Радкі і жыццё

ВАРЛЕН БЕЧЫК

РАДКІ І ЖЫЦЦЁ

1966

8.5.

Па небе плывуць воблакі. Я тут нерухомы. Ты ужо далёка адплыла ад майго неба?

У мяне сіняя форма адзення і мяне не брыюць. Я доўга не пабачу цябе.

Дождж і рыдлёўкі ўзрыхляюць вясеннюю зямлю. Ты ўзрыхліла маю душу, быццам кінула ў ваду камень цераз плячо не гледзячы — вада разышлася кругамі.

Цяпер мяне наведваюць сумныя думкі і сябры. Хочацца свежага паветра, цёплай зямлі пад босыя ногі, купацца, бегаць, круціць гантэлі і быць з табой.

Памыты, без гадзінніка і аўтаручкі, я ўсё ж яшчэ ішоў, як не ў палату. Зашчоўкнуліся дзверы, і паласатыя постаці акружылі мяне.

— Цябе завуць не Ігар?

— Варлен.

— Яго завуць Варлен.

Прывялі ў палату. Я маўчу другі дзень. Праз вокны відаць глухія куткі жыцця. Каля рэчкі мілавалася ашалеўшая парачка, а хворыя давалі свой каментарый.

3 дня ў дзень упарта стаіць цудоўная пагода. Раніцою з форткі на мяне б’е адбітак сонца. Я гляджу на фанары ў палаце — у іх таксама неба разліцеена кратамі акна. У думках пачынаю хістаць ліхтары. Зялёная паласа раздзяляе фарбы палаты. Паласа высока. Я ж апусціўся значна ніжэй жыццёвай лініі.

Добрая С.! Прашу Вас хаця б зменшыць дозу дабра, інакш яно пераўтвараецца мне ў зло.

Ваша добрая ўвага наскрозь высвечвае маю душу, і мне становіцца страшна ад неадпаведнасці маіх душэўных якасцей высокай мерцы Вашай агульнай высакароднасці.

Удзячнасць Вам змешваецца з тугой — тугой ад май­го мінулага, у каторым я набыў куды менш розуму, дабраты, вартасці, чэсці, сумлення, чым усе вы, як мне падалося, прыпісваеце мне ад свайго ўласнага душэўнага багацця.

Мне здаецца; я жыву на працэнты добрай памяці Ігара — на мяне пераносяць частку яго абаяльнасці. Такім чынам і ў маім нездароўі вызначаецца нейкая пераклічка з няшчасцем Ігарка...

11. 5.

Прывітанне рэспубліцы, на сцягу якой мапісана «ЛіМ»! Ці скора самакіраванне заменіцца дыктатурай?

Я ў сваім неапалітанскім каралеўстве сам сабе галава. Пакуль што не прыняў каралеўскіх паўнамоцтваў. Як прыму — перадайце ласкаваму Ст. П-чу — дазволю яму сядзець у маёй прысутнасці.

Тут ніхто нікому амаль не зайздросціць. Арганізаванай грамадскасці няма. Апазіцыя мае пэўную свабоду (пабіліся тапкамі: стары з маладым хлапцом: «Мне 53 гады, а ён мяне называе Махном...».

Неапалітанская экзотыка: ёсць і маўр, і балюча глядзець на яго, калі ён пачынае маліцца багам сваёй далёкай радзімы.

Ахвотна і лоўка рыфмуюць «Манька-манка». Я таксама вучуся складваць словы: палаты-халаты, Генадзь- гнаць.

Народ тут бывалы, не раз наведвалі буйнае каралеўства «Навінкі». Я яшчэ юнга. Гэта мой першы экватар.

Я ўжо зразумеў, чаму імкліва ходзяць тыгры ў клетцы. Прывітанне А. I. — мудрацу з Анатоліі.

7.6

Вершы сняцца ўжо другую ноч. Першы раз снілася: мае ўдалыя вершы набраны, але ў гранках начыста перароблены. Нават у сне ў мне гаворыць крытык: я лаўлю недахопы.

Мама прыносіла мне пачытаць лісток з сшытка сына нашых суседзяў Сярожы Г. (10 гадоў). Перапісаў сюды: лісток мама забрала: «Няхай маці неўзаметку пакладзе яго туды, дзе ўзяла, а то хлопчык не стане больш нічога пісаць». Баюся, што і паклаўшы лісток, маці С. не вытрымае, пачне гаворку з хлопцам, і стыхійна пачаты ім Дзённік закончыцца гэтай, першай і апошняй старонкай.

«Я учусь в Музыкальной школе. Учиться интересно, особенно по баяну, по сольфеджио очень скучно, но пре­подаватель по сольфеджио молодой и веселый. В общеобразовательной школе я учусь не очень плохо, но быва­ют тройки. По белорусскому языку обычно тройки, бы­вают даже и двойки, но двоек у меня немного, всего только две.

Я думаю, почему я так стараюсь и все равно все плохо. Сколько ни старайся — все равно все плохо. Сяду играть на баяне, а папка не знает, правильно или неправильно я играю, и ругается. А сегодня папа сказал мне, чтобы я пришел помогать складывать дрова, а мам­ка сказала, чтобы я надел новые штаны. Ну, мы, в общем, поспорили с ней. Но это все мелочи. Мне учитель в музыкальной школе сказал, что если я сдам экзамены за первый класс на пять, то получу путевку в Ленинград, но и все другие, кто сдаст экзамены на пять, по­едут. Но папка, как узнает, то будет заставлять играть. Меня всегда ругают за то, что я потею, но я ведь не виноват, что с меня идет пот. Я играю, как все дети, но с меня все равно идет пот. Папа меня подстриг под Котовского, а мама была недовольна. А мне что: мне никто за это ничего не сделает, не убьет и не повесит, хоть бы папа с мамой не спорил. — В музыкальной школе пре­подаватель сказал, что в Ленинград могут поехать Пунтус и я».

16. X.

Былі Толя Псікаў і Света Марозава. Дзень спатканняў. Аслабла вераснёўскае сонца — частку яго паглынулі плады і загарэлыя людзі.

3 кніжкі В-га я ўзяў вельмі многа радкоў і вершаў для сябе. Для складанай работы думкі і душы так мала даюць прапагандысцкія стандарты.

«Ночь-то темна, лошадь-то черна: еду, еду да пощу­паю, тут ли она».

1967

7. II.

Я — у Маскве. Маскоўскае неба шэрае, —8°. Хачу пад ім прабыць як паболей. Урэшце з мяне хопіць адной толькі высокай столі Ленінскай бібліятэкі. Я ў бібліятэцы без места. Чытай, дзе хочаш. Капаюся ў бібліяграфіі...

Пісаць і друкаваць трэба болей, а страчаны каштоўны-каштоўны час...

20. II.

Сонца ўсё больш асляпляюча вісіць над зямлёй.

Кнігі і часопісы ўзмацняюць прагу работы. Але толькі тады, калі пачынаеш.. пісаць, — пачынаеш па- сапраўднаму думаць.

Мне здаецца, я начынены стылем, а трэба насыціцца глыбінёй.

Усё чытанне, усе роздумы — гэта трэніроўка; сапраўдны спорт вянчаецца спаборніцтвам.

Учора я быў у Васілёнка Сяргея Іванавіча — ёсдь такі цікавы чалавек на зямлі. ён вазіўся са мною многа, ахвотна, настойліва. Можа быць, мая пачцівасць выклікала ў яго жаданне нацэліць мяне на сваю трактоўку тэмы. Толькі тут нічога не выйдзе: наша нязгода ў кожнай думцы, у кожнай фразе...

Але ж — дзякуй чалавеку. Ен надпісаў мне свой «Словарь атеиста», чытаў мне Аношку (цікава, але непераканаўча) і Маркса (усё вядомае, але напамін дарэчы).

У яго — большая культура працы над кніжкай, даволі шырокія інтарэсы, але спрашчэнне. I — як гэта ў людзей заўсёды выразней праступае ў размове з малодшымі — думка, што ісціна належыць толькі яму, ім адкрыта, яму адкрыта.

Калі многа формы і мала зместу, слабее і форма; на яе мускулы мала нагрузкі.

21. II.

Прыгажосць, «черт побери!», не абагуліш.

Жаночае хараство («миловидность», наш густ непатрабавальны) мы ўспрымаем лягчэй, чым хараство ў мастацтве (уласна, і тут павярхоўна), але прагнем яго неймаверна.

Лічыцца непрыстойным заглядвацца на жанчыну, прыгожую дзяўчыну. Дарэмна. Гэта ўзвышана, калі не сумяшчаецца з распуснай похаццю.

Жанчыны, дзяўчаты ўпрыгожваюць наша жыццё. Усе нашы эстэтычныя ўяўленні — ад формы і зместу жыцця, прыроды. Дзяўчына (прыгожая) — вянец мастацкай формы. Гэта — выключны мастацкі твор, бо незвычайны каталізатар нашай энергіі, нашага ўнутранага жыцця, бясспрэчны ўзбагаціцель нашага зместу.

У адносінах да дзяўчыны — найяскравейшы прыклад сілы імкнення да прыгожай формы.

Прыгажуня заўсёды ў цэнтры ўвагі.

Без дзяўчыны, жанчыны, яе ласкі, увагі мы жывём у шчымлівай адзіноце.

(Дарэчы, калі галоўнай — няма, увага ўсіх астатніх яшчэ больш трывожыць, нервуе адзіноту, мучыць нас, непакоіць.)

Тады, можа быць, для нас справа, літаратура — наша ўсеабдымная любоў і дарагая каханка. Мне ў ёй (неабавязкова) і па-за ёй (відаць, заўсёды) адзінота астаецца... Калі доўга баліць душа, пачнеш адчуваць боль сэрца. Нават і правяраць не трэба.

Мяне прарвала, я набухаю думкамі. Ахоплены прагай работы. Дзе знайсці сілы, каб адолець недамаганне...

В. Вярба не паўтараецца. Яе аглядка на мінулае азначана роздумам іншага ўзросту і вопыту, іншай настроенасцю на паэзію. Радкі пражытых дзесяцігоддзяў адгукаюцца ў нас, даюць жывую душу свайму часу.

Шмат разоў, калі хаджу, самі сабою складаліся вершы, нібыта незалежна ад мяне. Сёння ўпершыню ўдалося падчапіць пяром пару радкоў, мо таму, што я ў Маскве, на рускай мове. Не дужа змястоўныя, але няхай будуць.

Мне ни к чему поспешная работа

И суета корыстного расчета,

Но, кажется, и я от них устал.

Ігарок, пра цябе.

Увесь у пошуках, неспакойны, настойлівы і мэтаімкнёны, ён хацеў жыць па вялікаму рахунку і надоўга ўперад загадваў сваё жыццё.

Але здарылася так, што яго сучаснае і стала яго будучыняй...

23.ІІ.

Што лепей — нечым займацца ці нічога не рабіць?

Сёння ў сталовай вайсковыя п’юць віно, стынуць машыны на вуліцах, я — нічога не раблю, бо галава барахліць.

План: пастрыгчыся, памыцца, з’ездзіць на Нова-Дзявочыя могілкі і Барадзінскую панараму, адпрасавацца, адпачыць. Пісьмы...

«Вялікая» праграма сведчыць выразна аб узроўні майго сённяшняга інтэлекту..

Учора я — у складанай сітуацыі ў К-на. Той — у сварцы з жонкай. Я — між імі.

3 неадпраўленага пісьма:

«Гэтае пісямцо — яшчэ адзін усмешлівы і непатрэбны момант у мітуслівым нашым жыцці.

Я аддаў табе ініцыятыву развітання і пачаў яго, так сказаць, забываць.

«Раз уж я капрала палюбила, не размениваться же на вас»... Дай Бог, каб ты была шчаслівай і знайшла свайго капрала.

Я забываю цябе і ўспамінаю цябе. Успамінаю імгненні колішняга шэпту маёй душы. Я жыву новай, ужо маскоўскай мітуснёй і адзінотай».

3 пісьма Кудраўцу:

«У Ленінцы — чарга за ведамі.

Звычайна свежыя ўражанні адкрываюць перспектыву жыцця — тую, што часта губляецца за будзёншчынай. У Маскве думаць няма калі. Віруе натоўп на вуліцах і ў метро, штуршкамі перапыняе імгненні працы душы...

В-ку я ўдзячны і маральна абавязаны прыплюшчваць вочы, каб не вельмі бачыць яго мінусы.

Хоць пагода і добрая, а сонца вясновае, з мяне хапіла б высокай столі Ленінкі. Але благія ночы, пасля якіх я разбіты, не даюць разгону.

3 вялікіх, я ведаю, хіба што Хлебнікаў не жыў мітуснёй. Але ж яго геніяльная праца аказалася малапатрэбнай, асталася малазразумелай... У гэтым напрамкуі пацяклі мае думкі, на жаль, не насычаныя зместам, які варта было б пераказваць.

...Драўляная эстэтыка блукае па — ізмах, а пра ўздзеянне на йсіхіку і ўнутранае жыццё прыгажосці жаночага цела ні гу-гу.

...Няма асаблівай злосці на забойцаў Ігарка: калі прыгледзецца, у іх не было вырааных прыкмет індывідуальнага злачыннага крэтынізму; яны — звычайнае параджэнне жорсткасці дэмагагічнага часу, калі ўпарта славім гуманізм і поспехі, прыхоўваючы і замоўчваючы мінусовы цяжар. «Глаза туманит от печати, и закружит­ся голова, когда и кстати и некстати все те же прыгают слова...»

24. II.

Не бачыў маскоўскага салюта. Колькі думак, часу і бяссонніц патрачана на дру#іх, а ніхто, акрамя Толі Псікава, бадай, ніколі мяне не праводзіў.

М. Цветаева. «Поэт о критике» («День поэзии — 65»):

«Не вправе судить поэта тот, кто не читал каждой его строки.

Красивость — внешнее мерило, прекрасность — вну­треннее.

Судить о качественности, сущности, о всем, что не видимость вещи, может только в этой области живущий и работающий.

Чтите и любите мое, как свое. Тогда вы мне судьи.

Кто в критике не провидец — ремесленник.

С правом труда, но без права суда.

Критика большого поэта, в большей части, критика страсти: родства и чуждости.

...Опенка есть определение веши в мире, отношение — определение ее в собственном сердце».

Форма — спосаб зносін з навакольным светам, спосаб зносін з часам.

Форма накаплівае свае ўмоўнасці. Накаплівае, такім чынам, і змястоўнасць. Але бываюць і безгустоўныя ўмоўнасці. Няправільны выбар формы — не толькі памылка адзення. Памыляліся за чужы кошт.

Письмо Петрарки к Боккаччо, 28.IV, 1373. «Нет ниче­го легче пера, ничто не действует столь ободряюще.Другие удовольствия исчезают, оставляя после себя подавленность духа; перо же манит, когда берешь его в руки, и восхищает, когда его откладываешь. И оно воз­награждает не только своего владельца, но и многих других, кто далек, а иногда и людей будущего, через тысячи лет. Я думаю, можно сказать, что из всех земных удовольствий нет ни одного, достойнее, чем литература, ни одного столь долговечного, приятного или более по­стоянного».

К. Федин. «О соотношении света и тени. Ответ чита­телю» («Лит. газ.,» № 8—67):

«Читатель требует от литературы талантливости. По­звольте потребовать талантливости и от читателя. Пото­му что дело читателя отличать плохое сочинение от хоро­шего и не валить все б одну кучу».

Паеду з горада, і ён знікне, астанецца ў душы, у мінулым.

С. Бальмонт. «К молодым поэтам»:

«Поэт — стихия. Ему любо принимать разнообраз­нейшие лики, и в каждом лике он самотождествен».

25. ІІ

Моцны сюжэтны стрыжань, на якім я, Таня і яе сяброўка Валя — гэта мая субота. Сустрэліся каля кінатэатра «Космас». Няўпэўненае пазнаванне. Бадзянне па метро і вакзалах, камера захавання; буфет, цыганка разліла каву мне на паліто, на Курскім вакзале згубілі Валю. Электрычка на Балашыху. Таня і я глядзеліся ў шкло электрычкі. П’яны спіць на падлозе. Некалькі прыгожых дзяўчат (прыгажуні Масквы ў электрычцы). Маўчанне. Прыезд. Цёмны лясок з засохлымі пасадкамі. Размова ў пад’ездзе. Мне ясна, што мы разыдземся назаўсёды. Маніць не хачу. Я гэта ведаў амаль што і да сустрэчы. Але ж я паабяцаў сабе, што падарую дзяўчынцы ўвагі, ласкі як паболей. Для канцоўкі: «Яны дамовіліся сустрэцца заўтра, хоць ведалі, што несустрэнуцца ніколі». Момант: ён ведаў, што думаў ён; гэта трэба падкрэсліць — не ведаў, што думала яна, і баяўся, што ўсё не так, як яму здаецца.

28. II.

Быў на прыёме ў неўрапатолага... Колькі можна! Сам вырашаю свой лёс.

Канчаткова саспела рашэнне стаць працоўным чалавекам. Досыць спаць! Прыеду — штодня гадзіна фізкультуры. Нам не хапае кахання, любві, увагі. Нас ніхто не праводзіць і не сустракае. Па крайняй меры, не сустракае той, каго мы хацелі б сустракаць і праводзіць.

Ну, адважыўся. Што будзе, хай будзе. Пішу Міколе наконт працы ў «ЛіМе»:

«Я не хачу новага зігзагу ў сваім не вельмі дарэчным лёсе. Маскоўская мітусня, у якой глынуў я трохі навукі і шмат адзіноты, штурхае мяне да новага рашэння. Жадаю сталай работы. Выключаны з працоўнага рытму, я страціў і нейкую ўнутраную ўстойлівасць. Паводзіны і ўчынкі (гэтых мала) — мізэрныя патугі не згубіцца ў бяздзейнасці.

Парады маскоўскіх лекараў і «знахароў» таксама падтрымліваюць маё жаданне падключыцца да чаго-небудзь істотнага і пастаяннага.

Я ведаю, што ў «ЛіМе» было (на вашым аддзеле) пастаяннае месца з акладам і работай. Калі яно не за­нята, ці згодзіцца гэтая арганізацыя' ўзяць мяне, прытым — зусім не часова?

. Само сабою, скардзіцца, што галава не цягне, я не буду, ды і маё адчуванне абяцае быць лепшым, чым мінулагодняй вясною, калі я нейкім чынам йраходзіў пэўную «пробу» ў газеце.

Хай падасца дзіўным, але на «ЛіМ» я разлічваю як на пэўную пляцоўку росту. Бо спадзяюся, што змагу тут иераадолець двухгадовую (ці болей) спячку.

Аднак натуральна спытаць: а што з аспірантурай? Спакуса самаадукавацца ў спакойных умовах аказалася не па мне. Глядзець на дысертацыю як на скачок пешкі ў ферзі — прыніжэнне годнасці навукі і насмешка над ацэнкай вартасці чалавека. . ...

Я спрадвеку быў містыкам, і праскапія (здаецца, такая назва) — адчуванне ўласнай будучыні — была мне здаўна ўласціва. Калі паміж намі, то ты, пэў«е, памятаеш той «вопль», якім я ацэньваў свой «майбутні» лёс у аспирантуры (адразу пасля паступлення)...

Сугуба паміж намі:

Я лічу, што дысертацыя мною ўжо зроблена — часткова на паперы, поўнасцю галаве. Праецыруючы яе на агульны ўзровень, спадзяюся, што абарона прайшла б.

Але — па безлічы прычын — спяшацца не хачу і не магу. Калі кінуць вокам на рускія, украінскія і беларускія даследаванні таго часу, то, спадзяюся, па крайняй меры ў абагульненнях я болей паслядоўны і настойлівы...

...Я не паэт, не празаік, не крытык і як чалавек — мнагазначны мінус... але літаратуру я люблю, ёю жыву. Любоў гэта большая за лапчную неабходнасць адмовіцца ад кніжак і пашукаць нелітаратурнай сферы прылажэння сваіх сіл.

Пісьмом я апераджаю свой прыезд з Масквы, каб потым, калі месца ёсць, не пытацца знянацку...»

5. III. -

Тут і заканчваецца мая Масква — у Мінску. Вечарам я выйшаў з бібліятэкі і пехатою ішоў да Беларускага вакзала. 3 Масквою, з якой я, здаецца, не дружыў, было шкада развітвацца: цяпер усё здавалася мілейшым, яшчэ больш вясновым: і скразнякі метро, і хітрыя позіркі масквічак, і людскі тлум, і бязмежнае мора дамоў, і рознахарактарных вуліц, вуліц, на якія пала ў апошнія дні процьма талага снегу і тры тыдні майго жыцця. Ад’язджаць не хацелася, і я збіваўся, блудзіў, без мэты і сэнсу заходзіў у магазіны, па дарозе пра не­шта разумна і лірычна думаў, пакуль не спахапіўся: мала часу. Давялося рэшту дарогі Праскочыць у метро.

Шукаю форму і збіраю думкі для паслядоўнай, рашучай і настойлівай барацьбы з дэмагогіяй. 67-мы год — двайная гадавіна. 50, але яшчэ 30 ад 37-га. У імя пяцідзесяці будзе жывой хай нашая памяць аб 37-м годзе. Нельга выпрамляць і падчышчаць дарогу гісторыі, як і не дазволена заасфальтаваць, як гэта зрабіла пад пры­езд М. С. Хрушчова Мінская РОС...

М. Проботов. «Московский школьник» («ДЛ», 2—67):

А ты все смеешься, не хочешь мириться,

Тебе ненавистны фальшивые лица,

Тебе непонятны трусливые души,

Пустых разговоров не хочешь ты слушать.

Чего же ты хочешь? Не знаешь, приятель.

Спроси-ка у девочки в пепельном платье:

Она тебе скажет, чего тебе надо,

А может быть, скажет, что выпить бы надо.

А это не дело, не дело, ты знаешь,

Живешь ты, смеешься, минут не считаешь,

А время еще не ушло, но уходит,

А ты не моложе становишься вроде.

Ты старше становишься, старше и хуже,

И ты никому абсолютно не нужен;

И хоть ты на свете все видишь и слышишь,

Ты книг настоящих уже не напишешь.

Ты знаешь неправду, а правды не знаешь.

Живешь ты, смеешься, минут не считаешь.

Сюжэт: перад аўтобусам сустракаюцца два былыя сябры, інтэлігент і рабочы. Рабочага высяляюць з кватэры (4 чал. сям’я), бо ўстанова перадала ведамасны дом прыватнай асобе. Рабочаму набалела, ён расказвае, потым маўчыць, палячы сябе клопатам. Інтэлігент разу­мев яго, спачувае, але ён стомлены, хоча змяніць прадмет гаворкі. У машыне ён рашае чайнворд, але, каб як супакоіць сябра, хоча яго разварушыць. 3 намаганнем жартуе, далучае яго да рашэння чайнворда. Рабочы глядзіць са злосцю, успрымае жарты як самадавольства і г. д.

11.ІІІ

Са стэнаграмы аб’яднанага сходу секцыі прозы, секцыі крытыкі і літаратуры Саюза пісьменнікаў. 3 сак. 1967 г.

Скрыган: «Упоравень са словам Радзіма заўсёды стаіць мова. Без мовы не можа быць народа. Калі памірае мова, памірае народ, сходзіць з гістарычнай сцэны.

Добра ведаючы гэта, ад бязроднага нігілізму перасцерагаў Францыск Багушэвіч: «Не пакідайце ж мовы нашай беларускай, каб не ўмерлі», — пісаў ён у прадмове да сваёй кнігі.

Афарыстычна і разумна сказаў пра гэта і ірландскі вучоны Дэві: «Кожны народ павінен аберагаць сваю мову больш, чым граніцы, бо мова — галоўная яго абарона, куды больш моцная, чымся ўсе цытадэлі»...

Я не магу .ўявіць сабе ні аднаго рускага, які сказаў бы, што ён не любіць рускай мовы, ні аднаго француза, ні аднаго немца, італьянца, які дазволіў бы сабе нешта нядобрае сказаць пра сваю мову. Затое іначай выглядаем мы, беларусы.

3 беларускай мовай наогул было многа метамарфозаў... Пасля памятаю часы, калі нсбяспечна было ска­заць «маці-Беларусь».

А далей сталася так, што сталі непатрэбны і беларускія школы, расце пакаленне, якое і мову, і літаратуру, і наогул культуру рэспублікі будзе ўспрымаць як

анахранізм...»

Гэта — баліць, і баліць многім.

17. IV.

Кніжка мілага Ігара, табой пачну гэту запісную. Зноў са мною Ігар — як у рэальным, не прывідным сне. Сне — бо ведаю, што I. — толькі ў кніжцы. Тут, у кніжцы, — частка маёй душы, майго сумлення.

Ігарок умеў вучыцца ў нас. Я знаходжу ў кніжцы і нешта сваё, што ўплывала на яго клопат і роздум. Ця­пер ён вучыць нас, вучыць мяне. Чалавек трапяткога сэрца, пастаяннай узрушанасці і натхнення, ён такім існуе ў гэтай кніжцы. I тут, не тоячыся, ён выходзіць на чытача. А што было яму хаваць?

Чытач, да якога прыйдзе гэтая кніжка, які не ведаў раней Ігарка, адчуе, уведае, які быў — як у кніжцы, так і ў жыцці — непадзельна: чалавек і пісьменнік — Ігар Хадановіч. Успрыме гэта як асабістую вялікую страту, кніжка адзавецца ў яго душы стратай блізкага цудоўнага чалавека, асабістаіо тугою і смуткаваннем.

Гэта кніжка густа пераплецена з нашым, сяброў, унутраным і знешнім светам, яна пойдзе так і да чытачоў, высвечваючы душы тым праменлівым святлом, якое — пра параўнанні не думаю — нечым нагадвае трывожны свет пагаслай зоркі.

Я трымаў непрашытыя лісты гэтай кніжкі з пачуццём асаблівым. I прадмова Вярцінскага, дакладна выявіўшы асноўную сутна-сць гэтай кніжкі, ішла ў душу па адзінай, ледзь не самай дакладнай дарозе. Сапраўды, ён радаваўся б. Сапраўды, яго мэта была — стаць пісьменнікам. Сапраўды, гэта быў незвычайны талент — «талент, арганічна звязаны з яго асобай, з яго маральна-духоўнай сутнасцю, з яго перакананнем, што жыць трэба лепш, што «ў чалавеку ўсё павінна быць прыгожым».

Яшчэ ў крытыцы — яго тонкасць душэўная ў адносінах да блізкіх, да родных. Яна прапушчана ў кнізе праз даставернасць яго сапраўдных адносін з людзьмі.

ёсць сляды літаратурнай нявопытнасці, але няма штампа — ён нідзе не адыходзіць ад сваёй душы.

«Хворы на душэўную чэснасць». Гэта наш ідэал.

Усім нам хочацца і патрэбна прычасціцца ў яго чысціні.

18. IV.

Дарагая М. I. Пасылаю Вам балючую радасць — Ігараву кніжку. Відаць, ужо зусім хутка яна пабачыць свет. Даруйце, я затрымаў яе на адзін дзень. Дрыжэлі рукі, дрыжэла душа. Кніжка пабыла ў мяне адзін дзень, але яна надоўга зробіць мяне лепшым. Так цяжка яе адсылаць, быццам адпускаю самога Ігара, але ж я адпускаю яго да Маці. Вы таксама прысутнічаеце ў гэтай кнізе, і я думаю, што гэта будзе хвалюючым не тольні для аднаго мяне.

Слова В-га запала ў душу і адзываецца там вялікай удзячнасцю. Добра, што ён паможа чытачам зразумець і ўбачыць I. такім, якім ён быў для нас.

Я прачытаў ужо і рэцэнзію Мехава. I зноў дрыжэў, ледзь не плакаў: пазнаваў Ігара, які ён быў, які ён ёсць, будзе для нас назаўсёды. Ігарок, яго кніжка падымаюць у сэрцах такую любоў і пяшчоту, што, відаць, мы будзем хадзіць да яго, як да прычасця. Рэцэнзію для «Дружбы народов» у Маскву пашле, мабыць_г Стральцоў. У «ЛіМе» — збіраецца напісаць Бураўкін. Я дамовіўся пакуль што на «рэцэнзію» (усё гэта, зразумела, будзе пакуль што не рэцэнзіяй, а водгукам, болем) з «Полымем».

Не толькі чытаць кніжку Ігара — пісаць пра яе хочуць многія. Я спадзяюся, шасці тысяч кніжак не хопіць — яна павінна разысціся.

ёсць хлопцы, якія пішуць больш умела, чым аісаў Ігар, але кніжка I. невымерна большага кошту: Чалавек_г Ігар — стаіць за ёю.

Мне дык гэта кніжка становіцца праверачным крытэрыем: я харошы настолькі, колькі знаходжу ў ёй света душы, сваіх пачуццяў, і хочацца, каб маё было там — у Ігаравым, а Ігарава — у мне.

Кланяецца Вам Толя Кудравец — ён і прынёс гэты отціск.

Ю. С.:

Ты мужна ўсё перанясеш, Радзіма,

(А мужнасці табе не пазычаць!)

Табе не раз

3 паэтамі сваімі

Да ісціны кірункі вызначаць.

3 нагоды гэтага верша рэдактар сказаў: «Падышоў певень да паравоза і гаворыць: — Давай разам працаваць».

24. IV.

Гібель Камарова. Столькі забрала ад душы, Цярэбяць чуткі і домыслы, але ўвесь гэты пярэсты свет бясконца далёкі ад той вышыні, на якую яго ўзнесла смерць. I ўжо гавораць, што ён быў самы разумны і самы прывабны сярод касманаўтаў. Можа, і сапраўды так.

Халодная вясна. Страсці вакол футбола, вакол лухты і дробязей.

Мэтазгоднасць формы, даказуемая толькі і толькі інтэлектуальным, ідэйным зместам — этап, які пачынае В-скі. Поўнае і сталае выяўленне сталага інтэлекту і характару, усхваляванага роздуму, пачуццямі натхнёнай думкі. Адносіны да свету, эмацыянальнае ўспрыняцце з’яў жыцця, іх грамадскай сутнасці і чалавечага змес­ту — праз глыбокую думку. Роздум услых, пачуццё і роздум.

Новы сацыяльна-псіхал. узровень: «Найскладніша людина проста», і ён аддае ўсе сілы свайго сэрца, усю сваю волю гэтаму арганічнаму свайму пераконанню ён прыбаўляе нашаму духоўнаму жыццю свайго зместу: розуму — разумовага, пачуццям — пачуццёвага (разу­мею ўсю ўмоўнасць падзелу гэтых паняццяў).

Людзі паверылі ў чутку, што Камароў жывы.

25. IV.

Няма сцягоў. Не бачу і жалобы. Людзі не ўглядваюцца доўга, дзе, каму і чаму баляць душы. Чаму смерць твайго сваяка — тваё гора, а майго — маё? Мы — людзі. Мы выйшлі з прыроды. Мы былі калісьці стадам, у стада быў важак, у нас былі інстынкты стада. Стадны інстынкт астаўся, ён яшчэ неперабораны, дадзім яму духоўную падтрымку і зробім з яго калектывізм.

Тое, што дорага мне сёння, — не пакідай мяне заўтра.

Калі інстынкт стаднасці выразна авалодвае людзьмі, іх твары здаюцца мордамі. Морды...

«Били Деникина, били Махно...» Час прымацца за Есакова, Кучара і Сахно.

24.VІ. «Даваць адпор варожай агітацыі».

30.VІІ. «Вораг пад маскай драматурга». — Пра Галубка.

30.VІІ. «Ачысціць саюз кампазітараў ад контррэвалюцыйнага ахвосця». — Пра Чуркіна і інш.

16. VIII. «Шкодная пісаніна».

«Паклёп на савецкую рэчаіснасць». — Пра Г. Шведзіка і інш.

23.XI. «Злачынныя справы ў тэатры оперы і балета». . .

ЗО.VІІ. «Ліса ў творчай скуры». — Пра Г. Раманоўскую.

«На працягу апошніх 9 месяцаў, як раней на працягу многіх год, яна не парывае сувязі з выкрытым органамі пралетарскай дыктатуры контррэвалюцыянерам Шушкевічам. За гэта яна была выключана з камсамола. Аднак і пасля гэтага контррэвалюцыйны нягоднік Шушкевіч застаўся ёй даражэйшым, чым пісьменніцкая арганізацыя».

28.1V.

На прэзідыуме абмяркоўвалі («Дзень паэзіі — 66»). Я падрыхтаваўся, напісаў тэзісы. Намер быў такі: сказаць пра паэтычную макулатуру, затым пра крытыку ў «ДП», а найбольш пра Е-ва і культаўцаў.

Макулатуры №-х да т. п., лічу, ацаніў правільна. Потым пра Е-ва («знойдзе дзейнік, няма выказніка,. знойдзе выказнік, няма дзейніка», успаміны — «Ехала деревня мимо мужика»).

Выдаў іх «перлы» з газет 30-х гадоў: «Контррэва­люцыйны нягоднік С. Шушкевіч» і т. д.

Выключная кульмінацыя: пытаюцца, хто піСаў пра Раманоўскую, ганіў яе за тое, што наведвае зняволенага, патрабаваў выключэння з камсамола. Я мыкаю. Уваходзіць Кучар. Павальны рогат.

Былі апладысменты — яны часткова і шкодзяць спра­ве, надаючы сенсацыйны прысмак.

Кучар ездзіць на «Волзе», а Раманоўская ледзь ногі валачэ.

Паказвае Харужую ў берыеўскіх засценках. Рабіў і робіць сінекуру з культу.

Ён любіў абсмоктваць купалаўскія словы:

Яшчэ прыбавіце скананне —

Прадсмертны вашых рук абраз, —

Нядоўга ж ваша панаванне —

Загуба прыйдзе і на вас.

Заuубу крыўдаю, слязамі

ў магільны выкапалі ніз;

Людской расплаты ўжо над вамі

Тапор адточаны завіс.

Сіняўскія экспартавалі дэмагогію за мяжу, яны ж спрабуюць знутры навязаць нам яе.

Быкаў паказвае Сахно, яны злуюдь на Быкава, а не на Сахно.

У маленькім апавяданні В. Цельпугова («Снежныя горы») у старога горца пытаюць, колькі вёрстаў да гор.

— Одну половину, наверно, забыл, а в другой верст восемь, не меньше.

Мудры стары. Якраз такія мудрацы ёсць у нас — хІтра замоўчваюць жахі часоў культу.

Р. Рождественский:

Поперед батьки

В пекло не лезть?!

Кто ж его

от пули

закроет

тогда?

Гэта адказ маме на яе перасцярогі.

А. Вярцінскі:

Дзень першага весняга промню — дзень паэзіі.

Дзень першага весняга грому — дзень паэзіі.

Дзень першых дажынак — дзень паэзіі.

Дзень першых сняжынак — дзень паэзіі.

Дзень першай сустрэчы — дзень паэзіі.

Дзень светлай любві чалавечай — дзень паэзіі.

Подзвіг несумяшчальны з траскатнёю. Траскатня, шуміха — я сказаў бы — апашляе яго.

Абавязкова на ўсё неабходна свежае вока: на газет­ную паласу, на падзеі (свежы погляд), на літаратурны працэс, на будні, на наваколле, быт. Узнавіць стан, калі ты пабываў спачатку збоку, потым — унутры, але ўнутры яшчэ не прыцёрся, не абвыкся.

У мяне прапалі параўнанні. Думка прагне чыстага слова. Сучасная метафара — два кадры. Кадр: пчаліныя соты; кадр — капсюлі патронаў; метафара — пчаліныясоты патронаў. Метафара злучае не дзве рэчы, дзве з явы (нават рэчы-з’явы). Дае кантэкст сінтэзу, злучаючы два рады асацыяцый.

I ўсё гэта — пярэстыя думкі, якія па адной закідваю ў памяцъ (выдумваю хутчэй) у Купалаўцы.

1. V.

Есць падставы, што — нягледзячы на ўсю немач — «квартал» пражыты адносна добра. Тое-сёе зрабіў, тое-сёе сказаў, набраў пэўны разгон і маю планы.

I сённяшні дзень быў адносна плённы. Я чытаў Дарыа і пераклады Савіча. Гэта была паэзія.

А вечарам, у гадзін сем, я пайшоў гуляць і быў па-новаму запалонены вясною, яе паэзіяй.

Цеплыня вярнулася і суцішыла ветры. Парасклейваліся першыя лісточкі. Бярозавыя яшчэ ліпкія — я іх мацаў. Я хадзіў у мясцінах найпрыгажэйшага роднага краявіду — там, дзе мурожная трава ляжала светлай зелянінай на леташняй жоўці, дзе стаяла рэчка з ціхай зялёнай вадою, дзе было незвычайна хораша бачыць сонца праз дрэвы, дзе абрасталі зелянінай стаўкі. Здалёк і адусюды ішоў птушыны шчэбет. Яго перабівала адна там нейкая маленькая сінічнага выгляду «пічужка». Я хадзіў там, дзе дзіўна, непрывычна сустрэць другога чалавека. Па-свойму нават абразліва: а што ён тут робіць?

Выйшаў ад узлеску ў лагчыну, да рэчкі, на луг. Ішоў мяккаю падатлівай сцежкай і дзівіўся, круцячы шыю: даўно не ведала душа мая такой радаснай, простай і адкрытай прыгажосці, якую адкрывала вока ў маленькай крапіўцы, у дробным яшчэ конскім шчаўі, у сухім лапушынні.

Сцяжынка, адолеўшы некалькі ручайкоў, па мяккім, падатлівым грунце вывела мяне да вёскі. Лецкаўшчына шырокім разваротам ляжала ўверсе, на хрыбтавіне гары. Ціха, нерухома, задумліва стаялі дамы, а ўніз спускаліся апрацаваныя прысядзібныя шнуры, а па межаніцы ішла ўверх сцежка. Усё было спрадвечным, нерухомым, некранутым. Здавалася, што тут існуюць вось гэтыя дамы, шнуры, нерухомыя каровы на лузе (пастуш­ку я не адразу раэгледзеў). Потым вуха пачало лавіць і чалавечую прысутнасць: нёсся з вуліцы бесклапотны ·смех нейкай кампаніі, злева вока ўгледзела кампанію рознакаліберных жэўжыкаў з вудачкамі.Я пайшоў уздоўж рэчкі, яка я набыла тут.рух у вузенькім рэчышчы, забруілася ручаінай. Суха дзынкнулі прывязаныя — на павадку дашчыны кладкі; уся вёска пасунулася ўправа, і адкрыўся новы краявід.

I зноў ад узлеску глядзеў я ўжо на некалькі вёсак, раскіданых па краях і акаймаваных лясамі. Адзінокі брэх сабакі, рэдкія падарожнікі — і ўсё сцішанае, маўклівае, разлічанае на ўспрыняцце аднаго.

I пры ўсім гэтым добра думалася, хадзілася. А потым — цудоўны падарунак: бусел, крыку якога я нават адразу не пазнаў. Я напрасткі папёрся да яго і — дарэмна. Спужаў. Але ўсё было здорава. I хацелася гуляць, маўчаць, кідаць кветкі ў ваду і біць пошасць, якая не мае правоў на такі мудры і з усімі добры, неварожы^ прывабны свет.

2.V.

Добры, раніцаю без ветру, дзень. Першыя спробьг загару. Людзі корпаюцца на агародах. Я выходзіў таксама. Пакуль капаў, успомніў тыя вёсны, калі я капаўся ў градах. Паўтарэнне — зварот успамінаў, якія ляжаць нерухома.

Вялюгін — павышаны тонус жыцця, самабытнасць,свежасць.

Адчуванне цэлага і цэласнага, пранікнёны лірызм і напружаная інтэлектуальнасць.

Складаныя міжнародныя абставіны патрабуюць глыбокага вывучэння і асэнсавання працэсаў, звязаных: з праблемамі вайны і міру.

4. V.

Сонца адтаяла палонку ў воблаках і раскідала пунцовыя промні.

У Купалаўцы ідзе перастрэлка вачэй. Я, здаецца,таксама прымаю ўдзел.

Біялагічная мяжа ўзросту ледзь не ўсюды лічыцца — 28 год. Я падыходжу да мяжы.

7. V

Дзень радыё. Гарачы, сапраўдны дзень лета. Я акунуўся, загараў. Хацеў апісаць усё гэта — цяпер адчуваю, што самаадчуванне не тое.

15. V.

Адбыў Брэст. Значны і дарэмна не запісаны кавалак жыцця. Істотны па насычанасці і зместу.

У Мінску бачыў легнюю раніцу. Цёг у Прылуках (з прыгодамі) цяжэзныя чамаданы бездапаможнай бабулі з Сухініч, і яна ўсё хацела мне заплаціць.

20. V.

Няўжо ўсё жыццё пройдзе з надламанай памяццю і бясконца будзе мучыцца болем, бяссонніцамі і туманам стомленая галава?! А жылося...

Напісаў Калесніку. Паслаў кніжку. Паслаў кніжку Ігара Салыку. Заўтра едзем з В-м да Ігаравай маці.

26. V.

Ідзе пісьменніцкі з’езд. Я ўчора быў «букашкай», якая пакінула ў выглядзе косак свой след на старонках газеты.

Варта было б запісваць гаворкі з разумнымі людзьмі. Не пра што, а што гаварылі.

Паэт, які па штампаванай і зручнай для рэтраградаў звычцы не значыцца ў першай абойме, стаіць па-за ме­ркам! гэтых абоймшчыкаў і непараўнальна вышэй. Не ўключаць «Рэквіем» і мацярынскі цыкл у школьныя праграмы — грэх.

29. V.

Раніцаю прыехаў у «ЛіМ». Прыйшоў Сіпакоў, за ім — Быкаў. Быкава слухаў упершыню. Сапраўдны мас­так. Чалавек сярод людзей. Без аніякай позы, без дыстанцыі, без фальшывінкі.

31. V.

Гаварыў па тэлефоне з Рытай і Светаю. Цяжка, нялёгка, вінавата. Света — адзіная на ўсім свеце, хто за нешта мяне прызнае. Ва ўсякім разе — за большае, чым я ёсць. Тое, што яна не ведае аб’ектаў . для параўнання прапорцый і маштабаў — не апраўданне.

4. VI.

Абпалены гарачынёю і няшчасны ад ляноты, ледзьве прымусіў сябе сесці за стол. Я пайшоў на рэчку, згуляў за «пенсіянераў» у футбол (прайгралі 2: 1), дзе я вызначыўся толькі тым, што не заслужана зарабіў пенальці. Звычайныя перажартачкі з Хмылём і Жаўрлдам. Добры дзённы сон. Прыпякае абсмаленая скура. Пішу.

Кафка — праблемы адчужэння людзей, адзіноты, фатальныя, неадольныя законы, у якіх блытаюццаі людзі, не разумеючы, чаму яны ўсё жыццё нясуць дакаранне за нязробленыя злачынствы.

Дзяцінства добрае тым, што пасля найцяжэйшага «гора» прасынаешся бесклапотна шчаслівым.

Добрае лета. Ціхі чэрвеньскі вечар, калі — пасля спёкі — лёгка гуляць у валейбол і ва ўсе тонкасці юначых і дзіцячых адносін тым, хто пасля вячэры — з піянерлагера. Паднялося ў памяці сваё. Лагернікам — зайздрошчу. Свой мікрасвет, свая грамадскасць, свае інтарэсы.

Мая паэзія: А. Вярцінскі.

СКАЖЫ МНЕ, МАМА

Памяці /. Хадановіча

Ён нарадзіўся вельмі рана.

Ен нарадзіўся на зары.

А на зары — яшчэ туманна

I яшчэ золка на двары.

Ён нарадзіўся вельмі рана,

Калі яшчэ зашмат туману —

Туману фальшы і падману,

Зашмат імглы і слепаты

Зашмат усякай свалаты.

Ён нарадзіўся вельмі рана.

3 душою — чуйнай, як мембрана,

Ён успрымаў удары зла,

Як рана — вастрыё ляза.

Так, ён прыйшоў да нас заўчасна.

Таму пытаўся ён так часта:

— Чаму яшчэ жывуць няшчасна?..

Чаму? Чаму? Чаму? Чаму?

Чаму ашукваюць, не вераць?

Глядзяць на праўду, як на ерась?

Чаму жыццё так дробна мераць?

Чаму?!

Што скажаш ты яму.

Так, ён з яго жывым сумленнем

3 яго высокім уяўленнем

На многае глядзеў з здзіўленнем,

Ён, як дзіця, пытаўся ў нас:

— Навошта гэта — асцярожнасць, няшчырасць,жорсткасць, і варожасць?

Навошта? Дайце мне адказ!

Навошта! Ну, скажыце прама.

Навошта? Ну, скажы мне, мама,

Мне, мама, многае няўцям.

Навошта? Ну, скажы мне, Рыта...

Скажыце шчыра і адкрыта, —

Навошта гэта ўсё людзям?!

Навошта столькі ім туману —

туману фальшы і падману?

Халоднай чэрствасці імгла?

Ці, можа, я радзіўся рана

і ўжо зашмат хачу святла?..

...Яго ударылі з туману, з імглы ударылі, з імжы...

«Навошта, мама, адкажы?»

17. VI.

I без абы-чаго ёсць сёння такое, што вартае запісу. Устаў сёння рана — да шасці. Хадзіў у лес. Думаў, што дарэмна не запісаў, калі апошні раз чуў зязюлю. Ажно раптам яна падала голас.

Рваў суніцы. Мокнуў у расе. Радаваўся лесу і раніцы, хаця адчуваў сябе вяла. Набрыў на званочкі (коло­кольчики) і прынёс дахаты букет. Хадзіў босы — падзея.

Муштраваў Віньку. Мылі і прыбіралі ў хаце (сёння субота), потым пакорпаўся на агародзе.

Напісаў Вярцінскаму ў Ялту, Ігаравай маці.

Хорошо, когда для счастья есть причина...

Но нет ничего счастливей Беспричинного счастья.

Непачаловіч:

Птушыная, кажуць, трывога—

Прадвесніца новых трывог.

I сёння замест эпілога

Мне хочацца бачыць пралог

20.6.

Хачу жыцця поўнага, чыстага, святога, а сяджу ў драбязе, лухце, мітусні. У жыцці кіравацца толькі лепшымі пачуццямі.

С. Наровчатов:

Пожалуй, в дорогу с собой возьму,

Все остальное брошу,

Свой зачем, отчего, почему —

Единственно ценную нощу.

Матфея, VН:

«Входите тесными вратами: ибо широки врата и про­странен путь, ведущие в погибель; и многие идут ими: ибо тесны врата и узок путь, ведущие в жизнь, и немно­гие находят их».

2. 7.

Напісаць апавяданне: ён і Яна едуць побач у аутобу­се. Яму і ёй здаецца, што яны разумеюць па дотыку локця ўсю сутнасць былога жыцця, адносін і т. д. Баяцца загаварыць — раптам гэта кожнаму з іх толькі зда­ецца. Тым больш што ад няёмкасці кожны імкнецца паказаць выпадковасць гэтых дотыкаў. Ці бяда герояў — зднадта развітае ўяўленне.

Абкрадванне прыгажосці: прыгожая дзяўчына ў аблажным маце і спрошчаных адносінах з жулікаватай кампаніяй.

Твор, яго змястоўнасць залежыць ад колькасці і сілы, якасці сувязей з намі, з людзьмі, з часам, з гісторыяй, з эстэтычным вопытам. Тое, што пазбаўлена духоўнасці, стаіць за межамі паэзіі.

12.VII.

У душы то пуста і глуха, то несутрымны думай раз­гон. Пісьменнікі шчаслівейшыя — яны цішуць творы, дзе гавораць з сабою і другімі, пра сябе і пра другіх. А тут душэўнае жыццё астаецца па-за рэцэнзентскай шумяццю.

Не ўсё запісваю і не тое запісваю. Можна было б шмат цікавага занатаваць пра Вярцінскага, Чыгрынава і іншых. Толькі ж хай застаецца агульнае ўражанне, а рэшту — не для «ўспамінаў» жа...

14.VII.

Размова ў аўтобусе: «От жа рыскнула — на Чацвёра (дзяцей) пайшла».

15. VII.

Сутыкі прыгод. Вядома, каля дзяўчат. Лёгка, быццам няма мяжы, знаёміўся я з дзяўчатамі і пажынаў станоўчыя вынікі ўпэўненай бесклапотнасці. Як добра і лёгка ў стане бяздумнай іроніі браць лёгкія падарункі жыцця. Толькі яны адвяргаюць тое, істотнае, чым ^:мы жывём.

3.VIII.

Добры дзень, Нарач! Гэта запісная — на Нарачы. Будзь ты ў гэтай запісной. Аўтобус закінуў нас лёгка і плаўна. За вокнамі — быццам нічога і не было. Хаця — быў сонечны дзень з неабсяжным жытам, бульбай і лесам па баках: усё гэта, плывучы за вокнамі, заўсёды' хвалюе. Мінск быў у аўтобусе, пакуль не было нарачанскіх уражанняў. Тады — пачалася Нарач.

У доме адпачынку аказалася «пуста» — толькі Та­нечка на пошце і ўсё такая ж гаротніца. Вечар — тур­база, Г. на краі веранднага гарызонту танцуе, вяртаючы мне велічэзны пласт мінулага, на які яшчэ наслойваецца ўсмешка: для яе гэтыя танцы як наркотык. Зорка тур­базы.

Мінулае ходзіць па слядах і прыходзіць здалёку. Тут і Тома Даўгяла, якая памалу дапамагае прыпомніць Плісу.

Вечарам — Бугаёў. Яго ўрачыста прыводзіць у сталоўку Шэйнеман... Гуляем у шашкі, я прайграю. Садзіцца нейкі піжон, і Бугаёў наўмысна блазнее, сыпле паўсялянскімі прыгаворкамі. Здорава.

«С неба полуденного — жара». Учора гарэў дом у Сцепянёве. Дзецям не дазвалялі раскладваць агонь на двары, дык яны — у хляве, у сене.

17. VIII.

Столькі сплыло часу, а ў мяне не прыбавілася амаль ведаў, уражанняў, думак. Я многа бадзяўся, але неяк нясвежа. Мала і кепска спаў. Не ездзіў на рыбу. Толькі аднойчы вяслярыў на лодцы. Грабіў сена М-м. Ягады. Жахлівая трата нервовай энергіі. Барацьба за духоўнасць у другім чалавеку — няўжо яна заўсёды такая

бессэнсоўная? Пільман; мая латынь. Сябруем.

Р. Гамзатов. «Мой Дагестан». Надпись на кувшине:

Самые прекрасные кувшины

делаются из обычной глины.

Так же, как прекрасный стих

создают из слов простых.

Гаворка з жанчынай, якая збірае жывіцу. Спецадзежа, мыла, карасіна. Што шыллё (ігліца) — цудоўнае ўгнаенне. «Конскі навоз кепскі — дае каросту бульбе». Як яе суседка, немаладая жанчына, пайшла замуж за маладога («Застарэла, піцулецка (маленькая), на 15 лет яна за яго старшая») і добра жылі. «У 39-м гаду, калі гэта Саветы ішлі, як сталі сыпаць салдаты як мак па нашых шнурах, заняло ёй мову. Вечна балела, гнілая была. А як выйшла замуж, пайшлі дзеці — зрабілася як печ».

5.ІХ.

Ліст Г. М.:

«Табе — 20, і каб вярнуць да цябе асеннюю раніцу з і^яккім туманам, вільготны пясок, прэлыя жоўтыя лісці на ўзбоччы дарогі і таго бестурботнага хлапчука, позірк каторага ты злавіла... — патрэбна ўжо не толькі Таб$, а і мне зрабіць душэўныя намаганні.

...Калі б мне зараз было толькі 20, быў бы я бесклапотным хлапчуком, але не такім, як на той, дзе мы ўпершыню ўбачыліся, дарозе — я б угрызаўся ярасна ў кнігі, лёгка і проста думаў бы пра спатканні, падлічваў, ці хопіць грошай да канца месяца, і весела заігрываў бы 3 сімпатычнымі дзяўчатамі.

Адышло. «20 год — незабыўная казка, а праз год гэтай казкі не будзе...»

Я шчыра жадаю табе многа дабра, адмеранага па самай шчодрай мерцы, а не маёй, якая, ведама, звузіла і пажаданні маім асабістым хаценнем быць тваім дарагім і галоўным.

Стаіць добрая цёплая сонечная пагода. Там у вас, можа, яшчэ траскацяць конікі, асеннія дачнікі п’юць асенняе хараство і соиечную цеплыню, мякчэюць душы, яснеюць галовы. Я жадаю табе яснай, цёплай, сонечнай жыццёвай пагоды.Хай не тужыць твая душа ад абыдзёншчыны і пустэчы, хай лёгка адкрываецца ёй светлая радасць гэтых засланых жоўтым лісцем дарог, ляснога разгулу баравікоў і лісічак, сіняга святла ласкавага месяца, прыгажосць спелых садоў і спакой азёрнай вады...

Хай бяруць тваю душу ў абдымкі багатыя і прыгожыя чалавечыя душы.

Я жадаў бы табе шчасця, але не ведаю, якім ты яго ўяўляеш.

Па-мойму, шчасце — ахвотна жыць, не паддавацца надоўга адзіноце, суму, не стамляцца душою надоўга...

Змагацца і душэўна расці, павялічваць веды, быць незадаволеным сабой, загартоўваць волю. Мець добрае здароўе. Нешта шукаць, ведаць, куды ісці, і бясконца асэнсоўваць, для чаго ўсё ж такі трэба жыць на зямлі. I трапляць у нешта невядомае, непрывычнае.

I яшчэ: ведаць,. што ёсць на свеце людзі, якім не ўявіць жыццё без цябе.

Калі табе шчасце ўяўляецца інакш, то хай Гасподзь і лёс надзеляць цябе шчасцем па тваіх уяўленнях. Толькі, гэта добра вядома, пастаяннага трывалага шчасця няма, асабліва для людзей, пазбаўленых абмежаванасці і самазадаволенасці.

Як пісаў адзін разумны чалавек, беражы маладосць, каб жыццё было доўгім; беражы раніцу, каб быў доб­рым дзень! Вельмі!»

7— 20. IX.

Пераплятаюцца даследаванні, успаміны, творы. На паштамце дзяўчына чытае добрае і шчырае пісьмо ад салдата сваёй сяброўцы і пошла, нядобразычліва каменціруе. А знешне такая, што паклікала б — пайшоў бы. Толькі дробныя сувязі, думаю, яшчэ памоцнілі б прагу духоўнасці і чысціні ў адносінах з прыгажосцю лепшай, большай, адухоўленай.

Які прыгожы ходзіць і жыве навокал свет! I яго прыгажосць трывожыць, калі суадносіш са сваёй знешняй і ўнутранай беднасцю. Абяцаеш сабе жыццё і барацьбу, не маючы мужнасці змагацца за свае намеры, планы, імкненні.

Добра блукаць у маіх лёгкіх і рассеяных думках, якія, знімаючы цяжар наўмыснага думання, выводзяць на прасторы інтэлекту.

Напісаць у апавяданні, як едуць людзі ў аўтобусе. Для прыкладу: цётка вязе свае бідоны і клункі разам з думкамі пра базар, выручку і тое, як яна выкарыстае выручаныя грошы.

Стомлены пажылы афіцэр чытае механічна газету.

Прыгожанькая маладзенькая дзяўчынка з асалодай збірае зацікаўленыя позіркі хлапцоў і мужчын. Хлопец, што сядзіць поруч з ёй, востра адчувае дотыкі яе лакцей і, усё болей поўнячыся трывожнай цнатлівасцю, не можа перабораць сваю няўпэўненасць, каб пачаць гаворку.

Пенсіянер глядзіць, як бесклапотна сядзяць, не аддаючы старэйшым месца, хлапчукі, і, наліваючыся злосцю, думае: які час, якія дзеці і т. д.

Гэты фон памацняе адчуванне адзіноты ў героя апавядання, і яго думкі тонка і востра ідуць у глыбіню душы і адносін а бясконцым россыпам сваіх супярэчнасцей, памылак, сваіх ваганняў паміж высокімі ідэаламі ўвагі, чалавечнасці, дабраты і пошасцю, на якую ён ча­сам пагаджаўся.

Найбольш беспрынцыпная сфера — палавыя адносіны.

Псіхалагічныя гарызонты сучаснага чалавека неабмежаваныя. Юнацкія адносіны да свету вельмі суб’ектыўныя. Юнак пакуль не мае такіх глыбокіх і шматлікіх карэнняў, якія звязваюць з акружаючым светам дарослага чалавека.

Чалавек можа аб’ектыўна меркаваць аб сабе толькі па выніках сваёй дзейнасці.

24.IX

Аказваецца, можна прывыкнуць да запісаў. Без іх нечага не хапае.

Нарачанскі эпізод, які кладзецца пад апавяданне: маладая (16 гадоў) і высокая дзяўчынка. Як знаёміўся на кіно, як ішоў на Сцепянёва і ўсё далей, возера. Саромеўся сам сябе, узросту, баналыіасці, як росціў удзячнасць за ўвагу, давер. Потым аказалася (у аўтобусе ехаў ужо дахаты), што яна зманіла імя, прозвішча... Не магла яна істотна зманіць толькі гады — сапраўды ў яе было іх мала.

На дварэ жыве ў добрым разгоне вясёлы верасень.

Вецер ганяе жоўтае лісце па вуліцах, неяк маркотна туляцца парачкі на лаўках, пад вясёлым сонцам выбі-ваецца бульба з барознаў, начамі высока ходзіць месяч­ная поўня, без стомы працуюць людзі. Усё гэта прайшло міма майго настрою і стану.

У нашых дамах труцілі мышэй. Загінулі Мушка (мілы быў сабачка) і Дымка (кошка з рэдкім самастойным характарам).

Выберу як-небудзь вальнейшы дзень, пайду ў лес і расхіну душу сіняму небу.

Мабыць, асаблівасць развітай літаратуры — пагроза павышэння рамесніцкага ўзроўню і большае прадонне паміж дасягненнямі і слабіной.

29. IX.

Апошнія дні з Вярцінскім у «ЛіМе».

Пра што напісаць, каб у часе пісання ажыць душою і варухнуць чужую свядомасць, каб яна адазвалася пачуццём.

Думаў пра дзеда свайго Лявона Кандратавіча Кароткага. Сялянскі сын, скончыў царкоўнапрыходскую школу. Асірацеў, але на здольнага юнака выпадкова звярнуў увагу мінскі архірэй і ўладкаваў яго ў фельчарска-акушэрскую школу.

I гэта — яго, дзеда, вялікая ўдача, шчасце: як медык ён быў маг. Чуйны, з гумарам, беспамылковыя дыягназы. Імперыялістычная вайна. Лютаўская рэвалюцыя. Дзед — старшыня салдацкага камітэта. Потым — служ­ба ў Чырвонай Арміі. Усё жыццё лячыў вайскоўцаў. Шчыры, адкрыты, бясконца добры. Любоў і пашана людзей. Магу даць яго характарыстыку, але як мізэрна мала, урыўкамі ведаю яго жыццё.

« ·

8— 17. X.

Вельмі дарагія — агульныя ўспаміны.

Фэст (святога Роха) у Кабыльніку. Ксёндз пачаў: хто верыць у Бога — будзе кучаравы, ні адзін волас не зваліцца.

Падслухаў:

— Вы не пойдзеце ў касцёл, бо камуністка.

— А што мне пропуск нада выпісваць?

«Не пайшоў у Армію. Меў 17 дзесяцін. Ежаднеўна чытаў малітву. Хаваўся ў падпол. Сталін усё мне дараваў, бо я ў Бога веру».

18.X.

На календары надпіс: «Скука — это украденное у жизни время». Як спецыяльна мне пад настрой. Няма калі хадзіць, званіць, пісаць, гаварыць, а чытаць яшчэ ж хочацца страшэнна.

29. X.

Смерць нашай былой суседкі Соф’і Флораўны. Пры смерці добрае пераважвае. Становіцца ясным, што галоўнае — заслугі чалавека. Яе клопат пра дзяцей. Яе трывушчае цярпенне.

Ляжыць нябожчыца ў чырвонай труне, а побач шэпчуцца то з сумнай развагай, то з ціхаватым прысмехам людзі. Пра радню, пра цяперашні свет. Падносіць нізенькі чалавечак дзетак да труны, паказвае і гаворыць: «Яна цябе лаяла ў дзетсадзе, а зараз не будзе». Плача Кітаіха, яе сяброўка, супакойваюць. Ставяць свечку ў шклянку з зернем і таўкуць, таўкуць сваё і чужое жыц­цё. Паміраючы, ідзе чалавек, перад тым як знікнуць у небыццё, на вялікі суд і стаўляе яшчэ пад яго і радню. I даюць чалавеку столькі душэўнай і рытуальнай увагі, што і частка б яе палепшыла б яму на свой час жыццё.

Я бачыў, як лянотна пазяхала ад абыякавасці прыгажуня. Знікала яе хараство. Знікаў дух, аставалася матэрыя.

Абнаўлення хачу я, хачу абнаўлення,

Ад сумоты, нудоты, ад ляноты збаўлення.

Хай пакута, хай радасць, хай бессань трывог.

О, вясновае поле! Абноўлены плуга народ...

1968

24. III.

Подпіс пад карцінкай: «Мгновение задумчивости, лет­нее поле, юность, светлые девичьи глаза...» На карцінцы больш таго і няма нічога. Чаму ж тады шчыміць?

26. III.

3 пагодай, як і з вясной, пагаджаешся насуперак усякай логіцы: душа ў іншую пагоду не верыць.

Абваліліся ад берагоў глыбы ільду. Мутная хуткая рачная вада. Мутнае, як зямля з вясновым снегам, неба. Жывыя і гаманкія ручаі. Радаснае прадвесне паветра. Пухлы снег выяўляе старасць зімы. Дзеці перагараджваюць ручаінкі.

Думкі пра тое, як жыць, працаваць, запісваць. Трэ­ба б завесці нейкую картатэку ці слоўнік «Людзі 30-х гадоў».

31. III.

Нядзеля. Цёплыя дні. Вялікае сонца. Прасторны свет. Сухая дарога. Першы вясновы футбол. Вялікая радасць — гуляць, бегаць. У ёй няма стомы, тугі, клопату, і ты роўны тады з усімі людзьмі.

Ломоносов: «В любви от страха тихо тайте». (!)

Не запісваць — кепска — мозг як у бяздзеййасці, нерухомы, свядомасць не фіксуе арыенціры думак і ўражанняў, за спіною астаецца пустэча.

Я ўбачыў свет і нешта зразумеў у ім тады, калі пачаў пісаць пісьмы ў розныя куткі; я назбірваў уражанні і кампанаваў іх у адпаведнасці з настроямі маладога, закаханага ў невядома што і каго, чалавека.

Тады досыць было астацца аднаму, зірнуць навокал, і йачыналіся адкрыцці, якія на сёння, можа, мізэрныя (можа, сёння я нават іду шмат хутчэй), але ад іх радасна пахла пачуццём, адчуваннем адкрыцця.

Кожная драбяза наваколля заходзіла ў счапленне з душой і вопытам...

Кантакты з Сёмухай падмацоўваюць думку, што ён шчыры, прыязны і сумленны хлопец.

Для мяне важная думка аб «нейтральной порядочно­сти». Я ж не подлы, у мяне няма жадання некага пакрыўдзіць, адпіхнуць. Я не даю дарогі зайздрасці. Так ці не? Але ўсё гэта нейтральна-абыватальскі стан. I калі на большую сумленнасць я не здольны, маё душэўнае жыццё заўсёды будзе бедным.

Лётаць я не здольны? Поўзаць не магу. Разважанні — гульня ў словы. Чалавек павінен знаходзіць у сабе сілы для свабоднага жыцця, незалежных думак.

Сітуацыі — не галоўнае. Галоўнае — душэўны змест сітуацый. Здаралася, я адступаў і пагаджаўся з нязгодай у душы, адчуваючы ўнутранае супраціўленне.

13.IV.

Назіранні над тварамі.

Абаяльная дзяўчына з вялікімі сінімі вачыма паварочваецца ў профіль, і твар раптоўна робіцца адштурхоўваюча вялым і тупым.

Воддаль — чалавек бывалы, са спакойным і роўным выразам-твару, прамымі брывамі, ледзь пазначанымі жалвакамі, ды яшчэ ў скураной куртцы — такія заўжды ведаюць, як трымацца ў любой, нават непрадбачанай сітуацыі — раптам, падышоўшы бліжэй, — выяўляе рысы аморфнага, хлапечага, бесхарактарнага твару.

Вяртаюся ўвесь час да сябе — чалавека, які едзе са зняволення (бальніцы), думае, што колькі мінут гаворкі з маладой і прыгожай дзяўчынай — шчасце, што пах свежага хлеба — шчасце, што шчасце — несці кветкі дзяўчыне, ведаючы, што гэтыя кветкі яна возьме радасна і пяшчотна. Магчымасць даваць другім радасць — шчасце.

Як цяжка пісаць пра тыя пачуцці і думкі, што ты ўжо некалі памацаў прыблізнымі і выпадковымі словамі.

Як сужываецца з узростам і вопытам сфера магчымых кантактаў з якойсьці часткай свету — раней так лёгка і бесклапотна было ўваходзіць у любыя знаёмствы.

Купка’ дзяўчынак з музы.чнай школы. У адной гэтак рана падкрэслеиая прыгажосць (двайная прыгажосць — узросту і будучыні), такая арганізаванасцьадзення: сіняя сукенка, чырвоная шапачка і ўсё іншае — так ідзе гэта пад ружовыя яе шчочкі, сінія вочкі, алыя губкі. А ўсё «афармленне» — шыкоўная папка, узорны кашалёк, столькі інтуітыўнай — яшчэ ж, вядома, зусім-зусім несвядомай какетлівасці. А побач жа з прыгажуняй едзе шэранькая дзяўчынка, якой будучыня — ужо не туды.

Супярэчнасць: прысутнасць шчасця побач і яго недаступнасць, немагчымасць. Адны нараджаюцца, каб увасабляць гэта шчасце, другія — вечна жыць з тугою і па недаступнасці яго і па несправядлівасці жыцця, лёсу.

Хараство ў «непритязательном» выглядзе: дзяўчынка з дробным, але жывым тварам, белая простая блузка, сіняя кофтачка з камсамольскім значком, жывыя вочкі, але такія рухавыя, што, здаецца, з імі хадуном ходзяць і шчочкі, і падбароддзе,-і броўкі. Востры носік, вострыя губкі.

Поза: думае чалавек аб сваім, але не забываючыся паглядзець, як ён выглядае.

20.IV.

Калі б запісаць усё жыццё, усе пачуцці і думкі — стала б мне страшна ад нікчэмнасці большай часткі, ад драбнаты, мітусні і т. д. «Морда, як мундзір» (гэта не­хта трапна пра суседа?).

Маці расказвае К. нешта смешнае, але чыста бытавое. Той спачатку абдумвае, перш чым засмяяцца, як трэба рэагаваць з вышыні свайго старшынёўскага становішча.

Ідзе п'яны дзядзька ў шэрым капелюшы, пахістваючыся: моршчацца зялёныя калашыны; не разбярэш — прывалоквае нагу ад чаго ці толькі гарэлка. Мае нейкі маршрут, і гэта, мабыць, адзінае, што зараз разумев і ведае яго п’яная істота...

Бесклапотнасць танцаў, пацалункаў, вечаровых гулянак і ўсё такое ўжо належыць іншым...

Электрык з Сенніцы мне: «Муж сястры, панімаеш, шышка — літсатруднік у райгазеце».

9.5.

Е. Астахов:

...А ты, коль пулями не сбит,

Ты, мне когда-то руку жавший.

Ты всем скажи, что я убит,

Что я не без вести пропавший.

Скажи, что мы убиты все.

Плечом к плечу на дне лощины

Собой закрыли Туапсе

Двадцатилетние мужчины.

30.5.

Маю — канец. У маіх бязлюдных днях сёння — гус­та. Гаворка з найразумнымі і найсумленнымі людзьмі — Брылём і Панчанкам. Панчанка, калі гаворыць, — з табой і душою. Мучыліся, вынуджваючы «Мерапрыемствы...».

3.6.

Ішоў пасля работы, дзень дёплы, сонечны. Гул, рух, адцяплелая свежасць колераў, гукаў, жыцця. Я нёс у сабе багатае ўражанне ад гэтага разгулу, разнастайнасці, разнаквецця. I нанізваў усё зусім не на сум, як звычайна, не на тугу, а на ўсмешку. I не пры няжкой быў і стомленай галаве, а здаецца нішто сабе.

Дзень быў спакойны і лёгкі. Крыху патрывожыла яго нейкая... Яна пакульгваючы хадзіла, пазірала на мяне, але — пэўне — і міма. Ей недзе круціць галаву каханне, яна вышуквала вакол сваю лодку, а я пад той час быў толькі шчэпкай.

Мне работа знесла гэту маркоту. Дамашэвіч і Шкраба рэгулярна напамінаюць, што трэба пісаць пра Куляшова.

Як толькі паяўляюся ў Прылуках на якой пляцоўцы, усе дзеці чапляюцца на мяне і шалеюць ад радасці. Я і не чакаў такога поспеху. Вельмі цешаць іх «вершыкі», прыкладам, «Сядзіць Галя на траве, скубе смецце ў га­лаве»...

Думка: а ісці трэба толькі цяжкім шляхам; асцерагацца спроб і жадання палёгкі. Болей бываць з самім сабою, але адпраўная да сябе справа.

Справа не ў тым, абганяюць ці адстаю; пра ўсё думаць, не спыняць работы; судакранацца з усім няспынна і настойліва, не замыкацца, бо — гэта будзе толькі падкормліваць самалюбства. Думкі трэба далучаць да дзеяння. Тут, як і ва ўсім, кепска без прапорцыі, трэба жыць запяткам, але мець час, каб думаць...

6.VІ.

Інтэрв’ю з Панчанкам зрабіў, здаецца, кепска.

Учора ў сталоўцы іняза ў чарзе гаварыў з дзяўчынкай. Мая па знешпасці, па голасу, па характару, па жывінцы. Дробязі: час, абставіны, нерашучасць — зрабілі недасягальнай. А такіх сустрэч і не было, бадай, у мяне.

Гаворка ў «ЛіМе» (Адамовіч, Кіслік, Гіль, Яфімаў) пра надпісы на магілах. Бярозкін успомніў: у Берліне на сабачых могілках — «Ты всегда, Джек, на полшага впереди своего хозяина».

У бібліятэцы ад кароткіх дзявочых сукенак — страхоцце: сядзяць да пояса амаль голыя.

Маякоўскі: «поэзия — каждый день по-новому люби­мое слово».

Бялінскі: «Произвол не производит ничего великого».

Л. Леонов («Лит. газ.»., 9—67):

«Литература есть такая важная сторона народной жизни, что небрежно обращаясь с ней, можно свести на­род на несколько биологических ступенек ниже».

Вітка: і старыя, і маладыя, мы будзем шукаць марна, бо нічога не знойдзем у тэарэтычным космасе, дзе няма нават адзнак самой літаратурнай атмасферы.

Капыловіч пасля планёркі (рэдактар некуды меўся ехаць). Было жаданне иагаварыць, нават, здаецца, ўзаемнае. Не пагаварылі — паелі. Можа, няма ў нас сумежнасці для размовы. Ці яшчэ што?

У лесе немагчыма разглядаць асобныя дрэвы. Можа, толькі тыя, што каля твайго дому — душы тваёй.

А. Твардовский. «Памяти Гагарина»:

Ах, этот день двенадцатый апреля,

Как он пронесся по людским сердцам.

Казалось, мир невольно стал добрее,

Своей победой потрясенный сам...

И неизменен жребий величавый,

На нем горит печать грядущих дней.

Что может смерть с такой поделать славой?

Такая даже неподсудна ей.

8.VI.

Праўда заўсёды высакародная. «Голой правды си­ла» — Кантемир.

«Долг поэта в мир правду вещать» — Державин.

Я. Купала:

Не пагасіць вам праўды яснай,

Жыў беларус і будзе жыць. » -Учора былі (Толя Кудравец з дачкой, Мікола Гіль) у кіно, «Лясная сімфонія». Лента пра жыццё звяроў. Сімфонія хараства і жорсткасці. Ліса выпалёўвае качанят, рысь палюе на аленя, ваўкі загналі аленя. Думаў, што Толева Верка надрыжыцца. А ёй проста былі цікавыя звяры.

25. VI.

Мне 29. Ці было дзяцінства? Не стала і юнацтва. I ўсё скончана, а нібы толькі пачынаецца.

У дні нараджэння — толькі мама...

Цяжка бачыць, як мама шые, мые, корміць, ездзіць і паспявае хлапатаць за Ц., К., Б., наведваць Р., у нейкіх клопатах і перапісках трымаецца за сотню людзей...

Цярпенне мамы: зрабіла сняданне мне. Потым В., яшчэ падыдзе — Я.

Памылка імкнуцца як хутчэй сцвердзіць свае погляды. Трэба даваць людзям пагаварыць, раскрыцца. Паболей слухаць. Колькі разоў ты пачынаў лічыць сябе вышэйшым за некага — столькі ты быў ніжэйшы.

Не раз хочацца сказаць: жыццё, прынось мне столькі радасці і шчасця, колькі кнігі.

6. VII.

Субота. Пякельная гарачыня. Прыехаў Толя Кудра­вец і прывёз нейкі сэнс дню. Мы нешта вымяркоўваем на абед, гуляем у футбол, ходзім за аернымі шышкамі. Лета, лета, лета. Цвіце бульба. Сабрана сена. Канчаецца клубніка. Пачаліся парэчкі.

9. VII.

Паветра вые, і шкло аж стогне ад напінання. Расшчапілася яблынька.

Калі запісваць жыццё, дык трэба было б занатоўваць і тое, што паўгода ўжо жыве з перасаджаным сэрцам Блайберг, што робіцца ў Вьетнаме, Кітаі і т. д.

Дзённік — не газета.

Р. Гамзатов:

Ценить не научились мы поныне

Высоких слов и запросто порой,

Что произносят тихо на вершине,

Выкрикиваем громко под горой.

11.VII.

Адкінуўся яшчэ адзін тэрмін на Куляшова. Але спяшацца не трэба.

Брыль: «Пражыта, здаецца, мала, а ужо так прыемна бывае вяртацца ў думках да вытокаў нялёгка заробленай сталасці».

Размова Бярозкіна з N пра яго вершы: «Не разварочваецца ў маім сэрцы, напружанне без прычыны, канфлікт без зерня. Мне шкада і Вашага ўмельства і мовы... Гэта нарадзілася не ў Вашых кантактах з жыццём, а ў горных высях».

29. VIII.

Сёння па пасяджэнні Прэзідыума прынімаюць у Саюз Кудраўца. Ездзілі з В. да М. I. Хадановіч. Там начавалі. ІІІмат гаварылі пра чэхаславацкія падзеі, узаемаадносіны літаратараў. Не спалася да 5 гадзін. Убачыў досвітак. Напачатку — залкавата, потым — сонца, цяпло.

9.ІX.

Сёння ў аддзеле Вялюгін, Гілевіч. Чыталі пародыі Юрчанкі (ёсць удалыя, хоць і гоніць часам жывасілам).

Вялюгін расказваў, як Бялевіч прыставаў у рэстаране, ці добры артыкул. Яму: тут і тут слаба.

— Дык вы супраць лініі ЦК!.. (На ўвесь голас.)

Сталі людзі паварочвацца, дык сабутыльнікі ўсе науцекі.

Вялюгін — носьбіт процьмы гісторый, анекдатычных выпадкаў, жартаў, эніграм, але — крыху ці многа — дапрыдумана, што немагчыма не заўважыць.

Бярозкін сказаў, што шмат анекдотаў і жартаў складалі пад час дэманстрацый, чакаючы сваёй чаргі ў тупічках (ён, Самуйлёнак). 3 гэтага, маўляў, вырасла «Хто смяецца апошнім»: гісторыя з косткай, іншыя сітуацыі.

Шмат гуляю з дзецьмі. Каля дома навыперадкі імчаць да мяне дзяўчынкі, на радыёцэнтры сябрую з усімі хлапчукамі (Малаткоў, Таркоўскі, Чашчыхін). Ужо не купаюся.

Тыпаж: Ф-ў. Яго п’яныя купанні (потым, апавязаўшыся рубахай, галяком, хістаючыся, брыдзе дахаты і на ўсё горла: «Вижу чудное приволье»...), прычэпкі да прахожых.С. Цвейг — тонкі псіхалагічны малюнак і востры драматычны сюжэт; якая-небудзь таямніца людскога сэрца, той вырашальны момант, калі схаваная ў сэрцы страсць шалёным патокам вырываецца наверх і калечыць чалавечае жыццё. Страсць усеўладная, мацнейшая за чалавека, але і сіла яе — руйнуе, падмінае людскую долю, ніколі не даючы шчасця. Людзі самотныя, няшчасныя, скалечаныя грамадствам.

18.IX.

Роўная, пажаўцелая і пазмрачнелая восень. Суха, пыл вісіць туманамі. Калі і хаджу, то душа ўсё роўна мала бывае сам-насам з прыродай. Не адкрыў сабе нічога, нічым не ўзрадаваны. Халоднай штампоўкай выстукваю нейкія водгукі на Чыгрынава...

Учора былі ў Лецкаўшчыне (мама хадзіла да сваіх студэнтаў). Тры дзесяткі мілых, простых і шчырых дзяўчынак, якіх я раптам засаромеўся. Хлопцы — трэба ж — прасілі настаўніцу О. Ф. дастаць ім самагонкі.

А. Пысін:

Час адлічваюць новыя дрэвы,

Што ў сярэдзіне веку ўзышлі.

У часіну душэўнай патрэбы

Успамінаем мы тых, хто ў зямлі.

Пад карэннямі, пад малачаем ёсць у кожнага хтось дарагі.

«Ушануем мінутай маўчання...»

Мы маўчым, як маўчаць берагі.

Два светы ў памяці і зроку,

Мяжою — вастрыё ляза.

Ды я скажу святлу і змроку:

Дабра болын сеецца, чым зла.

»

Не кожны сейбіт. Суцяшэнне

Магчыма знойдзецца і ў тым,

Што сціпла ты паднёс насенне,

Згінаўся ў клопаце адным.

20.IX.

«ИЛ», № 9—68: «В середине 30-х гг. именно Брехт написал полные горьких сомнений стихи, посвященные незаконному аресту и гибели своего друга сов. писателя Третьякова. Стихотворение кончалось вопросом: «А что, если он невиновен?»

22. ІX.

Сёння прыязджаў Толя Кудравец. Мяне не застаў і пакінуў сваю кніжку з добрым сяброўскім надпісам. Мілы, чэсны, шчыры і сумленны Толя.

1.Х.

Здаў нарэшце рэцэнзію на Куляшова. Мама сцвярджае, што добра, а мне нешта боязна, сорамна. Ніякавата перапрошваўся ў Шкрабы...

«Звязда» перадрукавала рэцэнзію N на Быкава, хаця N толькі што зняты за крадзеж ганарараў. А NN праядаў нават замежную валюту, у выдавецтве махлявалі на аплаце... Абышлося вымовамі, папярэджаннямі...

5.Х.

Чытаю перапіску Шоу з Кемпбел. Як Шоу піша пра смерць і крэмацыю сваёй маці: драматург, а не сын. Як выказвае спачуванне, калі ў яе загінуў сын.

Перапіскі людзей, як і ўсё жыццё, цікавей і складаней за самыя выдатныя раманы.

17.Х.

Гутарка Бярозкіна з N.

3 жыцця робіце карціну (Урубеля). Гэта сама мова зарыфмавала: насенне-сумненне. «Як кветка з дрэнным пахам» — вам не падабаецца дзяўчына, пакіньце яе ў спакоі. Нашто вам капацца ў чужой душы;

Кожны наш капрыз, кожную... на п’едэстал. «Пры­гожая, гарманічная, як статуя» — але статуя холад. Што вы нашы недахопы прыпісваеце боскаму свету? «Мароз-распуснік...» I — усе штампы грамадзянскай лірыкі. Усё трэба зрабіць да верша і пісаць потым у нейчай чалавечай норме...»

Мітусня з кааператывам. Мана Клаза. Нарэшце — развязка.

Запіс, пісьмо, нататка — усё патрабуе падрыхтоўкі і засяроджанасці.

2.XI.

Юбілеі, святы, урачыстасці... Ці грэюць яны хоць каго. Калі б грэлі!

А ўвогуле — у жыцці маім мала грамадскага сюжэту (ну, К., ну, пэўнае апірышча на праўду — але не было вялікай рызыкі). Чаму? Разлік? Асцярожнасць?..Вельмі страшнае: калі нашы пачуцці разыходзяцца з «лініяй», то не хочуць верыць нашым пачуццям, нават апаганьваюць іх.

Кітайскія балбатушкі: «разгромим решительно, окон­чательно, начисто и полностью».

Кіно наша слабое і нашмат слабей літаратуры. Столькі бачыў нашых хвалёных фільмаў, а ўсяго толькі і засталося — «Летят журавли», «Баллада о солдате». Можа, яшчэ што.

15. XI.

Дурнотны, цяжкі дзень. Доўгая, заядлая гаворка з Н. I. Шэўчыкам, які ўпарта даводзіць, што «Тартак» — жахлівая моўная з’ява. Прытым — праваты ў яго няма, здаецца, ні ў адным нюансе спрэчкі.

16. XI.

Дзень без справы. Субота, нудота. А на вуліцы — добра марозна, свежа. Калі не мне, то многім дае бадзёрасць і сілу гэта роўнае сонечнае свячэнне, ціхі настой марозу, цвёрды наст і гулкі лёд, рассыпаныя дымы і лёгкае, тугое паветра, адгалоскі свабоднага і чыстага, бесклапотнага жыцця — вераб’і і дзеці.

Ш. гэтымі днямі расказваў мне пра адзін свой сон напярэдадні арышту: прыляцела восем птушак — не птушак, птушыных шкілетаў. (8 гадоў.)

17. ХІ.

Сёння з мамай — у бабкі Пад’ельскай. Трапілі на гарэлку (сышліся бабульчыны дочкі). Адна — белатварая, рухавая, паўнаватая, мажная; мужа няма, сын памёр. Яе вострая і спрытная гамана. Мама злавіла кірунак яе клопатаў, і пілі за тое, каб «нікому бяды не прынесці, але і ад свайго шчасця не адмовіцца». Гаварылі пра п'яніц.

Маці В. таксама хітраватая, але ўжо зусім па-свойму. Манера — чарка пасля ўсіх.

Яшчэ жанчына — «мне водка на карысць, але па глыточак, дробненька; есці не магу, але п'ю».

Мама мусіла з імі піць разы чатыры, памалу змяншаючы дозу.

31.XI.

Пленум Саюза 30—31. Даклад Брыля, які надоўга запомніцца. Палёт касманаўта Берагавога Георгія Цімафеевіча. Куляшову і Танку — народнага паэта.

Л. Царанкоў. «Слова міма не ляціць» («Полымя», 10, 1968).

Мароз сем баб вёз, на восьмай сам ехаў.

На свой хвост не брашы.

Не з тваімі лыткамі ў крапіву лезці.

Неспадзеўкі дзіця ў дзеўкі.

Пагрэўся, як у крапіве.

Памяняў плеш на лысіну.

П’яны і слуп будзе цалавадь.

Сабакам ён быў заўсёды, але забрахаў толькі цяпер.

Сіраце і ў раю самотна.

Чакай зімою зязюлю.

Чужая жонка мёдам мазаная, а свая — смалой.

3 кнігі Дамашэвіча «Абуджэнне».

Занягнулася бросняю (дзірка ў бярозе); мінулае прасілася на язык; усе вы халасцякі каля чужой спадніцы; прасунешся па жыцці, прамінеш шмат добрага; дарогі назад жыццё яшчэ не прыдумала.

Янкоўскі. «Роднае слова».

Званіць языком; язык па-за вушшу ходзіць; ездзіць бачком: чортам падшыты; розум прыходзе на шкодзе; адносячы пірагі...

Раман Сабаленка.

Не адзержаліся там; мянушка прыкіпела; устабурчаны казырок; ашчаперыла; мацунак; паглядны хлопец; запраторылі; чырвоны, як альховы карэц; перадасенняя суцішнасць, ушыўся ў гурт, у вачах — слупы; гаварылі пошапкам; ніякай правінкі няма...

8.Х II.

У саюзе вечар Віткі, Загнетавай. Як Данута чытала, якое было сцішанае, ласкавае, шчырае пачуццё, як слухала, прымала зала. Потым яна сядзела, нешта перагаворвалася, некуды ўзіралася, а ўся сутнасць, увесь сэнс вечара былі, здаецца, у ёй.

21.XII.

Субота. Масква.

Пас. Дзяржынскае каля Люберцаў, дзе былі і хлеб-соль, і прывітанні, і плакат, і некалькі мілых, шчырых, прыгожых людзей.

Дзяўчынка, што давала хлеб-соль — прыгажуня, уся абаяльнасць, свежасць і прастата яе ўжо не згубяцца ў памяці. Захацела б — забрала б усяго адразу. Але і хлопец, што быў з ёю, — таксама рэдкі па роўнай і чыстай ветлівасці, нейкім унутраным высакародстве. Тры мінуты з ім былі вартыя доўгага знаёмства.

Касмічны карабель «Апалон-8» пераведзены на траекторыю месяца.

25.Х1І.

А. Вярцінскі. «Савецкая ўлада». Трыпціх:

...Вы знайце: могуць трапіць у Савет свае тыранчыкі, макіявельчыкі свае і талейранчыкі.

I будуць, як заўсёды, як калісь,— што ім Саветы! —

пра сілу сваю думаць, пра карысць, пра свае мэты.

Савецкая — ад слова Савет.

Ад слоў —

парада, парада, рада. «3 кожным раіцца як след!» — такі быў ленінскі запавет.

Ты помніш яго, Савецкая ўлада?

3 тымі, хто да сутнасці дабіраецца,

Асабліва трэба раіцца.

Вера Полторан. «Моя застольная» («Правда», 27 дек. 68 г.):

«Я смотрю на них всех — и народных певцов, и на­родных артистов, — и мне начинает казаться, будто здесь обнажился в разрезе лучший слой сегодняшней бело­русской культуры: вот — исток, вот — вершина, и меж­ду ними — кровная связь.

Подает свой голос известная белорусская веселуха и печальница — дудка. И звук ее, и напев — как дыхание времени: в них собрано в одно великое средоточие то, что было, есть и будет, что жило и будет жить в памяти, в душе, жечь в крови людей, вскормленных родимой землей белорусской.

Касары кося-аць,

Венер павява-ае...

Шаўкова трава-а

На косу наляга-ае.

...И вот уже нет ни шумного зала, залитого ярким светом, ни высоких стен с зеркалами, — перед глазами мир, где текут такие реки, шепчутся с ветром могучие пущи, где люди сеют хлеб и песни и где черпает красоту и мудрость душа, взмывая в небо вдохновения...»

Дануце Б.-З. Пішу, бо не напісаць не магу. Хочацца неяк сказаць Вам, што даўно захоплены Вамі, Вашай шчырай і чыстай паэзіяй. Не адважваўся пераводзіць гэта захапленне ў словы, ды ўсяго, чым поўніцца душа, ні ў якія пісьмы не ўвесці.

Адзін за адным прапускаў повады, калі, здавалася, «можна» было напісаць.

Вашы вершы жылі і разгортваліся ў душы і давалі радасць. Нарэшце гэта перамагло няёмкасць і сорам. Яшчэ і старагрэчаскія словы: наверно, твое чувство дур­но, если ты боишься сказать о нем.

Вечар, калі ўпершыню слухаў Вас (гаварыць пра гэты вечар не стану, бо ён — цэлая асобная кніга ў душы), Ваша чьістае святло і абаяльная жаноцкасць.

Люблю і шаную Вашы вершы. Сярод многіх кніг, у якіх загнездавалася надоўга і надзейна мая душа, Вашы кнігі мне па-асабліваму дарагія — сваёй крынічнасцю і няшумнай гаворкай-гаманою пра тое, без чаго душа не бывае душою.

Не стану гаварыць, якою душэўнай роднасцю шчымяць і трывожаць тыя вершы, дзе Вашы словы маюць як адзін адрас: «А ты ўсё думаеш, што я такая ж, што я вясновая твая дзяўчынка». Каб мог, я не дазволіў бы нашай натужнай крытыцы з яе сілагізмамі-пропісамі і блізка падыходзіць да такіх вершаў.

Калі шукаю ўзлёту і бадзёрасці, радасна бывае прачытаць Вашы вершы. Яны заўсёды даюць душы нейкі асаблівы стан мяккас-ці, даверу, прыязнасці, асвятляюць шчодрым, як дзяцінства, сонцам. Колькі разоў, дзякуючы Вам, пабыў я сёлета, пасля ўсялякай мітусні і тлуму, у роднай хаце, прычасціўся да блізкага і дарагога спеву і простага вясковага шчасця — з птушкамі, кветкамі, дрэвамі, матчынай ласкай і дзявочай усмешкай. Так лёгка і прыемна дыхаецца ў воблаку не засмечанай мітуснёй і банальнасцю Вашай душэўнасці.

Верыш у аўтара, як у чалавека, якому і па-за вершамі блізкае тваё чытацкае хваляванне.

Дзякуй Вам, што ўсё наша роднае ўзята Вамі ў душу і асвечана ёю. Ад Вашых вершаў неаднойчы поўнішся шчасцем, што ёсць яшчэ тут, каля нас, з намі і ў нас — буслянкі, росныя сцежкі, баравыя сасонкі, веснавая рунь, сцябліны на градах і чыстая беларускай мова, з якою вырастаюць і жывуць такія прыгожыя людзі.

Разумею, што любыя мае словы будуць далёкія ад чысціні і святасці Вашай паэзіі. Мне заўсёды чуцен Ваш голас, запаветна-блізкі, як пошум дрэўца, што колісь расло ля акна.

Каму дудка паслушна,

Ды іграе спеўна,

То й душа дабрадушна I шчырая, пэўна...

Каханне, лёс, родная зямля з яе мацярынскімі і доччынымі пачуццямі, пошук і адкрыццё душэўнай гармо­ни — гэты Ваш свет шчодра дадае мне свайго багацця.

Дзякуй і дзякуй.

Хай чытачы ніколі не перагортваюць Вашы кнігі няуважліва і абыякава.

29. XII.

50-годдзе БССР і КПБ.

Учора сумеснае пасяджэнне Вярх. Савета і ЦК у Палацы спорту. Уступнае слова Машэрава — па-беларуску, а потым — усё па-руску. Шэлег сказаў па-беларуску адну фразу.

Для адных вера ў Бога — привычка, для другіх — унутранае апірышча.

1969

4.І.

Янка Брыль. «Пра здзіўленне і зайздрасць». «ЛіМ», 3 студз. 69 г. (Пра Кудраўца).

Добра ўваходзіць у бачанне свету, у мову, у душу сваіх герояў. Вельмі нядрэнна праверыў чыстым вокам, чыстай душой свайго хлапчука паводзіны чалавека дарослага, шырэй — праверыў складанасць жыцця, не сарваўшыся ні на момант, ні на драбніцу ў фальш.

У Панчанкі:

«А на якой радэ плыве к нам столькі пошасці? Як мельнік у муцэ свет у хлусні і пошласці».

Мне сорамна народ агітаваць,.

Каб людзі больш і больш штодня рабілі,

Мясілі гліну, валуны драбілі:

Ен ведае і сам, як нрацаваць.

Іаэал паэта — гэта ўжо рэалізаваная ў вершы рэчаіснасць, зямное жыццё.

Хтосьці сказаў, што ссеклі дрэўца і прыгажосці меней стала на зямлі.

12.1.

Учора, субота. Прыгожы, светлы, сонечны дзень — рэдкі, бо было лёгка, бо бачыў лес, поле і сонца так, што на іх прыкладваліся іншыя думкі, пачуцці і была надзея, што расхінецца калі-небудзь імгла.

Няразвітасць маіх уяўленняў: мне заўсёды апошнія гады бачыцца толькі адно: іду з натугай па раўніне, а здаецца, што асільваю круты і не па сілах пад’ём.

15.1.

Інтэрв’ю з Глебкам (пра шматтомнае выданне беларускага фальклору).

Учора запушчаны касманаўт, сёння — яшчэ трое.

Свет сдпраўдны і харошы існуе паўсюдна і мнагаліка, але ж адкрываецца мне толькі скупою і адваротнаю радасцю — недастачай хараства, прагай, крыўдай за несправядлівасць боскую да лепшых і свяцейшых людзей. I яшчэ — кнігамі.

Хачу чытаць і ведаць Пысіна. Пакуль што ёсць толькі настроі і ўражанні, што мучаць нявыказнасцю, неарганізаванасцю.

16.1.

Чыстая, простая, строгая чэснасць Быкава. У «НМ» ідзе яго аповесць «Круглянскі мост». Рэдагаваў сам Твардоўскі.

26.1.

Было столькі незапісаных дзён. У іх — перагаворы на пераход у «Неман».

17.ІІ.

«ЛіМ» — у сваіх буднях, ад якіх я ўбаку.

Дастаеўскі пісаў, здаецца, так: «Чалавек найбольш жыве іменна ў той час, калі чаго-небудзь шукае і дабіваецца».

Сёння гадзіну чакаў Рыту Марозаву, каб наведаць Свету. Стукаў зубамі, лічыў тралейбусы, пераглядваўся з красунямі. Не жыў.

Зараз Купалаўка. Не працуецца, я ўзвінчаны вулінай, прыгажосцю, уласнай бесталеннасцю, яшчэ абвеяны гадзінай мярзляцтва і холаду, зануджаны адзінотай.

Успомніў зараз К. — гэта было як дзяцінства, ды я зрэшты і адчуваў сябе дзіцёнкам між «даросласці» вучоных мужоў, большасць якіх — я пазней пераконвауся — мела самавітасці нашмат больш, чым розуму.

Сёння жыць, ісці ўперад — пісаць пра Пысіна. Кожны раз пачынаю як наноў. У мяне ёсць душа, якая адгукаецца на кожны такт прыгажосці і праўды, але няма, здаецца, дастатковых унутраных багаццяў і ведаў для шырокай, гнуткай і рознабаковай канцэпцыі...

Як важна быць усюды як свой, але істотна ведаць вострае ўспрыняцце нязвычнасці.

Бярозкін усміхаецца, ставіцца да мяне добра. Я, зда­ецца, выразней адчуваю набліжанасць яго чалавечнасці.

21.ІІ.

Бярозкін парадзіраваў Г.: «Дзед Даніла жыў ўскраіне вёскі. Жыў заможна, як усе. Калі прыйшла фашысцкая навала, ён узняўся на ворага як адзін! Выбраўшы зручны момант, ён спляжыў у лазні шайкай немца з малой, як у вужакі, галавой, запёр дзверы калком і ўцёк у лес да партызан».

А. Эйнштэйн. «Физика и реальность». Сб. статей, «Наука», 1965:

«Радостное и вдохновляющее чувство испытываешь, видя проблему изложенной кратко и живо во всем ее разнообразии и во всех связях».

О. Кюри: «Моральные качества выдающейся лично­сти имеют, возможно, большее значение для данного по­коления и всего хода истории, чем чисто интеллектуаль­ные достижения. Последние зависят от величия характе­ра в значительно большей степени, чем это обычно при­нято считать».

Перамена ў лімаўскім тонусе — мне стала псіхалагічна нашмат лягчэй рабіць, чым да заявы, і, адчуваю, ужо і было б — у сэнсе скаванасці — лягчэй заўсёды.

Перавесці сябе на мэтаскіраваную, паслядоўную і прадуманую працу — ...

Хемінгуэй у «Непераможаным» піша, што матадор (Мануэль) думаў спецыяльнымі тэрмінамі. Калі ж, здаралася, той не мог знайсці адпаведнага слова, думка абрывалася.

Як Бяр-н гэтымі днямі гаварыў з С. 3. «Нельга доўга трымаць рукі над агнём — або агонь бенгальскі, або рукі гумовыя».

А. Кучар умешваўся ў «покровительственно-поучаю­щей и приятельской» манеры.

М. Светлов: «Прежде всего лирика не может и не должна быть благополучной. Ты любишь ее, она любит тебя? Ну и целуйтесь на здоровье. При чем здесь чита­тель?»

Поэт не может пробавляться пустяками, не имеет права терять критерий ценности сущего.

28.ІІ.

Пысін — сённяшняя і заўтрашняя радасць.

2.ІІІ.

Вось і сакавік. Сёння раніца апушыла зляжалы наст новым снегам, які стаў радасцю для лыжнікаў.

Былі К. Мама папракала мяне, што я не ўгаворваў іх астацца. Я ж непрыгожа агрызаўся, і ўвогуле я часта пераводжу ганебна сваю зласлівасць на маму. Вядома ж, даючы гэтай зласлівасці чэпкую аргументацыю, што — яшчэ большая крывадушнасць.

Я пачынаю ўсё болей і болей схіляцца да думкі, што жыццё — любое, нават самае пакутлівае — шчасце. Уся каштоўнасць жыцця толькі тады і мае меру, калі зведаны трывогі, сумненні, пакуты.

Шчасце — жыць сумленна і без зайздрасці.

3.ІІІ.

Эйнштэйн — з выгляду просты, добры, крыху дзівакаваты стары. Без пробліску геніяльнасці. Але глянеш на некалькі фатаграфій — усюды ёсць нейкая рознасць, што падказвае невычэрпнасць яго ўнутранай сутнасці.

5.ІІІ.

Сёння ў рэдактара — ініцыятыўная група дыскусіі па апавяданні. Брыль, Мележ, Яскевіч, Хадкевіч — цікава кожная пазіцыя. N.. як адчуваючы, што і яго зачэпяць: цяпер не тая сацыяльнасць, у Тургенева ўсюды каханне, сёння мы лепш апранаемся і ядзім. Потым: каб хоць адно бытавое апавяданне, як «Пяць лыжак заціркі». Рэд: «Дык мы ж цяпер кілбасу ядзім».

14.ІІІ.

Пачынаць жыць трэба раніцою. Тады ёсць нейкае адчуванне з’яднанасці з агульным гулам. Так жа — асобнае церабленне ўбаку. Страшна быць старым, адзінокім, непатрэбным, адсталым.

Яшчэ недарэчнасць: у мяне жыццё — ланцуг рэцэнзій, скляпаных высільваннем.

Зайздрошчу сужыццю зведзеных каханнем і згодай людзей і праз зайздрасць сам на гэта галодны яшчэ болей.

Асэнсоўваць, улоўліваць грамадскае жыццё зусім не наўчыўся — ні ў палітычных формулах, ні ў чалавечай свядомасці.

Учора Вінька сустрэў мяне каля аўтобуса без шапкі (растапыраны чубчык). Шчымела душа — ён здаваўся мне на-вылёт развеяным ветрам.

Двайное адчуванне: быццам заўсёды апярэджваў я свой узрост і заўсёды адставаў, што адчувалася нашмат вастрэй, асабліва сёння.

15.111.

Бяр-н пра Няхая: прачнецца ноччу і — «Як добра, што наш Дняпро-Славуціч цячэ на Украіну». Хваліў Пысіна (мой артыкул): «Вы выраслі вельмі, Б., і пішаце жыва».

Правда, 14 марта 69 г., Шолохов:

«Я глубочайше убежден, что подавляющее большинство сидело и сидит напрасно, они — не враги».

«На Сталина обижаюсь. Как он мог такое допус­тить?!.. (...) Он, безусловно, крупнейшая после Ленина личность в нашей партии, и он же нанес этой партии та­кой тяжкий урон. Я пытаюсь объективно разобраться в нем и чувствую, что не могу. Мешает одно, мы с ним не на равных условиях...»

12 марта:

«— А я так своим простым умом прикидываю: у това­рища Сталина помаленьку глаза начинают открываться.

— Ну, знаешь ли... Что же он с закрытыми глазами страной правит?

— Похоже на то. Не все время, а с тридцать седь­мого года».

17.111.

Бярозкін — Г. (цясляр з Нясвіжа). «Жывяце на двух паверхах адразу. Такая святочнасць, урачыстасць, хоць сцягі вывешвай».

7.IV.

А. Твардовский:

К обидам горьким собственной персоны

Не призывать участье добрых душ.

Жить, как живешь, своей страдой бессонной —

Взялся за гуж — не говори: не дюж.

С тропы своей ни в чем не соступая,

Не отступая — быть самим собой.

Так со своей управиться судьбой,

Чтоб в ней себя нашла судьба любая

И чью-то душу отпустила боль.

Усе раслі і рана, як вясновае смецце. Жаданне жыць працуючы і працаваць не робячы. Душна і млосна, а жыццё без добрых, разумных рэчаў.

Адчуванне такое, быццам ідзеш недзе па ваколіцы, блукаеш, праходзіш зноў жа каля тых самых мясцін, не дасягаючы сутнасці.

Учора капалі з Ражанскім хрэн на падгайскіх горках і пачыналі новую вясну.

Цеплыня правейвае ўсяго і трывожыць чароўнай і да шаленства недаступнай прыгажосцю.

Адчуць, пражыць усёй істотай нейкі перапад вышынь — тады можна выйсці да новых думак.

15.IV.

Апошнія дні ў «ЛіМе». Сёння — усё.

17.IV.

Усё-такі, што «Неман» — добра. Варта паспрабаваць прайсці яшчэ адну жыццёвую мерку.

В. Маяковский:

...Устаешь

отбиваться и отгрызаться.

Многие

без вас

отбились от рук.

Очень

много

разных мерзавцев

ходят

по нашей земле

и вокруг.

«Нету им ни числа, ни клички, целая лента типов тя­нется. Кулаки и волокитчики, подхалимы, сектанты и пьяницы, — ходят, гордо выпятив груди, в ручках сплошь и в значках нагрудных... Мы их всех, конечно, скрутим, но всех скрутить ужасно трудно».

28.IV.

Слаўная Жэня! 3 вясной цябе, з Першамаем! Хай табе шчодра свеціць сонца, хай лёгка дыхаецца, вольна ляціцца. Хай не бывае табе трывожна ад чужасці і адзіноты, хай кожны твой чытач будзе ён — адзіны, галоўны, дзеля каго варта цярпець любыя пакуты, шукаць ісціну і браць у рукі пяро. А мо — каб збавіць крыху віншавальную ўрачыстасць — да толькі адной добрай усмешкі? Усміхніся. I бывай здарова.

2. V.

Дні з сонцам і цеплынёю, хуткім разгонам зеляніны.

Першыя аблокі зеляніны на ўзлесках, мяккая падатлівая зямля на дарозе каля Пцічы, абвейнае паветра, на­растание суму ў веснавой радасці — вяртанне ўсіх смуткаў былых вёснаў, падсвядомая вера ў цуд і адмаўленне цуду: вось зараз з гэтага сонца і ляснога шуму, з кветак, з праменняў, лугавой свежай зеляніны выйдзе радасць інтымнасці, пяшчоты, юнацтва...

Жыццё выйшла на паветра, прастор: галасы дзяцей, птушкі і жабы, стук мяча і — больш, многа рознага, што адчуваеш; бачыш нават, што твая адзінота абложана і сціснута жывым існым светам...

Пры ўсёй палёгцы, што пакуль даў «Неман» — нейкая незадаволенасць сабой, нават сорам перад усімі — ад Пашкевіча і Бярозкіна.

Размова з Надзеяй Іванаўнай Ячэня пра буслоў. (Сёлета бусел пасядзеў, прымерыўся, але не асеў на нашай буслянцы.)

— Пра бусла, які зімаваў у чалавека, а ўвесну кінуўся ў агонь.

Б. Пастернак. «Хлеб».

Ты понял блаженство занятий,

Удачи закон и секрет.

Ты понял, что праздность — проклятье

И счастья без подвига нет.

Что ждет алтарей, откровений

Героев и богатырей

Дремучее царство растений,

Могучее царство зверей.

Что первым таким откровеньем Остался в сцепленьи судеб Прапращурам в дар поколеньям Взращенный столетьями хлеб.

8.V.

Пісьмо у Прылукі:

Што там у вас за горадам?

Вясна? Вяселле?!Пераблытала поры года.

Я ў Асеннім.

Перапоўнены вільгаццю вочы.

Пэўна, выплеснуць хочуць Паводкай вясенняй...

Пераблытала дні і ночы.

Я ў Асеннім.

Тут мне добра. Цяжка унікнуць У сэнсе існавання. Адчай.

Па начах твае ананімкі

Беларускай чайкай крычаць.

Удаль працягнуты тонкія рукі.

Гаварыце, Прылукі!

Вам — бяссонніца. Мне — разлукі.

Гаварыце, Прылукі!

Што за горадам спее зараз?

Клопат? Натхненне?!

Пераблытала час і адрас.

Я ў Асеннім.

9.V.

М. Стральцоў:

...Згасаеш? Ну, згасай!

Навошта варушыць

Вуголле шэрае, каб іскарку пабачыць?

Згасаеш? Ну, згасай! Хоць горка на душы,

Хоць ведаю, што урэшце гэта значыць.

...Не, плакаць не хачу, смяяцца не хачу,

Зацяўся і маўчу. Хай так цяжар спадае...

Свежая сонечная раніца. Светлая зеляніна. Ноччу чуў клёкат буслоў і лётаў, лётаў. Ляцеў з падгайскай гары, пералятаў рэчку. Адпо толькі — зваў сведкаў і, пэўна, хваліўся. Але пад канец налёты ўжо не клеіліся.

20.V.

Учора ў запоўненым аўтобусе кароткае трапятанне і самая добрая, святая туга. Чаго няма, а хочацца: быць школьным выпускніком, кахаць, хадзіць саромеючыся Дад чужыя позіркі... Рабіць ад душэўнай патрэбы, па неабходнасці толькі ўнутранай.

Ф. Искандер: «И еще одно я твердо понял: все поте­рянное можно найти — даже любовь, даже юность. И только потерянную совесть еще никто не находил».

Супражэнне свайго жыцця з кніжным. Бязмежжа няведацня. Як лёгка пабочнае, выпадковае адносіць убок. Пастаянная думка, лейтматыў: не спрабуй вяртацца у былое, любы зварот — абавязковы смутак.

Зрэшты, смутак — мабыць — самае сапраўднае пачуццё ў літаратуры. Радасць, шчасце — рэдкасць, на­ват ідэал.

14.VI.

Не запісана і ўжо не ўспомніць, што было за гэтыя паўмесяца. Службовая ніякаватасць у «Немане»...

Апошнія дні — сонца, сонца, сонца. Гарыць спіна, плыве чырвань у галаве. Горача, аж задушна. Усё — на вуліцы. А дванаццатай гадзіне ноч яшчэ не мае поўнай перамогі перад днём: усё жыве і поўніць свет вечаровымі гукамі — птушкі, сабачы перабрэх, галасы людзей, нейкае тупаценне, ледзь чутны шэпт лісця — і шчымата ад адзіноты, і напамінкі сабе, што трэба арганізоўваць жыццё воляй і справай.

Учора доўгая размова са старой Ганчарыхай. Згадвала дзяцінства (прыбірала ў школе, слухала дзяцей. Залой (цемнатою) рабіла. Як у спёку бралі праз хустку ваду з купін, каб напіцца. Як у Сібіры абыходзілася беларускай мовай).

20. VI.

Зайздросна гляджу на ўзаемнае шчасце: дурнаватая (што псуе крыху яе акрасу), па ўсім відаць, дзеўчына пырхае раз за разам шчаслівым смехам, глядзіць з пяшчотай і любасцю на свайго хлапца, і туліцца, і хінецца, а ён — шэры, невыразна-бесхарактарны з твару, расказвае нейкую прасцяцкую гісторыю, і гэта гісторыя, гэта бесталач патрэбна ім для шч^сця болей, чым усе «риф­мованные речи», чым уся наша заядлая талкавітасць, разумнасць. Чорт што! Хоць не мець з сабою, дык хай жа даць якой дзеўчынёсе крышачку такога шчасця. Бы­вала? Неяк выпадкова, не стойка. Ды, мабыць, і не гэтак.

Дзень за днём — Ігар, Ігар, Ігар. Які ўяўляецца як лепшы варыянт уласнага лёсу.

25. VI.

Дзень майго нараджэння... 30 гадоў...

Сёння на досвітку быў спорны цёплы дождж. Раніцой — бліскучыя лужыны, дух парнай вільгаці; цемната пад гушчынёй клёнаў. Росныя закраіны сцежкі. I спакойна-зялёная празрыстая вада на рацэ. Я сказаў бы: хай будзе ўсё гэта —і до.Дык не: усё гэта заўсёды жыве ў нас разам з пэўным настроем. I калі гэта — не частка асабістага зместу, дык — нішто... Каб крок, паўкрока — уперад. Ні ведаў, ні думак. Мяне няма, і дзіўна, што пры маёй адсутнасці нехта, падобны нібыта на мяне, уступае ў службовыя і таварыскія зносіны з людзьмі, нешта сумна-пудна робіць, некуды пнецца.

Такія дні, як сённяшні, патрабуюць рыўка, душэўнага ўзлёту, прыўзнятасці над мітуснёю і дробязямі. Але вывады, якія можна ўзяць з жыцця, ужо зроблены.

26—27. VI.

...Упершыню ўбачаная бярозка на гары — на віду і — незаўважаная. I ў ёй, з ёй: настроі ўсіх Левітанаў, туга ўсіх песняў, усе мелодыі разам.

Я нарадзіўся ў сузор’і Цяльца. Калі разбіралі нейкі польскі жартоўны астралагічны каляндар, спыталіся ў рэдакцыі, калі я нарадзіўся. I не заўважылі, што дата — побач.

10.VII.

Як мог даць сабе права столькі часу не думаць, не пісаць, не шукаць. Знемагчыся і быць у знямозе. Сёння «Новый мир», № 4, дзе пісьмы Цвятаевай.

Паэзія — «это действие, чистота, страсть, сущность». Гэта — наогул пра паэзію. Але думаеш пра гэта, чытаючы Пысіна. Як дастасоўваецца ўсё гэта да яго?

Каролина Павлова: «О ты, чего и святотатство Кос­нуться в храме не могло — Моя напасть, мое богатство, Мое святое ремесло».

Ахматова: «А если я умру, то кто же Мои стихи на­пишет Вам?»

14. VII.

Ірыне Кароткай — ліст.

«Здаўся ўспамінаць свае 17 гадоў, на якіх у свой час прыкметна не затрымаўся душою. Быў тады другакурснікам, жыў драбязою і лухтою, неакрэслена чакаў нейкіх поспехаў у гадах дарослых. Але амаль несвядома пачынаў разумець, што пражытае павінна ўжо мець нейкую каштоўнасць. Завёў — запісныя, у якіх занатоўваў, канспектаваў кавалкі біяграфіі; перапісваўся з адной цудоўнай дзяўчынкай з-пад Вільнюса (яна ў мяне верыла гадоў 4—5, пакуль час не прымусіў яе ісці замуж), любіў «Марціна Ідэна» Джэка Лондана, вучыў на памяць Ясеніна і Баратынскага і бесклапотна транжырыў час. Па сутнасці быў яшчэ натурай і поглядамі школьнік, а студэнтам стаў пазней — з 18-ці, а ў даросласць неахвотна зазірнуў у 21 (школа), але тады яшчэ трымаўся па-школьнаму перад людзьмі паважнымі, санавітымі, нават не даючы ацэнкі іх нікчэмнай тупасці.

...Я і тады нешта шукаў, да нечага імкнуўся, але вельмі няспешна, неабдумана, пра што шкадую зараз, Бо я зараз — як тэнар, сіл хапае толькі на абмежаваную працу.

Зрэшты, што табе да гэтага. Пад твае 17 гадоў ты жывеш, мабыць, разумней, хаця — я так думаю — любосці цябе яшчэ ой пакруцяць. Пакуль што я рады, што Ты разам з усімі скарбамі маладосці — сонцам, бесклапотнай добрай верай у будучыню — не лянуешся браць і багацце кніг, усялякай надзейнай і карыснай навукі».

21.VIII.

За спіною месяц адпачынку, 17 дзён — Нарач. Я згубіўся ў знаёмым нарачанскім, згубіў сябе ў душэўнай бяздзейнасці. Хацеў вызваліцца ад думак, кніг, трывог і — так і выйшла. Толькі чамусьці не стала лягчэй, а на пласты былых хваляванняў наслоілася новая туга.

...Спякотныя дні, зольны пясок, ціхае цёплае возера — пачатак. Валейбол, спартлагер, плюс дзеці... Толя Кудравец, з якім шмат хадзілі, дружылі, гаварылі. ён — са сваёй заўсёднай роўнасцю гаворкі і справы. Можа, нават адзін другога вызвалялі ад адзіноты.

28. VIII.

Невыносны цяжар хатняй блытаніны, у якім умее неяк трымацца толькі мама... Так, даўно мне патрэбна кватэра.

Гэта — самая бедная мая запісная. Як быццам не жылося, ні пра што не думалася... Мімалётная думка, што туга — маё і не толькі маё галоўнае, бо без яе яшчэ нічога я не ўбачыў новага і не правёў старога, праз яе не прайшла ніводная навіна, ніводзін факт...

Ажыўлены перадвераснёўскі горад. Нейкая сытнасць і заможнасць. I адусюль— штуршкі бяды, гора, зло. Злачынствы, аварыі, катастрофы, непаразуменні. Напрыклад — учора авіацыйная аварыя: с&малёт рассек агароджу, пакалечыла лётчыкаў (у момант пасадкі асляпіла маланка).

5.IX.

Імклівы бег жыцця. Рэцэнзія на Кісліка, стол зава­лены кнігамі.

Ахматава: .

Одни глядятся в ласковые взоры,

Другие пьют до солнечных лучей,

А я всю ночь веду переговоры

С неукротимой совестью моей.

23. X.

Катушок, у які я пасяліўся на Даўгінаўскім завулку, надарае жыццём, несумяшчальным настолькі з маім здароўем, што я быў у роспачы і, не бачачы выхаду, стагнаў ажно ад пакуты. У гэтай хаціне, адчулася адра­зу, жыць не змагу.

Вялізны ложак, які служыць сталом. Клетка-камера. Нашу з сабой у папцы кефірную бутэльку. Звечара — духата, пад ранак холадна.

Верш Зуёнка «Соль» — гімн працы і чалавеку. Дабрата і ласкавасць супакутаваныя. Цудоўны верш, які сведчыць, што не знікае і не знікне вышыня думкі ў сапраўдных паэтаў.

Я пачаў думаць і гаварыць, што «Неман» не па мне. Так. Але што рабіць? ...Ніколі не хацеў бы, каб жылося лягчэй, а толькі — каб справядлівей... Нам наканавана жыць лірычна — са смуткам, тугою, скрухаю, журбою, маркотай.

Радаваўся, што «пайшоў» Хадыка.

«Недаром его (Камю) как философа и как художни­ка так сильно занимал конфликт между абсолютным принципом личной морали и конкретными требованиями жизни, — подобный конфликт он пережил сам и до са­мого конца своей жизни не нашел удовлетворяющего решения...» Дзива што! Я скамечаны яго «Падением» — прытым не думалася, не аналізавалася, а толькі раскры лася прорва ўласнай душэўнай цемнаты. А яшчэ — я згубна бяднейшы аналізам, пошукам, іроніяй, розумам, чым гэты герой, носьбіт і выкрывальнік грамадскага і асабістага амаралізма.Нашы каты: Дым (паважны, прыстойны і адчувае сябе гаспадаром) і Мурзік (жоўты, сквапны, бурклівы, нахабны прыблуда).

Антон Бялевіч. «Жывыя людзі».

Чаму ты, мой друг, невясёлы?

Пахмурны, як ельнік глухі?..

Мы, братка, з табой не анёлы:

Мам д’ябал адпусціць грахі.

30.X.

У «Полымі» (№ 10) артыкул Кучара «Трывожная памяць». Побач з праваламі, нацяжкамі, апалагетыкай ёсць здорава пра Пташнікава, часткова — пра Стральцова, нават пра Сачанку.

Там жа — у «Полымі». «Справа аб замаху на Леніна» В. Хомчанкі. Яд курарэ ад высокай тэмпературы, якая ўтварылася пры стрэлах, страціў свае атрутныя ўласцівасці.

«Нет в нашей огромной, много читающей стране се­годня такого поколения читателей, сердца которых не сжались бы горестно от печальной вести — на 88 году жизни после тяжелой болезни скончался Корней Ивано­вич Чуковский»...

Не прайшло і месяца, а час правёў рэзкую мяжу пораў года, на вуліцы стала зусім няўтульна, думкі загна­ны пад страху. I думаецца: прыйдзе час, калі пранікнёная крытыка зможа вызначыць па вершу не толькі наст­рой аўтара, але і ўсе вытокі настрою і прадвытокі яго творчага выяўлення на паперы і тое, дзе — у хаце ці на вуліцы, пад дождж ці ў сонца пісаліся вершы, быў аўтар стомлены ці свежы (стомленасць як стан трэба таксама пісаць пры творчай, духоўнай свежасці?) і т. д. і шмат чаго. А яшчэ думаеш: прыйдзе час, калі ты з недасяжнай крытыкі выйдзеш на самы пэўны шлях да самога сябе. Выйдзеш? Каму знаць.

7.XI.

Што свята — шум у чужых кватэрах, і людзі на падпітку, мітусня. А тут — хата, кнігі, самота, адзінота. I ўсё. У мінулую нядзелю радаваўся, што «пайшоў» Хадыка. Але — хутка знямогся, скончыў высільваючыся, а цяпер прачухаюся і пакутую, што напісаў кепска. Чытаў гэта Грачанікаў. У яго — як прарыў — нейкія добрыявершы (трыпціх — чаму?). I па-дурному выпілі мы ў сталоўцы (а Пісьменная Ірына Леапольдаўна крыкнула: — Что вы делаете?)...

Я жыву так, быццам няма куды падзецца. Месяц, як я — «на кватэры». Недарэчна ўлез, і трэба як хутчэй вылазіць.

8.Х I.

Такая кароткасць і хуткаплыннасць дня. Цяжкі сон, марудны пад’ём, валачэнне без мэты і сэнсу.

Зноў — з кнігамі, з беспрабудна п’яным Я... з мітуслівым Вінькам. I так страшна, так невыносна глядзець на ўсё гэта наканаванае лёсам, і яно пражэцца ў адно з усімі няшчасцямі, якіх так многа ў людзей добрых і чэсных...

А калі я сёння хадзіў у прырэчча, а потым — у ле­се — у мне чамусьці нішто не разгортвалася. Неяк так, без удзелу душы бачыў я сонечны прастор (чамусьці без сонца — сонца не помню), адчуваў непадаткасць памёрзлай зямлі і лугу, хацеў радавацца (але не радаваўся) марозцу, чыстаму паветру і магчымасці быць вольна з самім сабою. Але нішто ў душу не ішло, нічога не адбывалася, і недзе спела памалу на самога сябе крыўда, што так папусціўся, так счарсцвеў.

А думкі варочаліся да тых каардынатаў, на якіх я па-рознаму, але як разам, дык шмат вінен: Вера Фамінішна, Разалія Герасімаўна, Антаніна Аляксееўна, Краўцовы...

...Вось сяджу ціха ў хаце, чытаю і пішу, а душа па­малу паварочваецца на нейкае новае жыццё — прасторнае і пэўнае, тое, што ў планах і думках ужо не раз бывала, але піколі не стала явай, бо дужанне з сабою ніколі не вяло да перамогі.

Ліст Жэні Янішчыц:

«Значыць, свята? Так, так — свята! Так рэдка бывае адчуванне ажыццёўленага ў душы свята і ніколі не прыпадае яно на тыя загадзя падрыхтаваныя нам, абведзеныя чырвоным дні, я к і я павінны быць вольнымі, вясёлымі, шчодрымі па добрае і памятнымі надоўга.

Есць ці няма ў мяне зараз свята? Я думаю не пра гэта^а пра тое, што мала знаходзіў я апошнім часам у сваёй душы чысціні, дабраты, што вінаваты перад сабою і ўсімі... А калі жывеш нікчэмна, не разумеет, не дужэеш, не дабрэеш — адкуль тады быць святам. Усё парожняе і нерухомае.

Не, я гавару не дзеля скаргі. Разлікі з сабою трэба весці сам-насам, і тым больш не ў віншавальных пісьмах. Але вось выдадуцца гэтыя тры вольныя ад усяго (і ад справы) дні, і душа правеецца на свежым ветры.

I адчуваючы гэты блізкі ўзвей-перавей у сабе, я менавіта аб гэтым думаю, калі іду за сваёй віншавалкай на Паркавую м-ль, каб сказаць, што хай табе будзе добра на святы — гэта значыць — і вей-перавей у цябе адбыўся, і вольны лёт у душы, і да людзей гарнуцца лёг­ка, і яны — у прыязнасці, а не ў абыякавасці. Ці самазамкнёнай бяздумнасці, і пісаць хочацца, і пішацца (ці будзе пісацца) свабодна і многа, а за напісаным будзе расці і доўжыцца адчуванне свята і шчасця, бо ўсё, што пішацца, залежыць поўнасцю ад таго, былі мы добрымі ці благімі, ці ўмелі мы жыць з поўнай душэўнай аддачай. Хаця — для паэтаў самае сапраўднае і поўнае жыццё бывае, мабыць, толькі пад час пісання. Словам, жадаю табе самага сапраўднага і поўнага жыцця, душэўнага лёту, адчування шчасця.

Не перачытваю, што напісана, бо магу падгладзіць словы, але сутнасць — не зменіцца.

Бывай здарова».

Усё ў жыцці — прасцей і складаней, чым у кіно, кнігах, усякага роду імітацыях яго. Галоўнае — покрыва будзёншчыны, будзёншчыны ў нас і вакол нас; часам гэта нават глушыць, не дае прарасці сапраўднаму. Трымаю ў памяці розныя перыпетыі свайго жыцця і бачу, як мно­гае зменшана было ў жыцці дробнасцю асобы. «Устрывожу, прывяду да ладу спрытомленую смагу дней...»

16.XI.

Усё-такі — неаспрэчна існуюць толькі недасяжныя геніі. Ужо таленты — так часта сыходзяць на банальнасць.

«Диавол — отец гордости». Гэта нічога. Горш быць яе сынамі.

Гавораць, што Ал-р Ісаевіч Салжаніцын выключаны. У мясцозай арганізацыі ў Разані сказаў: «Вас большин­ство. Голосуйте (исключайте?). Но помните, что историяможет заинтересоваться сегодняшним голосованием» (прыблізна). Звярнуўся з пісьмом да праўлення СП РСФСР. «Сотрите пыль с ваших часов. Они показывают давно прошедшее время: Некоторые были бы рады сте­реть свои подписи под исключением Ахматовой и Пас­тернака»... Потым аб тым, што «здоровому обществу не­обходимо открытое, свободное слово без оглядки на то, что услышит кто-то на Западе, а не злобствующая (злоб­ная?) бдительность»...

22.ХІ.

Сяргей Антонаў, Булат Акуджава і яшчэ нехта звярнуліся нібыта ў СП з патрабаваннем надзвычайнага з’езда. Пра гэта — увогуле шмат.

...Ігар Хадановіч. Я з ім увесь час тут — у гаворцы, успаміну, пісьме, у сонцы і непагадзі — і... сказаў бы — там, але гэта, мабыць, кашчунна. Не даводзілася бачыць болей паэзіі і чысціні ў адным чалавеку, і такое вынішчэнне дабраты пакуціць бясконца.

Увесь апошні час у палоне геніяў Багдановіча і Дабралюбава.

22. ХІ.

NN пакутуе недзе ў Бараўлянах, а на ўсю сям’ю несутрымны смерч бяды: малы ўсё закінуў, сам N звольнены за п’янства, а дачка не ў пару гуляе. Наведаў яе. Вясёлая, смяецца, а — змучаная, знядужаная. Потым у мяне доўга не праходзіла дрыготка...

23. ХI.

Юная — якое чароўнае слова, не ўжываў, а ў ім — дрыготкае, свежае, нядоўгае шчасце, акіян святла.

Як мы не ўмеем глядзець. У бібліятэцы, адседзеўшы больш за дзве гадзіны, убачыў у суседцы-дзяўчыне вельмі сціплую, простую і спакойную прыгажосць — таму асабліва прывабную. I радасна стала, што такая прыга­жосць ёсць, і гэта — прыгажосць натуральнасці, чысціні, — прыгажосць, якая не ўсведамляе сябе прыгажосцю; прыгажосць, з якою лёгка быць самім сабою, не тапырачыся, не становячыся на дыбачкі. I якое акрыленне ў тым, што адчуваеш: магу і павінен быць варты гэ­тай прыгажосці, чысцееш, яснееш.

1.XII.

Патузаны драбязой, думает пра дробнае. У рэдакцыйным тлуме — таксама дробязь. Кожны выходзіць з яе па-свойму.

В. Ж., калега па аддзелу прозы, прывабны сціпласцю і натуральнасцю паводзін.

Няма нічога больш зпачнага, чым дзеянне, якое патрабуе цябе ўсяго.

Гэтыя дні — клопаты пра помнік Ігару. Помнік, на­рэшце, стаіць.

1970

15.I.

Лакшын піша: «В записных книжках Чехова есть поразительно смелая догадка: «Быть может, то чувство, какое мы испытываем, когда бываем влюблены, и есть нормальное состояние человека». «Поразительно смелой догадки» я тут не бачу: гэта, так ці іначай, ведаюць вельмі многія людзі, гэта «здагадваліся» многія пісьменнікі.

16.1.

У запісной цесна. Цесна і ў чыталцы. Цесна ў самім сабе — хочацца расхінуцца, пайсці ў чужыя душы, разгарнуцца — застаючыся з сабою, з маці, з гэтым светам, дзе радасць і святло прыглушаны, але не вынішчаны.

24.1.

Такі на вуліцы вясёлы, радасны дзень: спакойнае сонца, лёгкі мароз, дзіцячая гурма, людна, шумна, па-зімняму святочна. У мяне — канькі, лыжы. Паўтарэнне кароткіх мінулагодніх святаў. Ціхая прахалода лясных суцемкаў, крохкі наст. Далячынь — з марознай дымкай, ціхім паўзуном-самалёцікам, нячутным гулам святой пагоднасці, калі ўсё жыццёвае хараство пярэчыць нашым нягодам і няшчасцям.

Часта апісваецца апошняе імгненне гібелі. Хто яго ведае. Я сем разоў паміраў ад «электрычнасці» — электрашокаў. Усё знікае адразу.

Ці паспяваюць нервовыя імпульсы апярэдзіць ход кулі ад скуры да сэрца?

Па-сутнасці, маё жыццё бязмэтнае, бо жыць сумленна, шчыра (я далёкі нат ад гэтага) можна яшчэ і філісцёру. Вось аддаць усе сілы, напал, энергію істотнай і грамадска значнай мэце, ахвяроўвацца па вялікім рахунку — іншае.

На стале завалы тоўстых кніг — урокі працы і розуму.

У «ЛіМе» (20.1) — апав. Тэрэня Масэнкі «Галінка барбарысу», слабое, «робленае». Але верш, прысвечаны пляменніцы Купалы — сапраўдны:

Не барися, дівча, не барися,

Відчннн оцю хвіртку стару.

Червонясті гілкй бирбарису

На прощания мени подаруй.

За лісамй твоімй скучати

Буду я в степовій тйшйні...

У стипах світлоокі девчата,

Але ты — найсвітліша мені...

I немае межі в безгомонкі

Поміж лісом і степом ніде.

Де кінчаеться Украіна,

Білорусь почйнаеться — де?

В нас едина вітчйзна і слава,

Неосяжна земля голосна...

Вацлаво моя, Вацлаво,

Білорусю моя ясна!

Недзе каля 20 снежня 1969 памёр Сяргей Адамавіч Гусак, рэктар Брэсцкага педінстытута, харошы і про­сты чалавек, свойскі дзядзька, якога ведаю не па артыкулах і кнізе, а па нарачанскім доме адпачынку, дзе яго запомніў з прыязнасцю.

25.1.

П’янеў ад шчодрай пагоды, зімовай свежасці і няздзейсненага шчасця. Скразны навылётны жыццёвы гул, раскашаванне бесклапотнасці, поўня ў арэоле вясёлкі, нябесйая сінь, запарушаная аблокамі. Мы з Ражанскім дзве гадзіны на лыжах: Каханаўка, Бабавозаўшчына, Лявонцавічы, распушаныя кіяхі. Нейкая спрэчка пра раман Скобелева, «палітычныя» размовы, каханне, а ўсё як няіснае — плыло і сплывала, быў добры белы сон, што роўніць усіх людзей адным — здароваю дружбаю з прыродай, снежным святлом.

Каля глыбокіх (чышчаных) ачарнелых дарог ціха туліліся падчаркі стагоддзяў — родныя вёсачкі. Кудысьці пераходзілі рэдкія людзі, а дзеці малымі купкамі ладзілі сваё зімовае свята. Я думаў пра гэтых дзяцей як пра сябе, пра тую малечую адзіноту, што бярэ толькі ад сябе і праз сябе жыццёвы змест, яшчэ — пра тое, што не маю я ні вясковай, ні гарадской прапіскі...

Караткевіч — паэт жыццёвага шчасця, пераможнайрамантыкі, вольнага і гарманічнага і ўсеабдымнага: кахання. Вольна яму насяляць нашу гісторыю замкамі і прыгодамі, вольна славіць жыццёвае свята, стыхію, нечаканыя сустрэчы, шчымлівыя разыходжанні, каб за ўсім уславіць галоўнае, што ў чалавеку ёсць: сілу яго пачуццяў, стыхію жыцця, каханне. Усе мэты, справы, абавязкі — умоўнае, няіснае, побач з гэтай плынню разняволеных пачуццяў, вызваленасці ад дробязнасці, мітусні, бесталковіцы. Яго неразуменні, разыходжанні — шляхі да згоды, перадвеснікі шчасця.

27.1.

Доўгая, нудная размова з нейкім Саульчанка. Арты­кул супраць фальсіфікатараў сав. літ-ры. Штрых. Я: Вы можаце назваць у нас крытыкаў-дагматыкаў і вульгарызатараў? Ен: «Анічкін (?) — Аннинский? — Да, кажется. Надо посмотреть в картотеке».

Пісьменнік любога маштабу можа, мабыць, гандляваць сумленнем і праз сябе пазнаваць, што гэта такое. Урэшце, адкуль любая наша пранікнёнасць? Ад наяўнасці ў нас саміх патэнцыяльнага зла, якое мы носім у сабе, хоць шмат разоў і пераборваем.

5.ІІ.

У «Маладосці» № 12 за 69 г. надрукавана эсэ Караткевіча «Званы ў прадоннях азёр». Божа мілы, якая свабода, лёгкасць, паўната — гісторыя, літаратура жывуць разам у чалавеку, грамадстве. I яшчэ — герой т. ск. лірычны: вясёлы хлопец, проста зух, дасціпны, свойскі, глыбокі і тонкі знаток усяго на свеце. «Прыўкрасна»! А Сакратар гаркома Шарапаў крытыкаваў у дакладзе. I вось рэпліка ў «ЛіМе» З.ІІ-.70. за подпісам: Л. Жога (Л. Прокша, гал. рэд-р?). У ёй: «Дабіраўся туды паэт не з такім камфортам, як нашы падарожнікі. I яшчэ: «Аб гэтым трэба пісаць сэрцам, а не жоўцю. I адлучаць адно ад аднаго, зацямняць мінулым сучаснае, мякка кажучы, нельга».

11.ІІ.

Некалькі (пару) дзён пагоды з вясною, сонцам, та­лым снегам, веснавым рэхам. Перад гэтым — суботні і 'нядзельны цуд зімовай, снежнай, без намёку на капяжы, казкі.

Сёння ў СП — усесаюзны сімпозіум аб рабочым класе .Усё гэта будзе неяк асветлена ў друку, аЛё знгкнўць дасціпныя рэплікі Брыля, некаторыя аспекты выступлениях В. Хомчанкі (пра працэнт рабочых сярод злачынцаў) і Маўзона (пікіроўка з дырэктарам ін-та філасофіі Буславым). Б.: «А почему же л-ра отстает?» М.: «А по­тому, что и-т философии еще не разработал рецепты, как создавать л-ру...» Б.: «А кто же строит коммунизм?» М.: «Строители коммунизма»).

15.ІІ.

Малы чорны беспародны сабачка. У сям’і дзве клічкі: Куцька і Цёпа, бо ў хаце разлад. Усе камічныя і драматычныя адценні гэтага разладу.

Так многа з дзецьмі (пагубляюцца, разбягуцца імёны і лёсы), што Ала Мядзведзева: дзеці яго цікавяць больш, чым дзеўкі.

Ну, вось: нібыта 13 лютага гал. рэд. «Нового ми­ра» А: Твардоўскі пайшоў у адстаўку. Завірушны, зменлівы люты. Кідаеш вокам назад: Пастэрнак, Ахматава, Эрэнбург, Маршак, Паўстоўскі, Чукоўскі мерлі пры маёй сталай памяці. Адыход кожнага з іх яшчэ болей падкрэсліваў значнасць папярэднікаў, а яшчэ — трывожыу: хто наступны? і хто застаецца?

5.ІІІ.

Н. С. Я помню той першы сакавік, калі давялося вас віншаваць: прыбыванне сонца, лапінкі сухой зямлі і лужыны, пах талага снегу, гул чыгуначнага палатна і школьнага жыцця. Перадачка, у якой (чытаў Валіцкі, здаециа, не вам — не ён): «Мы знали не всегда урок, читали Горького по выбору и сочинение не в срок сдавал опять вам после выборов...»

Шмат жывём мінулым — школа, чорная сцежка, конкурс чытальнікаў, Ігнат... і ўсё такое. Як быццам няма сённяшняга дня.

А бярэцца новая вясна, дзень прыбывае — хай прыбывае і для вас і дзень і сонца.

Пасля гэтых разглагольстванняў прыміце прасцейшае і шчырэйшае — сардэчнае віншаванне, добрыя пажаданні.

7.ІІІ.

Пачаўся дзень дрэнна. Відаць, ад перамены пагоды раздражнёнасць, недасып. А было сонца, адкідаўся лёгкі начны марозік. Пазней я думаў нешта пра тое, што сонца і ўсяго іншага знешняга існуе мала, калі мы апустошаны або заглыблены ў нешта іншае, затое як многа часам бывае ўсялякай знешняй жыццёвасці, сплаўленай з унутраным.

Зайшоў Р., засядзеўся, заразглагольстваваўся, і я юшыўся і таптаўся з кута ў кут. Наогул, пакуль дома Я., увесь час вісіць нейкая трывога, насцярожанасць і ўсё такое. Потым — Віня (ангіна) і я віншавалі маму — усё так будзённа. А людзей такой спайкі з іншымі, як мама, не ведаю я — па цярпімасці, зычлівасці, спагадзе.

А я прыпорціў сябе эгаізмам, аслабіў спасылкаю на нястачу сіл і аддаліўся ад многіх, хто мяне цэніць.

Чытаў «Дневник Нины Костериной» («НМ», № 12— 62) з яшчэ большай шчымлівасцю. Якая яснасць і вышыня чалавечнасці, якая шчырасць і прыгажосць сталення, якое счапленне з душэўнасцю, якая дакладнасць у разуменні сябе, у паказе свайго руху і спроб яго асэнсавання. Які круты жыццёвы нахіл і якая жорсткая канцоўка. Грамадзянская наіўнасць і высокая цэльнасць, мужнасць рашэнняў, стойкая барацьба з адзінотай.

Яшчэ: якія добрыя кадры вынішчаліся пры Сталіне (бацька Ніны, сваякі).

Ніна з класам майстравала альбом аб Хрушчове.

Хотела вычеркнуть и раздумала: если я буду вычер­кивать все глупости, придется вычеркнуть половину дневника».

Ніне адмовілі ў інстытуце: «Ввиду отсутствия обще­жития».

Бацька Ніны спяваў некалі на Дал. Усходзе:

Я живу близ Охотского моря,

Где кончается Дальний Восток,

51 живу без нужды и без горя,

Строю новый стране городок.

У «Завещании» Ніна гаворыць: «У меня одна мысль в голове: может быть, я своим поступком спасу отца».

18.ІІІ.

Маці — як дрэва, якому ўвесь час заціскалі карэнне, мянялі зямлю і насупраць усякан логіцы крэслілі тапорна-нажовыя меткі.

20.ІІІ.

Жах і бяссэнсіца: памёр Анатоль Сербантовіч, 41-га года нараджэння. Я ведаў яго і шмат гадоў актыўна трымаў у сабе ціхае непризнание. Ах, якія ўсё гэта дробязі, калі быў ён сынам (а ў маці ягонай, мілай вясковай кабеты, я прымаў уступныя экзамены), мужам, некаму, можа, незаменным сябрам.

28.ІІІ.

Кожны дзень без разгону абвальваюся ў нянавісць да лгуноў, прыстасаванцаў, дэмапогаў. Усё гэта сінонімы — кар’ера, дабрабыт, выгода вымагаюць адразу ўсяго, бо інакш не папхнешся. На гэта гледзячы даходзіш да няўцямнай нерухомасці, бо ўсюды чэсным, сціплым, ціхім людзям — цяжка.

...Праваліўся, як у палонку, у аповесць Айтматава «Белый пароход» («НМ», N1) — холад праўды, абложнае мора агрэсіўнага нахабства і брыды, бездапаможнасць, безабароннасць дабра. Ледзь не малітвеннае жаданне: дай палёгкі, не губі ў пакутах; веданне, што калі зробіць так — пачне хлусіць.

С. 57: «Э-э, сын мой, худо, когда певцы состязаются в славословии, из певцов они превращаются во врагов песни».

Прыгожы прастатой і чысцінёй твару, нейкай годнай сціпласцю хлопец устае і раптам ламае ўсе ціхія адносіны да яго жаласцю: кульгае. I такая прыкметная кульгавасць, што начыста з’ядае гарманічнае натуральнае жыццё. Кульгае, ламаючы чужыя і свае позіркі.

8.1V.

Адна з неверагоднасцей — смерць (ці пагібель) Сымона (Сені, Сенькі) Блатуна.

А якім ён помніцца прыгожым і таленавітым у гады маладосці. Усё трэслася, ператрасалася і вось так скончылася.

I неяк усе як махнулі рукой. Гнётна лягло гэта на сёлетнюю вясновасць...

Дэмагос выкарыстоўвае ісціну, праўду з большым яшчэ нават спрытам, чым няпраўду.

8.VIII.

Яшчэ адна Нарач — з утульным-неслакоем і ціхай трызогай. Маліннік на балацянках, рэдкая пераспелая ягада, журавіннае балота...

«Сотнікаў» Васіля Быкава — аловесць, якую я намеўся рэцэнзаваць.

Не прашу я ў Бога нічога, а толькі цяжкой і строгай дарогі, але з імгненнямі шчасця, што дагэтуль усё яшчэ ў недасяжнасці...

Пчала, якую я дастаў з пушыстых валасоў — цуд, які варты і доўгай памяці і высокага натхнення... Тая пчолка сабрала так многа — знойнае нёба, нястомную надзею, Прагу на пяшчоту... такая бяскрыўдная неджалючая пчолка.

Дзяўчына без капрызу і какецтва — добра і проста... Пчолка ты мая!

Мізэрнасць раскошы — ратуй Божа ад прыжымістасці багацеяў.

4.1X.

Пачаліся і пайшлі дні мінскага жыцця... Вяртаю за свой цудоўны, паліраваны і вельмі прыемны стол (больш за мару) тое-сёе з мінулых гадоў. Адлучым канчаткова N. Хаця б таму, што бібліятэчныя штампы на яе кнігах? Душэўная вышыня несумяшчальна з гэтым?..

Толькі не маніць і ў прынцыпах не хістацца! — вось што важнае мяне зараз турбуе.

Учора з Лявонавым у Батанічным садзе, у яго стракатым і абжытым цудзе. Барбарыс, кветкі, стаўкі, апенькі і сыраежкі, чужая запісная кніжка — кавалачак наіўнага дзявочага свету, з саматужнымі няскладнымі вершыкамі, з глухімі адгалоскамі рэальнага жыцця (адрасы) і крэмзамі-метафарамі: «апельсин горького цвета», «облако мысли», «смех в полоску» (усё гэта, зрэшты, магло аднекуль выпісвацца. I такое: «И все равно я люблю только Колю, а все остальное просто шутка от нечего делать».

Здаецца, ніштавата (калі сама напісала): «Столько нам нужно разных дождей, чтоб наша дружба стала Сильней...»

...Пачалася асенняя нудота, але для мяне яна новая, бо надта добра ў кватэры. Не хапае Ражанскага і ўсяго прылуцкага — Сагінора, Грывянёва, Русаловіча і ўсяго іншага: горак і рэчкі, блізкіх дрэў, пясчаных дарог, незалежнай, не заціснутай людзьмі і дамам вольнасці.

У 20-м годзе Вера Інбер напісала:

Слишком быстро проходит жизнь моя,

Редеет лесной опушкой,