ня здарылася… І як мне хацелася б быць тым коцікам, што прыйшоў да цябе тады, і ўратаваў!.. Сам Бог яго паслаў... бо надта не падобна гэта на выпадковасьць...

Я разумею, я заўважаю, што пры ўсім пры тым мы вельмі розныя: у звычках, у любімых спра­вах, а часам і ў перакананьнях. Але якраз у гэтым мне бачыцца добрая будучыня, веру табе: “мінус” і “плюс”, “плюс” і “мінус” прыцягваюцца, а аднолькавае, найчасьцей, адштурхоўваецца… Важ­на, што ў самым галоўным, у нашых жыцьцёвых мэтах, мы цяпер супадаем. Так, супадаем: у мяне была магчымасьць пераканацца ў гэтым…”

Тое, што ўлады апамятаюцца ўрэшце рэшт і раз­бураць мястэчка, усе ведалі ад пачатку. Толькі калі гэта будзе? Наколькі хопіць цярпеньня ў міліцыян­таў, гэбістаў і ў тых (у таго), хто над імі? Бо Плошча была для ўладаў, як бяльмо на воку, як пастаянны напамін, што ў краіне ёсьць нязгодныя з вынікамі выбараў, а значыць, пэўна, і сапраўды нешта ня так... і гэта ба­чыць, і пра гэта задумваецца ўвесь сьвет. Да таго ж, наперадзе быў Дзень Волі, у які на менскія вуліцы раней штогод выходзілі дзясяткі тысячаў мітынгоўцаў, каб адзначыць Сьвята Волі. І гэты дзень можа даць штуршок пашырэнь­ню пратэсту і па­велічэньню намё­тавага лагеру. А зна­­­чыць, улады не дадуць моладзеваму мястэчку даіснаваць да 25 сакавіка... І таму кожная ноч была напоўненая чаканьнем штурму. Хлопцы і дзяўчаты трывожна ўслухоўваліся ў пошум, які да­лятаў з двароў. Напруга ўзрастала і тады, калі да ачапленьня падыходзілі правакатары з бэрэсээмаўцаў ды гэбістаў. Праўда, ня выключана, што часам ішлі да лагеру і звычайныя людзі, ачмураныя прапагандысц­кай тэлехлусьнёй пра “адмарозкаў”, якім Захад плоціць грошы, каб яны падрывалі аўтарытэт прэзідэнта. Пры­ходзілі “лукашысты” звычайна пад­выпілыя. Пэўна, для сьмеласьці – усё ж ішлі на “подзьвіг”, прыходзілі і пачыналі зьдзеквацца з тых, хто стаяў у ланцугу аховы, абліваць слоўным брудам, матамі. А калі не знаходзілі словаў, кідаліся біцца.

Марыйка назірала такую сцэнку. Да Алеся па­ды­йшоў п’яны “патрыёт-бэрэсээмавец” і пачаў чап­­л­яцца: “Чьто ты зьдзесь дзелаешь? Американские дзеньги отрабабатываешь? Идзи домой, к мамке…” Алесь стаяў і глядзеў паўзьверх гэтага “абаронцы рэжыму”, нібыта не заўважаючы ягонае мітусьні. А той яшчэ больш распаляўся: “Как вы мне надаели, падонки! Чэго вам не хватает? Суки! Какой-такой свабоды захацелась? Да есьли б мая воля, я б вас всех свалачэй вывез отсюда в Курапаты и расстрэлял…” – пры гэ­тым ён пачаў хапаць Алеся за руку і выцягваць з ланцуга: “Пайдзём са мной, падонак. Адзин на адзин… Пасматру, какой ты сьмелы, скацина…” Ма­рыйка стала баяцца за Алеся, ведаючы, што на­хабства падобнага можа не стрываць і сарвацца. А бэрэсээмавец ужо лаяўся адборнымі матамі на Алеся, нібыта больш ні­кога ня бачыў перад сабою: злосьць засьціла яму вочы. І крычаў, балюча б’ючы сваімі нагамі пад каленьні Алесю: “Чьто, сосцал! Ванючий калхозьник. Идзи са сваей мовай в… Я видзел вас всех на… Я в рот… Скоты! Ублюдки!..” Алесь стаяў сьцяўшы зубы і высока ўзьняўшы галаву – гэта было адзінае, што ён мог рабіць у гэтай сітуацыі – быць вышэй за гэтага “героя”, які сам ці па чыімсьці загадзе, ператвараўся ў жывёлу, не заўважаючы та­го… Ён толькі спакойна і працягла паглядзеў у бок трох міліцыянтаў, што стаялі ў пяці метрах ад іх і назіралі за тым, што адбывалася. Паглядзеў так, што тыя зразумелі яго бяз словаў – нібыта раптам убачылі, што вакол дзясяткі жанчын і дзяўчат, а яны дазваляюць такое… І міліцыянты ня вытрывалі, падыйшлі і адцягнулі п’янага “героя-аба­ронцу”.

Нехта скажа, што невялікая мужнасьць трэба, каб сьцярпець нахабства і ня даць яму адпор. Каб ат­ры­маўшы па адной шчацэ – падставіць другую… А вось якраз і наадварот. У такіх умовах і правяраецца чалавек на ягоную чалавечнасьць: годнасьць, гонар… У той сітуацыі і тады патрэбна было якраз цярпеньне: не сарвацца на істэрыку ў адказ, ня даць волю па­чуцьцям, стрымаць сябе – застацца мужчынам… Алесь гэтае выпрабаваньне прайшоў. І зразумелі, і ацанілі гэта нават міліцыянты.

Так, правакацыяў і хамства было шмат. Ноччу агрэ­сіўных, а ўдзень – паказных, для тэлебачаньня: хтосьці раптам станавіўся між камерамі і намётавым гарадком і задраўшы галаву піў з горла гарэлку. І гэтыя кадры ішлі ў эфір...

З “Дзёньніка” Марыі Б.

“Мне было чатырнаццаць, брату на год больш, калі мы першы раз выйшлі пісаць фарбай на сьце­нах дамоў у нашым мікрараёне “Жыве Бела­русь!” і “Далоў Луку!”. Мы лічылі сябе героямі-пад­поль­­шчыкамі, якія жывуць у акупаванай краіне. Захопнікі адабралі ў нас нашыя гістарычныя, спрад­вечныя сімвалы – бел-чырвона-белы сьцяг і герб “Пагоня”. Адзін з найстаражытнейшых у Еўропе, у сьвеце, сямісотгадовы дзяржаўны герб і Хрыстоў сьцяг назвалі фашыстоўскімі за тое, што імі карысталіся ў часы другой сусьветнай вайны беларускія калабаранты. Расейцы ад свайго трыкалору з-за таго, што пад ім ваявалі ўласаўцы, не адмовіліся. І ўкраінцы ад жоўта-блакітна­га сьцягу не адцураліся… І ня сталі без штаноў ха­­дзіць таму, што іх таксама насілі фашысты. А беларусы і тут паперадзе планеты ўсёй. Ці не маразм? Маразм. І мы з братам вырашылі змагацца з ім, з гэтым маразмам, які набіраў сі­лу ва ўсім. Ніхто нас гэтаму не вучыў, прос­та прыкладаў такіх было тады шмат: ледзь ня кож­­ная сьцяна менская хоць раз за тыя гады мела на сабе такі надпіс. Неахайна зафарбаваныя жэсаўцамі адмеціны, скрозь якія чытаюцца літары, можна бачыць на многіх дамах яшчэ і цяпер. Вядома, гэта было небясьпечна, гэта было рызыкоўна, і тое яшчэ больш узвышала нас і заварожвала – пад-поль-шчы-кі: зоікасмадзям’янскія, алегікашавыя… У краіне, дзе культ партызанства, гэта было такім гонарам... Ранкам, калі ішлі ў школу, мы абавязкова спыняліся каля зьдзейсьненага ноччу “геройскага” ўчынку. Пры­емна было чуць захапленьне “няўлоўнымі мсьціў­цамі” ад аднакласьнікаў, якія і падумаць не маглі, што гэты надпіс зрабіла я. Я!!! Яшчэ прыемней было чуць абурэньне старпёраў-пен­сіянераў… Так, гэта мы вам насалілі за тое, чаго вы нам нагаласавалі…”

…Адыйшліся ўбок журналісты і афіцыйныя асо­бы з іншых краінаў: іх папрасілі гэта зрабіць міліцыянты – груба і настойліва (потым высьветліцца, што пакінулі мястэчка ня ўсе…). Стала зразумела: хутка пачнецца штурм. “Каліноўцы” выйшлі з намётаў, ста­лі вакол іх двайным-трайным ланцугом. Хтосьці скамандаваў прысесьці: маўляў, так будзе цяжэй іх хапаць.

Назіраючы за манёўрамі амапаўцаў у поўным бая­­вым абмурдзіраваньні, за якое іх ахрысьцілі “кас­манаўтамі”, зноў жа, экіпіравалі іх гэтак напя­рэдадні выбараў (во куды грошы дзяржаўныя ідуць…), хлопцы і дзяўчаты спачатку ціха, а потым усё гучней і гучней пачалі скандаваць той лозунг, які ня раз гучаў над плошчай: “Міліцыя з народам! Міліцыя з народам! Міліцыя з народам!..”

Так, толькі з якім?

Пад’ехалі яшчэ машыны, амапаўцы выскачылі з іх, імкліва і шчытна акружылі мястэчка: так, каб ніхто ня змог сыйсьці. Сталі вакол метрах у трох-чатырох. Нейкі начальнік крычаў у гучнагаварыльнік, што гэ­та несанкцыянаванае мерапрыемства і “прасіў” ра­зысьціся. Ага, зараз… Куды ўжо тут разыйдзешся… Не адыйдзеш і пару крокаў, як арыштуюць. Цішком… Дык няхай лепш зробяць гэта тут – на вачах ва ўсіх і з усімі разам. Ня дзеля таго мы тут зьбіраліся, каб разьбягацца… Хлопцы і дзяўчаты яшчэ шчыльней згрупаваліся і ўзяліся за рукі. І тут некалькі чалавек выкінуліся з ланцуга і пабеглі ўбок аўтобусаў. Іх ніхто не чапаў. Потым казалі, што гэта былі “падсад­ныя”, якія выбеглі з лагеру да сваіх.

Марыйка была ў ачапленьні разам з Алесем. Побач сядзелі хлопец і дзяўчына і маліліся Богу, прасілі, каб не было ахвяраў, каб зьлітаваўся над неразумнымі, якія ня ведаюць, што робяць… Крыху далей малілася яшчэ некалькі чалавек. Музыка сьціхла, мікрафон ўзяла прыгожая, сталая жанчына (маці-ахоўніца, па­думала Марыйка), і стала казаць да амапаўцаў, што мы адзін народ і ня трэба гвалту, вы такія ж людзі, як і мы, і ў вас ёсьць дзеці, каханыя… не пралівайце крыві!.. тут жа лепшыя дзеці нацыі!.. Але ніхто яе ня слухаў, вочы ў амапаўцаў пад паднятымі шклінамі “шлемафонаў” былі глыбокія і страшна пустыя, гля­­дзелі яны некуды паўзьверх “каліноўцаў”, стаялі моўч­кі, некаторыя нават, падалося, пасьміхаліся, і ў тым, як нярвова торгалі яны шчытамі і гумавымі палкамі, было відаць, што ў іх цяпер адно жадань­не: накінуцца і разламаць, разьбіць, разбурыць, разь­несь­ці гэта ўсё… Ня дзіва, накачалі іх супраць “адмарозкаў” здорава… Марыйка падняла галаву і ўбачыла за пра­сьпектам, каля Дому афіцэраў, Паўлічэнку. Таго самага… У “крапавым” бярэце... Стаіць, назірае… Усё, падумала яна, мястэчку канец…

Марыйка пачула яшчэ, як нехта сказаў: “Памятай­це, за намі праўда!” – і ўбачыла, як да яе кіруюць два амбалы-“касманаўты”, якія чамусьці вылучылі ў коле “каліноўцаў” менавіта яе. Справа і зьлева амапаўцы накінуліся на людзей у ачапленьні, пачалі выцягваць па адным. “Местачкоўцы” не супраціўляліся, але чап­ляліся за сваіх да апошняга, і гэта было горш для іх, бо міліцыянты сталі разьярвацца і забывацца, у ход пайшла жорсткая, брутальная сіла… Тым часам амбалы (“двое з ларца”, падумала Марыйка) падыйшлі, нагну­ліся, схапілі Марыйку за ногі і пацягнулі. Алесь тры­маў яе за рукі, за плечы, але было дарэмна... Ён зразумеў гэта і, каб не было горш, адпусьціў Марыйку і амбалы пацягнулі яе да машыны. Краем вока Марыйка бачыла, як Алесь кінуўся ўсьлед за ёй і як быў звалены ударам “касманаўта” ў грудзі… Ачомалася яна ўжо ў аўтазаку пад крыкі: “На пол, сволочи! Лежать, су­ки!” і маты, маты, маты... Грубыя, істэрычныя… Яна даўно ня чула, каб людзі так лаяліся – брыдка і з такой лютасьцю. Марыйка ляжала на падлозе і на яе выцягнутую нагу нехта прысеў і ціха стагнаў… Што сталася з Алесем яна ня ведала… Праз некалькі хвілінаў усё было скон­чана: шэсьць брудна-зялёных “мазаў”-аўтазакаў, напоўненых людзьмі – усяго амапаўцы арыштавалі каля пяцісот чалавек – ад’ехалі ад плошчы.

З “Дзёньніка” Марыі Б.

“Камера нашая – пяць на сем крокаў. У ёй ад­ным шэрагам памост-узвышэньне, як сцэна нейкая, і справа ад дзьвярэй прыбіральня. Адкрытая, я туды спачатку хадзіць саромелася. Цярпела да апошняга… У камеры гэтай нас трынаццаць чалавек. Усе з плошчы. Маладзенькія дзяўчаты – найменшай ледзь споўнілася васямнаццаць, у асноўным студэнткі, і дзьве старэйшыя жанчыны – ім пад сорак. Што й казаць – не санаторый. Цесна і брыдка… Сяброўка мне неяк расказвала пра турмы ў Швецыі. Яна езьдзіла ў Стакгольм ад нейкай пра­ваабарончай арганізацыі. Іх звадзілі на экскурсію. Дык там камеры на аднаго чалавека, з тэлевізарам, лядоўняй, тэлефонам… Чысьціня неймаверная. На калідоры спортзала, ёсьць маж­лівасьць вучыцца, а на выходныя і дамоў могуць адпусьціць… А нас тут адзін раз выводзілі на прагулку ў “дворык”… І няхай сабе абстаўлена гэта было суцэльным гвалтам і рыкам: “Выйсьці з камеры! Тварам да сьцяны! Рукі за галаву! Не размаўляць!”… Жах! І, не гатовы да такога маральна, – падпарадкоўваешся і сам палохаешся сваёй гатовасьці падпарадкоўвацца, што засела, відаць, у падкорцы… Я, ды і большасьць з нас, да гэтакіх адносінаў нязвыклыя – у мяне ад гэтага рыку адразу сьлёзы на вочы: за што так груба, што мы зрабілі, знайшлі злачынцаў… Але то была незабывальная “гулка” (да турэмнае “фені” нас прывучаюць самі ахоўнікі): на вуліцы, чутно, вяс­на – неяк вельмі хутка пацяплела, птушкі радасна шчабечуць недзе: іх не відаць, але яны ёсьць! Неба сіняе-сіняе над галавою, белыя, пуховыя воблачкі на ім – ідылія… Уяўляю, як невыносна цяжка тым, хто трапляе сюды на гады ці… пажыцьцёва і ба­чыць гэта толькі з-за кратаў… А паветра… якое паветра! Сказаць сьвежае, дык хіба хто зразумее, колькі ўсяго ў гэтым слове і як пераказаць тыя адчуваньні, каб зразумелі… Дзяўчаты згадвалі показку: “Зэк, выйшаўшы з турмы, пытае: “Што гэта так сьмярдзіць, васпане?” – “Сьвежае па­ветра, сэр”, – чуе адказ.”

Марыйка абаперлася на руку, каб устаць – падлога ў машыне была мокрай і ліпкай ці то ад расталага сьнегу, ці то ад крыві. Агледзелася: у многіх хлопцаў былі разьбітыя насы, твары, значыць, можа, гэта і кроў... У цемры яна здавалася брудам на руцэ, страшным ліпкім брудам. Як у фільме жахаў…

Што з намі будзе? Куды нас вязуць?.. Марыйцы падалося – за горад. Але пытаньне гэтае вісела ў паветры і нехта ня вытрываў і спытаў у амапаўцаў, што сядзелі і рагаталі паперадзе – узбуджаныя, раз­гарачаныя, задаволеныя. Ціха так спытаў: “Куды нас вязуць?” Не ў амапаўцаў нават спытаў, а ў паветра.

“Как куда? В Курапаты, в карьер!” – адказ у ама­­паўцаў быў гатовы і яны завяліся яшчэ больш: “Молоденьких будем насиловать – радуйтесь! – а ос­тальных так расстреляем…” І тут жа да адной дзяўчыны, што была бліжэй да іх: “Вас, девушка, где расстрелять: под сосной или под берёзой?”. Дзяўчына заплакала. А амапавец не спыняўся: “Не плачь, твоя смерть будет на пользу Беларусии!”. Такія жарты ў той сітуацыі нават Марыйка ўспрымала зусім ня як жарты...

Прывезьлі іх ня ў лес, а ў сумнавядомы сьпец­прыём­нік-разьмеркавальнік на Акрэсьціна, у двор. Выстраілі ў некалькі шэрагаў уздоўж доўгіх белых сьценаў пад сьвятлом сьляпучых пражэктараў. “Ли­цом к стене! Не оборачиваться! Смотреть только вперёд! Не разговаривать!” – працягваўся той самы ўціск, каб запалохаць, асабліва моладзь, якая такой грубасьці яшчэ ня бачыла ні ў войску, ні ў пастарунках. “Бомжи! Шлюхи! Суки вонючие – революции им захотелось! Расстрелять вас всех ма­ло…” Паўз шэрагі прайшлося нейкае начальства: “Отключить мобильники! Вынуть шнурки из обуви!”. Потым усіх здымалі на відэа, вы­лучалі ў шэрагах непаўнагадовых і кудысьці адводзілі. На расстрэл??? Чаго толькі не падумаеш і чаго толькі не перадумаеш за больш чым чатыры гадзіны стаяньня тварам да сьцяны на холадзе – з амаль чатырох га­дзінаў ночы і да васьмі раніцы... Калі хто прасіўся ў прыбіральню – не пус­калі. Марыйцы заставалася толькі “вывучаць” бетонную сьцяну перад сабою – да кожнай драпінкі, да кожнай непрыкметнай спачатку шчылінкі, кожнай дробнай ямінкі і кожнага бугарка… Яна запомніла тую брудна-белую сьцяну на ўсё ас­татняе жыцьцё. Стаяла, і баялася толькі аднаго: ня ўпасьці, бо бачыла, як адцягвалі за рукі некуды тых, хто падаў. Куды? Ніхто ня ведаў. Добра, калі ў лазарэт, у бальніцу. Але тады гатовыя былі б упасьці ўсе, а не стаяць тут, пераадольваючы стому і бясьсільле... Сьпіна зьдзервянела, рукі, здаецца, прымерзлі да сьцяны, не адарваць…

Нарэшце сталі па чарзе адводзіць у кабінет і скла­даць пратаколы. Фармулёўка была ва ўсіх адна – яна ляжала на стале перад міліцыянтамі, напісаная на кардонцы нейкім начальнікам неразборлівым по­чыркам: “Учавствовал(а) в несанкционированной акции… Выкрикивал(а) антигосударственные лозун­ги…” і г.д. Менавіта так, з літаркамі “а” у дужках. У Марыйкі сяржант спытаў: “Дзе вучышся?”, потым зьдзекліва перапытаў: “Дзе вучылася?..”

З “Дзёньніка” Марыі Б.

“У большасьці сваёй наглядчыкі і ўвогуле мілі­цыянты – прыемныя, звычайныя хлопцы. Праўда, мне не падабаецца, што яны хочуць выглядаць ра­зумнейшымі (лепшымі), чым ёсьць насамрэч. Аднак, якраз у гэтым, можа, і трывае надзея, што яны яшчэ ня страчаныя для грамадства, што ўлады яшчэ не пасьпелі зрабіць з іх, а, можа, і ўвогуле не здалеюць зрабіць, цэрбераў, якія будуць душыць свой народ па першаму знаку. Хоць у цэлым тут розныя хлопцы і ўмоўна іх можна падзяліць на некалькі катэгорыяў. Скажам, пяць. Першыя – самыя горшыя. Адурманеныя прапагандай і палітзаняткамі, яны і сапраўды вераць, што мы ворагі дзяржавы, а яны яе і прэзідэнта абаронцы. Такіх мала, і гэта радуе. Другія – найчасьцей вясковыя хлопцы пасьля войска, ня вельмі далёкія і адукаваныя, якім убілі ў галаву, што ў іх і сапраўды ёсьць улада над іншымі. З імі лепш не сутыкацца: яны здольныя на любую подласьць і пошасьць. Трэція – крыху арыентуюцца ў сітуа­цыі і стараюцца дагадзіць і “нашым”, і “вашым”. Чаць­вёртыя – нармальныя хлопцы, што невядома якім чынам патрапілі ў міліцыю, але вытыркацца сярод іншых ня хочуць, ці баяцца страціць хоць бы тое, што маюць. Пятыя, а іх, мне падалося, было найбольш, – стараліся, як маглі паспрыяць нам, падтрымаць, паказвалі цішком нам пальцы літарай “V”, маўляў, мы з вамі і мы пераможам, менавіта яны незаўважна адпускалі некаторых затрыманых, перадавалі весткі з волі пра падзеі… На жаль, “моду” тут дыктуюць найбольш нахабныя і нявыхавыныя – а гэта значыць, першыя і, асабліва, другія. А таму ў цэлым ад кантактаў з міліцыянтамі застаецца ня самае лепшае ўражаньне, што яны тупыя, ля­нівыя, ня хочуць вучыцца, дужа ганарлівыя, любяць груба і тупа парагатаць над тым, што самі лічаць жартамі, прычым не саромеюцца быць дурнымі, бо з гадамі страцілі арыенціры, што ёсьць добра і што кепска ды абрасьлі комплексамі. Трачыла і ёсьць з такіх – найгоршы варыянт першых і другіх. Подлы і трусьлівы ў жыцьці, нерашучы на адзіноце, на людзях ходзіць гогалем і зьдзекваецца з тых, хто трапіў яму ў падпарадкаваньне. Груба, па-дзікунску жартуе і рагоча, як конь. Хоча быць “душой кампаніі”, але ўсе наадварот стараюцца яго пазьбягаць… Ну і яшчэ гэты ягоны занятак начамі, ля “вочка”… Фу, брыдота…

Самыя разумныя і талковыя хлопцы з тых, з якімі мне давялося сутыкнуцца, у АМАПе. Але і сярод іх пракідаюцца ідыёты-трачылы, праў­да тут яны ў героях ня ходзяць, а хутчэй у пагарджаных, хоць і любяць час ад часу пры нагодзе рагатнуць, але часьцей усе рагочуць з іх. Сюды, відаць, набор больш жорсткі. Аднак у АМАПе ёсьць іншая праблема – кругавая парука. Прыйшоў служыць – служы, выконвай загады: вобразна кажучы, хочаш быць сваім, дакажы – на пісталет і застрэль пры нас ворага, тады залічым цябе ў свае. Як у нямецкай паліцыі было…”

У адной камеры іх аказалася трынаццаць, а на драўляным узвышэньні пад вакном, якое называлася “лежаком”, на голых дошках маглі разьмясьціцца ўся­го шасьцёра, ну васьмёра, калі на баку... Спалі па чарзе – гадзіны па дзьве-тры: болей вылежаць бяз звычкі было цяжка. Астатні час ня ведалі куды падзець. Дзяўчаты былі ў шоку. Для большасьці гэта быў дэбют, як сказала адна дзяўчына з тэатральна-мастацкае акадэміі. Суцэльны экстрым. Спачатку плошча, потым аўтазакі, стаяньне на марозе тварам да сьцяны, складаньне пратаколаў і вось гэтая ка­ме­­ра. Здавалася б, тут ужо можна і супакоіцца. Але – ці ж супакоішся… Як там родныя – мама, тата? Ці ведаюць яны, дзе мы? – раз-пораз гучала ў камеры то ад адной дзяўчыны, то ад другой. Пэў­на, сядзяць там на таблетках, абзваніўшы ўсе бальніцы, “хуткія” ды міліцыю. І паведаміць ім – няма ніякой магчымасьці. Калі трохі супакойваліся, тут жа распачыналася новае хваляваньне: што будзе з працай, з вучобай – звольняць, выключаць?.. А Марыйка яшчэ думала і пра Алеся. Дзе ён? На Акрэсьціна, сярод арыштаваных, яна яго ня бачыла. Ды і як убачыш, калі іх прывезьлі сюды чалавек трыста, прычым яе ў першай машыне, а яго, па ўсім, у апошняй. Казалі яшчэ, што частку “ка­ліноўцаў” павезьлі ў Жодзіна. Мо ён там?.. Пра “са­мае горшае”... яна думаць не хацела…

У камеры холадна, а ў цеснаце здаецца, што яшчэ халадней, чым на плошчы – ледзь не мінусавая тэм­­­пература. Адное вакно, зашклёнае тоўстым, армі­ра­ваным шклом, з-за якога нічога не відаць, нават краечку неба, апетага ў вершах вязьняў, толькі можна зразумець: дзень на вуліцы ці ноч, і з яго прэ сьцюжа, быццам і няма там шкла.

Ну спаць, адпачываць, хоць і месца мала, яшчэ неяк прыладкаваліся-перакантаваліся, а як схадзіць у прыбіральню, калі яна амаль адкрытая, толькі цаг­ляная адгародка па пояс збоку, і, здаецца, ніхто не адварочваецца, калі йдзеш. Які сорам! Дый як пайсьці, калі і без таго, здаецца, смурод адтуль такі, што… А яшчэ паперы ня тое, што туалетнай, а ніякой зусім няма. Жах! Пад ве­чар папрасілі ў міліцыянта, што на калідоры, хоць нейкую газету. А ён: “А зачэм вам? Акцыю устроіць?.. У мяне толькі “Савецкая Беларусія”… Потым яны даведаліся, што азначалі гэтыя словы. Аказваецца, у гэты вечар моладзь каля Камароўкі зладзіла флэш-моб. Сабраліся імкліва з газетай “СБ” у руках. “Чы­талі”, трымаючы дагары, а потым скамечылі, выкінулі ў сьметнікі і разыйшліся. Як для тых, хто сядзеў у СІЗА, гэта быў вельмі свое­часовы флэш-моб і вельмі дасьціпны.

З “Дзёньніка” Марыі Б.

“Можаце сьмяяцца (гэта я так, да слова...), але хлоп­цаў у мяне яшчэ не было. Разумею, гэта сёньня “ня модна”, але мне ня сорамна ў тым прызнацца, хоць ведаю, прынамсі, з размоваў, што большасьць дзяўчынак з нашага класу страцілі цнатлівасьць яшчэ ў школе. І нават ганарыліся тым... Так, да Алеся ў мяне не было на­­­­ват пацалункаў з хлопцамі ў пад’езьдзе, ня тое што чаго большага... І пасьля не было. Мусіць, не з маім характарам (ці выхаваньнем? – дзякуй “старамодным” бацькам)… А можа таму, што сябровак сярод дзяўчат, аднакласьніц, а потым аднагрупніц, амаль ня мела. Так, бывала, праводзілі час разам. Але каб знаёміцца з хлопцамі, ды яшчэ з нейкімі мэтамі… Не, такога не было… Хоць, спа­дзяюся, ніхто ня скажа, што я непрыгожая. Якраз наадварот. Пэўна, таму мама мая, нагля­дзеўшыся серыялаў ды розных ток-шоў, хацела, каб стала я мадэльлю і выйшла замуж за багатага замежніка. Дадзеныя для гэтага ў мяне ёсьць – і фігурка, і рост, і хлопцы заглядаліся на мяне, і чапляліся, бывала, нахабна, навязьліва. Але я іх адшывала. Адзіным сябрам маім быў мой брат. Яму расказвала свае сакрэты, нават дзявочыя. Адно хіба – ніколі не казала яму пра Алеся. І тады, калі была ў Празе, прамаўчала, і пазьней. Ня ведаю, ці ўхваліў бы ён мой выбар. І ці ўхваліць... Але я для сябе ўжо ўсё вырашыла.”

Марыйка не курыла, а для дзяўчат, якія падселі на гэтую звычку, дзень і ноч бяз курыва былі най­горшымі выпрабаваньнямі. Адна з іх, якую звалі Сьвятлана, знайшла кімсьці прыхаваныя ў нарах тры цыгарэціны. Інтуіцыя, кажа, дапамагла. Як прагна нюхалі іх дзяў­чаты, удыхалі ў сябе пах – як найлепшую пар­фуму. Але ж, што такое цыгарэціна без запалак, без запальнічкі. Пагрукалі ў дзьверы, папрасілі ў таго са­мага дзяжурнага запалкі. Рогат у адказ: “За што, за што вам даць? За палкі? Ха-ха-ха!” Потым: “А-а-а, сьпічкі... Сьпічкі-сінічкі!.. Дык лятаюць, не злавіць…” – і зноў рогат. І ўсё ж за­пальнічку падаў у вакенца. Тут Марыйка зразумела, што галоўнае выпрабаваньне яе чакае яшчэ напера­дзе: дзяўчаты запалілі і камера напоўнілася едкім дымам, які стаяў пасярод і не ра­зыходзіўся, нібыта паветра тут зусім ня рухалася. Дзяў­чаты памахалі рукамі, дым крыху падняўся ўверх, сінім туманом запаланіў усю камеру. Цыгарэты, пэўна, былі самыя танныя, найгоршага гатунку, бо нават ку­рыльшчыцам дым прадраў горла, закашляліся яны: “Харош, тытунёк!” – пажартавалі па-салдацку, а Марыйка ня ведала куды падзецца: сьлёзы пайшлі з вачэй, нібыта заплакала яна, дым душыў і не даваў дыхаць… І ня толькі ёй. Дзяўчаты заўважылі і прытушылі цыгарэты.

Пра голад яны забыліся, успомнілі толькі позьнім вечарам. Але ў гэты, “дэбютны” – першы, дзень іх так і не пакармілі, відаць, клопатаў у абслугі было і без таго, ды і не гатовы аказаўся ізалятар да такога шчодрага папаўненьня.

З “Дзёньніка” Марыі Б.

“У нашай камеры дзьве дзяўчыны з тых, што былі на плошчы, – веруючыя. Ім перадалі Біблію. І я ўпершыню, можа, спакойна і нясьпешна нешта з яе пачытала. Асабліва ўразіў “Экклезіяст”. Дзяўчаты кажуць, напісаны ён Саламонам больш чым тры тысячы гадоў таму. Усё там ёсьць. І пра нас таксама. І вынікае: жыцьцё нашае – мітусьня і толькі: марная марнасьць... І ўсё ўжо было. Ды забылася. І тое, што будзе, забудзецца. І няма нічога новага пад гэтым сонцам... Дык што тады – ня трэба нічога рабіць, толькі сядзець склаўшы рукі, кажу. Не адказваюць, трэба тварыць дабро і памятаць, што Бог усё бачыць. І адступнікі будуць жорстка пакараныя…

Але ж, я чула, што па вашаму – усялякая ўлада ад Бога, дык чаму вы тады выйшлі на плошчу, чаму не прымаеце яе (яго) такім, якая (які) ёсьць? І як быць з несупраціўленьнем злу гвалтам?.. Ды тут мяне падтрымалі дзяўчаты і перавялі ўсё на жарт: ці ня Бог некалі правёў самыя першыя безальтэрнатыўныя выбары, калі прывёў да Адама Еву і сказаў яму: “Выбірай сабе жонку…”

Аднак жарты жартамі, а я задумалася: можа, і бачыць Бог, можа, і будуць пакараныя адступнікі ды грэшнікі, але я ня буду сядзець склаўшы рукі не таму, што за гэта, за бязьдзеяньне, мяне бу­дзе чакаць кара Божая. А таму, што сапраўды “няма нічога вечнага” і “ўсё ўжо было”, а значыць, “і гэта пройдзе”, толькі яму трэба дапамагчы прайсьці…

А ў Бога пасьля Плошчы і сапраўды працы пры­бавіцца…

Бо гляджу я на гэтых мілых дзяўчатак, гляджу як значна старэйшая за іх, хоць між намі ўсяго некалькі гадоў розьніцы, і думаю: а вы навошта рызыкавалі сваім здароўем і вучобай? Вы разумееце супраць чаго вы паўсталі, супраць якой сілы? І сама сабе пярэчу: якраз яны разумеюць, бо ведаюць, што ёсьць свабода і кошт яе, як ведалі тое першыя хрысьціяне... А вось ці разумеюць тыя хлопцы з амапу ды міліцыі, якія падымалі на іх руку, тыя суддзі і пракуроры, якія пасадзілі іх у вязьніцу, што за гэтыя грахі ім давядзецца адказваць?..”

Назаўтра было сьвята – 25 Сакавіка, Дзень Во­­лі, да якога яны рыхтаваліся і на плошчы. На дзьвюх прасьцінах дзяўчаты-мастачкі якраз увечар дваццаць трэцяга сакавіка, перад штурмам, пісалі лозунгі і він­шаваньне “каліноўцам”. Усё гэта было стаптана і разбурана... Але пра сьвята яны памяталі і раніцу пачалі з віншаваньняў. Тое, што падалі на сьняданак, ежай назваць было немагчыма. Нейкае варыва ў жалезных місках, названае супам, ад якога сьмярдзела, як з памыйнай ямы, як з кантэйнера з адыходамі. Пры­намсі, так падалося. Мутная вада, у якой плавала нешта кшталту развараных крупоў і валасінкі мяса… Выпілі толькі тое, што называлася гарбатай – пад­жоўчаная вада, у якой плавалі ці то чаінкі, ці то сьмець­це. (“Венік запарылі”, – сказаў хтосьці, горка пась­міхнуўшыся), ды зьелі хлеб – адзінае, што можна было есьці ня грэбуючы.

І з нецярпеньнем чакалі вестак адтуль, з гораду, з той самай волі. Першыя навіны, што ля помніка Ку­палу сабралася тысячаў пяцьдзясят ці больш мі­­тын­гоўцаў перадаў нехта з ахоўнікаў пад абед, і яны мігам абляцелі ўсе камеры. Радасьць была ней­маверная, асабліва ад таго, што народ сабраўся, каб патрабаваць іх вызваленьня. Потым новая чутка: мітынгоўцы ідуць да Акрэсьціна, каб вызваліць іх… 15-тысячнае шэсьце! А тут яшчэ радыё. У камеры, пэўна, у мэтах прапаганды і агітацыі, працавала ра­дыёкропка, якую адключыць было немажліва. Песьні, “навіны” – ну і хай сабе балбоча, але тут перадалі выступ міністра ўнутраных справаў Наву­мава. Словы пра непаслухмяных, адурманеных “адмарозкаў” за­глушылі гучныя выкрыкі “Жыве Беларусь!”, што несь­ліся з усіх камераў.

А па турэмным “радыё” – праз вентыляцыю пе­ра­далі, што ў двары акрэсьцінскім стаяць бэ­тээ­ры, шыхтуюцца амапаўцы. Значыць, і сапраўды мітын­гоўцы ідуць сюды – нас вызваляць!

Напружанае чаканьне з варыянтамі вызваленьня зьмяніла новая навіна: да Акрэсьціна дайсьці не далі, сустрэлі за плошчай Клары Цэткін пад мастамі і разагналі, выкарыстоўваючы нават зброю. Кажуць, ёсьць загінулыя… Казулін арыштаваны.

Праз нейкі час у і без таго перапоўненыя камеры пачалі паступаць новыя арыштаваныя – з таго самага шэсьця…

З “Дзёньніка” Марыі Б.

“На 31 сакавіка была прызначаная інаўгурацыя “ўсенароднаабранага”. Але яе перанесьлі. Чаму? Кажуць, “уноўабраны” ня ў стане быў адыйсьці ад шоку, атрыманага ад намётавага гарадка, ад мітынгу 25 сакавіка і ад сапраўдных лічбаў – вынікаў галававаньня, якія яму даклалі. Не ча­каў ён такога ад свайго народу, дзеля якога "так шмат зрабіў і робіць"… Больш за тыдзень не было яго на тэлеэкранах – паказалі толькі аднойчы, калі ў народзе пайшло хваляваньне: дзе ён, трыумфатар? Паказалі, але дасьведчаныя адразу ўбачылі, што гэта архіўныя кадры. І папаўзьлі чуткі, што ён ад стрэсу захварэў, што ня можа выйсьці з трансу… Ня дзіва. І я пакрыўдзілася б: столькі робіш для гэтага народу, начэй ня сьпіш, а ён, няўдзячны…”

У чаканьні суда – а як жа без яго: дэмакратыя, блін! – прайшоў наступны дзень, а 27 зранку іх вы­гналі з камеры, якую яны пасьпелі ўжо ласкава назваць “хатай”, потым, аказалася, зусім, як са­праўдныя “зэчкі”. Ізноў гвалт і крык, іначай, пэўна, гэтыя малойцы ня могуць: “Тварам да сьцяны! Рукі за галаву! Не перагаворвацца!” А потым – аўтобус. Калі выязджалі з Акрэсьціна, пабачылі, колькі там сабралася людзей – родных, блізкіх, сяброў – сотні… Іх сустракалі крыкамі “Сва-бо-ду! Сва-бо-ду!”, ад якіх сьлёзы наварочваліся на вочы. Потым кароткая дарога – хвілінаў дзесяць – да Маскоўскага суда, у двор. Затым доўгае чаканьне ў “стакане” метр на два, куды запіхнулі іх чатырох. Прысесьці няма як – цэментаваны парожак ёсьць, але на ім толькі за­студзішся. Пяць гадзінаў, пяць невыносных гадзі­наў чакала Марыйка свайго выкліку на суд у гэтым “стакане”. Ногі сталі драўлянымі… Спачатку былі яшчэ нейкія думкі, хваляваньне і нібыта страх перад невядомым, а потым засталося толькі адно – ня думка, а пачуцьцё: хутчэй бы…

Нарэшце, яе выклікалі. Павялі па калідорах, у якіх сядзелі, стаялі, хадзілі нейкія заклапочаныя людзі, у залу суда.

Суд быў кароткім. Пра неабходнасьць выклікаць адваката на­ват і не спыталі, а яна ня ведала, што мо­жа па­тра­ба­­­­ваць. Судзьдзя, жанчына амаль сярэд­ніх га­доў, спыта­ла: “На площади была?” “Была?” “Рас­каиваешся?” “У чым?..” “Лозунги, как тут на­пи­сано свидетелями в про­то­коле, выкрикивала?” “Як і ўсе…” “Десять суток арес­та…” – яна нават не назвала артыкул, па якім асудзіла Марыйку. Марыйка зірнула на яе стомленыя вочы: судзьдзя таксама была загнаная гэтым канвеерам ажно да абыякавасьці да таго, што адбываецца, і ня стала ўдакладняць: дзесяць дык дзесяць.

Потым выявілася, што, з некаторымі падрабяз­насьцямі, так было ва ўсіх асуджаных. Калі былі ад­вакаты, то толькі фармальна, бо было заданьне зьверху – прысуд усім аднолькавы: калі прызнаваў віну арыштаваны – ад пяці да васьмі сутак, калі не прызнаваў – ад дзесяці да пятнаццаці.

На калідоры, пакуль міліцыянт зачыняў дзьверы, да Марыйкі кінулася дзяўчына: “Я праваабаронца, з “Вясны”, хто вы, адкуль, што перадаць родным? Скажыце нумар – патэлефаную ім”. Потым: “Коль­­кі сутак? За плошчу?” – Марыйка пасьпела кіўнуць галавой і паказаць пальцы рук: “дзесяць…”, бо мілі­цыянт грубавата штурхануў яе ў плечы і павёў назад у “стакан”. І яшчэ некалькі гадзінаў у цеснаце...

Большасьць дзяўчат і жанчын пасьля судоў па­везьлі ў Жодзіна і ў ізалятар на Старабарысаўскі тракт. А Марыйка вярнулася зноў на Акрэсьціна. У іншую камеру, да іншых дзяўчат. Як аказалася потым – ёй пашанцавала, бо ўмовы ўтрыманьня вязьняў на Старабарысаўскім тракце былі яшчэ больш жахлівыя, хаця здавалася – куды ўжо горш…

З “Дзёньніка” Марыі Б.

“Колькі ўсё ж файных дзяўчатак сюды патра­піла. Столькі цудоўных сяброў я, відаць, не знай­шла б і за ўсё сваё жыцьцё. Ёсьць, канечне, і выпадковыя вязьні. Дзьвюх дзяўчатак-студэнтак узялі каля ГУМа – яны прыйшлі туды нешта купіць, але ў сумках у іх была ежа – бутэрброды. Іх арыштавалі на прыпынку, і яны не змаглі нічога даказаць. Але большасьць – сьвядома былі на плош­чы, і большасьць – беларускамоўныя. Таму мо­вай нашай “хаты” адразу стала беларуская. У асноўным тут студэнткі, але ёсьць і выкладчыкі. Дзьве старэйшыя жанчыны працуюць: адна ў му­зеі, другая ў незалежнай газеце. Апроч яе ўсе з працай сваёй, як і мы з вучобай, ужо “разьвіталіся”. Хоць цепліцца ўсё ж надзея, што вялікіх рэпрэсіяў супраць нас ня будзе...

Так, пашанцавала мне з дзяўчатамі ў камеры. Здавалася б, цесная прастора, задуха і холад, мес­цаў усім не хапае, курцы і не курцы – столькі прычынаў для канфліктаў, для скандалаў… Але нам удалося ня толькі паладзіць, але і правесьці гэты час вымушанага знаходжаньня разам з максімальнай карысьцю для сябе. Ды так, што я не адмовілася б з гэтымі дзяўчатамі пабыць разам яшчэ некалькі дзён. Якія файныя яны сураз­моўцы, колькі цікавага ведаюць… Як прыемна нават спрачацца з імі. Не, такое, відаць, ніколі не паўторыцца… І ніколі не забудзецца.

Адно кепска: знаходжаньне ў халоднай камеры пачало ўжо адбівацца на нас. Усе мы кашляем – падобна гэта ня проста на прастуду, а на бранхіт – хранічны бранхіт… Ня дзіва, што сухоты, кажуць, самая распаўсюджаная хвароба сярод беларускіх зэ­каў. Мы пабылі тут некалькі дзён, дзякуй Богу, без хворых ад пачатку, без інфіцыяваных, і тое ўжо кірхаем… Лечымся самі, перададзенымі лекамі. У тутэйшай медыцыны нічога не дапросішся… Можа, варта было б і больш адказна ставіцца да свайго здароўя, але ўсіх нас цешыць адная думка: хутка мы адсюль выйдзем, тады і будзем лячыцца…”

Цяпер іх у камеры было дванаццаць на восем "кой­­камесцаў" на ўзвышэньні-нарах, якія тэатралка назвала "сцэнай". Такая ж са­мая прыбіральня без дзьвярэй, насупраць ложкаў, адгароджаная ад стала цаглянай паўсьцяною. Толькі дзьве дзяўчыны з Маладога Фрон­ту і адна з “Зубра” ўжо мелі затрыманьні. Але і ў іх досьведу сядзеньня ў камерах не было, бо іх арыштоўвалі на ноч, а ранкам з пастарунку адпускалі. Сярод дзяўчат было некалькі веруючых – і сур’ёзна. Дарэчы, якраз маладых вернікаў на плошчы было ня­мала, і амаль усе беларускамоўныя і патрыятычна настроеныя – гэта Марыйка яшчэ там заўважыла.

Калі пасьля судоў усталявалася нейкая пэўнасьць – дваім далі па пяць сутак, чацьвёра з якіх яны ўжо адсядзелі ды рыхтаваліся выходзіць на волю, сямі па дзесяць і тром па пятнаццаць – трэба было неяк наладжваць сваё жыцьцё, быт, так бы мовіць. Як ні дзіўна, гэта далося найлягчэй.

Старэйшыя склалі распарадак дзяжурстваў, жар­там разьмеркавалі абавязкі: журналістка – адказ­ная за інфармаванасьць “хаты”, тэатралка – за “мас­тацкую самадзейнасьць”, менавіта яна лепш за ўсіх сьпявала, асабліва энэрэмаўскі “Паветраны шар”, адна з дзяўчын стала адказнай за фізпадрыхтоўку, другая за харчаваньне... Марыйцы дасталася “функ­цыя кант­ролю за выкананьнем” усяго ўсімі, і галоўнае – рас­парадку, а гэта значыць найперш – графіку дзя­журстваў па камеры. По­тым жартам яны сталі сябе на­зываць міністрамі “хаты”: інфармацыі, эканомікі, культуры, спорту…

Вечарам, калі “запрацавала” турэмнае радыё, Ма­рыйка з радасьцю даведалася, што Алесь таксама тут, на Акрэсьціна, і яму таксама далі дзесяць сутак. Значыць, выйдзем разам – шчасьліва падумала Ма­рыйка.

З “Дзёньніка” Марыі Б.

“Ён так блізка… Чаму я так шмат думаю пра яго? Я заўважыла: ён моцна зьмяніўся. Стаў больш жорсткім да сябе… З размовы нашай вы­ні­кала, што за той час, як мы ня бачыліся, ён шмат перажыў, перадумаў. Стаў займацца са­маадукацыяй, вяр­нуўся ва ўніверсітэт (цяпер, мусіць, зноў – бывай, вучоба…). Я ня ведаю, як складуцца нашыя адносіны далей. Але я хацела б быць побач з ім. Толькі вы­біраць, напэўна, будзе ён...

Што гэта я так? За сваё каханьне трэба зма­­гацца. А я ўжо здалася… Ці, можа, гэта ўпэў­ненасьць у тым, што ён ужо мой? Упэўне­насьць пасьля тых дзён на плошчы, упэўненасьць ад таго, як ён абрадаваўся, убачыўшы мяне, упэўненасьць ад таго, што ён, казаў, шукаў мяне і думаў пра мяне…

Згадваю, як нас арыштоўвалі на плошчы. І не магу не сказаць: многія з нашых хлопцаў, можа, упершыню паводзілі сябе гэтак мужна і абаранялі не саміх сябе, а дзяўчат, жанчын. Рызыкавалі сваім здароўем. І ён, Алесь, таксама… Тут адна дзяўчы­на казала, што яе сяброўку маці выправіла на плошчу са словамі: “Ідзі на плошчу, каб там сабе нармальнага хлопца знайсьці”. І сапраўды, самыя лепшыя бела­рускія хлопцы былі ў тыя дні на плошчы. І сярод іх – мой, так, мой Алесь…”

Кармілі кепска. І два разы на суткі: раніцай і ўвеча­ры – хоць па законе трэба тры. Як мінімум: сьняданак, абед, вячэра. Казалі, што кухары не спраў­­ляюцца, бо дужа шмат арыштаваных. Новых ку­хараў браць – навошта: вы тут госьці, праз дзе­сяць дзён ізалятар зноў увойдзе ў сваё звычайнае жыцьцё… З таго, што давалі, без сумненьня есьці мож­на было толькі хлеб. А давалі яго чацьвярцінку дзевяцісотграмовай буханкі на суткі і 75 грамаў ба­тона раніцай. Мякіш хлеба ішоў і на выраб розных патрэбных рэчаў – шашак, шахматаў, папяльнічак... Абрыдла тушаная квашаная капуста, якую тут назы­валі “бігас” – смурод, які ў рот браць нельга было. Толькі адзін раз далі прыстойны гарохавы суп. Усё астатняе есьці было немажліва і яны фактычна га­ладалі, пакуль не пайшлі перадачы з волі.

Калі прыйшла першая перадача, дзяўчынка, якая яе атрымала, заплакала… А потым іх “хату” закідалі харчамі і рознымі патрэбнымі і непатрэбнымі ў турме рэчамі. І ня толькі родныя і сябры, але і незнаёмыя – праваабаронцы.

Адно турбавала: з перадач зьнікалі кнігі. Дзейні­чала своасаблівая цэнзура ці міліцыянты проста самае цікавае забіралі сабе? Пэўна, і першае, і другое. Але часьцей другое, бо як тады расцаніць тое, што прахо­дзілі “крамольныя” беларускамоўныя гістарычныя кнігі Караткевіча ці Арлова, а зьнікалі – “ізымаліся” – кнігі Даўлатава ці Стывена Кінга? З газетаў пры­ходзілі ўсе. Нават “Наша Ніва” з ар­тыкуламі пра плошчу і выбары, з успамінамі “каліноўцаў”, а слова гэтае ўсё часьцей пачало ўжывацца адносна жыхароў намётавага мястэчка, і нават паведамленьнямі ад тых, хто сядзеў у турмах…

Так, жыцьцё паступова наладжвалася, неафіты вучыліся вязьнеўскім “прамудрасьцям”. Навучыліся весьці перагаворы праз вентыляцыю. Адзін раз Ма­рый­цы ўдалося нават паразмаўляць з Алесем, які быў у недалёкай камеры. Але яны абмежаваліся толь­кі кароткімі фразамі, кшталту: “Як ты?” “Трымайся!”, “Убачымся па выхадзе…”, бо было няёмка казаць, хоць і варта дзеля падтрымкі – тут так бы гэта зразумелі – самае простае: “Я цябе кахаю…”, бо слухала гэ­тыя пе­рамовы адразу некалькі камераў, поўных не­знаё­мых людзей. І ня толькі незнаёмых. Марыйка даведалася, што сярод затрыманых шмат тых, каго яна ведала з радыё, газетаў, вулічных акцыяў, шмат зна­камітасьцяў, якімі магла б ганарыцца любая краі­на: Мазынскі, Дынь­ка, Лябедзька, Янукевіч, Шэін… Рэжысёр, вы­давец “Нашай Нівы”, палітыкі…

З “Дзёньніка” Марыі Б.

“Колькі вяровачцы ні віцца… Да пары жбан ваду носіць… Мы з братам ведалі гэтыя прымаўкі, бо быў час, калі захапляліся імі і самі шукалі ва­­рыянты-эквіваленты перакладаў вядомых вы­слоўяў з расейскай мовы на беларускую. Так, урэшце рэшт, праз некалькі гадоў “захапленьня” “графіці” нас злавілі міліцыянты, калі брат пісаў на школе “Жыве Беларусь!”. Я ўцякла, але і мяне вылічылі і назаўтра выклікалі ў пастарунак. А вылічылі як? Не паверыце. Узялі запісы перамоваў брата па мабільным тэлефоне. І са мной у той вечар. Дзіва дзіўнае, падумала я, якая ім справа да размоваў нейкіх дзяцей... Але ж бач ты: адсочвалі, запісвалі. Вось і ня вер у татальны кантроль, у дыктатуру… Вось і падумай “іначай”, а лепш скажы па тэлефоне “крамолу” пра "ўсенароднаабранага" ці ягоных на­бліжаных – адразу патрапіш пад “карандаш”.

Мяне тады адпусьцілі. Пашкадавалі, мусіць. А мо не хацелі разгалошваць на судзе, адкуль у іх зьвесткі пра маю “дзейнасьць”. Ці проста думалі пазьней узяць на “кручок”. А брату, за сапсаваныя сьцены, сьвяціла да двух гадоў зьняволеньня і буйны штраф. І ён рвануў у Чэхію…”

Гутарак было шмат – што яшчэ рабіць у замкнутай прасторы… Але толькі аднойчы ў іх у камеры ўзьнікла спрэчка – калі загаварылі пра каханьне і, зразумела, у гэтай сувязі – пра мужчынаў. Яна і запомнілася Марыйцы найбольш.

Алена, выкладчыца універсітэту, як старэйшая і ўжо разьведзеная, сказала катэгарычна:

“Ня веру я мужчынам, для іх здрадзіць, схлусіць – як шклянку вады выпіць…”, – мела на ўвазе яна, пэўна, свайго былога мужа, а ў прыклад прывяла чамусьці іншага мужчыну, які пераехаў у Менск і завёў сабе каханку, дзяцей, а сваю жонку пакінуў у вёсцы, дзе да таго працаваў. Пры гэтым кожная ў камеры падумала найперш адразу пра свайго каханага ці знаёмага… Маладзенькія дзяўчаты прамаўчалі, а Тацяна, яшчэ адна маці-адзіночка, якая сама выхоўвае сына, раптам не пагадзілася з ёю:

“Ай, не люблю я такія размовы… У гэтым сэньсе – здрады і хлусьні – няма падзелу на мужчынаў і жанчын. Усе “добрыя” – усе аднолькавыя… Я больш скажу: усё адмоўнае, што ёсьць у мужчынах, ад нас, ад жанчын… Ну-ну, не нярвуйцеся, тлумачу: што я магу даць свайму Андрэйку, каго можа выхаваць маці-адзіночка?.. Сыну трынаццаць, яму трэба баць­­ка, моцная рука. Прыклад трэба. А што можам даць мы? А ў школах хто працуе – адны жанчыны… Вось і вырастаюць з нашых хлопчыкаў найчасьцей інфантыльныя ныцікі ды размазьні… Мяк­кія і тру­сь­­­лівыя і разам з тым да жанчын жорсткія… Бо ма­­ці, саступаючы ім, іхнім капрызам, самі вучаць іх гэтаму. І мужчынамі яны пачынаюць рабіцца, толь­кі патрапіўшы ў мужчынскі калектыў – у армію на­прыклад, ці праз гады…”

У гэтым нешта ёсьць, падумала Марыйка, згадаў­­­шы, што і Алеся выхоўвала адна маці. Цікавае мер­­кавань­не, цікавае… А Алена запярэчыла:

“Ну дык таму і выхоўваем дзяцей адны, што ім, мужчынам, так лёгка, бяз сораму і думак пра ма­раль, пра будучыню дзяцей, кінуць нас... А то цяпер яшчэ прыйшла мода з Захаду на грамадзянскія шлю­бы – увогуле для мужчынаў лафа, ці не яны гэ­та прыдумалі: паматросіў і канцы ў ваду – да ін­шай пайшоў: бач, не сыйшліся характарамі… Так што рыхтуйцеся дзяў­чаткі…” – зьвярнулася да ма­ладзейшых.

“А як жа каханьне? – саромеючыся прашаптала Маша, – яго што – зусім няма цяпер?”

“Забудзься… Кніжак начыталася. Вось і я такой не­калі была. А ён… ды што тут казаць…” – махнула ру­кой Алена.

“Ну, ня трэба ўсіх на адзін капыл раўняць. Калі б толькі так было, то род чалавечы даўно ўжо б зьвёў­ся… Паглядзі, колькі файных хлопцаў на плошчы бы­ло – мужчыны. Мужчыны з вялікай літары ўсе…”

Калі дагэтуль Марыйка сумнявалася, чый бок узяць, то тут пераканалася: Тацяна мае рацыю… А мо­жа, ёй проста хацелася так думаць, падманваць сябе, пакуль яе не падмануць…

Увогуле ж, у камеры было весела. І Марыйка з задавальненьнем назірала, як разгадваюць крыжаван­кі Маша і Даша, што пасябравалі тут, як гуляюць у шахматы, зробленыя з хлебнага мякішу, Алена са Сьветай. І ўсьміхалася, гледзячы, як Алена махлюе, прычым так, каб бачылі гэта ўсе, апроч Сьветы – іначай, што за інтарэс махляваць. І сьмяялася, калі Сьвета ў чарговы раз абуралася: “Зноў прайграю… Блін, а дзе ж мой конь? Ён жа тут вось стаяў”. “Ты яго зяўнула”, – адказвала Алена.

З “Дзёньніка” Марыі Б.

“З дзяцінства не люблю няшчырасьць і хлусьню. І яшчэ – несправядлівасьць. Брат, як старэйшы, ча­сам, падманваў мяне – па-добраму, ня злосна. Але як я абуралася, калі ягоная хлусьня выяўлялася… І ў шко­ле мне цяжка вучыцца было з-за такога характару, і ва універсітэце... А мама кажа ўвогуле: як ты жыць далей будзеш, дурніца? Зразумей і зьмірыся. Хітрэй будзь... А я не магу. І, між іншым, рыса гэтая ў мяне якраз ад мамы. Тая ўсё справядлівасьці хацела дабіцца. Пры камуністах гэта было не лягчэй, чым сёньня. Можа, ад яе, ад мамы, у мяне і нелюбоў да ўсяго пракамуністычнага, што пестуецца ў нашай краіне цяпер, пачынаючы ад чырвона-зялёнага сьця­га і герба з каласкамі, да помнікаў Леніну, Дзяр­жынскаму, параскіданых па гарадах, да назваў вуліцаў… Мама мая з Заходняй Беларусі, яна ста­лела, калі яшчэ сьвежымі былі размовы ў сям’і пра ненавісную калектывізацыю і раскулачваньне, што прыйшлі з “другімі Саветамі”. Словы “хто быў нічым, той стаў усім” з пралетарскага гімну, які так любілі сьпяваць на розных мерапрыемствах, выклікалі ў яе асаблівую няпрыязь...

Мама, я так шмат узяла ў цябе. Таму і не зьдзіў­ляйся, што я цяпер тут, на Акрэсьціна…”.

Раніцай, у шэсьць гадзінаў, іх будзіў гімн, знаёмы з савецкіх часоў: “Мы беларусы, з братняю Русьсю…” Хочаш-няхочаш, а словы гэтыя самі ўсплывалі ў па­­мяці і “напяваліся”… Гімн гэты і да таго ня дужа лю­біла Марыйка, а тут абрыд ён, як горкая рэдзька. Не заў­важыць яго, пераспаць, было немагчыма: ад першых гукаў усе варочаліся на нарах, бурчэлі пракляцьці, а потым драмалі пад навіны да праверкі, на якой трэба было дзяжурнаму адказаць, колькі чалавек у камеры і назвацца паіменна.

Пасьля сьняданку пачыналі размовы. Пра ўсё, без абмежаваньняў. Але самыя цікавыя для Марыйкі, безумоўна, былі пра гісторыю Беларусі – даўнюю і нядаўнюю. Яна не лічыла, што зусім нічога ня ве­дала, але тут пераканалася, што шмат пра што вар­та было б і “паўтарыць”. Да таго ж, аказалася, што васямнаццацігадовыя дзяўчаткі абсалютна ні­чо­га ня ведаюць пра падзеі навейшай беларускай гісторыі. Пра 1991 год, пра 1994, 1995 і 1996-ы. Для іх гэта былі абсалютна цёмныя даты. А калі выкладчыца ўніверсітэту згадала пра Прагу 1968 году і параўнала, хай і не зусім карэктна, ня самі пражскія падзеі, а тых, хто выйшаў у Маскве пратэставаць супраць уводу савецкіх войскаў у Чэхаславакію, з “каліноўцамі”, тут ужо і Марыйка сказала: “Стоп: вось з гэтага моманту – падрабязьней”…

І пачалося ў камеры тое, для чаго і патрэбныя тур­мы маладым “рэвалюцыянерам” – адукацыя і самаадукацыя. Зноў жа са згадкай пра досьвед баль­шавікоў і Леніна – куды ўжо дзенешся ад гэ­та­га… Таму і стаў хохмай нумар адзін у камеры анекдот, вычытаны ў нейкай газетцы: “Ленін павінен застацца ў Маўзалеі як напамін рэктарам, што нельга студэн­таў выключаць з універсітэтаў за палітыку”.

Адзінай “дзяржаўнай” мовай у іхняй “хаце”-краіне – усталявалася беларуская. Нават тыя, хто дагэтуль ніколі слова ня вымавіў на роднай мове, саромеўся ці ня мог пераадолець бар’ер, пачалі, хай і з добрым адсоткам “трасянкі”. Большасьць “на мове” – яшчэ на плошчы загаварылі.

Што было для душы ў іх камеры? Сьпевы. І, вя­дома, “Магутны Божа” гучаў штовечар перад сном. Як гімн гімнаў. Спачатку сьпявала толькі іхняя ка­мера, а потым сталі падхопліваць і іншыя. Чыталі ўголас перададзеныя кнігі, аднак пад цьмяным сьвятлом вочы хутка пачыналі сьлязіцца, хоць і чыталі па чарзе. Тады сталі пераказваць прачытанае раней…

…Так ішлі дні за днямі. І вось ужо заўтра, так, заўт­ра – на волю. Іх выпусьцяць, вядома ж, ноччу, у тры гадзіны. Фармальна выканаюць закон: акурат у тры гадзіны ночы споўніцца роўна дзесяць сутак з часу арышту. Так, толькі фармальна… Бо прычына начных вызваленьняў была простай: ноччу будзе меншы роз­галас і ня так шмат людзей прыйдзе сустракаць вязь­няў. А Марыйка ведала, што “каліноўцаў” з квет­камі і шампанскім па выхадзе сустракаюць дзясяткі людзей. Але, што ёй тыя дзясяткі, галоўнае – яна, нарэшце, убачыць Алеся, якога таксама павінны вы­пусьціць у гэты ж час. І маму. Яна мо ўпершыню ў жыцьці засумавала па маме...

З “Дзёньніка” Марыі Б.

“Адсюль зусім па-іншаму бачыцца жыцьцё на волі. Бо тут ёсьць час проста спыніцца, агледзецца і падумаць: а як я жыла? Ці разумна траціла свой жыцьцёвы час, якога, калі падумаць, то і зусім няшмат дадзена чалавеку. Ага, зноў савецкае згад­ваецца: “жизнь дается человеку один раз, и прожить её нужно так, чтобы не было мучительно больно за бесцельно прожитые годы…” Во ўбілі ў мазгі! Нават мне, якая толькі акцябронкам і пасьпела пабыць. Зрэшты, калі адкінуць ідэалогію, што чаплялі на гэтыя радкі, то вельмі правільнае выслоўе. У нечым нават хрысьціянскае. Розьніца толькі ў мэтах, сродках і сэньсе, які ўкладваўся ў гэтыя словы. Бо з гэтым дэвізам на вуснах “карчагінцы” разбуралі і храмы…

Большасьць, думаю, тут упершыню задумалася: а што далей? Ну вось, пасядзелі мы на плошчы, пазмагаліся з ветракамі і што? Што апроч не­прыем­насьцяў у персьпектыве гэта нам дало? І як вяртацца цяпер у тое самае жыцьцё, ісьці на працу, на вучобу, як ні ў чым не бывала… Суст­ракацца вачыма з тымі, хто ўвесь гэты час, мо­­жа, і асуджаў нас, а наслухаўшыся баек пра “шпрыцы”, порначасопісы”, можа, і ўзьненавідзеў... Ці наадварот, усяляк падтрымліваў і радаваўся, але быў расчараваны тым, як нягегла і няўцямна гэта ўсё скончылася…

Што казаць пра тых, хто застаўся ў сваіх кватэрах. Гэта іх справа. А вось мы адсюль вый­дзем зусім іншымі людзьмі. Страх за сябе, за сваю будучыню мы пакінулі там, на плошчы. Нас было мала – тых, хто сьвядома ішоў на барацьбу з рэжымам, цяпер стане нашмат больш. І мы пе­раможам. Мы, вядома, пераможам урэшце рэшт. Мэта ў нас адная: незалежная багатая еўрапей­ская Беларусь. І ніхто ня выступіць супраць гэтай мэты, нават тыя мянты і гэбэшнікі, якія хапалі нас на плошчы, якія трымалі нас у турмах. Ім таксама абрыд гэты лад, гэтая невядомасьць і залежнасьць не ад логікі, а ад капрызаў аднаго чалавека. І яны таксама жадаюць пераменаў. Але яны баяцца нас. Дарэмна. І трэба, каб яны паверылі, што дарэмна. І сталі поплеч... І ня толькі яны, а тысячы тысячаў, што сумняваюцца ў сваіх сілах і мажлівасьцях, што трапілі ў палон запалохваньня і страху. Няма ў нас свайго Яна Паўла ІІ, які сказаў бы: “Ня бойцеся!” і яму паверылі б. Але думку гэтую, гэты дэвіз трэба данесьці да ўсіх. А яшчэ думку пра тое, што мы павінны і можам жыць іначай – бяз страху і заможна: бяз страху за сябе, сваіх блізкіх, свой дом, сваю працу, свой бізнэс, сваю Радзіму... І тады мы пераможам… Клянуся, не пашкадую сілаў дзеля перамогі і пранясу гэтыя ідэі праз усё маё астатняе жыцьцё. І, думаю, Алесь будзе побач са мною. А можа, і паперадзе мяне… Жыве Беларусь!”.

Як хутка тое, што было з намі, робіцца гісторыяй… Дзевяць дзён таму была Плошча, і вось яна ўжо ў мінулым. І згадвацца будзе, з гадамі, у кнігах, у пад­ручніках. Дзе адным радком, а дзе шырока… Ні адна “элегантная” перамога не застанецца ў гісторыі, а Плошча – застанецца. І хлопцы, і дзяўчаты на­шыя застануцца... Бо ўсе яны, усе дзяўчаты з гэтай камеры: і Таня, і Маша, і Сьвятлана, і Алена, і Да­ша… і ўсе-ўсе, хто ў тыя дні і ночы быў на плошчы, паводле ўсіх канонаў – героі. Так, Героі! Бо змаглі пераадолець страх, паўсталі супраць абыякавасьці і несправядлівасьці, супраць хлусьні і падману, на­рэшце, супраць дзяржаўнае машыны… І ўсёроўна, што гэта за машына і хто ёю кіруе, важны сам факт паўстаньня на хай і бесьперсьпектыўную барацьбу… Пайсьці насуперак плыні, рызыкуючы сваім здароўем і кар’ерай, стаяць за справядлівасьць і законнасьць, здольны ня кожны, а толькі самыя моцныя духам… І нашчадкі зразумеюць подзьвіг тых, хто выйшаў на Плошчу, і годна ацэняць яго…

Марыйка мройліва ўсьміхнулася, згадваючы бліз­­­кае мінулае, але і сон паступова браў сваё… Яна і не заўважыла, як зноў апынулася на менскай вуліцы. Было лета. Ясны сонечны дзень – прыгожы і сьпеўны. Яна стаяла на ходніку, які сам рухаўся ўздоўж пра­сьпекту – прасьпекту Незалежнасьці, пазнала яна. “Вуліца Янкі Купалы”, – сказаў ці аб’явіў нехта побач. Марыйка азірнулася – гэта робат-гід стаяў з краю платформы і, як прыпынкі, называў мясьціны, уздоўж якіх цёк ходнік. Так, гэта вуліца Янкі Купалы, вунь і сквер з помнікам песьняру, адна з любімейшых яе мясьцінаў на беразе Сьвіслачы, далей там, нябачны за дрэвамі, дом-музей Янкі Купалы, яшчэ далей – Оперны тэатр і помнік Багдановічу… “Пляц Кастуся Каліноўскага” – паведаміў робат-гід. Так, яны пра­плывалі паўз тую самую плошчу… “Бабуля, а каму гэта помнік такі прыгожы стаіць?” – спытаўся дзіцячы галасок. Ці не ў яе, Марыйкі, спытаўся? “Гэта помнік барацьбітам за Незалежнасьць Беларусі”, – адказаў робат. Марыйка зрабіла крок і сыйшла з ходніку, які павёз людзей на сабе далей. Глыбока ўдыхнула пах кветак, якія расьлі па ўсёй плошчы, як на лузе, і па зялёнай траве-мураве накіравалася да прыгажэннага помніка пасярод…