Радкі і жыццё

Дасць Бог дзень, а чорт работу.

Дзе болі двух — там гавораць услух.

За адным заседам вячэра з абедам.

Люблю цябе, ды не так, як сябе.

Экспедитор Гаршиков из повести Вл. Мирчева «Зе­леная крыша»:

«Когда я стою с девкой рядом, она, как Хиросима после атомной бомбы, плавится и обнажается до сокро­венного». Якое кашчунства!

Прашу ўключыць у выдав. план на 1985 год маю кнігу літ.-маст. крытыкі «Прад высокаю красою...».

21. 5.

Зялёнае. Сёлетні май — у небывалым цяпле, ліпеньскае адчуванне. Пад 29° цяпла, спякотнае сонца.

Алесь Разанаў на сваім творчым вечары. Патушылі святло, і ён, як прарок, выходзіць са свечкаю.

Даваў інтэрв’ю:

«Геній бачыць не тое, што наўкол. Яны адчуваюць хвалі ў вышынях». I пасля гэтага: «Я свае вершы не пішу. Я запісваю адчутае ў вышьінях».

Дзень хваляванняў (і яны не скончаны). Мама ска­зала, што яе маюць палажыць у анкалогію. I я, перабраўшы ўсе свае грахі, пакляўся не грашыць болей — толькі б горшае з ёю не здарылася.

Нехта N дае заяўку на кнігу і піша пра сябе:

«N пришел в поэзию в зрелые годы. Он не может представить творчество без житейского опыта... Если учесть еще, что он человек одаренный поэтическими спо­собностями, что он глубоко интересуется жизнью, то можно с уверенностью утверждать: ему есть что сказать читателю!

...В лучших своих стихах NN предстал перед нами как лирик, мягкий и чуткий, подкупающий своей искрен­ностью. У него острая наблюдательность, тонкое чувство к окружающей действительности».

5. 6.

Час белых начэй. Чаго хоча душа — драм, эфектаў, змагання? А можа — цёплага ветру, цішыні, сонца, спакою? Драмы прыходзяць самі сабою. Жыццё нараджае ўсё новыя тыпы спажыўцоў. 1х стала многа. Дзеткі шаноўных бацькоў, жонкі шаноўных мужоў, спадчыннікі, спекулянцкія і махлярскія адросткі...

I сапраўды, часам (як Фама Гардзееў казаў) праўду нельга падслухаць.

У «ЛГ»: «Сколько недостатков у моих достоинств».

«Упущенное, не сотворенное вовремя добро — невоз­вратимая потеря человечности... Это не искупается ни­чем».

17.7.

Зялёнае. Адпачынак. Штодня добрае сонца, спакой, і ажно наноў пачыпаеш верыць, што можна жыць сва-бодна і лёгка. Ілюзія, якая перарываецца рознымі клопатамі, але ўзнікае зноў, як толькі застаешся сам-насам з летам і лесам.

Тым часам — артыкул «Лірыка» для БелСЭ, выступ­ление «Маякоўскі на зямлі беларускай» для замежнага радыё. Рэцэнзія на кніжку А. Вераб’я «Жывая повязь часоў» (пра Караткевіча) для «Навукі і тэхнікі».

«Наватары» не менш ваяўнічыя, чым тыя, хто іх адвяргае. Скідалі Пушкіна з парахода сучаснасці. Французскі кампазітар-авангардыст П’ер Булез заявіў, што оперныя тэатры трэба проста ўзарваць, бо яны тармозяць прагрэс мастацтва, перашкаджаюць публіцы «мадэрнізаваць» свой музычны слых.

Купіў № 7 «Беларусі». Некалькі змяніўся часопіс і пацікавеў (хоць кадры амаль тыя ж) пасля замены тал. рэдактара (замест Калачынскага стаў Шабалін). Усё-ткі ёсць што чытаць, і гісторыя наша, культура выйшлі на авансцэну.

7.8.

І калісьці канчаецца ўжо назусім жыццё бяздумнае, лёгкае, і трывога навісае над усім самым светлым, спрыяльным. У самую прыгожую, радасную часіну адчуваеш пагрозу бяды, прытым раптоўнай. Вось мама захварэла (аперацыя ў Бараўлянах), вось ты сам. Скінула дрэва адзін жоўты лісцік, другі — яшчэ не восень, але раптам, усё зжоўкла і пасыпалася. Крышацца зубы, выпадаюць валасы... I ўжо як толькі спакой, ціша, лагода — цягне толькі да самазабыцця, бяздзейнасці, бяздумнасці... Але і ў гэтым стане адчуваеш яго прычыну, выток (і таму няма самазабыцця, а толькі сцішаны непазбыўны смутак), і ва ўсім, што пакутуе, гіне, гарыць, мрэ — пакутуеш, гінеш, гарыш і мрэш ты таксама.

4 жніўня памёр Юрый Левітан.

Віктар Гардзей. «3 пяшчоты лісця маладога»:

На помнік з сіняга бяздоння

Сцякае сонечная ніць.

I ясна, што яшчэ не сёння

Людское гора адбаліць.

Леанід Панфілавіч Бечык, нарадзіўся ў 1914 г. у г. Жлобіне. Яго бацька працаваў слесарам на лесапільным заводзе, ваяваў, быў чырвоным партызанам, загінуў у 1919 г. Трох братоў выхоўвала маці, працавала, батрачыла.

У 1930 скончыў сямігодку. Пасля скончыў ФЗУ, паехаў у Новарасійск, працаваў на цэментным заводзе «Пралетарый». 3 35 па 39 гг. педінстытут. 3 41 па 45 ваяваў, камандзір батарэі, начштаба асобнага артпалка. Чл. КПСС з 1949.

Апошнія 14 год працаваў дырэктарам сярэдняй шко­лы ў Ленінградзе.

3.9.

Артыкул «У чаканні галоўнага» (дыскусія па паэзіі ў «ЛіМе») — у адзін прысест. Адчуванне правалу.

Пасля віншаванні: Левановіч, Сямёнава, Скрыган, Сачанка (доўга хваліў), іншыя, Гілевіч у дакладзе, Ставер. Заўвагі: Казбярук, Букчын, Разанаў, трохі і Дранько. Някляеў: добра завяршыў дыскусію.

12.9.

«Змеелов» Л. Карелина («Москва», № 4, 1982). Мож­на лічыць, бестселер. Але ж, адпаведна, лоск, нібыта майстэрская, ды ўсё ж знарочыстая, стылізаваная лёгкасць. Усё на эфект: экзатычная прафесія, прыгожыя жанчыны, дэтэктыўны сюжэт, вострая сітуацыя. Што казаць — чытаецца. Але які ўрок? Якая духоўная рабо­та спадарожнічае гэтаму чытанню? Трохі спагады... А так — салодкае, лёгкае, хуткае чытанне.

8.10.

Зрэшты, хіба ўсё маё (сямейны крах, хвароба) — пяшчасце, калі параўнаць з бедамі людзей.

Эпаізм, паводле назіранняў, уласцівы нават добрым, чулым людзям. Прынамсі, толькі адзінкі не шкадуюць сябе, калі датычыць нейчага гора. А так — адмяжоўваюцца. Ды ўсяго на сябе і не возьмеш.

Артыкул Дубаўца ў «ЛіМе» пра нізку крытычных артыкулаў Семашкевіча. Яшчэ шмат чаго не ўмее, але ёсць адчуванне формы, напорнасць, вартасці, па якіх нават сумуеш. Есць, мабыць, талент — рэдкасць; якасць, па якой нездары так сумуюць.

«За верность одной темё хвалят тогда, когда хвалить больше не за что. Если и полезен один такой «полу­шаг», то только для того, чтобы следующий был пол­ным».

«Звязда», 21.10.83. Заір Азгур. «I калмык з беларусам — браты»:

«Калмыцкі народ — не маленькі. 350 гадоў назад ён добраахвотна ўвайшоў у склад Расійскай дзяржавы не для таго, каб згубіцца ў ёй, а каб быць упэўненым у захаванні нацыяиальиага аблічча і самабытнасці у росквіце культуры».

Василий Федоров:

За болями,

За горькой трудностью

Я не успел проститься с юностью.

«Просвещенный» аматар украінскага фальклору П. Лукашэвіч паслаў Т. Шаўчэнку прыязную запіску, траха не замарозіўшы ў зімовую сдюжу свайго прыгоннага. Калі ж Шаўчэнка абурыўся такой бесчалавечнасцю, той адказаў яму хамскім пісьмом, маўляў, у яго ёсць яшчэ трыста «такіх свінапасаў, як аўтар «Кабзара».

Эпиграф к первому очерку итоговой книги Т. Тэсс

«Друзья моей души»:

Но в памяти такая скрыта мощь,

Что возвращает образы и множит,

Шумит, не умолкая, память-дождь,

И память-снег летит и пасть не может.

Плакатик в ред. приемной «Чудака»: «Пишите короче, вы не Гоголь».

«Известия», 2.6.1983. — Л. Амиридис.

«Сердце матери» — пра лёс эстонскага хлопчыка Леанхарда Эдуардавіча Лаўк, які ў 11 гадоў трапіў ва Узбекістам, стаў там Луна Імідавым (гадаваўся ва ўзбекскай сям’і), не ведае эстонскай мовы. Сустрэча з маці Леанцінай Густаўнай Лаўк. «...У времени свои суровые законы. Не состоялась, к сожалению, встреча двух матерей. В ноябре прошлого года Леонтины Хустовны Лаук не стало. Словно путник, что всю долгую жизнь суровой дорогой шел к заветной цели, осуществив мечту, останавливается, чтобы, наконец, отдохнуть, остановилось сердце матери».

9.11.

Восень ідзе, цеплынй застаецца. Увесь час градусаў на 5—10 вышэй звычайнага, а таму лета і прыемна на вуліцы. Учора — у лесе прылуцкім (электрычка на Памыслішча). Па ўзлеску прамчаў заяц, ціша была і бязлюднасць. I ўсё аднастайна, і ўсё добра. I маўчаць бы, стаіцца, успамінаць, думаць. Тут таксама, як у Гарадку, Тальцы, стала ўсё чужым: імчалі па асфальтаванцы машыны, з імі нахлынуў у лес бруд: скрынкі, шыны, ады- ходы... Пустое ворыва па дарозе з Памыслішча ў Прылукі — заарана дарога юнацтва, на якой былі і халепа, і Сонца, і начная вусцішнасць, і ранішняе святло.

М. Пришвин, т. 6:

«В молодости, когда слух был острее, я дослушивал­ся так до шепотов снежинок между собою».

«Единый образ природы, вытекающий из непосред­ственных человеческих впечатлений, зарождается в го­роде у людей высокой культуры» (378)

«По зависти можно много наделать, но сделать нельзя ничего». (460).

«Кому-то вчера написал, что сыт теперь не количест­вом прожитых лет (арифметикой), а качеством остаю­щихся дней жизни: хоть один денечек остается, да он мой, небывало единственный» (721).

У «Комсомольской правде» 29.11.83. Андрей Дементь­ев («Тот мир, что мы спасти должны»):

Как на Земле сейчас тревожно

И всё страшней день ото дня.

29.11.

Пасля снягоў, холаду — цёпла, восеньскае. Чаго трэ6а баяцца — бяссонніц. Начныя кашмары, калі раптам > насоўваецца нешта злавеснае, роспачна намагаешея закрычаць, крык не даецца, вязне, як ногі, а потым прарываецца праз мычанне, палохаючы блізкіх. Сэрца, сэрца...

Сон — малое дзіця, радуемся яму, нарэшце! Пасля шю гэта ўжо не немаўля. Дзівішся падману і нібы палохаешся: чаму. Чамуеьяі ніколі не сняцца сны лёгкія, радасныя.

Напісаў артыкул «3 векам імклівым...». Для «Бела­руси (да 70-годдзя Куляшова).

Мікола Мішчанчук (чытаю рукапіс яго кнігі «Трывожуся за белы свет») адкрывае кнігу вершам:

Скрываўлена сэрца праэ болі, пакуты,

Прастрэлена сэрца трывогай планеты.

Пакуль не забіты, пакуль не закуты,

А сэрца працята маланкавым ветрам.

Скрываўлена сэрца: так жорсткасці многа,

А літасць, дабро не заўсёды ў пашане.

А каты выходзяць з пячорнай бярлогі,

Каб людзям нанесці смяротныя раны.

Скрываўлена сэрца: хоць сам не забіты,

Хоиь можна смяяцца пад небам блакітным,

Ды ў вочы глядзяць мне ракеты адкрыта.

Пакуль не забіты? Магу быць забіты!

Збалелае сэрца падобна на студню.

Яно халадзее ў грудзях штомінутна.

Ну і сэрца — скрываўленае, прабітае йаскрозь, па­добна на студню, халадзее ў грудзях штомінутна. А жыве, чытае лекцыі, спіць.

«ДП», 1982. К. Ваншенкин:

...И сорок прошло уже лет

с тех пор, как ударил в их лица

холодный военный рассвет.

«Берег» Ю. Бондарева. Вайна — дзейная; замежнае — слаба, драма — рассмактана старонкамі пра рэстараны, шалманы, парнаграфію.

3 кнігі Ф. Абрамава «Трава-мурава»:

— Ешь досыта, работай до слез.

— Не теперь сказано: сын-то мой, а ум-то свой.

— Чем людей маять, лучше самому маяться.

— Живешь не человеком и умрешь не покойником.

— Красивой не бывала, а молодой была.

— Ничего, и на том свете жить можно: никто еще не воротился назад.

С. 74: «3арок блокадницы»:

— После войны я ни разу не плакала. Грех великий плакать, кто пережил блокаду да войну.

«Пока мещанству выгодно — оно лебезит, стелется. Когда выгоднее убить — берется за оружие».

5.12.

Позневячэрні парк. Змрочная злавесная цемень і та­кое ж святло. Быццам усё знікла ці вынішчана — поў нае бязлюддзе. Усяго толькі некалькі дальніх постацей. Між тым на праспекце — шум, жыццё. А тут — ідзеш, з табою пяць-шэсць тваіх ценяў; адчуванне нерэальнасці і перадстраху. Прывіднае...

1984

4.1.

Снягі, дажджы, адлігі. Тэмпература трымаецца ў плюсе. Вецер, вятры. Сумнае пераднавагоддзе. Памерла раптам Любоў Канстанцінаўна Ізотава. Была яна прыгожая, добрая, шчырая. Умела працаваць недакучліва і далікатна. Сама справа рабілася прыгажэйшай. Пяшчота, шкадаванне, смутак, боль.

А следам — гібель прыбіральшчыцы Ганны Ціханаўны Пахілька.

8.1.

I ўсё яшчэ вышэй нуля, хоць ужо ёсць прагноз на холад. Ідзе снег з паасобных сняжынак, якія падоўгу кружляюць у.паветры. Гусцее, цямнее. Газеты, кнігі — усё жыццё. Між тым страсцей не менее: Ул. Карызна ў паэме «Размова наросцеж» («Звязда», 7.1; што за назва? наросцеж?) не гаворыць, а хлюпае словамі.

А за акіянам істэрыка,

Шантаж і разбой.

Пентагонаўская Амерыка

Хвост узняла трубой.

Евтушенко:

Классики в бессмертье не ломились,

Шло оно за ними, словно тень.

Классики по-своему ленились —

Плохо написать им было лень.

Нібыта і трапна, а трохі мітусліва: класікі дастасоўваюцца да паэтавых схем.

Оказывает вечность снисхожденье Лишь тем, кто снисхожденья не просил.

Паміраючы, Пушкін прасіў скласці спіс даўгоў і падпісаў іх.

Даль пра бяссмерце:

«Бессмертие — непричастность смерти, свойство, ка­чество неумирающего, вечно сущего, живущего; жизнь духовная, бесконечная, независимая от плоти. Всегдаш­няя или продолжительная память о человеке на земле, по заслугам или делам его.

Незабвенный, вечнопамятный».

У сне падбягае вялікі сабака. Не палохаючыся, дастаю яму і кідаю цукерку, нават аскабалак цукеркі. Ен ласа падбірае. І нічога не астаецца, апрача думкі: навошта бегаюць у сне гэткія сабакі. Зрэшты, і не ў сне ад іх адцукерваешся.

Яшчэ адзін прыклад, як не трэба пісаць палітычныя вершы. («ЛіМ», 10.2.84):

Жыву заўсёды пад прыцэлам,

I думы чорныя снуюць,

А тыя, што душу ад цела

Адвейваюць, кактэйлі п’юць.

Начамі цешаць маладзіцы

Іх за паслугі і прэзент,

I кожны грохі маладзіцца,

Нібы заморскі прэзідэнт.

Яны нясуць жанкам букеты,

I ў дзверы стукаюць не ў час,

А іх крылатыя ракеты Даўно нацэлены на нас.

Аўтар жа — паэт таленавіты. Відаць, насядае «на горло собственной песне».

24.2.

Чытаю рукапіс новай кнігі Макаля «Калыска долі». У вершы «Мужчына ружы прадае»:

Ружовай прыгажосці каралевы Рабынямі глядзяць у твар бяды Зкарзіны —

Адмысловай каравелы.

Якая з поўднр прыплыла сюды.

Гэта каравела прыплыла з літаратуршчыны, зноў жа дзеля дробнай, зацягаиай: каралевы — каравелы.

26.2.

I сон, калі чамусьці сніцца, што ты ваенны лётчык. Вось скамандавалі баявы вылет, а ведаеш, што ты не пілот, не радыст, не стралок, не штурман. То і што ж паробіш. Адчуванне непазбежнай, але неабходнай гібелі. І ўжо нават адчуваеш фізічна, як твой самалёт урэжацца у зямлю. І цемра і ненатуральная атмасфера сна — праз сон — арганічна здаецца атмасферай ваеннай небяспекі і баявой сітуацыі.

Сёння ў «Комсомольской правде» гісторыя хлопца, цяжка параненага ў Афганістане (куля ў пазваночнік і грудзі, паралюш ног). Як мыторылі яго ў Нікапалі — грэх наш агульны, і грэх цяжкі.

И. Руденко. «Долг». «Комсомольская правда», 26.2.1984.

Хлапцу 23 гады, Нямцоў Аляксандр Іванавіч.

У апошнія гады (і сярод пісьменнікаў) стаў папулярным довад (просяць кватэру ці кніжку або яшчэ што-небудзь): «Я не прашу большага, чым іншыя».А ў «іншых» заўсёды ёсць нешта, чаго ў нас няма... Але ж колькі людзей мае «менш» — чаму ж мы на іх не гледзімо.

Грамадству трэба мудрэць, а яно хоча сыцець, тлусцець, што роўна хваробе.

Ходзіць па хаце смутак, хаваецца за кніжкамі і пад газетамі, навявае нейкую нуднасць і тлумнасць. А імя гэтаму смутку — бяздзейнасць.

«Курьер ЮНЕСКО». Декабрь 1982, с. 22—23.

Максим Танк. Однозвучны с именем Белоруссии: Купала и Колас, певцы свободы.

Алексей Сурков. «Бессонница» («ДП». 1979):

...За осенью всегда идет зима,

Таков закон. Оспаривать не будем.

Лишь только бы не выжить из ума,

Не стать в конце дороги в тягость людям.

Да, молодость крылата и задорна,

Да, зрелости под силу все дела,

Но мудрых мыслей золотые зерна

Судьба в награду старости дала.

Шевченко в поэме «Тризна»:

И сохранить полет орла

И сердце чистой голубицы —

Се человек!..

16.3.

Даць нешта большае — зрабіць добрае, ачысціць душу, сцвердзіць існае. Рэагаванне на артыкул «КП» — «Долг». Пакаранні суровыя: выключэнні з партыі, зняцце з пасад. Аднак людзі кажуць: яшчэ і не так ім трэба..

Хлопцы з Афганістана. Панявечаныя, пра ік увесь час гавораць (і выходзіць, што беларусаў там асабліва многа). Яны павінны атрымаць усё, што можам мы ім даць. А найперш — увагу, павагу, любоў.

Рукапіс кнігі Леаніда Дайнекі «Вечнае імгненне». Занадта многа рахункаў з крытыкай (не прызнаюць, не цэняць, чэпяцца), прага прызнання мацней за дэкларацыі разумения, спачування, шчырасці і г. д.

Есць невядомы нехта,

Маленькі нехта ёсць...

3 упартасцю ландскнехта

Сваю ён тоіць злосць,

ён падбірае ключык,

Пляце паклёпаў ніць,

Каб мне зрабіць балюча,

Каб з ног мяне зваліць.

Ні ў лесе, ні ў харомах

Не збегчы ад яго.

Мая няўдача, промах,

Як свята для яго.

Ды хмару ў небе ўкусіць,

Змарнуе ночы, дні —

Я смелы. Не баюся

Мышынай мітусні.

Хутчэй — комплекс баязлівасці, амаль манія: I столькі выпадковага (ландскнехт, падбірае ключык і г. д.).

Пра крытыкаў («Крытыкі»):

Добрых крытыкаў і злых

Бачыў я аж лішку,

I прыходзіў кожны з іх

Са сваею лыжкай.

Урэшце — верш, які адкрываў кнігу:

Бяссонны агонь у сяброўскім акне

Шацёр непагаснага неба,

На гэтай зямлі палюбіце мяне,

Бо потым любоў мне не трэба,

Навошта пачуцці, як грошы, хаваць (!)

I верыць не жаўранкам, совам?

Мы выйшлі за шчасце людзей ваяваць

Са зброяй адзінаю — словам.

Не ўсе нашу песню прымаюць на «ўра» —

Хто п’яны, хто дужа цвярозы.

Мы слова бяром, як вугольчык з кастра.

Праз радасць нясём і праз слёзы.

Возраст Земли, по новейшим данным, определен в 4,55 миллиарда лет;

29.3.

Умельства жыць у атмасферы або ў чаканні нечаканага і незвынайнага — паэтычная якасць. Мітусня, штодзённасць зніжаюць не толькі ўласны рост — ніжэйшымі, будзённымі здаюцца ўсе. А людзі прыгожыя, цікавыя, таленавітыя — скрозь.

Вось 22-гадовы Аляксандр Стоўба, афіцэр. Загінуў, пасмяротна ўзнагароджаны ордэнам Леніна. У «ЛГ» 27.8.1982 яго вершы (рыхтуецца да друку яго кніга).

Усё суадносіцца з лёсам. Подзвіг — вышыня ўнутранага росту душы. «Ты, дорога, не кончайся, чтобы жизнь длинней была, Чтоб шагать с мечтой о счастье, Чтобы песня не спала».

Серебряную чашу поднимаю,

Хваля и воспевая небеса.

При этом никогда не забываю

Земных дорог земные чудеса,

Могучих рек весенние разливы,

И тополя, нацеленные ввысь,

И щедрым солнцем залитые нивы,

Где все земные запахи слились.

«Мы не можем судить беспристрастно о творчестве поэта в отрыве от его реальной жизни, тем более, если жизнь его уже свершена и если была она необычной...»

(Петр Ткаченко).

У кніжцы Г. Казака «Сегодня на заре» (Л., 1983) ледзь не адзінае (ну яшчэ трохі ёсць). «Мамы нет, ее не будет, мамин свет погас».

Какфлікт дзеяння і канфлікт ідэі. Апошні час часцей за усе — у паэзіі. Не так: паэзіі ўласцівы ён сама больш.

Затое — Максім Танк. («Правда», 2.1.84) у добрым перакладзе Я. Хелемскага:

Поэзия, о развяжи язык мой,

Чтобы живая речь — мы к ней привыкли!

Вошла в стихи. Владеет ею плуг,

Беседуя с землей. И мой пернатый друг —

Веселый жаворонок, вторя зорям.

Той речи верен. Люди все вокруг

С ней кровно дружат, счастьем или горем

Делясь в минуты встреч, часы разлук.

Поэзия, дозволь, слова постигнув эти,

Все заклинания от лихолетья

Произнести. И, став самим собой,

Стихами выразить и боль,

И то, чего я всей душою чаю

И, нашей речи вняв, предощущаю.

20.4.

Калі пераступаеш нейкія асновы і прынцыпы раз за разам, незаўважна становішся цынічным і подлым найгоршай подласцю: лічыш сябе «нармальным», ад іншых патрабуеш устойлівасці і нормы, быццам сам імі валодаеш.

«Все они сотворены из глины и золота, подумал он. Из лжи и потрясений. Из жульничества и бесстыдной правды». (Пра жанчын у Рэмарка. «Трыумфальная арка».) Ці усе? Неаднойчы ўзнікала адчуванне. што ёсць жанчыны надзейныя, верныя, без «жульничества» І «лжи».

Маска вечнасці... Найчасцей — уродства. Рэдка, калі вечнае супакаенне робіць прыгожым. У маладосці я не мог, не хацеў глядзець у твары нябожчыкаў. Цяпер — гляджу. I бачу, што рэдкія з іх лёгка адыходзяць.

Адчуваць красу жыцця пастаянна.

Гогаль у «Арабесках»:

«Как сравнить вас между собою, три прекрасные царицы мира? Чувственная, пленительная скульптура внушает наслаждение, живопись — тихий восторг и меч­тание, музыка — страсть и смятение души...»

«Нравственность, нравственность страждает — вот что главное».

17.5.

Доўгі час заняпаду. Хвароба, стомленасць.

Ніяк не магу больш-менш арганічна ўключыцца ў жыццёвы рытм пасля смерці Джыма Арыстахавіча Сінакіна. Памёр ён 4 красавіка. Мама ў вялікай скрусе. Быў Д. А. харошым другам і мне, і брату. Вік. за жа­лобным сталом нават прыраўняў яго да бацькі. Пайшоў у небыццё надзвычай сумленны, праўдзівы і добры чалавек, без ані якой фальшывінкі. Нікога не мог абразіць, пакрыўдзіць; імкнуўся дапамагчы, падзяліцца. Ніколі не наракаў на жыццё, а нягод у яго было пад завязку. Рашылі з мамай не заказваць аркестр (будуць ісці за дамавінай абыякавыя людзі), а цяпер думаецпа, што трэба было. Пахавалі ў Прылуках, недалёка ад майго дзеда...

Як мала мы (я) знаем пра сваіх продкаў. Мама нічога не ведае пра сваіх дзядоў (іх дзеці рана асірацелі), акрамя таго, што былі сяляне і жылі ў нястачы. Мая бабуля Вячаслава Ульянаўна з сямі гадоў без бацькоў. Была парабчанкай (пасціла гусей, свіней), а потым служанкай. Неяк (пры мне) размаўляла яна з суседкамі каля хаты. Прайшла нейкая жанчына, і суседкі пра яе: «Ваендама пайшла», «Мадам, што насіла ваду жыдам». Бабуля засмяялася і сказала: «Ну, апошняе пра мяне. Служыла я і славянскім, і іудзейскім гаспадарам». У 1914 годзе — бежанка, трапіла ў шпіталь. Там яе трохі падвучылі, і стала яна міласэрнай сястрой. Так і даслужылася ў наш ужо час (без спецыяльнай адукацыі, амаль непісьменная) да мізэрнай пенсіі... Затое падтрымлівае памяць: як любілі яе хворыя, дзеці.

Пра Д. А. у кіеўскай завадской газеце «Орденоносный транссигнал» (10 ліпеня 1964). Узяў у мамы, каб сёе-тое выпісаць. Канешне ж, пра 5 пакутных гадоў, калі Д. А. быу адарваны ад жыцця, у артыкуле ні слова.

Расказваў:

— Выклікалі... I рангам старшыня камісіі звяртаецца да мяне: «Таварыш Сінакін...» Я прытомнасць стра­шу, пачуўшы гэта святое слова «таварыш»...

Пра маці сваю Ірыну Якаўлеўну ўспамінаў з нейкім асаблівым піетызмам. Яна ўмела. лячыць, асабліва вывіхі.

Пра тое, як хрысцілі яго бацьку:

— Мой дзед з папом не ладзіў. I калі нарадзіўся мой бацька і панеслі яго хрысціць, хацеў поп дадь яму імя Пуд. Ну, тут дзед прасіць пачаў: «Няўжо, бацюшка, ты хочаш, каб сына майго дражнілі «Сорак фунтаў»? I поп даў яму імя Арыстарх.

Мама выявіла, што на 4 студзеня (па ст. стылі) прыпадаюць, акрамя названых, і такія імёны: Агаў, Алілепан, Амілій, Апалос, Асінкрыт, Ахаон, Варнава, Ерм, Кляопа, Наркіс, Сасарэн, Сасіпатр, Урван, нават Філолаг. Праўда, ёсць і Арцём, Анісім, Іаан, Клімент (дарэчы і майго прадзеда — Кандрат), Прохар, Фадзей, Філіп — усяго 55. Так што поп усё ж выбраў не самае незвычайнае...

Як цяжка пахаваць чалавека. Калі б не дапамога выдавецтва, не ўяўляю, як⁷ бы мы абышліся.

А затым доўгі час заняпаду, хвароба, стомленасць, а над зямлёй усе дні красавіка і мая сонца, ружовасць, веснавы рух і спеў. Цяпер трошкі халадней.

Прыязджаў Генка (мой дзядзька і друг — ён на 4 мес. старэйшы). Яго высакароднасць у дзяцінстве (2—3 кароткія ўснаміны). ёсць у яго талент, душа, але непапраўны дылетантызм, схільнасць да гарэлкі. Адчуванне нейкай прывяласці яго.

27.6.

У. Скарынкін у кнігу «Пасадачныя агні» дае верш «Пасля навальніцы»:

Цяжка быць незалежным

I гордым,

Праўду рэзаць у вочы мане...

Крывадушніку

3 луджаным горлам

Захацелася спляжыць мяне.

Пазайздросціў,

Што лётаў высока

I натхнёныя песні складаў.

Выпаўзае вада з вадасцёку

На гарачы асфальт,

Як удаў.

Абурэннем.

I крыўдай няутольнам

Грудзі сціснуты,

Што ні раблю.

На сурвэтцы

Ля лямпы настольнай

Шнур пярэсты

Згарнуўся ў пятлю.

Не задушыць ён

Палкае слова,

Што клякоча

У маім гарляку.

Праясняецца далеч вяснова —

Будзе свята і ў нас

На вяку!

Сярод вясновай Буяковай —

Ночы

Мяне ў дрымотным

Векавым бары

У адной кашулі

Кінулі аднойчы,

Забылі

Падгуляўшыя сябры.

15.7.

Зноў Зялёнае, летні адпачынак, на які прыпаяа так многа самых неабходных спраў (рукапісы Ралька і Каравушкінай — рэцэнзіі; кніга пра Панчанку — пачаць і скончыць...).

Вечнае, заўсёднае: лес з чарніцамі і суніцамі, яго загадкавасць, ціхар сненне жывога і суладных з усім думак.

Адна з іх: трэба, трэба, трэба варушыць мінулае, каб не забывалася.

Увесь ліпень — з дажджамі і без цяпла, лета — як кніга, без душы. Хаця не — ёсць душа, толькі выйсці да яе ў лес, на прастор, на луг, і ўсё рознаваколле — твае душа, сэрца і памяць. Думаеш, успамінаеш, смуткуеш, маўчыш, дыхаеш.

Мария Петровых:

Не зря, не даром все прошло.

Не зря, не даром ты сгорела,

Коль сердца твоего тепло

Чужую боль превозмогло,

Чужое сердце отогрело.

Вообрази — тебя уж нет,

Как бы и вовсе не бывало,

Но светится твой тайный след

В иных сердцах... Иль это мало —

В живых сердцах оставить след?

Рамантыка — гэта мужнасць і змаганне. Там, дзе ціша і ідылія, — няма рамантыкі.

У «Известиях» (9.7.84) Н. Кривомазов. «Здравствуй­те, соседи!» Пра жанчыну-блакадніцу. «Ей казалось, что за столом твоей хаты, или в соседнем доме, или через улицу кто-нибудь голодает, и кусок становился у нее поперек горла».

И. Земская. «Достанет всем тепла». «Правда», 22.7.1984.

В стране 944 детских дома и школы-интерната. Один из пионеров-детдомовцев после «Артека»:

«Если бы у меня была волшебная палочка, я бы вы­звал сюда весь свой детский дом, чтобы каждый попро­бовал апельсин...»

У Скарынкіна — нармальная, нават неблагая падборка у «ЛіМе» 13.7.84. 3 верша «Беларускае застолле»:

Ад чачоткі зухаватай

Хата захістаецца.

I прыпеўкаю са сватам

Свацця развітаецца:

— Эх, узлескі-пералескі,

Вочы ў свата, як пралескі.

Ты прыходзь мяне шукаць —

Я на печы буду спаць.

28.7.

Амаль адначасова тры смерці: Васіля Бурносава, Уладзіміра Караткевіча, Васіля Барысенкі. Караткевіч — перад вачыма. Ен заўсёды ўражваў неардынарнасцю, таленавітасцю. Некалькі сваіх успамінаў. Разы са тры ён званіў мне. Аднойчы: — Ну, малайчына. (Па­сля прадмовы да «Беларускай балады». Там была фраза пра тое, што ён здзейсніў сапраўдны подзвіг.) У некралогу, падпісаным на самым высокім узроўні, і на пахаванні было, нарзшце, выказана ўсё, чаго ён варты.

29. 7.

Піша Віктар Шклоўскі («Ветер наполняет наши па­руса...». «Л Г», 15.2.84):«Чего мне больше не, хватает сейчас? Молодости. Я согласен, пусть не целиком, но чтобы она была рядом со мной и иногда можно было бы уходить в нее через по­тайную дверь».

Андре Вюрсмер. «Мое прощальное «но». «ЛГ», 11.4.84. (Незадоута да смерці, 85 гадоў.)

«Счастливый характер, сотканный из оптимизма и доверия, прекрасная подруга рядом, серьезные дети и внуки, миллионы друзей, разделявшие мое негодование, боль, надежду, — достойная жизнь, без компромиссов и отступничеств... Я желаю вам прожить такую же жизнь, мои дети!

Но только еще более длинную».

16. 8.

Марыя Шаўчонак:

Баяцца шчырасці, як беднасці,

Не дапускаюць прастаты.

Сябруюць толькі ў адпаведнасці:

Ты — мне, і я табе — як ты.

Мальдзіс прыводзіць песню 30—40-х гг. XIX стагоддзя:

У мяне ножанькі не дрыжаць

цябе, мой мілы, праважаць,

У мяне устанькі не свярбяць

цябе, мой мілы, цалаваць.

20.9.

Уражанні Масквы, Браціславы і Прагі (чэшска-славацкі семінар перакладчыкаў і выдаўцоў). Браціслаўская задуха. Але — цудоўная атмасфера таварыскасці, нацыянальнай прыгожай годнасці, культуры і парадку. Прывабныя людзі, нейкая згарманізаванасць усяго ладу зносін, паводзін, побытавай культуры.

Рудольф Хмель — славацкі крытык. Мэтаскіраваны і шматгранны клопат пра сваю літаратуру ў аспекце яе ўласных праблем і ў ракурсах міжнароднага прызнання, надзейнага, належнага і пэўнага месца ў свеце.

Цёплыя-цёплыя ночы, павольная дунайская плынь. На беразе — лаўкі, прывабныя парачкі.

У дакладах — шаблоннае мысленне, без непаўторнасці і руху. Агляднае слізганне — і не болей.

Юбілей славацкага народнага паўстання — яго водгукі водгулле ва ўсім. Часам недарэчныя (у вітрыне, дзе жаночыя калготы і дамская бялізна, лозунг: «Адстаім заваёвы сацыялізма!»).

Як разабрацца — фантастыка. Ходзіш, сядзіш, спіш у далёкім свеце, пра які чытаў і ведаў, але ніколі не думаў, што будзеш там.

Вечар у Цімбаху — у цудоўнай карчме (як назваць?). Столь і сцены — з лакіраванага круглага дрэва (цёмны лак), сцены — народная вышыўка і тканне, гліняны, прыгожа аздоблены народны посуд (усё прад вачыма), шкуры коз, аўчына і г. д.

Граё народны аркестрык — цымбалы, скрыпка, кантрабас (?) Усе спяваюць, заходзяць людзі, сядаюць на лаўкі (не за сталы), падпяваюць, выходзяць...

Семінар — гурток людзей, якія ведаюць адзін аднаго, сустракаюцца тут праз кожныя два гады, і іх веда­юць; гэта ўжо амаль кампанія — ёсць свае традыцыі, звычкі, усталяваная танальнасць адносін.

Засілле піва і кавы (здаецца, турэцкая). Вядома ж_у не нам тут пачувацца лепш — у інтэргатэлі («Кіеў») ці ў Добжычы, дзе ўсё «велькапанскае», не на нашых пабытовых узроўнях.

Горы і пагоркі, утульныя каімяніцы пад чарапіцаю, палісаднікі з ружамі, кукурузныя палі, плантацыі хме­лю, маленькі сланечнік.

Чэшская чыннасць, як добжыцкія герцагскія выгоды,

Леа Метсаар, эстонскі празаік і перакладчык, прыехаў атрымліваць прэмію Недвала. Выступаў па-чэшску («я па-руску гавару дрэнна» — гэта выклікала вясёлы смех, асабліва ў заходніх немцаў).

Манера эстонцаў трымацца сціпла і стрымана, іх прывабная мяккая гаворка.

Ян Козак. «Адам и Ева».

«Я буду твоей, .ты будешь владеть моим телом, пока владеешь душой». «В такие минуты я люблю в ней, об­нимаю в ней саму жизнь. Землю, пламя, солнце, звезды и росу, поле и наш сад — все, что есть красота и полно­та жизни».

Быццам не гаворыш, а спавядаешся. Стан зачараванасці, які ўзнікае ўсё-такі, калі ты зусім адзін, калі ты адчуваеш прыроду і агорнуты ёю, калі ты плывеш у вадзе і ў паветры — і дыхаеш усім, што шэпча, звініць, дыхае, спіць.

Иван Скала. «Не хочу» («Панорама чеш. л-ры» 1983 — 6, с. 3.):

Зачем поток прекрасных слов,

Стихоплетений благовонье?

Прикройте мир от катастроф

Стихотвореньем, как ладонью.

Тым часам мінскія трывогі. Гіне кніга пра Панчанку. Не паспяваю. Неадкладна трэба здаць «Песні змагання» — не паспяваю. Важна зрабіць буклет «Радзіме — радок і жыццё» .— не браўся. Наспявае артыкул у «Дружбе народов» пра Танка — ці змагу?

Заўсёднае адчуванне, калі нейдзе выйдзеш на людзі, — як многа праспаў і як мала зрабіў. Галоўнае — можна было ж зрабіць.

Не чытаць па-чэшску, славацку — абраза ўласнай годнасці.

Словы прарока чэшскага народа — чэха: каб чэшская зямля квітнела дарункамі прыроды.

Думка пра тое, што невядомае, нечаканае, таямнічае, загадкавае павінна быць у мастацтве.

Але не выдумкаю, а — рэальнасцю, якая вакол нас, пры нас, з намі. Некалькі звычайных фота: пустая лаўка, апалы ліст, контуры дрэў. Як зрабіць здымак. У ім могуць быць і смутак, і тайна, і надзея, і жыццёвая радасць.

24. 9.

У «КП» цытуюцца радкі з выдадзенай у Мурманску касеты «Хибины»:

Здравствуй, брат мой во хмелю,

Без действительных и мнимых!

Я за то тебя люблю,

Что не муж и не любимый...

(Р. Маркова)

Брыда.

Инна Кашежева. «Не уходите в сытость, люди...» («Октябрь», 1984, № 4, с. 61):

Не будет музыки без лютни,

Без боли в сердце мертв поэт.

Не уходите в сытость, люди,

Назад пути оттуда нет.

«Мир стареет с нами, но быстрее нас... И никуда не деться от преждевременных потерь, кому-то на роду написано уйти до срока».

Гёте считал смерть самым красивым символом из придуманных людьми.

У «Роздуме ля параднай брамы» Ведзьмака Лысагорскага:

О, колькі лезла іх, бывала,

У наш мастацкі агарод!

I вельмі часта шанцавала

Лаўцам чыноў і ўзнагарод,

У сцепах гэтай установы (філармоніі)

Саміх сябе не пазнаём.

Тут нават слова роднай мовы

Не адшукаем днём з агнём.

Пра кнігу Айры Уолферта «Банда Тэккера» Д. За­слаўскі піша: «Следует вообще отметить как существен­ный недостаток романа чрезмерную склонность его авто­ра к психологическим экспериментам и изысканиям, в том числе и в области подсознательного, которые меша­ют правильному восприятию изображаемых Уолфертом явлений и снижают художественное достоинство произ­ведения».

Наадварот. Імкненне да псіхалагізму ўзмацняе твор.

Чингиз Айтматов. «Земля и птица вдохновения». «Правда». 18.9.84.

«Такова всякий раз многообъемлющая и многослож­ная суть подлинно великого мастера: он говорит о кам­не, а сказано о горе, он говорит о хуторе, а сказано о планете, он говорит об одном дне, а сказано о целой эпохе».

Янка Брыль:

«Момант чалавечай блізкасці, глыток высокай радасці жыцця».

«Крытык павінен быць другам».

«Два найвышэйшыя званні — пісьменнік і чалавек. Адно мне вельмі хочацца набыць, другое — яшчэ больш — не страціць».

Академик Д. С. Лихачев. «Лики слова» («ЛГ», 25.1.84):

«А если обратиться непосредственно к произведени­ям древнерусской литературы, мы обнаружим в ней такие черты, как глубокая эмоциональная и интеллек­туальная насыщенность, истовая убежденность, стрем-ление в сжатой форме ответить на коренные вопросы бытия, утвердить добро и справедливость. Эти черты перешли потом в творчество великих русских писателей XIX века — Толстого и Достоевского, они продолжают­ся и в советской литературе, вплоть до наших дней».

«Для меня интеллигентность — это повышенная вос­приимчивость к культуре, искусству, деликатность в отношении других людей, принципиальность. И еще: интернационализм. Я убежден, что национальное в его лучших проявлениях сохранится всегда. Но это не иск­лючает подлинного интернационализма, который заклю­чается в отсутствии национальной спеси. Кстати, я дол­жен напомнить, что «интеллигенция» — русское слово! Корень — заимствованный, он есть почти во всех евро­пейских языках, но в нынешнем своем значении — соци­альном, нравственном — слово и понятие «интеллиген­ция» родилось на нашей земле. А теперь, обогащенное новым смыслом, пришло в европейские, и не только европейские, языки».

«...Мы убеждены, что лицеприятие, так называемые отношения и тому подобные чуждые литературные при­меси довели нашу критику до поразительной бесцветно­сти и сделали ее ни в каком случае не полезной и, веро­ятно, очень скучной для читателей».

Пімен Панчанка:

Век прайшоў,

А дзень яшчэ ўсё цягнецца,

У наступны век

Зары вячэрні сцяг нясе.

Кожны дзень упарта я шукаю

Будучыню,

Ды яна ўцякае.

Будучыня,

Пра цябе усе мы

Друкавалі вершы і паэмы,

Мы цябе гукалі:

«Залатая!»

Зрэдку ты прыходзіла...

Не тая.

МЛЫНЫ

Млыны за вайну анямелі,

Бо вельмі быў горкі намол.

Журыўся над жорнамі Мележ,

Ды Мележ памёр....

А час наш ідзе грозным ходам,

Усюды грымяць перуны.

Звяліся зусім донкіхоты,

Як здані, знікаюць млыны.

Павел Нилин. «О товарищах, о литературе» («ЛР», 25.5.84):

«Разделяю и, в общем, могу рекомендовать следующие правила:

— будьте влюблены,

— пишите постоянно,

— не ленитесь смотреть кругом и деятельно — по крайней мере в молодости — участвуйте в жизни,

— общайтесь с хорошими писателями — важно убе­диться, что достижения, даже при больших способнос­тях, требуют усилий,

— не теряйте времени,

— читайте,

— не ставьте себе задачей рассказать именно о себе...

— не избегайте развлечений,

— молчите: на разговоры расходуется творческий дух».

Алесь Камароўскі («Маладосць, 1975, № 4, с. 50):

У мармуры, метале

Бацькі з вайны прыйшлі

Ваенныя медалі

Унукам прышпіліць.

Забітых, пакараных

Калекам і жывым

Перадаліся раны,

Пакут і болю швы.

Як трэба — кожны пойдзе

I ворага саб’е:

У кожным спее подзвіг I вера у сябе.

Якая лухта і недарэчнасць!

Ю. Фучик. Из Баутцена, тюрьмы для подследствен­ных в Берлине:

«Вы, кажется, думаете, что человек, которого ждет смертный приговор, все время думает об этом и терза­ется. Это ошибка. С возможностью смерти я считался с самого начала... Но, по-моему, вы никогда не видели, чтобы я падал духом. Я вообще не думаю обо всем этом. Смерть всегда тяжела только для живых, для тех, кто остается».

Паводле слоў Гётэ, каб лепш спасцігнуць сэнс тво ра, мала ведаць яго змест, трэба прасачыць, як ён ствараўся.

2.10.

Бялінскі. ПСС, т. 6, с. 485:

«Ні адзіп паэт не можа быць вялікім ад самога сябе і праз самога сябе, ні праз свае ўласныя пакуты, ні праз сваё ўласнае шчасце: усякі вялікі паэт таму і вялікі, што карэнні яго пакут і шчасця глыбока ўраслі ў глебу грамадскасці і гісторыі, што ён, такім чынам, ёсць орган і прадстаўнік грамадства, часу, чалавецтва».

Юсцінас Марцінкявічус. «Дзённік, што не мае датаў» (Пераклаў А. Разанаў):

«Адбываецца спрадвечная барацьба паміж чалавекам і рэчамі. Перамір’я тут няма. Нават пераможаныя, рэчы не столькі служаць, колькі валодаюць чалавекам. Яны нібыта вымазаны надзвычай ліпкім клеем, і мы не можам адарваць іх ад сваіх рук. Часам — і сэрца.

Рэчы — крышталі чалавечага розуму, ягонай дзейнасці, ягонай працы. Яны досыць лёгка запалоньваюць чалавека, бо ў іх ужо «ёсць» чалавек».

«Скажы, як ты глядзіш на крытыку, і я скажу, які ты пісьменнік».

«Паэт без уздыху — не паэт».

23.10.

П. Панчанка:

Я гляджу на ўсё, з высокай меркай

Той вайны.

I гэтак буду жыць.

I адно на сэрцы турбаванне,

Каб гарачай ядзернай пургой

Не змяло зязюлі кукавание

I жыццё дзяцей зямлі маёй.

Толькі ў партызанскіх атрадах Беларусі змагаліся 25 тысяч байцоў дапрызыўнага ўзросту, з іх 5 тыс. піянераў.

Што табе трэба, чалавек? Чаму нельга людзям пагадзіцца, зразумець, не лічыць чужую ўдачу сваёй няўдачай?

Гудзе вецер, гоніць трывогу, кружыць лісце, наганяе смутак: мама, жыві доўга!

28.10.

...Учора ў лесе — ціхім, грыбным. Выйшаў прама на ласіху. Сухая бярозавая паляна. Стаім, гледзімо адзін на аднаго. Чуйна дрыжэлі яе ногі, але пагляд быў спакойны. Я паціху стаў адыходзіць.

На стале — цукеркі, яблыкі, вінаград. Бяры — не хачу. Усё, пра. што ў дзяцінстве і не снілася. Не было, і не ўяўлялася, што можа быць. Калі мама стала купляць цукеркі — адны падушачкі, нават карамель у абгортцы была б казкаю — я вёў нястомпыя пошукі. I энаходзіў, дзе б ні хавалі. Пачынаў цягаць па адной, а ўсё хацелася, хацелася. Аднойчы знайшоў нават у нейкай дзежцы, дзе паводле любой логікі іх не павінна было быць. Але быў нюх на антылогіку.

Яшчэ цукеркі: Талька. У нас «сярэбраная» капілка— ад дзеда, прыгожая бочка. Адтуль стаў цягаць серабро і медзь — на цукеркі. На сто грамаў падушачак. А прадавала іх у буфеце Ліда, пляменніца Серафімы Аляксееўны. У буфеце, здаецца, толькі і былі кансервы і падушачкі. (Буфет на станцыі.) Яна і далажыла дома пра мае візіты. Следства было нядоўгае.

Сёння я ўпершыню стаў айчымам, а да гэтага быў папай. Сяргей запаўняў анкету прызыўніка, а ў ёй юрыдычная мова, а не хатняя. Шмат гадоў ён нічога не ведаў, а дазнаўся спакойна.

Дазволілі вярнуцца ў СССР і аднавілі савецкае грамадзянства Алілуевай і яе дачцэ.

Паведамленне аб пазбаўленні воінскага звання гене­рала арміі былога міністра ўнутраных спраў СССР Шчолакава (чаму з такім спазненнем).

Перамога Рэйгана на выбарах. Забойства Індзіры Гандзі.

...Дэльфін ніколі не спіць: калі адна палавіна яго мозгу адпачывае, то другая ў гэты час «бодрствует», і наадварот!

18. 11.

Радкі Яўгена Замерфельда:

Як нражыць, каб гады-хвалі

Не злізалі, не змялі

Хоць маленькі ў дальняй далі

След-слядочак на зямлі.

Сапраўды.

Мая Львовіч (пер. Н. Мацяш):

Паэце, дзякую за верш.

Ен твой, у ім звініш ты увесь.

Ды ў ім — і ды ён — і мой.

Здаецца нават: быць ён мог

Тым вершам, што калісьці мне

Прымроіўся, прычуўся ў сне

I воблачкам растаў і знік.

Сустрэлася з тваім як з ім.

Достоевский:

«Искусство есть такая же потребность человека, как есть и пить. Потребность красоты и творчества, вопло­щающего ее, — неразлучна с человеком, и без нее чело­век, может быть, не захотел бы жить на свете».

19. 11.

Перачытаў пісьмы Ігара Хадановіча Рыце — ён без выдумак інтэнсіўна жыў, меў пяшчотную і прыгожую душу, быў аддадзены літаратуры без карыслівасці, аглядак, мітусні. Можна смела сказаць — гэта была прыгожая маладосць, яна вяла яго ўглыб, уверх і наперад, і ён скіроўваў лёс да мэты яснай і высокай. Мяне звёў з ім выпадак — адзінота пасля заканчэння універсітэта, калі, па сутнасці, трэба пачынаць жыццё нанова. I вось інтэрнат на Свярдлова, мы там, а пасля ў Мінску, і нас усяго трое, хто адзін за аднаго зачапіліся. Выпадак, у нечым нават празаічны, а пасля ўпрыгожыў мне жыц­цё. Але як склаліся б пазней нашы дачыненні? Як узляцеў бы ён? Цяпер толькі смутак задае гэтае пытанне.

Уласныя пісьмы вярнулі безнадзейна страчаныя кавалкі жыцця, і ў іх — таксама трапятанне, рух, пошук. Не такая пустэча, як здавалася.

«У інтэрв'ю для ЛіМа Алена Абразцова (2.1.1981): Чым больш я спяваю, тым лепш я спяваю».

9.12.

Гаворыць: — Я захварэю. Мне снілася, што я павінна жыцъ у доме, дзе ўсе кватэры на адзін бок калідора. Як у бальніцы.

Елена Образцова. «Записки в пути. Диалоги». — Цікавая кніга, многа штуршкоў. Вобраз работы і вобраз сапраўднага жыцця ў мастацгве. Водгулле сапраўднай музыкі і чуйнага да яе спеву.

Добра, што кніга ўвесь час да нечага абавязвае і на нешта кліча, яна — у адказах, што ў мастацтве ўсё абавязковае і неабходнае. У мяне, зразумела, усё праігрывалася на паэзію, і я па-новаму чытаў (і хацеў чытаць) Блока, Ясеніна. Пакрыўдзіўся за Галянішчава-Кутузава — вершы яго, маўляў, не вельмі значныя і не засталіся ў рускай паэзіі. Проста трэба некаму пра іх напісаць. Крытык павінен пісаць пра паэзію так, быццам яна сама яму усё гаворыць.

Адзін «Орел» Галянішчава-Кутузава ўжо класіка.

В раздумье гордом и немом,

Вперив в пространство взор глубокий,

Орел на камне полевом

Сидел, как странник одинокий.

Крикливых птиц враждебный рой

Над головой его кружился,

И вихрь, взметая прах земной,

Кругом испуганно носился.

Но недвижим, питомец спал,

Не внемля суетному шуму,

Орел на камне отдыхал

И думал царственную думу...

Когда ж, очнувшись, оглянул

Весь этот жалкий мир бессилья,

Затосковав, он развернул

Седые, медленные крылья.

И — царь заоблачных высот, —

Случайный гость земли печальной. —

Направил вольный свой полет

За грани туч, к лазури дальиой...

Высоко от красы земной

Вознесся, праху неподвластный,

И, к дольней жизни безучастный,

Исчезнул в бездне голубой.

Адзінота, гордасць, узнесенасць. Мірское і высокае... і яшчэ, яшчэ.

I што мой смутак? Смутак чалавека, які не ведаў сапраўднага гора?

Прабачце. Я галадаў і мёрз, я не меў дзяцінства, я дзічэў у адзіноце 43-га — 44-га года, я быў інвалідам другой групы, я не буду мець уласных дзяцей і наўрад ці прыйдзе хто на маю магілу.

У некаторых людзей — не параўнаеш з маім. Але ці можаце вы сказаць, што я ўжо зусім не ведаю гора? Каб сцвярджаць гэта, вам трэба зведаць хоць трохі больш.

Брытва лёсу некалькі разоў была каля самага май­го горла.

21.12.

Выклік у аддзел прапаганды — дырэктара і гал. рэдактара. Кружышся, жылы рвеш, а яшчэ і лаюць, прытым моцна. Ды і пагражаюць. У пачатку наступнага года мяркуецца калегія па нашаму выдавецтву.

Але што гэта? Жыў, не ведаў, вяла думкі чыста літаратурная плынь.

Пасля публікацыі ў «Литературной газете», дзе я гавару як намеснік гал. рэдактара выдавецтва пра першыя кнігі, — званкі, лісты.

Толькі што — рукапіс на маё імя ад Леонтьевой Нины Викторовны. «...Очень хочется узнать, к какой категории пишущих Вы отнесете меня — к тем, кому Вам хотелось бы помочь (в профессиональном отноше­нии) или, наоборот, к другим...»

Кніга Кандратовіча пра Твардоўскага («Ровесник любому поколению») — цікавая кніга, і А. Т. бачыцца з яе, і добра, што яна ёсць. Але ж не ўстрымаўся ад доўгіх маналогаў, якія нібыта гаварыў Твардоўскі, ча­сам выразна бачыцца перабор, хоць тон (адносна свайго месца і ролі) дакладны.

Сябры Пушкіна. Як і кніга пра дзекабрыстаў, асноўным сваім матэрыялам і тонам гэта кніга пра высакароднасць, вернасць, абсалютную несфальшыўленасць у галоўным і неабходным. Не разумець гэтага, ісці іншай дарогай — дзеля чаго? Дарослым людзям (якія мы сёння) нельга па-дзіцячы лічыць цукерку за радасць. Зрэшты, і памагчы чалавеку — не радасць, а неабходнасць, нават і смутак: чалавеку давялося пакарыстацца тваёй паслугаю.

Григорий Виеру. «Радуйтесь» (перевод А. Старости­ной):

До поры, пока струятся

Родники по белу свету.

Радуйтесь тому, что живы,

Радуйтесь зиме и лету.

До поры, пока есть место

Золотому винограду,

Радуйтесь тому, что живы,

Миру радуйтесь и ладу.

До поры, пока деревья

Песней дрозд легко колышет,

Радуйтесь тому, что живы,

Радуйтесь, кто песню слышит.

«Достоинство и благородство» — у перакладзе пачынаюць гучаць аднагучна: «годнасць і высакароднасць».

Па ціхім снезе, спакоі начных зорак, слабым ветры халоднага поўдня — прыбавіўся дзень на адну мінуту. Выкарыстаць гэту прыбаўку, і тады я ўсё паспею.

Самае немагчымае — убачыць сябе чужымі вачыма. Хто ты — няздора? Кар’ерыст? Вузкалобы артадокс і дагматык? Самазадаволены тупіца?

24.12.

Сёння ў «Известиях». Артыкул «Приговор» В. Смир­нова пра судовы працэс у Смаленску над былымі карнікамі. Адзін з іх, Васіль Кувічка, пасля вайны, «стре­мясь выдать себя за героя-фронтовика, купил в воен­торге и носил на пиджаке четыре колодки орденских планок».

«Из слов Василя Бойко следует, что, оказывается, ничего из ряда вон выходящего он не сделал. Он готов согласиться лишь с тем, что совершил разве что... ошибку (!).

Мол, изменить Родине не хотел, но был молодой и глупый, испугался, хотелось жить — вот по чистой слу­чайности и попал в отряд Гитлера».

29.12.

У марудным і выпадковым, быццам гэта неабходнае.

Вячеслав Шапошников (Кострома). «ЛР», 13.1.84:

Радуюсь ясной погоде, дали небес золотой.

Вольно в меня переходит сила земли и покой.

В. Даль: «...Народные слова наши прямо могут пере­носиться в письменный язык, никогда не оскорбляя его грубою противу себя ошибкою, а напротив, всегда на­правляя его в природную свою колею, из которой он со­скочил у нас, как паровоз с рельсов». И далее: «...Коль мы скоро начинаем ловить себя врасплох на том, что мыслим не на своем, а на чужом языке, то мы уже по­платились за языки дорого: если мы не пишем, а только переводим, мы, конечно, никакого подлинника произве­сти не в силах и начинаем духовно пошлеть. Отстав от одного берега и не пристав к другому, мы и остаемся межеумками».

М. Лужанін. «Спавядальнае слова» («ЛіМ», 21.12.84):

...Выбачайце, сябры, што пачаў я піць

болей, чым трэба,

3 маладых ручаёў, з кубка перадсвітальнага неба.

Што выбачаць? I як разумець: «болей, чым трэба»?

У Віктара Гардзея — добры тон, без выпінання, даверлівая споведзь і роздум, сцвярджэнне чыстага, прыгожага, адчуванне радасці жыцця і лёгкая шчымлівінка. У стылі — водгулле Ясеніна, Рубцова, Блока, Пысіна. Але ўсё — у сваім вопыце, ва ўласнай някідкай і яснай манеры, але дастаткова гнуткай і паўнагучнай, здольнай на ўзмацненні і пашырэнні, на заглыбліванне, на сімвалізацыю.

Пасвятлее ў ваколіцах шэрых —

Толькі б сонца хутчэй узышло.

Не пражыць без надзеі і веры

У дабро, у любоў, у святло.

(«ЛіМ», 6.7.84.)

1985

3.1.

Любыя абяцанні, што сябе пераменіш, становяцца неістотнасцю, як еловы п’яніцы. Доўжыцца бяздзейнасць — на фоне цудоўнай зімы з сыпкім снегам і прыемным марозам; сёлетняя зіма — сёння — нешта сапраўднае, рускае, спрадвечнае: не хлюпае, не імжыць, не расхіствае нервы: жыві, дыхай, бегай на лыжах, чытай лёгка, хутка і многа. — Ды шмат захацеў; усё за­валена, запушчана і сіл стае толькі дапаўзці з работы дахаты.

Далей... Толькі шматкроп’е. Калі давядзецца паміраць? Пэўна ж, кожны думае .— яшчэ не заўтра.

Памерлі ў нярэдадзень Новага года Мікола Лобан і Макар Паслядовіч. Лобана ўсе шкадавалі — трэсла яго, згасаў, жонка...

Пайшоў, урэшце, пакутнік.

Флабэр піша: «...Мальчиком я мечтал о любви, юно­шей о славе; став мужчиною, я мечтаю о могиле, этой последней любви тех, у кого нет более никакой иной».

Два тамы Флабэра, купленыя чамусьці неахвотна, ужо не хочацца выпускаць з рук.

Четкое, точное, уверенное письмо, незаемные мысли, неожиданные и верные, — мечта моя.

Мары збываюцца толькі тады, калі ты іх сам здзяйсняеш. Мала спраў, якія ты вёў бы па-сапраўднаму, застаючыся ў гушчыні жыцця, пераскокваючы і перапаўзаючы праз перашкоды. Таму і ўспаміны — дзённік неістотнага.

Найвышэйшы грамадскі тонус паэзіі часоў вайны і иайвышэйшая яе маральнасць — не было мітусні, самавыхвалення, позы, зайздрасці; у кожным існавала адна, зададзеная ўсенародным настроем і станам высокая мера паводзін, адносін, пачуццяў, жаданняў. Нельга было схібіць. Кожны паэт у самым святым, запаветным быў і на віду; народный боль, пакуты, гераізм, чаканне, змаганне абязвалі да маральнай і грамадзянскай суадпаведнасці ім у кожным слове, у кожным імпульсе. I гэта далося ўсім як само сабою, без нейкага спецыяльнага дамагання — такая была атмасфера нашага жыцця і гістарычнай творчасці. Дэкларацыі таксама ў ваенны час мелі асаблівую цану — іх, гэта ўсе адчувалі і ведалі, у любы час можна пацвердзіць учынкам, крывёю; надта блізка было ад слова да бомбы, снарада, кулі; надта часта слова пацвярджалася з абсалютнай вернасцю яму.

Паштоўка ад Пімена Емяльянавіча Панчанкі:

«Дарагі Варлен Леанідавіч!

Сардэчна віншую Вас і Вашу сям’ю з новым 1985 го­дам! Зычу Вам усім многа здароўя, шчасця, сонца, радасці, поспехаў! Шчыра дзякую за кнігу «Прад высокаю красою...». Гэта выдатная кніга. Вы надзвычай добра адчуваеце і разумееце паэзію. Творчых удач вам і ў далейшыя гады!

Ваш Пімен Панчанка

24 XI1-84 г.».

Мне пашчасціла на прыхільнасць двух цудоўных паэтаў, прычым абодвух я любіў і паважаў асабліва.

Для працы «Васіль Быкаў і паэзія» трэба не забыць кнігі А. Качана «Перечитывая войну» і «Стихи и судь­бы». У іх — бібліяграфія. Есць абедзве ў Пушкінскай бібліятэцы.

У «Звяздзе» трэці артыкул А. Бажко і В. Пепяляева пад рубрыкай «Каталіцызм і антыкамунізм» (12.1.85 — «Тактыка надточаных рук»). Памфлетны замах, але час­та самамэтиы — без аргументацыі, мэтаскіраванай падачы матэрыялу.

У сувязі з артыкуламі Мальдзіса пра «Бел. бібліятэку» ў Лондане цікава прачытаць: «Сваёй казырнай картай усе яны лічылі» патрыятызм», любілі паразважаць аб ім у сваіх йісаннях, як, напрыклад, той жа спадчыннік нябожчыка Чэслава Сіповіча, падстаўны генерал манаскага ордэна мар’янаў айцец Аляксандр Надсан-Бучко. Гэта адзін з самых актыўных, добра замаскіраваных важакоў антыкамуністычнай раці зорна-паласатага спрута. Аднак немагчыма назваць інакш, як .здрадніцкімі, яго дзяляцкія адносіны да гістарычных каштоўнасцей беларускага народа, што стараннямі недабіткаў БЦР аселі ў музеннабібліятэчным комплексе ў адным з прыгарадаў Лондана».

21.1.

Сёння лісты ад М. Львовіч — настойвае на выданні сваіх вершаў на бел. мове, ад Г. Грыбоўскай з «Литера­турной газеты» — пытанні пра крытыку да «Круглага стала».

Даведка для Ядко пра ганарар за рэдэнзіі. Інфармацыя М. Высодкай пра новыя выпрабаванні Галоўліта.

Візіт А. Вераб’я. Рэдэнзй на артыкул «Лірыка Купалы» — Капранавай. Рукапіс Бірылы вярнуў у рэдакцыю.

Стандарт «Рэдакцыйныя серыі» па комплекснай сістэме. Спісы кніг да 27 з’езда і да 70-годдзя Кастрычніка.

«Прорабы духа» А. Вазнясенскага. Чытадь, вядома, дікава. Аднак занятасць сабой, самарэклама, снабізм.

У № 11 «Октября» за 1984 г. артыкул А. Адамовіча «Делайте сверхлитературу!..». Усё ж, асмельваюся думаць, рабіць трэба літаратуру, толькі сапраўдную...

...Магільны камень як вобраз. Нешта цяжкое, глу­хое, жорсткае? Абыякавае? Вернае, надзейнае? Сімвал памяці? Вобраз забыцця? Увасабленне нябыту? Апошняя матэрыяльная кропка жыцця?

Н. Минский. «Любовь к ближнему»:

Любить других, как самого себя...

Но сам себя презреньем я караю.

Какой-то сон божественный любя,

В себе и ложь, и правду презираю.

И если человека я любил,

То лишь в надежде, смутной и чудесной,

Найти в другом луч истины небесной,

Невинность сердца, мыслей чистый пыл.

Но каждый раз, очнувшись от мечтаний,

В чужой душе все глубже и ясней

Я прозревал клеймо своих страстей...

Жыццё паглынаецца нейкай цінаю.

Літ. норавы. Склалі рэдкалегію «Анталогіі бел. паэзіі». I Г. бунтуе: чаму ўключылі Б.? А Б.: Навошта тут В.? Гэта яго Бечык усюды цягне. (А прапаноўваў не я.)

Людзі добрыя! Навошта вы так. Трошачкі аб’ектыўнасці. I вытрымкі.

...1 калі жыць усё горш і горш, а не стае вытрымкі, волі і характару, то што тады — крах, утрапенне, заняпад, бязволле?

Справа — слава. Рыфмуецца, як афарызм. Але што слава? Радасць? Ці страта асобы, паколькі забірае сябе ад сябе, звужае сферу суверэннага иефальшыва свабоднага жыцця.

Што цешыць, што сагравае душу ў густым бязладдзі і тлуме — гэта ўзаемаразуменне з Серафімам Андраюком. Імпануе ўсё: і яго бездакорная сумленнасць, і прынцыповасць, і адданасць справе, і творчая і адміністрацыйная таленавітасць. Адчуваю ў ім не проста аднадумца — сапраўднага друга. Наогул тут, у выдавецтве, ад­чуваю прыязнасць многіх — і не горшых — людзей.

21.6.

Твардоўскі — усюды волат. Друкуюць неапублікаванае, і дзівішся — чаму не друкавалася.

«Под Сталинградом» («ЛГ», 3.4.85):

У всякой силы слава есть,

Но не у всякой силы — честь.

И в горький час судьбы своей,

В тяжелый год родной России

Мы не сдались бесчестной силе.

Мы знали: честная сильней.

И, видно, немец, твой черед

Спешить назад, а не вперед.

Гляди, на силу сила есть

Но против чести — где же честь?

Но против права — где же право?

И против долга — где твой долг?

75 год Твардоўскаму.

Як амаль заўсёды, ноч з 21 на 22 чэрвеня і абодва дні — ясная і шчымліва-трывожная пагода, якая і сама па сабе (белыя ночы) хвалявала б нас, але ж яшчэ з ёю — бяссонне памяці пра вайну.. Уяўляеццаі тая поч: як яны чакалі, як не смалі мы на граніцы; як мы не чакалі і спалі, гулялі ў тую ноч, нехта цалаваўся, нехта мроіў; цішыня і зоры здаваліся зусім іншымі.

(Крокодил, № 17, июнь, 1985): «А во избежание нарушения спокойствия жителей в ночное время лаять со­бакам на улице разрешается с 7 часов утра до 23 часов вечера».

Корней Чуковский. «От двух до пяти»:

Басом:

— Баба мылом морду моет!

— У бабы не морда, у бабы лицо.

Пошла поглядела опять.

— Нет, все-таки немножечко морда.

«...вера в человека больше, чем мир, и шире, чем вселенная».

У «Чырвонай змене» 30 чэрвеня 1985 вершы Януся Мальца, нешта ёсць. Запомнім імя і — паглядзімо.

Анатолий Преловский. «Литературная газета», 12.6.85.

ДАР ПАРОДИСТА

Дар пародиста — славный,

Но не главный:

Напоминает ловкая строка

Блеск переперевода с языка —

С талантливого на забавный.

ТОЖЕ ДИАЛЕКТИКА

Не просто быть возлюбленной поэта: бог, сатана и свет казнят за это.

А от нее нет жизни ни поэту, ни сатане, ни господу, ни свету.

НЕПРЕМЕННОЕ УСЛОВИЕ

Коль вдохновение крылато, а жизнь открытьями богата, а истине служенье свято, то даже небольшой поэт в своем явлении на свет обязан обойтись без блата, а нет — так и поэта нет.

«Лучшая на свете шутка — шутка над самим со­бой».

Нешта прыйдзе, нешта пройдзе, а і з самім — усё так.

Начны ўспамін, як ладзіў сабе Коля Любаўскі куфэрак — ехаў паступаць у «мараходку». Перагінаў фа­неру, прырабляў ручку і замок... Часы ўсеагульнай беднасці, калі заможнасць была амаль дзікасцю. яна здзіўляла і зневажала.

У Баешкаў мне далі аднойчы кавалак тлустага селядца — было адчуванне недасягальнай, немагчымай для нас раскошы, якую толькі і дасягалі тыя, хто краў (працаваў ён бухгалтарам у школе і ў піянёрскім лаге­ры, то пра яго так і казалі).

I ўсё ж нядаўна зноў лётаў у сне — з адчуваннем, што лётаць магчыма, але не заўсёды, з переходамі ад бяскрылля — да крылатасці. Здаецца, былі спробы ўзляцець і ў пакоі — ад падлогі да столі.

Ул. Някляеў:

...Аднойчы, прачнуўшыся ўночы,

Ты ўспомніш, што ўмееш лятаць,

I стане наіўныя вочы

Халодная бездань смактаць.

I зманлівай згадкай быцця

Цябе працяне аж да поту, —

I ўласнае станет дзіця

Вучыць не хадзе, а палёту.

Януш Корчак. «Как любить детей»: «Мы наивно бо­имся смерти, не сознавая, что жизнь — это хоровод умирающих и вновь рождающихся мгновений. Год — это лишь попытка понять вечность по-будничному. Миг длится столько, сколько улыбка или вздох».

Роберт Бёрнс. «ЛіМ», 5.7.85. (Перевод Г. Дубенецкой):

МЕЛОДЫЯ ДЛЯ НЕКАГА

У сэрцы ціха боль жыве —

У сэрцы боль пра Некага;

Мне спаць уночы не дае

Той ціхі боль пра Некага.

Маладыя гады — шчаслівая магчымасць адхіляцца, проста жыць і проста плысці.

Лермонтов. «Молитва»:

Окружи счастием душу достойную;

Дай ей сопутников, полных внимания,

Молодость светлую, старость покойную,

Сердцу незлобному мир упования.

Гісторыя, літаратура нібы падабралі прозвішчы, лепш за якія не ўяўляецца: Пушкін, Лермантаў, Гогаль, Някрасаў, Ляскоў, Дастаеўскі, Талстой, Чэхаў, Бунін... У саміх прозвішчах — дзівосная прыгожасць і рускасць. I крытыкі: Белинский, Чернышевский, Добролюбов, Писарев...

«Способный, очень способный, способный на все».

«Как сильно отличается разговор умных людей от умных разговоров». («Лаконизмы», Литературная газе­та, В. Борисов. 27.2.85).

А. Салтук. «Пра што баліць» («ЛіМ», 5.7.85):

Сяброў шукаю днём з агнём —

Так мала іх чамусьці стала.

Адзін вунь робіць ход канём,

А той ужо на п’едэстале.

Конь убрыкне, а п’едэстал —

Яго і трактарам не зрушыш...

Няўжо і я інакшым стаў,

Няўжо і я ў грахах па вушы?

Суджу не іншых, а сябе

Судом няўмольным і суровым.

У малацьбе і на сяўбе

Шукаю праведныя словы.

Грабу палову на бакі,

Аж на руках смыляць мазолі

I асцюкі, як нажакі,

Да болю твар і сэрца колюць.

Але ж дзе тут бязлітасны самасуд?

3.8.

Дзве запіскі Ігара Хадановіча з бальніцы ў найцяжэйшы час яго хваробы.

I

Риточка, милая моя. Я не нахожу сабе места. Какой же я несчастный человек. Этот вопрос мучает и мучает меня. Прошу врача дать мне гипнотизера, может, он излечит — не соглашается. Мне никто не верит, что бо­лезни у меня нет, а есть только болезнь воображения, которая отбирает у меня силы, нервы, дух, сон. Что мне делать, спаси меня. Я не хочу умирать. Но с этим вопросом я не смогу и жить.

II

Риточка, милая! Безнадежный я человек. Почему ты не оставишь меня? Я уже сомневаюсь, поможет ли мне гипноз. Врача из Мин-ва не было, но в тот день вечером еще раз смотрел меня главврач (может, по звонку), он владеет гипнозом, но делать отказывается. Перевел на инсулин — в ближайшие дни.

Я ни с кем не говорю и уже не думаю ни о чем. Одно безысходное состояние.

Не ходи ко мне. Мне уже конец. Вот только дождать­ся конца всех этих лечений-мучений, а там выпишусь (если выпишут) и жить я не буду. Боюсь, что не выпи­шут. Попрошу тёбя забрать меня под расписку. Потом, сейчас не разрешат.

Все.

Асела сонца, і спякотны, сонечпы (нарэшце! а то былі халады, халады) дзень иерайшоу у ціхі, ружова-светлы вечар. Унізе — спакойныя цені, уверсе — спакойнае, ружовае ззянне, перамешанае з чыстым блакітам і празрыстымі смужынкамі. Было б зусім добра, калі мець хоць тыдні са два такога адхлання, з спакойным сном, ранішнімі паходамі ў лес, вольным бестрывожным чытаннем.

Але і у адпачынкў, каторы год, нераспрэжаны.

Дачная суседка К. Я. Здавалася, жыве толькі для сябе, пічым не абцяжарваючы сябе, ні на што не выдаткуючыся. Словам, было трохі скепсісу. А яна — падпольшчыца, працавала з Клумавым. Была ў Трасцянцы, удзельнічала ў французскім Супраціўленні. I ніколі пра гэта — ні гуку.

А. Латынина. «Гарсон, кружку пива!». «Литератур­ная газета», 1.1.1985.

«Выясняется, что у писателя Н. язва — инсульт — инфаркт. У него творческий спад, резкая статья превратит его в кризис. У него творческий подъем, резкая статья вызывает спад. От него ушла жена, — зачем ранить человека дважды? Он только что женился, и что за подарок к медовому месяцу? У него родился ребенок, и что будут говорить о нем дети?

Есть и другие случаи, когда писателя нельзя ругать. Нельзя ругать начинающего, потому что у него может не выйти первая книга. Нельзя ругать после выхода пер­вой книги, потому что могут не принять в Союз писате­лей. Нельзя ругать неруганного: еще не окреп. Нельзя ругать руганного: настрадался...»

Расхвальваюць Сімянона. Разліванне пустэчы. За вартасці (у імя чаго?) выдаецца тое, за што — у традыцыі сапраўднай літаратуры і крытыкі — ганяць: бязмерная пладавітасць, бясконцая гонка аркушаў і твораў. «Верно ли, что в работе над сотнями своих книг вы пользовались не более чем двумя тысячами слов?» — пытаецца карэспандэнт. «Две тысячи — это слишком много, до такой цифры я не поднимался». Сам ён нібыта сціплы (хоць, зразумела, пры такой вядомасці і поспеху. — гэта цудоўная якасць) — увесь час выхваляецца («мои книги переведены на сто тридцать языков»), то абвяшчае («это интервью будет действительно пос­ледним»), то, аказваецца, падлічвае, колькі меў кватэр («это моя тридцать третья квартира»). Бог з ім.

% ' —

Александр Яшин. «Золотые слова» («ЛР», 2.8.85):

«Надо работать ежедневно...»

«Я пережил страшное — не писал. Я жил, но разве это жизнь?..

Талант — это и здоровье, и выносливость, без чего не может быть работоспособности.

...Дописываю последнюю главу, жалко кончать.

Жалко кончать книгу жизни. Последняя глава пи­шется особенно трудно».

«Што такое паэт? — пытаўся Аляксандр Блок. — Чалавек, які піша вершамі? — і адказваў: — Не, вядома. Ён завецца иаэтам не таму, што піша вершамі, але ён піша вершамі, а гэта значыць прыводзіць у гармонію словы і гукі таму, што ён сын гармоніі, паэт». «У паэта павінна быць нё кар’ера, а лёс».

25.8.

3 23-га (пятніца) — у хірургіі 3-й бальніцы. Ляжаць, чакаць, цярпець. У Ю. Трыфанава: «нет близкого чело­века — и это значит нет никого».

У бальніцы, па-свойму, горш, чым у турме. У турме ведаеш, за што сядзіш.

Суседняя койка — нешчаслівая. Спачатку хворы, якога мусілі дачасна пакласці на аперацыю. Ен ствараў нам пэўны дыскамфорт, але гэта было яшчэ так. А потым прывезлі здаравеннага пузача, неўгамоннзга ў капрызах, і ні хвіліны перадышкі: усё пад сябе, кропельніцы, пераліванні, крык, змена прасцін і г. д.

Жонка пазваніла яго сястры. Чуўся тэлефон з калідора. Сястра, відаць, не адразу настроілася — нядзеля, канец дня, пасля дачы. Былі і нейкія свае рахункі. Ска­зала: «Ен у цябе ў хляве спаў». Жонка: «Ужо стаў непатрэбен. Як памрэш, я яе на парог не пушчу».

Ноч у палаце са святлом, з сёстрамі, нянечкамі. А дзень зноў, каторы, пачынаецца ясным сонцам і шчаслівай цеплынёю. Зноў будзе крычаць стадыён (футбольны чэмпіянат свету для юніёраў). Зноў будзе тужліва ад немагчымасці выйсці і пайсці ў сонца, зеляніну і воль­ны шум, як ужо даўно немагчыма проста спакойна пабыць дома, паспаць і паесці...

Як многа гора — пачынаецца вымушаная адаптацыя: адгароджваешся і нечага не ўспрымаеш. Іначай усяго не пацягнеш. Баліць за бліжніх і дальніх, сваіх і чужых, за ўсіх і ўсё — і спачуваеш, і разумееш, але ж немаг­чыма толькі гнуцца і курчыцца ад болю.

Леанід Галубовіч. «Птушыны лёс». («ЛіМ», 23.8.85):

Ледзь сок пасочыцца з бяроз —

I я чакаю птушак першых.

Нас парадніў апошні лёс,

Як лейтматыў у хоры пеўчым.

I рознасць волі, і крыла,

Што прыцягае да Радзімы...

I, як сіло, для нас сяло,

Што нас вяло ў час адзіны.

Не ўсе вяртаюцца, не ўсе...

Як вырак, губіць птушак вырай.

Ды чым іх меней на страсе,

Тым песні іх званчэй і шчырай.

У вершах Ларысы Геніюш (той ж а «ЛіМ» за 23.8.) — нямала выпадковага, неабавязковага. Знак дылетантызму пры ўсёй адоранасці, раптоўных празарэннях на не­шта спеўнае, чыстае, родна-прыгожае.

Сшытак С. (прыслаў маме).

«В Москве на Красной Пресне родился мальчик. Особо ничем не отличаясь от своих сверстников. Если, конечно, не считать, что он равесник Октября. Да еще по замечанию видевших его, мальчиком он родился крепышом да еще и симпатичным».

Жывыя штрыхі ёсць, з водгаласам гісторыі. Між іншым, бачыў пахаванне Алілуевай («везли гробницу на четырех белых конях, запряженных попарно»).

Заканчвае: «Что касается старости, не знаю как кто, а я считаю это самый отвратительный период всей чело­веческой жизни».

28.8.

Было тыдзень вельмі цёплага, прыемнага сонца, калі неастудна ў любым кутку і так добра ў лесе, на полі, ля ракі. Было б добрае, летняе...

29.8.

Ляжанне ў палаце. Бяздумна, трывожна, сумна. Заплюшчыш вочы — зялёныя кругі.

Незастылыя ісціны жыцця — чаго жывеш? Як жывеш? 3 кім жывеш? — не знаходзяць развіцця і працягу.

За акном сонца, лірыка і нечая радасць.

Неаднойчы думаў: спытаю ў таго і таго, якое ў іх запаветнае жаданне, каб дапамагчы ажыццявіць. Не спытаеш. I недарэчны намер. Рабі не пытаючы.

Адсвечваюць на сонцы стадыённыя лямпы, ноччу чуецца вялікі гул, у дрэвах шапоча лагодны вецер.

Думкі зноў: жыць трэба іначай! Аднак так не жывецца. Як наліпаюць ракаўкі на карабель, так наліпаюць розныя дробязі.

Пашарпаныя тумбачкі, скрыпучыя койкі, зашмальцаваная бялізна, няўважлівасць персаналу (дзіўна пераслоеная з увагаю) — усё здаецца нармальным і на­ват лепшым за раскошу. Бо мы занадта расквельваемся...

30.8.

Адзін сон: кусае за палец чорны чалавек...

Другі» круты нахіл отрахі высокага домау иачуся. па ім да абрыву і вось-восыпалячу ўніз...

Малады хлопец, з апендыцытам, Пасля аперацыі, Усе яму спачуваем. Скардзіцца: баліць, хочацца піць і г. д. Але вось прыйшлі з уколам, і ён хныкаё, што ўкол балючы, іранічныя ўсмешкі.

Хлопец з велазавода. Траўма галавы. Паводле яго слоў, упаў, гуляючы ў футбол. Праз два дні наліваецца сізасцю вока.

Гаворкі пра ваўкоў і іх норавы. (Стары дзед палез на грушу, зваліўся і пабіў нагу.)

Мінімум літаратурных думак, але вакол разваг пра сумленне, абавязак, шчырасць і шчодрасць нешта верціцца.

Уяўляю, калі б прыйшоў Сяргей. Хто я яму? Нехта шэры, чужы, змізарнелы і непатрэбны.

Антал Гидаш (пер. Л. Мартынова):

— Тому не бывать! — возвещает мне кто-то.

А я отвечаю:

— А вот и бывать!

Лишь ради чего-нибудь.

И против чего-то.

И может поэзия существовать.

«А при невесте стыдно струсить, при дочке нельзя опускаться, от жены не скроешь правду». (Наровчатов о женщинах на войне.)

Виктор Тельпугов о Недогонове:

«Алексей Недогонов часто говорил мне, что он видит поэзию даже во сне — то в образе девушки, у которой многие просят руки, но не получают в ответ и небреж­ного взгляда; то в виде птицы, у которой каждое перо может стать крылом».

О. Берггольц:

Знаю, чем меня пленила

Жизнь моя, красавица,

Одарила страшной силой,

Что самой не справиться.

31.8.

Учора прыходзіў Вярцінскі. Гаворка пра Скобелева, яго вершаваную драму пра Купалу. Пра гэта, магчыма, яшчэ давядзецца пісаць. За акном — кусцяцца ў залацістым еонцы дрэвы. Мяккая пенастылая блакітнасць, чатыры лініі правадоў і роўны гул жыцця. У калідоры — бразганне, галасы, шоргат. Санітаркі, сёстры, хворыя. Субота.

У «Полымі», № 8 аповесць Т. Бондар «Жывыя жывуць». Нешта ёсць, хоць у заблытаным, выпадковым. Не, яна не няздара, гэтая Таіса. «— Каму зязюля кувала, той лета ведае...»

Скажам, простае. Прыходзіць дзяўчына да маці. «—Кахаю я яго, мама. Так кахаю, што за шчасце свае баюся». Што скажа маці? «— Не шчасця трэба баяцца, вачэй нядобрых». Не зусім матчыны словы, але ж нічога.

«У дзве солі мачаў...» «I зямля кажа...» «Не маладосцю жывём, не старасцю ўміраем...» «Крыві на крыві не відаць...» «Адна бяда — не бяда...» «Тагды маю, калі ў руках трымаю...»

«Я всею душой желал быть хорошим; но я был мо­лод, у меня были страсти, а я был один, совершенно один, когда искал хорошего» (Толстой, «Исповедь»).

«Настоящим, задушевным рассуждением нашим было то, что мы хотим как можно больше получать де­нег и похвал».

«Я искал во всех знаниял и не только не нашел, но убедился, что все те, которые так же, как и я, искали в знании, точно так же ничего не нашли. И не только не нашли, но ясно признали, что то самое, что приводило меня в отчаяние — бессмыслица жизни, — единствен­ное несомненное знание, доступное человеку».

«Суета сует, — говорит Соломон, — суета сует — все суета! Что пользы человеку от всех трудов его, кото­рыми трудится он под солнцем. Бывает нечто, о чем го­ворят: «смотри, вот это новое»; но это было уже в веках, бывших прежде нас. Нет памяти о прежнем; да и о том, что будет, не останется памяти у тех, которые будут по­сле».

«Жизнь есть то, чего не должно бы быть, — зло, и переход в ничто есть единственное благо жизни», — го­ворит Шопенгауэр.

«Теперь мне было ясно, что для того, чтобы человек мог жить, ему нужно или не видеть бесконечного, илииметь такое объяснение смысла жизни, при котором конечное приравнивалось бы бесконечному».

И спрашивал его народ, что же нам делать? И он сказал в ответ: у кого есть две одежды, тот отдай не­имущему; и у кого есть пища, делай то же. (Луки, III, 10, 11).

«Не собирайте себе сокровищ на земле, где моль и ржа истребляют и где воры подкапывают и крадут» (Мтф. VI, 19).

4.9.

Цякуць людзі праз палату. Пайшоў Цімох Гоманаў, інжынер з мотавелазавода.

Грунтоўная, петаропкая, трохі абеларушаная гаворка. Бацька быў сакратаром райкома, памёр у 37 гадоў. Адна дзяўчынка была прыціснута варотамі — мужчыны не маглі ўзняць, а маці адна ўзняла і дастала.

Пайшоў Саша Шапіцька — дваццаць адзін год, беза­лаберны хлопец таксама з велазавода, разбіў галаву на футболе; плыве па жыцці не шмат думаючы, але ж па натуры кампанейскі і зусім неблагі.

Былі Шэршань з Кенькам, пасля зноў Шэршань, Шарамета з Законнікавай, Слава (ужо тройчы).

Сніцца Сяргей. 3 ім і ў снах нядобра.

Сон. Воз з вугалем. Трэба везці, але вугаль раптам знікае, вывальваецца — скрозь дзіркі.

Сон. З’яўляецца нейкі чз.лавек, злавесна загадкавы, чорназвярыны, наганяе жуць і гаворыць: прыходзь паслязаўтра.

А паслязаўтра зноў прызначае сустрэчу праз колькі дзён. I адпаведна сон зноў паўтараецца.

Сонца праз воблакі, а ўсё ж зноў і зноў сонца, цёплае і добрае.

Расказваў Мікалай Паўлавіч Сініца, ссівелы і дзядоўскага выгляду (пабіў нагу — лез на грушу і зваліўся), як у арміі пазналі, хто краў хлеб. Падсыпалі тоўчанага хімічнага алоўка ў хлеб, а пасля праверылі ва ўсіх языкі і знайшлі адразу.

Віктар Шніп («Полымя», 1985, № 8):

Яшчэ хапае ў свеце зла,

Нібыта пустазелля ў жыце.

Калі вы хочаце дабра,

Дабро тварыце.

Чаго на свеце ні было!

Ды не было вось так трывожна.

Як мы не пераможам зло,

Хто ж пераможа?

15.9.

Прафесар Барадзін Іван Фаміч:

— Ваша язва находится в таком месте, что никогда не заживет. Все равно придется к нам обращаться, толь­ко может быть уже поздно. Можете, если хотите, посо­ветоваться.

— Я не боюсь операции, но я свою язву никогда не лечил, диеты не соблюдал. Поэтому надеюсь с ней спра­виться.

Анестэзіёлаг падскочыў:

— Чем болели? Аллергия на лекарства есть?

Міхаіл Антонавіч Ажгірэй з Мінскага паштамта, чалавек універсальных практычных ведаў, былы падводнік.

Можна распыліцца і ў бальніцы: выпадковыя хаатычныя размовы, вялыя думкі, бяздумнае ўтрапенне. Плынь густога, штодзённага, хаця побач ядуць людзі, увесь час вязуць на катафалках аперыраваных лю­дзей — апендыцыт, страўнік, ногі, ныркі і г. д.

І скавана, зацягнута нешта загадкавае і пагрозлівае, злое і цёмнае; толькі ноччу, прачнуўшыся, востра адчуеш сябе ў плыні і за ёй, падступіць да сэрца і душы трапяткое і шматаблічнае сненне, зрушыцца свядомасць і сэнсава акрэсліцца нешта больш істотнае і важнае, ад чаго захінуўся сном звыкласці і пасіўнай, непрацоўнай адзіноты.

Прыходзілі Вера Вярба і Раіса Баравікова. Вера імгненна закруціла і да шаленства давяла дзяжурнага ўрача (зрабіў заўвагу, што без халатаў): — А вы ста­жер или практикант? А почему у вас под халатом ру­башки нет? і г. д.

Бяздзейнасць — як заўсёды, нарастание занепакоенасці і трывогі. Абрывісты ход думкі, кароткае і аблегчанае, звужанае ў аглядзе ўспрыняцце наваколля — без далечы, парыванняў, узлётаў.

Недзе да 10-га — цудоўная цеплыня ў прыродзе, запозненае сапраўднае лета, потым халодны бесперапынны цыклон з нізкім цёмным І брудным небам; халепа і вецер, няўтульнасць жыцця, якой пасуюць толькі настроі паныласці, безнадзейнасці, адзіноты. Нарэшце зноў еонца, але ўжо восеньскае, неадчэпнае ад настыласці і свежака, але ўсё яшчэ душы мілае, свойскае...

У бальніцы колькі ўжо праплыло міма мяне людзей, а ўсе ў аснове сваёй былі нязлыя, кампанейскія, ветлыя, люд просты, якога шмат што ў апошнія дзесяцігоддзі псавала (гарэлка, гропіы, блат), а ўсё застаўся свойскім, спагадным.

И. Тургенев. «Я шел среди высоких гор...»:

Я шел среди высоких гор,

Вдоль светлых рек и по долинам...

И все, что ни встречал мой взор,

Мне говорило об едином:

Я был любим! Любим я был!

Я все другое позабыл!

Сияло небо надо мной,

Шумели листья, птицы пели...

И тучки резвой чередой

Куда-то весело летели...

Дышало счастьем все кругом,

Но сердце не нуждалось в нем.

Меня несла, несла волна,

Широкая, как волны моря!

В душе стояла тишина

Превыше радости и горя...

Едва себя я сознавал:

Мне целый мир принадлежал!

Зачем не умер я тогда?

Зачем потом мы оба жили?

Прошли года... прошли года —

И ничего не подарили,

Что б было слаще и ясней

Тех глупых и блаженных дней.

Ноябрь, 1878

«Когда я лежу в постели и мрак облегает меня со всех сторон — мне постоянно чудится этот слабый и не­прерывный шелест утекающей жизни.

Мне не жаль ее, не жаль того, что я мог бы еще сде­лать... Мне жутко» («Песочные часы»).

«Я поклонился моей улетевшей жизни — и лег в по­стель, как в могилу.

Ах, кабы в могилу!» («Я встал ночью...»)

Уладзімір Койныш, трохі блажны (і, вядома ж, на ўліку ў псіхдыспансеры). Працуе грузчыкам у кафэ-сталовай «Сузор’е»; яму разбіў галаву прадавец — гнаў за гарэлкаю. Адміністрацыя ўгаворвае, каб як замяць справу. Ахвочы ўсім дапамагчы, паслухмяны. Бясконца рады любой увазе. Цвёрда разважлівы ва ўсім і бяскон­ца прастадушны. Адказвае на ўсе пытанні. Радасная мара І спадзяванне, што ажэніцца (1949 года), а ўсім расказвае, што з яго не бяруць за бяздзетнасць (даведка дыепансера).

Ноччу раптам успомнілася: мне ж трэба зрабіць юбілейнага Купалу, а я тут, узяты хваробаю і запалоханы ўрачамі, на ўсё забыўся. Дзіва што забудзеш! На кож­ным абходзе прафесар, загадчыца аддзялення і яшчэ нейкія халаты: — Вам яшчэ трэба жыць. Ваша язва незагойная. Пазней будзе ўжо позна. Такія язвы лёгка перараджаюцца...

Але ж не згадзіўся. Але ж паспрабую лячыцца сам.

I усё ж — кніжкі і ручку ў рукі, час працаваць.

Палатныя жарты: пойдзем да дзяўчат у рэанімацыю.

Мяне абплыла ўжо недзе чацвёртая змена.

А. Твардовский. «Письмо о л-ре». М., 1985, с. 126:

«В нашем с Вами возрасте уже наивно ждать легкой жизни, ее радостей обычных, уже в замену им остается одна радость, одно прибежище: работа, размышление, понимание, постижение».

Пасля ўсяго. Пасля таго, як прафесар Барадзін (Іван Фаміч) яшчэ раз сказаў: «Я вам советую сделать опе­рацию. Как близкому родственнику говорю: такая язва не заживает. Потом может быть поздно». Пасля таго, як палохалі то саркомаю, то ракам. Пасля таго, як па чарзе прыходзілі, а на абходзе ўсім гуртам...

Пасля таго, як праводзіла ўся палата (Яскевіч, Вячаслаў Іванавіч, Папруга, Мірановіч, Ясеніцкі) ажно да выхаду, пасля многіх трывог і нялёгкіх роздумаў — у Зялёным/ у восеньскім лесе, то халодна-няўтульным, то прыветна шумліва-сцішаным, засыпаным апалым лісцем — без разгону, без думак, без асабліва чытання, без увагі, — проста адпачываю з 3. і патроху пачынаю падсумоўваць нялёгкі этап жыцця. Было ўжо і паўгода бальніцы (2-й савецкай), але цяпер іншы ціск бяды і небяспекі.

Сон мамы. Нешта датычыць мяне. Пазаісная сіла: — Все у него будет хорошо.

— А саркома?

— Ее унесли.

Мой сон. Мне даюць, ці я прыдбаў, чорненькага шчанючка. Поўныя міласці да мяне ягоныя вочкі, невялікая, трохі вастраватая галоўка, бліскучая гладкая поўсць. Адчуванне, што я, і душа мая, у ім, што гэта не­шта надзвычай роднае і роўнае мне...

Яшчэ сон. Чамусьці 'мне трэба дапісаць нейкую, некім распачатую працу, напрыклад — пра «Сцяг брыгады». Пішу лёгка, удала, з добрай ахвотаю, словы гучаць у вершах. Іду, акрылены і лёгкі, калідорам вялікага будынка, паўз дзверы і вокны Аркадзя Куляшова, ён мяне нібыта бачыць, яны мяне бачаць, але патроху сплывае ўсё.

Напісаць пазней артыкул, як чытаў вершы ў пала­це — сабе і людзям, у часопісах і ў «ЛіМе», а яшчэ — Твардоўскага і Вярцінскага.

Халодны дасевак верасня, паўночны (з Нарвегіі) вецер. Восеньскія грыбы, два баравікі на лясной дарозе, зялёнкавыя купінкі...

Музыка — таямнічае, невыказнае, смутак, боль і радасць без слоў, у адчуваннях і прадчуваннях, у пяшчоце, скрусс, трывогах...

Паэзія — выказанае, сканцэнтраванае словамі, са­мым! дакладнымі і азначальна акрэсленымі, алс і поўнае той жа нсвыказнасці, загадкавасці, няпэўнасці. па-за слоўнага снення трывогі, радасці, прадчуванняў...

Моцарт у фільме (тэле): «Чтобы жить по-княжески, нужно работать».

Ярац у рэцэнзіі на маю кніжку нічога не вычытаў і не знайшоу, хоць хваліць і хваліць, але недахопы убачыў і вызначыў даволі дакладна: і мне яны так бачацца, і іншыя прыкладна гэта адзначалі. То і дзякуй за тактоўна выказаныя заувагі. Але навошта яму я — чужы, далёкі.

Лев Озеров. «С чего начинается понимание?» («ЛР», 27.9.85):

«...иные авторы думают, что высшее на свете крити­ческое благо — похвала. О нет, много дороже похва­лы — понимание. Похвала проходит, какой бы она ни была искренней, а понимание не проходит, оно способно расти и углубляться, доискиваться до сути, и в этом не знать предела».

І адзін толькі ўрок жыцця даецца пэўна і неадменна: пакуты непазбежныя, і чым болей.

Не заўважыў у Ясеніна раней:

Прозрачно я смотрю вокруг

И вижу — там ли, здесь ли, где-то ль, —

Что ты одна, сестра и друг,

Могла быть спутницей поэта.

800 год «Слова аб палку». Веліч «Слова». Яго маштабнасць — грамадз. мышление і дух. далягляды, магутная і пранікнёная вобразнасць, патрыят. страснасць, абсяжнасць падзей, насычанасць рэалій, эпічны размах, лірызм, урачыстасць і смутак, драматызм, палітычна-духоўны агляд і разгляд часу, модная трывалая і найтанчэйшая стылістыка, выразны і актыўны гукапіс, шматгранны псіхалагізм, высокі мастацкі лад і г. д.

3.10.

Цёплае залатое сонца, светла і прыветна ў паветры, лагодная чысціня неба, спакой наваколля, стракаценне неаналага лісця. Хай йічога не раблю і дзень ідзе на тлумню (пашпартны стол, магазін, кнігарня, нешта яшчэ), але — пасля таго, што згадзіўся ўжо не жыць_у не быць — шчымлівая хваля, што дажыць да такой па­годы, быць у ёй і з ей — ужо шчасце, дзеля якога варта иамагацца трымаць лодку на плаву і вычэрпваць ваду.

8.10.

Дні залатой восені і амаль што ціхай радасці. У Зялёным. Сядзелі проста ў лесе, у лагчынах і на ўзгорках. Была ціша. Было добра. Было грыбна — трохі пройдзеш, і кошык поўны.

12.10.

Апошні (иаводле прагнозу) дзень цяпла. 3 раніцы дождж. Апошні раз у бальніцы. Хоць не ўсё яшчэ доб­ра, але адчуванне перамогі і надзея, што яшчэ можна будзе трохі пажыць і нават нешта зрабіць.

Марыя Башкірава памерла ў 24 гады, пакінула звыш 150 карцін, мноства малюнкаў і эскізаў, акварэлі і некалькі скульптурных эцюдаў, 109 сшыткаў свайго спавядальнага дзённіка. 1860—1884.

Сергей Орлов. («ЛГ», 4.1.78):

«Остается небольшая малость — жизнь дожить без лишней суеты, так, как в дни, когда она касалась еже­часно огненной черты. И могла сгореть в одно мгно­венье, может, тыщу раз на каждом дню, не пугаться, не искать спасенья, не питать надежды на броню».

Ліст М. Львовіч:

«Добры дзень, Мая Давьідаўна!

Прашу Вас дараваць мне, што памногу маўчаў. Амаль два месяцы адбыў на бальнічным і ў бальніцы, у хірургіі, прычым трапіў туды ў пядобрым стане... Ставілі мне самыя розныя ды.ягназы, у тым ліку самыя горшыя, настойвалі на аперацыі, зноў жа — абяцаючы, што іначай мне не жыць, але я патроху ачомаўся і выпісаўся з язвай страўніка ўжо лепшага выгляду, аднак жа з пагрозаю, як яны кажуць, малігнізацыі. Таму зноў і зноў узнікае праблема аперацыі, але я пакуль не згаджаюся.

...Гэта, аднак, — прэч. Адносна Вашай кнігь Яснасці пакуль няма ніякай. Справа не ў тым, ці ўхваляецца сам рукапіс — ясна, што рэдакцыі перакладныя праводзяць своеасаблівы конкурс кандыдатур, кожная з якіх звычайна мае свае і немалыя заслугі. У нас выдаецца штогод фактычна па адной кнізе з украінскай паэзіі, уключаючы і класіку. Напланавана ўжо, як водзіцца, на нямала гадоў наперад. Вас мяркуюць выпусціць ра­зам з яшчэ двума-трыма ўкраінскімі аўтарамі, але да планавання канкрэтнага выдання яшчэ не дайшло. Таму і цяжка сёння абгаворваць будучы склад Вашага рукапісу і весці перамовы з перакладчыкамі. Але — будзем сиадзявацца. Я гавару гэта не з бяздумнай лёгкасцю, а з разумением, як важна гэта для Вас.

Майце на ўвазе хаця б тое, што Ваша каидыдатура ужо на цвёрдым уліку... Гэта нішу Вам, вядома, не маючы пэўнасці, ці застануся я ў выдавецтве.

На працу хадзіў сёння першы дзень. Там — тлумня і тлумня. Не бачу ў ей асаблівага сэнсу...

Яшчэ раз — прабачце. Не крыўдуйце. Адказы з выдавецтва Вам некалькі разоў рыхтавалі — за подпісам галоўнага, але я іх затрымліваў, паколькі ў іх не бачылася нічога пэўнага. Будзе нейкі зрух — адразу ж паведамім.

Жадаю Вам здароўя, здароўя.

Паклон Вашай маме.

14.10.1985, Мінск».

20.10.

Вера Вярба. «У спалучэнні вобраза са словам.

Шчаслівы той,

Хто быць каханым

мусіў,

Хто сам кахаў без часу і мяжы.

Я непазбежнай смерці

Не баюся,

Баюся, каб цябе не перажыць.

27.10.

Яшчэ адна балыііца, цяпер ужо абласная. Зноў хірургія, цяпер ужо, мабыць, з аперацыяй. На вуліцы была яшчэ добрая, не сумная восень.

Юбілей Ул. Паўлава. Ездзілі да яго з Тулупавай.

Кніга Ігара яшчэ не здадзена — не напісаў прадмову.

Римма Казакова. «Достоинство» («Известия». 27.10.85):

Есть черта души: достоинство.

И оно важней всего.

Будет все на свете спориться,

если сохраним его.

То, что на добре настояно,

и к добру должно вести.

Надо сохранить достоинство,

а коль нету — обрести.

Пусть твоя работа — скромница,

в ней достоинство одно,

что достоинство не скроется,

если все же есть оно.

Надо так сердцам настроиться:

мы достойно жить должны!

И равнять свое достоинство

на достоинство страны.

28.10.

Што павінен адчуваць чалавек, якому пастаўлены дыягназ: рак або лімфасаркома. Або пазней, пастаянна: падазрэнне на магнілізацыю, Што?

Ды нічога асаблівага. Нельга панікаваць. Страх толькі за іншых — за маму і жонку. Што чакае тады іх?

Што датычыць самота, то можна падбіць рахункі: жыў, як умеў, сумленна і нікому не жадаў зла (хоць, бывала, уступаў з некім у канфлікты, страшэнна канфліктаў не любячы).

Колькі людзей пражыло менш. Таму зусім не палохае сама смерць — жыцця, калі на тое, было дастаткова. Усё жыццё — тайны, схаваныя думкі, патаемныя ўчынкі. Надта многа адзіноты, але яна патрэбная душы, як паветра.

Падышоў палатны сусед:

— Што ён усё рысуе? — і зазірнуў у запісную...

Сёння зноў ФГС (японскі зонд), потым ізатопны кабінет, зноў кропельніца, заўтра — рэнтген страўніка, ЭКГ.

Трэба жыць і выжыць! — Выжыву! — упэўнена казаў я ў жніўні і верасні.

— Можа, і выжыву, — няўпэўнена кажу я сёння. — Але трэба жыць і выжыць.

4.11.

Учора напісаў прадмову да кнігі Ігара. Аддаў. Сён­ня карціць — блага, не так.

На абходзе: — Больной готов к операции.

Пуста ў акне. Сасняк адбірае прастору. Бярозка з неапалым лісцем. Голле ўвесь час у звівах і рухах. Вараннё, сарокі. Вербалознік яшчэ таксама не асыпаўся.

Смутак. Бараўлянскі смутак. Шкода прапушчанага, нязробленага.

Смутак па тым жа Ігару, па яго так недарэчна абарваным лёсе.

Прыходзіў Мікола Гіль, гаварылі. Пра што? Пра паэму Някляева «Наскрозь», пра вершы Янішчыц у сувяз! з хваробай сына...

Пасля мне здалося, быццам каркнуў воран.Някляеў, вядома, чалавек таленавіты. Але ёсць рэчы, якія нельга «эстрадзіць», яны патрабуюць гаварыць пра іх сутнасна, «гола». Колькі адзёжак, апратак ні ўздзень, як ні выкручвайся — астанешся голенькім, нават непрыстойна голенькім...

Апошні ліст, прачытаны ім...7. X 1.85.

Дарагі мой Чалавек, Варлене!

Хацеў бы быць бліжэй — дактары не пускаюць, хацеў бы сказаць болей — папера не дазваляе. Усё разумею, хачу зразумець, радуюся за цябе, за тваю мужнасць. Ведаю, што няма большай хваробы, як хвароба духа, і ведаю, што дух наш трымае нас на зямл! Каб ты ведаў, як мы чакаем твайго голасу на волі, голасу, які з’яўляецца адбіткам не толькі свайго жадання. Гавару пра ўсё гэта на паперы, бо з-за нейкай дурной сарамлівасці не ·сказаў яшчэ іначай, не пасмеў сказаць. Трывайся і выходзь да нас.

Абдымаю — твой А. Кудравец.