Радкі і жыццё

13. 11.

I снілася, шго зноў паехаў я да Кепціхі, а нейкі чалавек гаварыў мне, што ёсць у яе новая хата, а я — у сне захлынуўся слязьмі і шкадаваннем. Пэўна ж, яна павінна яшчэ жыць — была зусім не старою, нават маладою. Асаблівасць дзіцячага ўспрыняцця: тое, што яе дзеці — сіроты, тады ўспрымалася як дадзенасць, факт, з якім бадай што згаджаешся. Наогул, у дзяцінстве ўсё ўспрымаеш як норму.

Быць на вышыні духоўнага — недасяжнасць. Маштаб асобы, сіла характару — так многае тут залежыць толькі ад саміх сябе, а мы — тулягі.

14. 11.

Ліст Галіне Кажушковай:

«Немыслимая, невероятная беда обрушилась на Вас. Ничего не изменишь, и даже сказать: «Крепитесь!» — пустой звук.

Анатолий — редчайший человек. По какой-то сразу располагающей открытости, удивительной увлеченности жизнью, замечательной общительности, яркой и разносторонней одаренности. Жизнь, к несчастью, почему-то таких не щадит.

У меня он все время так и стоит перед глазами, не оставляет души. И сейчас слова вязнут, и чувство боль­шой общей и личной потери определяет внутреннее со­стояние.

Что же говорить о Вас, если горе у Вас стоит в каж­дом углу, отзывается во множестве шагов, воспоминаний и раннем сиротстве сына.

Судьба уготовила Вам суровейшее испытание. Из­бавиться от него невозможно. Остается лишь просить у судьбы, чтобы она совсем Вас не подкосила. Пусть рас­тет Ваш ребенок здоровым, пусть не знает новых бед. Еще много людей скажут ему, что своим отцом он может гордиться. Примите низкий поклон и глубокое участие в Вашем горе».

З.12.

Быў у Толі Псікава. Усё ў парадку. Здаў артыкул у «ЛіМ» — «На ўсё жыццё». У спеху не ўсё сказаў, ды і плошчу можна было ахапіць шырэйшую.

Сёння ад С. П. Шушкевіча чарговая бандэроль з біяграфічнымі матэрыяламі. Цяпер — копіі лістоў Вахмістрава, яго былога начальніка геалагічнай партыі.

Учора — зімні холад. Сёння яшчэ халадней, пароша. Толькі цяпер мінулася паласа вясны і лета.

Усё клопаты з-за Сяргея: кожны дзень здарэнне.

Чамусьці я не здолеў напісаць пра хату Кепціхі, пякарню каля яе.

6.12.

Аб тым, што сны сняцца ўсе толькі вясковыя.

«Ничтожность сделанного». Тут трэба расхінуцца, даць волю ўяўленню. Калі строга глянеш на сваю пісаніну — звычайная драцянка.

И. Франко. Крыло сойки. (Из записок нелюдима):

«Без оптимизма, без излишних надежд, ведь опти­мизм — это признак детской наивности, которая видит в жизни то, чего нет, и надеется на то, чего жизнь не может дать.

Без пессимизма, ибо пессимизм — это признак болез­ненного малодушия, это свиде­тельство о бедности, которое сам себе выдает человек.

Без излишнего равнодушия и без излишнего энтузи­азма! Без излишнего упорства и жестокости в житейской борьбе, но и без небрежности и расслабленности. Во всем разумно, осмотрительно, обдуманно, а прежде все­го, спокойно, как подобает сорокалетнему мужчине».

«Правда», 14 дек. 78. «Улететь и вернуться». А. С. Иванченков (летчик-космонавт): «Трудно всегда оставаться таким, каким улетел с Земли, и вернуться на Землю таким, каким стал в космосе».

17.12.

Каб рухацца, трэба ўмець пераадольваць уласныя звычкі, змяняць жыццё і самому змяняцца. Што магчы­ма ў такім выпадку? Больш людзей, дарог і разамкнёнага існавання. Занадта сцяўся.

Калі Ул. Караткевіч піша звычайны артыкул, ён вольны ў асацыяцыях не толькі кніжна-культурнага зме­сту, але і ў пераходах на рамантыку вольнага і прасторнага ў абсягах жыцця. Пры гэтым адчуваеш, што дарогі, прыгоды ў яго сапраўды былі, а не адной фантазіяй зроблены.

На вуліцы холад (набегла яго з паўночнага ўсходу пасля адлігі) і снег, які ўсё гусцее, гусцее і добра мяцецца. Апісаць гэта? 3 якою мэтаю? Ці далучыцца да новых планаў, да адчування сённяшняга часу, роздумаў пра сэнс жыцця? Ды яшчэ патрэбен талент выяўленчасці, дакладнасць у слове, што ўжо застанецца недасягиутым...

Л. Мештерхази: «Я писатель и потому не стану от­пираться: конечно, я жажду успеха».

Как сказал один мудрец: верьте тем, кто ищет прав­ду, и сомневайтесь в тех, кто нашел ее.

27.12.

Абарона кандыдацкай у Анатоля Вераб’я.

Званіў Пташнікаву — яму Дзяржаўная прэмія БССР імя Коласа за «Найдорф» («—Да гэтага яшчэ трэба прывыкнуць»).

Чытаў Нячуй-Лявіцкага («Заноза», «Среди врагов»), апавяданні Жэмайтэ. Жыццёвыя. ёсць, вядома, нейкі момант чужаніцы, але галоўнае — веліч нявыдуманага, літаратурнага нявымучанага жыцця.

«Много говорит, да слушать нечего». Быць сціплым — у норме паводзін, у характары.сказанага і зробленага. Даеш зарокі сабе, а пасля штосьці робіш не так і адчу­ваеш сябе кепска.

Важна, вядома, думаць вялікую думу аб жыцці і выказваць яе ў першазнойдзенай велічы, але не менш важна — быць сапраўдным, трывалым, мужным. Што нельга дараваць сабе — бесхарактарнасць. Справа не ў лагоднасці.

1979

3.1.

Учора ў «Правде» перадавіца з назвай «Добиваться большего!». Сапраўды. Прэч пасіўнасць. Званкі пад Новы год Пташнікава («Больш баявітасці. Каб у паэтаў было болей «дрожи») і Сіпакова. Званок Ул. Караткевіча — пахвалы. Не адразу зразумеў, за што. Пасля падумаў: мусіць, за прадмову да «Беларускай балады».

Думкі пра артыкул-«апавяданне» — «Дарожная размова». Калі ты адаровы чалавек, то, ходзячы ўвесь час каля аратых і ацэньваючы іх работу, чаму не захацець самому працягнуць крыху плуг. Аб звужэнні сферы кры­тык! — «спецыялізацыі». А ўвесці ў размову само жыц­цё, яго працэсы, з’явы, з тым, пра што думаюць і ад чаго гаруюць людзі, а пасля — і кнігі, што вядуць у гэта жыццё.

Адчуванне першаадкрыцця. Празаізацыя ў састарэлай якасці — апісальнасці. Новая якасць — аналітычны ракурс (Вярцінскі 60-х).

Патрэбна крытыка высокіх крытэрыяў (гэта адно) і крытыка высокіх ідэалаў (дакладней, каб не было стылявой блытаніны): крытыка з высокімі ідэаламі, з шырынёй не толькі літаратурна-эстэтычнай сферы, але пранікнення ў жыццёвае і ахопу жыццёвага.

Аб літаратуры сціплых: Ул. Машкоў, чалавек добрай усмешкі, з яго цудоўнымі дзіцячымі творамі, Э. Ялугін.

— А хіба не знаходзіш ты асалоду ў самім пранікненні, у радасці дакладнага, у пару сказанага, трапнага, аналітычна-крытычнага слова. Талент крытыка (дар) — у першую чаргу чытацкі. Хай ты зайздросціні паэтам і пакутуеш ад невыказнасці свайго асабістага, але ты па­рней у першую чаргу быць крытыкам-чытачом і з чытанкай неэгаістычнасцю поўніцца ўдзячнасцю, захапленнем, адгукацца на ўсё шчырае, чыстае, духоўнае. Ты нават павінен быць тым ідэальным чытачом, да якога як да адзінага звяртаецца аўтар.

— Так, але не зусім, не ва ўсім, не заўсёды. Я павінен валодаць большай самастойнасцю, здольнасцю нязгоды і спрэчкі.

— Усё ж правер спачатку не свае адносіны з паэзіяй, паэтамі, а свае дачыненні з жыццём і людзьмі. Мо табе не хапае волі, духоўнай энергіі. Ці не адключаешся ты ад турбот, абавязкаў, як адключаеш тэлефон на ноч? Ці не баішся ты жыццёвага бруду? Нават жаданне быць добрым з усімі — многіх яно раздражняе больш, чым самыя відавочныя хібы.

Недахопы, іх змест і сутнасць. Часта Чх ведаюць і ўсведамляюць і чытачы, і крытыкі, і самі аўтары.

Паштоўка ад Ант. Нілаўны Седаковай: «Помогите написать новые воспоминания о Твардовском». Лёгка сказаць.

15.1.

Барадулін у выд-ве: «Добра, што хочаш даць паслужны спіс кожнага аўтара. Будзе відаць, хто ваяваў, а хто адседжваўся».

Апавяданні Блаўманіса — уся антыўласніцкая проза моцная. Блізкасць Жэмайтэ, Чорнага, Рзйманта.

Паводле народнага павер’я, калі статак вяртаецца з поля і першай ідзе белая карова, — гэта на добрую пагоду.

Бывае: скажаш, цябе не пачулі і думает: ці сказаў? Так і з літаратурным выступлением.

30.1.

Успомніўся дзівосны рытм работы ў 1959—1960 гг. Ленінка, кнігі, штодзённая ўключанасць у новае і паглынутасць ім, адчуванне руху і ўнутраная свежасць, пават сіла, хоць мляўкасць і стомленасць чуюцца ўвесь час.

Для «Дар. размовы»: «Вчитываясь в статьи писате­ля, начинаешь постигать, что метод анализа, названный им размышлениями, если и уступает общепринятому ис­следовательскому в многогранности, в широте, то, бес­спорно, выкрывает в глубине и, самое существенное, в одушевленности письма. «Дневниковая форма», исповедальность, самооценка, проверка собственных худож. принципов... Большой эстетический и человеч. такт.

Своеобычная филос. устремленность.

Апавяданне Эдуарда Русакова «Голос пропавшей жены» павяло на іншае: як чуюцца галасы прапаўшых людзей...

4—6.2.

На вечар Барадуліна ў Віцебск. Хваляванне (тэлебачанне, з Быкавым, увесь горад) замінала глядзець, бачыць, думаць.

Якія сёлета снягі! Трывожныя, задуменныя, светлыя. Снег за снегам. Узвейныя. Навальна-густыя, рэдкія — здаецца, можна лічыць па сняжынцы.

Шукаю магілу Еўдакіі Лось. Дзе яна? На маскоўскіх могілках, у перадвячэрнім змроку сястра даглядае магілу...

Снег на сонцы, снег у шэрані. Жыццё святкуе свае новыя святы, сонца спяшаецца ў вясну, там гэты снег стане вадою, травою, бярозавым і кляновым сокам... Цішыня і маўклівасць снегу стане шумам і вясёлай гамонкай дрэў і травы.

Даруйце нам, Еўдакія Якаўлеўна, усё, што мы вам не даравалі. Нехта скажа пра каханне яе словамі, нехта ўсміхнецца яе ўсмешкай, у нейчым сэрцы стане самогна ад яе самоты, і зноў і зноў будуць адгукацца, запаланяючы святлом, радасцю, болем, трывогай яе паэтычныя радкі.

Нават тым, хто быў у спрэчцы з ёй, не стае сёння яе голасу.

Была яна сястрою тым партызанам і воінам...

3 артыкула Р. Барадуліна: «I з кожным новым сакавіком будзе ціха прамаўляцца яна, пакуль будуць чытаць, любіць і помніць, паўтараць яе радкі і ў іх знаходзіць словы для сваіх пачуццяў чытачы. I гэта будзе яшчэ доўга, доўга».

14.2.

Чарлі Чаплін: «Пакуль людзі будуць наміраць за свабоду, яна не загіне».

А. Межиров:

Тоска по дому, по семье,

По молодому, по себе.

«У меня — нет таланта, есть призвание» (з размовы). Орлы не собираются в стаи.

Факты святы, толкование свободно.

19.3.

Адзначылі 60-годдзе мамы. Было сціпла і прыгожа. Да 7 сакавіка — сонца, асляпляльны бляск, вясновая цеплыня. Снегу яшчэ вельмі многа — уся дача заснежана. Усё новыя, новыя думкі пра неабходнасць палёту, абсяжнасць і інтэнсіўнасць работы, пра веліч справы.

«Может быть, і правда, секрет творческого таланта —в личном поведении автора» (Пришвин).

16.4.

Доўгае развітанне з набеглым. Пісаў артыкул да юбілею Каваленкі. Усё сніцца: хрумстаю яблыкі, апошнім разам н^іват з чорнымі плямамі. У горле нешта перасмыкаецца. У небе многа прыгожага, цёплага і халоднага сонца. Выпадковасць і дробнасць зробленага.

В. Незвал. «Витрины» (перевод Д. Самойлова):

...Желанья, для которых нет названья,

Желанья, о которых не запишешь в дневнике,

Желанья, о которых не прочтут в моих томах,

Желанья, которые снуют во мне без рассуждений

и усилий,

Как игла в проворных пальцах белошвейки,

Желанья, упрятанные колдовством,

Как платья в скорлупке,

Звезда в пламени,

Ручей в дереве,

Ликованье в слезе,

Жизнь в смерти,

Желанья, которые делают из меня лунатика.

19.4.

Наплыў несканчонай самоты; хада вяла не ўверх, а па плоскасці. Не трэба нам гаварыць пра таленавітасць — міф, а трэба пра недахопы; гэта мо меней заахвочвае, але моцна дзейнічае.

Зноў адчуванне нейкай адкінутасці ад агульнай спра-.вы, ад калектыўнай думкі, на якую ты не маеш уплыву, адзінота.

Патрэбен іншы стан, каб шукаць і знаходзіць новае, не губляцца ў выпадковым.

30.4.

Быў наплыў цяпла, цяпер прахалода і пахмурнасць.

Трапна на 16-й старонцы «ЛіМа» (27.IV) нехта Жорж Патапчук: «Часам, азірнуўшыся назад, можна ўбачыць таго, хто ідзе паперадзе».

Памёр Мікола Ткачоў.

Васіль Жуковіч у вершы «Пад небам журбы»:

Прыгадваю бальніцу. Нават там «Усё будзе добра», — вы казалі нам ужо зусім знямелымі губамі.

4.5.

На вуліцах пацяплела толькі пасля мая, затое ў доме, на службе — холад.

Пасля вываду яшчэ застаецца: — А можа... Гэта тое, што павінна дапоўніць вывад, зняць з яго закончанасць, канчатковасць.

Язэп Семяжон. «Запрашэнне ў свет паэтычнага». 36. «Л-ра нашых дзён». Мн., 1963, с. 217. (Пра Е. Лось.)

«Дрэнна, вядома, калі паэт у сваю мудрую сталасць творча не малады, а малады ў свае дваццаць, дваццаць пяць — не мудры. Маладосць — не прывілея аднаго толькі ўзросту. I ўсё-такі, нам здаецца, нашай маладой паэзіі ўласціва такая якасць, як хуткае, не па ўзросту яе творцаў, станаўленне, вызначэнне характэрнасці кож­нага з яе носьбітаў, пэўнасці і спеласці талентаў».

«Да и стоит ли жить на свете, если тебя не любят?»

Мікола Трафімчук («Чырв. змена», 3 ст. 1979 г.):

Мембраны тэлефоннай хваляванне I голас незнаемы ў німбе дна:

«Я знаю вас...

Хачу сустрэцца з вамі...»

I цішыня,

Жывая цішыня.

Марудзіу.

А ў душы ішоў малебен...

В. Казько: «Каждый раз, читая прозу Олега Ждана, я испытываю волнение. Возникает желание проникнуть в нее, в ту жизнь, которую он показывает, что-то чуть-чуть изменить, повести героя по какому-то другому рус­лу, дать ему свой опыт. Хочется поспорить. И всегда так».

Натуральна, што ў пакалення А. В. была, ці ёсць, ці павінна быць інтанацыя тугі, болю ці нават надрыву. Але павінна была знайсці выхад і гераічная інтанацыя.

Жыццё сірочае, у ім вельмі часта немагчыма выправіць свае памылкі, яны непапраўныя. Але немагчыма заўсёды быць разумным, мудрым і бездакорным у кож­ным дзеянні. Мала шчырасці і мала розуму — усё адно праз гады за спіною застаюцца выпадкі ганебнай няўважлівасці, легкадумнасці, неразумення і іншага.

Алесь Камароўскі. «Пачатак» (Мн., 1975. С. 25):

Ля абеліска на кветках —

не росы:

Родных і блізкіх слёзы.

7. 5.

У азнобістым холадзе. Лісты ад Львовіч — вершы, лераклады.

Евтушенко. «Свидание с Победой»:

Войны тяжкою поступью ходят

По совсем неповинным телам.

Я, узнавший и голод и холод,

Тоже этой войны ветеран...

11.5.

Даўнавата не было спатканняў з вершамі на хвалі здзіўлення і радасці. Быццам трэба выйсці з нейкай непрасыпнасці і замаруджанасці.

Першыя выступленні ў друку Яўгена Гарадніцкага — у «ЛіМе», «Маладосці», «Звяздзе». Крытыкаў паэзіі ў нас мала, гаворыцца многа выпадковага, мала суперажывальнасці...

«Так он играл, будто спорил с судьбой...» (Ленау).

Штосьці заіграла добрым промнікам — аб самоце і радасці...

«Он сделал то, что хотел, и умер, когда желанный берег был уже близок, так и не изведав горечи достиг­нутой цели» (Моэм, «Мэйхью»).

22. 5.

У мастацтве, паэзіі павінна быць хоць крышачку ле­генды, небудзённага.

Адчуванне такое, як быццам у многіх пісьменнікаў нешта важнае пройдзена і ўжо ў мінулым. Што? Істотныя духоўныя, маральныя стымулы?

29. 5

Дні — як у леце. Так хутка адбыўся пераход да зеляніны, цвету, што нічога не ўбачана. Другі тыдзень — толькі сонца, чыстае неба, смутнае адчуванне нейкай страты.

Механічныя артыкулы, неразборлівыя захвальванні — бяда, большая за канкрэтны выпадак.

Н. Рубцов, «Сергей Есенин»:

Это муза не прошлого дня,

С ней люблю, негодую и плачу.

Много значит она для меня,

Если сам я хоть что-нибудь значу.

Апошні радок — важны.

Яшчэ з Рубцова:

...Душа свои не помнит годы,

Так по-младенчески чиста,

Как говорящие уста

Нас окружающей природы...

2. 6.

Сядзеў у кватэры — гарачыня, млоснасць, пот. Пісаў артыкул для «Советской Белоруссии» — пра Пушкіна. Не так пісаў, як сумаваў ад ляноты, адзіноты, бесталеннасці, няведання — усё эгаістычныя, па сутнасці, адчуванні. Падыходзіў да акна, глядзеў уніз — людзі ідуць і ідуць. Цмокаў, калі ішлі красуні. Я быў асобна, жыў адзін на свеце, а ўсё было пабочнае, старонняе.

Двойчы прайшоў міма акна Воўка Бабурка — Шуркаў брат, хлопец спакойны, просты, хоць і надзелены дастаткова піжонскай знешнасцю. Прайшоў — ну і прайшоў, толькі мільганула думка, што добра было б яго дагнаць — спытаць Шуркаў тэлефон і адрас.

Ах, Шурка, Шурка, — я яшчэ нічога не ведаю, быц­цам сплю.

Выйшаў пазней у магазін — зноў бачу Воўку, каля маршрутных таксі. Здалёк перамахнуліся, я запыніўся і падышоў. Гаворым пра тое, сёе...

Ах, дарагі мой Шурка, што я зараз дазнаюся!..

— Слухай, я згубіў ІІІуркаў тэлефон, думаў, лёгка запомню.

— Сашы? Няма ўжо яго. Памёр у лістападзе, пахавалі...

Шура, Шурачка дарагі! Такі вясёлы і свойскі, такі прыветна адкрьпы, такі ўдзячны жыццю (а ўсё жыц'цё мучыўся!). Як весёла і добра ён гаварыў пра сваё, нават калі аддаліліся. Вось дзе было не фальшывае, не прыніжанае, нічым не азмрочанае дружбацтва.

Ішоў, быў ён прад вачыма, і думалася: я паем, уключу тэлевізар, буду жыць рознай драбязой, а яго — няма.

Няма чалавека з тых, дзеля якіх і жывеш, даражыш жыццём, а што без іх...

Для іншых ты — то дурны, то бяздарны, то зайздросны, то хітры, то подлы, то яшчэ нейкім чынам нягодны. А для яго ты заўсёды быў добры таварыш, за якога рады, у якога вераць.

Такі быў ён і мне, хоць мала я шукаў з ім сустрэч, і не ўбачыўся ў гэты апошні год, а цяпер убачу ўжо толькі магілу.

Увекавечваюцца иаэты, мастакі, а ён у сваім ціхім бяссмерці скіраваўся ўжо ў свет забыцця, якое чакае ўжо недзе яго праз паўтара пакалення.

Ах, Шурка Бабурка, лепшы мой аднакласнік, тава­рыш па парце! Не ты з класа першы туды пайшоў, але чаму, нашто так недарэчна і рана...

Твой свет — свет цішыні і вечнасці... Колькі ўжо там: Сярожык Нальгачоў, Коля Кепець, Ігар Хадановіч, Саша Міклуш, не кажучы пра тых, што рана знікалі паўзбоч: напрыклад, Лёня Яцук або Ларыса Кручонак, вучань мой слаўны Адалій Кляніцкі і... доўгі спіс. I нікога з іх нават фатакартак няма, і яшчэ жывуць іхнія маці... ¹

Хіба так трэба жыць, думаць, дыхаць, працаваць, а галоўнае — знацца з людзьмі, калі яны — лепшыя, прыгожыя, рана сышлі, а ты вось маеш ласку жыць, хоць лес мог бы выбраць і цябе, што было б больш, можа, справядліва.

I нават цяпер — нічога не рабіць — значыць песціць сваю самоту...

7.6.

Увесь час (ужо тыдні са гры) суха, сонечна, горача. Дачнікі сабе пырскаюць ваду на агароды, а вось на па­лях пагроза засухі.

Перад сарака гадамі ўжо вычарпаны ўсе авансы, ця­пер — будзень жыцця без маладосці, дужасці, перспектывы. Адзін толькі рэсурс — воля, скіраванасць і праца.

Пераправерка стымулаў?

Чаго хочаш? Да чаго імкнешся? Чым жывеш? Галоўны дакор і страх - велічыня страчанага. Колькіх людзей прамінуў, як недарэчна драбніўся, як многа мітусіўся, прытвараўся, сябе і іншых падманваў...

Не мець дзяцей. Цяпер ужо добра адчуваеш, якая гэта страта.

Богомил Райнов «Табачный человек»: «Мы всегда носим в себе своих покойников, а уж то, как мы их чув­ствуем, — покойниками или живыми людьми, — в боль­шой степени зависит от нас самих».

А. С. Пушкин:

Пора, мои друг, пора! покоя сердце просит —

Летят за днями дни, и каждый час уносит

Частичку бытия, а мы с тобой вдвоем

Предполагаем жить, и глядь — как раз умрем.

На свете счастья нет, но есть покой и воля.

Давно завидная мечтается мне доля —

Давно, усталый раб, замыслил я побег

В обитель дальную трудов и чистых нег.

«Глупость и подлость универсальны», и тем беспо­щадней, когда союзниками их становятся дурной вкус и власть.

9.6.

Да 9-га чэрвеня — гарачыня, сухое паветра, чаканне дажджоў. Усяго 2—3 скупыя дожджыкі, якіх не хапіла нават прыбіць ныл. Гэтай ноччу — маланка, грамы, але зноў нядоўгі і малаводны дождж. Цяпер — пахаладнела.

Як добра было ісці на электрычку і думаць (у мінулы панядзелак): навакольны свет, расхінутая прастора, свежасць паветра — усё было для душы як спеў, і хацелася ісці і ісці, ад ранку да цемнаты, і гаманіць з доб­рым сябрам, а не горш — з прыгожай сяброўкай, пераплываць рэкі... Але набягала новая стомленасць, і — без запісу — знікла тое лёгкае і радаснае адчуванне.

Уражанне — не ў вывадах, а ў множнасці адчуванняў, глухіх (невыразных) і праясненых.

«Сильна та власть, которая не вся употреблена, муд­ра та мудрость, которая не вся высказана».

Лев Озеров. Читая Пришвина:

Сиянье снега в феврале

Поэт назвал весною света.

И вот — по милости поэта —

Весны чуть больше на земле.

16.7.

Усё яшчэ — дзякуй ім! — знаходзяцца раптам кнігі, што ўстрывожваюць, уздымаюць на незвычайную вышыню, дзе так трудна і так светла сэрцу. Тут усё становіцца душэўнай неабходнасцю, і тут — у кожнай наступнай старонцы ўсё новае і такое ж свежае, трывожнае, знананечаканае. I апаноўваюць слёзнасць і роздум, узнікае рашучасць да мужных і простых учынкаў, і вяртаецца надзея, што ты яшчэ не зусім гіблы, калі д'аецца табе гэтакае глыбокае перажыванне.

Перачытваў «Живи и помни» Распуціна. I там, дзе Гуськоў і Насцёна бачылі «обоюдный» сон, як не ўздыхаць, не плакаць — за Насцёну, за ўсіх.

Хочацца жыць толькі шчырасцю і працай — а без гэтага не можа быць шчасця.

А. Межиров («НМ», 1979, № 7, с. 147):

Льется дождь по берегам, по ивам,

Приминает цветы на лугу.

Стало горе мое молчаливым,

Я о нем говорить не могу.

Мне желанья мои непонятны,

Только к цели приближусь — и вспять,

И уже тороплюсь на попятный,

Чтоб у сердца надежду отнять.

...Не печалься о разрыве. Стал букет еще красивей Оттого, что он увял."

19.6.

У апошнім «Голасе Радзімы» нататка Г. Каханоўскага «Сто раманаў». Сцвярджае, што раман Б. Сачанкі «Вялікі Лес» — «соты раман бел. літаратуры». I яшчэ: «У 1976 годзе пяройдзены рубеж пяцісотай аповесці». Як ён гэта вылічваў, невядома. Але цікава.

20. 6.

Піша Гранін: «...каким душевным здоровьем надо об­ладать, чтобы чувствовать счастье от ежедневного пре­одоления».

У жыцці чалавека бывае раптоўны момант вострай пераацэнкі сябе і ўсіх каштоўнасцей (напрыклад, хвароба). Але для мастака гэта, уласна, — кожны твор.

Дарэчы, як піша Валянцін Распуцін пра шчасце Насцёны — хай кожны сабе возьме:

«С малых лет Настена, как и всякий живой человек, мечтала о. счастье для себя, наделяя его своим, с годами меняющимся представлением. Пока ходила в девках, и счастье ее тоже гуляло легко и свободно, в любой мо­мент оно могло нагрянуть отовсюду, все четыре стороны для него были распахнуты. Так и грезилось: она стоит посредине, а оно, заигрывая, подлетает то слева, то спра­ва, дразнит, щекочет мимолетным ласковым касаньем, зовет за собой и до поры, оставив обещание, отлетает. Так его много было, столько в нем чудилось красивой, непознанной радости, столько любви и удовольствия, что не терпелось тут же окунуться в него и купаться, ку­паться, тратя его напропалую каждый день и каждый час, чтобы не оставить после себя сиротою...» I не спыніцца — далей будзе складаней.

Шкадаваць Гуськова можна.толькі да той яшчэ пары, пакуль Насцёна не зацяжарала. Далей немагчыма, паколькі ён звальвае на яе галоўны груз. А да гэтага ён усё ж вытрымаў трохгадовы франтавы цяжар вялікай вайны.

Што павінна сказаць крытыка пра кнігу? Даць ад­чуванне і маштаб перажытага з кнігай, узбуйненую выснову, вынік з прачытанага, паказаць духоўны абсяг твора яшчэ і ўласным роздумам-выхадам на новыя духоўныя і жыццёвыя прасторы. Але яшчэ варта і трэба колькі можна разоў перагукнуцца з творам, пабыць уім не знадворку, а ў самой яго ўнутранай атмасферы — яшчэ раз азвацца на яго воддветы, агонь, лёд, цяжар, свабоду.

17.7.

Халодныя цыклоны, а усё адно душа прагне прасторы і чуе бязмежжа.

У суботу ў Зялёным, на дачы — з Вярцінскім, каля аўталаўкі, у мяне, у яго. Доўгая размова аб усім і ні аб чым; шмат гадоў жа не гаварылі ні трохі.

1.9.

Многа было і рознага, але галоўнае: вострае адчу­ванне нястачы часу. Кожнае лета час адпачынку неяк асабліва гэта выяўляе.

Рэцэнзіі па рукапісы кніг М. Яроша «Пятрусь Броўка» і Р. Няхая «Цана жыцця».

Прыслаў дзіцячую кніжку Павел Марціновіч.

Нарачанскія дзесяць дзён. Зноў радасць ранішняга купання і чыстай азёрнай вады. Грыбное лета.

У «ЛіМе» — добры артыкул Валянціны Коўтун «Наталіце зямлю дажджом...» — пра Янку Сіпакова. Арты­кул вылучаецца над усіхняй — і маёй — пісанінай: узмах крыла.

Узрушанасць, мера пранікнёнасці, стылёвая свабода, гнуткасць думкі, раскаванасць формы, напоўненасць зместу. ёсць паэтычнасць, народжаная суладдзем з першакрыніцай, і паэтычнасць, якая ідзе ад асабістага багацця душы і здольнасці адгукацца на прыгожае ў жыцці і паэзіі. Дзесьці, магчыма, ёсць перабор, эмацыянальнае пераважае над аналітычным, але пад уладу арТыкула я трапіў і добра адчуў, што лепей пра Сіпакова я напісаць бы не змог.

Пропаведзі сумлення і шчырасці ў нас — у літаратуры, крытыцы — часта не хапае іменна сумлення і шчырасці. Яны як быццам і ёсць, але побач — маленькія хітрасці, дробныя падтасоўкі і вось ужо — няшчырая шчырасць, шчырая няшчырасць.

Увесь час пытаеш сябе: а ты? I не магу адказаць, не магу ўбачыць староннім вокам, як жа я сам успрымаюся.

Раман Віля Ліпатава «И это все о нем...». Вельмі таленавіта, але выдумана. Хлёсткасць, эфекты побач з заяўкай на сур’ёзнасць. Урэшце галоўны пачатак першажыццёвай істотнасці паглынаецца стылёвым бляскам.

Пейзажы, партрэты, характары — у аздобе перабольшванняў. I ў выніку ніводнага характару з прынцыповай самабытнасцю асобы, лёсу, унутранага свету. Дапушчальныя варыянты. Замены.

А сэрца сцялася з весткі пра ягоную смерць. I ў анатацыі сказана правільна: «Имя Виля Липатова хорошо известно каждому читающему человеку».

Щедрость и систематичность труда — черта, как мне кажется, только истинно одаренных людей.

У свеце шмат яшчэ ў людзях жывога, прыгожага, яно шчымліва чуецца, і трэба толькі ім натхняцца.

8.10.

Напрыдумвалі шмат метафар і вобразаў адзіноты, самоты, болю і ўмеюць іх выявіць у тонкіх і складаных асацыяцыях, а ўсё гэта проста і строга глядзіць з душ і вачэй людзей, якія жывуць пакутай і цяжкасцю без думак пра тое, як гэта скажацца.

13.10.

Са старой «Юности» (1971, № 5).

Михаил Квливидзе. «Монолог Бараташвили» (пере­вод Д. Самойлова):

Собираюсь жить! Очи видят свет,

Сила есть, и ум не теряет нить...

Сколько лет уже, сколько долгих лет

Собираюсь жить, собираюсь жить!

Собираюсь жить! Сборам нет конца.

Собираюсь все и не соберусь!

Тают в кулаке вроде леденца

Сладость детских дней, молодости вкус!

15. 10.

Сіноптыкі назвалі гэта «сяродземнаморскі цыклон», а гэта — другі тыдзень сонца, паружавелага небасхілу і светлай сінечы.

16. 10.

I сённяшняе, і ўчарашняе, і папярэдняе: гэта восеньская святочнасць сонца, шапаценне лісцяў. Некалькі дзён назад — раніца ў тумане. 3 трывогай. 3 прыгляданнем да поля і лесу, з павевамі ветру і шапаценнем лісця. Забываўся на ўсё і самапаглынаўся нейкімі думамі,

але гэтыя думкі раптам набывалі шырыню і істотнасць, бо недзе і ў іх жыла гэта восеньская святочнасць: гэты шорпат лісцяў, радасць і сум, надзеі на справу і безнадзейнасць, яднанне з людзьмі і светам і адасобленасць ад усяго.

Сёння ездзіў у Астрашыцкі Гарадок. Калі ўбачыце там, што соўгаецца па вуліцах нейкі дзівак у расхлістаным плашчы, узіраецца ў твары людзей, быццам яны ў нечым яму знаёмыя, разглядае гэтыя прыземістыя і старыя, аселыя ў зямлю хаты, задумліва глядзіць на раку, сажалку і возера, прастойвае без выразнага сэнсу на могілках... — то гэта я.

Дзіўнае жаданне ўсё абысці, абгледзець і прыпомніць. А ўсё паўстае з трыццацігадовай даўнасці не над­та і змененым: цэнтр стаіць у той жа каардынатнай сетцы: шавецкая майстэрня, сельмаг, школа, сталярная, бальніца. Але няма, няма знаёмых: яны сустракаюцца толькі на могілках, на надпісах: Лявіцкі, Якунін, Кручонак, Мураўскі, Пашыкі, Абмёткі, Бацяноўскія, Аносік... яшчэ, яшчэ.

Дзесьці раскручваюцца новыя і новыя плёнкі знятага памяццю дзяцінства. Вось было два масты і млын, тут кралі мы ў завознікаў сена, цікавалі, каб адрэзаць конскі волас на вуды. Клуб — на рамонце, стаяць толькі сцены. Тут — цэлая процьма розных успамінаў. Між іншым — Я. пускаў мяне ў кіно бясплатна, але ж я з некім спрабаваў праскочыць так, і быў злоўлены. На возеры пад ледзь чутнай імжакай гойдаліся памалу лодкі з рыбакамі. Возера стала малым, як і ўсё іншае ад часу дзяцінства: усё-ўсё тужліва зменшылася, але яго было так яшчэ многа. Як заўсёды, я пагубляў думкі.

Магілу Веры Фамінічны ўсё засыпаюць новым ламаччам і смеццем, а што рабіць — не ведаю.

На брацкай магіле пакрысе сціраюцца надпісы, не­каторыя ўжо не чытальныя. Забыццё працуе, працуе; старэюць сосны на могільніку, магілам цесна, вольнага месца ўжо няма, а скрозь ляжаць маладыя-маладыя...

23.10.

Дзіцячы час. Наплывы таго, што, можа, і самому не номніцца.

Мы з Гешкам забрыдаем у крапіву, плачам.

Астравок-купіна на сажалцы. Ен рухаецца. На ім — «аерыны і чароціны. Да яго — блізка, і ён — наш. Пахаванне ката. Збіранне шаймораў (пабіліся з-за іх, і я плакаў).

Лугавіна каля рэчкі, па дарозе на Селішча. Месца для мяне (пяць-шэсць гадоў) ужо далёкае, а таму звабнае і загадкавае. На схіле лета палім кастры, нехта накладае вуголле ў бляшанку і раскручвае — здорава! А печаная бульба. Як меншаму мне дастаецца нямала крыўд, але яны ўспрымаюцца як нешта аб’ектыўна дадзенае — я з гэтым расту, і не можа быць іначай.

Я мог бы распісаць характары: былі пераросткі... На горках — акопы, ямы. Туды сцягваем міны, снарады, і мне даводзіцца скідваць іх у агонь. Страшна, але не гэта галоўнае. Пасля кожнага выбуху найперш гляджу, ці жывая ўнізе мая Муська. Але каровы мірна сабе пасуцца, пасуцца...

Бясконца далёкая і бязмежна блізкая далеч. Мы жывём у Будзёнаве. 3 Юркам Зезюлінскім ірвём памідорную расаду з клумбы — горка. Пасля нас лупцуюць — баліць. Мы чулі, што памідоры ядуць, але ж не ведалі, што ядуць не расаду.

29. 10.

Учора снег, і на траве ён ужо крыху затрымаўся. Панурае неба, кватэрны холад.

Ходзіш каля старых хат, паглядваеш — усё іншае. Другія і неба, і вада, і дрэвы. Вось тут жылі Саі. Для майго дзіцячага ўспрыняцця нешта недружалюбнае, але я з імі знаўся. Аднойчы гоняцца за мной мае заклятыя ворагі — Жэнька Назарэнка і яго хеўра. За што яны мяне ганялі, не ведаю. I вось я шмыгаю да Саяў і зашчыкваю дзверы на кручок. Дома толькі дзеці, збольшага — мае равеснікі. Прашу, але няўпэўнена: не адчыняйце. Адчыняюць, а нават і са зларадствам. I вось мяне выводзяць з хаты — тут біць нельга, строгае дыпламатычнае правіла. Вядуць. Праз вузкія праходы ка­ля бальнічных плоцікаў. I вось тут, выбраўшы момант, я штурхаю Жэньку, трашчаць штакеціны. Але нядоўгая радасць — мяне зноў схапілі, а тут яшчэ строгі выкрык: мяне ўгледзела Шатэрнік, урачыха. Непрыемнасць — скажа маёй маці. Выводзяць на вуліцу. Тут ужо іду сам. Нешта накшталт джэнтльменскага пагаднення: мяне не будуць трымаць, а я не павінен бегчы. Каб не ўмешваліся дарослыя. I тут новая непрыемнасць. Падыходзіць Наталля Васільеўна Нальгачова.

— Варлен, ты што робіш?

Тут я павінен спыніцца, і мае канваіры спыняюцца таксама, што паробіш.

— Ды вось гуляем.

— Дык ты, калі ласка, хуценька схадзі да мамы ў школу і перадай ёй, што я...

Тут ужо зусім складана. У школу яны мяне; ясна, не адпусцяць, выслізну я з іхніх рук. Адмовіць Наталлі Васільеўне я таксама не магу: не ў характары нашых адносін і майго выхавання. Але ж выхаду няма.

— Н. В., я не магу зараз.

— А ты што — заняты?

— Я гуляю...

I дзеля чаго? Дзеля таго, каб яны адвялі мяне зараз у які кут ды пабілі да плачу (а мне яшчэ ўсяго шэсцьсем гадоў)?

Аднойчы, мы тады пераехалі ўжо на гэты самы бок Гарадка, дзе жывуць Назарэнка і яго сябры, яны мяне зноў падпільнавалі. А пільнавалі так: я хадзіў гуляць да сваіх ранейшых сяброў, а вяртацца мог праз адзін з трох мастоў. I выпільнавалі мяне, прычым не без подласці. Нехта з іхніх жа гаворыць: ідзём каля Данэйкаў, там ніхто цябе не зловіць. I вусцішна, і нехаць, але і вы­хаду няма, і хочацца верыць. I толькі я зайшоў у ваду (там можна было пераходзіць раку), як ужо і ў іхніх руках. Зноў вядуць, і чамусьці не б’юць. Мне ўжо гадоў з дзевяць (ну, восем). Праходзім каля дома Зезюлінскіх. Я — шусь у хату. Пра нешта са мной гавораць. А выйсці мне нельга.

Я цягну, цягну, пакуль Юркаў айчым не гаворыць мне:

— Табе дамоў пара.

А я муляюся.

«/

— Можа, ты баішся?

Зноў жа не. 1ду як на пакаранне. Але на вуліцы ніхто не чакае. Імчу да хаты. Збавенне.

25.11.

У адносна цёплы і не дажджлівы (нават пробліскі сонца) дзень — Прылукі. Хваляванне і стомлена-абыякавы стан перамяшаліся. Тое, што было незвычайным, штодзённым, стала нязвыклым, да няёмкасці. Чаго тыў гэтым аўтобусе, дзе ведаюць, што ты ужо не звязаны з ім, але і пазнаюць яшчэ адзін аднаго.

I вось як сон (усё знаёмае і пязвыклае): прылуцкая асфальтаванка, контуры саду, як востраў замшэлай пракавеччыны — прылуцкі Шанхай. Усюды — змены, якія значна паціснулі і архаізавалі маё мінулае. У былым будынку школы (колішняя карчма, а ў мае гады — цэнтр жыцця) — суммы спакой, бітыя вокны, пахілы (як збуцвелы крыж) калідор прыстройкі. А новая школа перайшла за горку, пад Атоліна. Старыя вербалозы — былі жэрдачкамі. Дарогу і мост перасунулі, дагніваюць старыя сваі — каля іх неяк брудна, неглыбока, пуста. А якое было зачараванне глядзець на рэчку, мост і берагі дваццаць сем гадоў назад. Танцы на мосце — не верыцца, але было. Шуравалі яльцы, верхаводкі, плоткі, каля рэчкі былі нейкія важныя асяродкі жыцця, прыгажосці, духоўнасці. Мутная, брудная вада змыла ўсё сонечнае, вабнае. Яго спакваля размывала яшчэ ў мой час — будаваўся РЦ, потым — вопытная станцыя, большала людзей; абсягі шырэлі, але гублялася маналітнасць, адчужэнне расло...

Машыны, легкавушкі. Дарога каля пашэрхлай (не замерзла, але і згусцела, зальдзілася) і сумнай старыцы. Скрозь нейкія агароджы, скрозь відавочныя перамогі прагрэсу (раней — жаданыя, важныя). Упіраюся ў драўляную агароджу-сцяну: раптам не стала дарогі — і ўсё. А да могілак пхнуўся па нейкім тунелі, прарытым у Барысёнкавай гары. Панавіслі карані падкапаных дрэў. Ах, якія ж чарадзейныя былі горкі. Дзесьці тут засталіся і такія кавалкі дзяцінства, што стогнеш. Паваляны, выкарчаваны сад, які мы садзілі з Шуркам -Бабуркам. Сумна гляджу на наваколле. Усё былое пракручваецца, чую шум, галасы, бачу блёсткі ўсяго даўняга-нядаўняга, што тут было. Паныла-адзінока. Мно­гая захоплена новым часам, беззваротна адваявана ў нас.

Імчуся — ну, не бягом ^;— а вокам да дзедавага помніка. Вунь ён — каменнае, абсечанае дрэва. Скрозь абступілі іншыя магілы. Ну, дзень добры, дзед. Знімаю шапку. Дзень добры, Павел Максімавіч. Яшчэ раз сустрэліся. Можа б, не так усё чулася востра, калі б ведаў, што і сам лягу на гэтых могілках. Прыходзілі б людзі, нехта мяне ўспамінаў бы, і я быў бы тут свой...

Тут іду, і розныя часы, і велізарны аб’ём жыцця адбіваецца ў драматычнай завершанасці і незваротнасці. Лена Красоўская, Міра Гробар, Соф’я Фролаўна Саковіч, Кашканы, брат Івана Сабалеўскага, бацькі Яні Сушчынскай. Новыя, аглушальна раптоўныя магілы: Ганчарык, Жудро, побач — Тарноўскі, Рудовіч.

I шкадуеш усіх іх больш, як сябе, і мутнеюць вочы, і напружаны пачуцці, і вяртаецца столькі ўспамінаў. Хто тут помніць цяпер маю аднакласніцу Лену Грыневіч? А гэту Міру з Атоліна (апрача сваіх)? Мельнічонкі, а сярод іх Коля... Чаму? Што за драмы? У каго спытаць?

Могілкі ўшчыльнілі часы і ўзросты. Ляжаць маладзёны побач са старымі — равеснікі не па нараджэнні, а па смерці. Яны ўжо не старэюць, але і застаюцца нашымі равеснікамі. I дзесяцігадовы Сярожа Нальгачоў рос і сталеў са мною, я адчуваю яго сённяшнім сваім равеснікам.

I вось у альховых жэрдках кавалак выкатанай з дзёрну зямлі. Калі я плакаў апошні раз, у якім дзяцінстве? Не помню. Каб плакаў — было б лягчэй. Плачу, плачу, гладжу гэтыя шэрыя жэрдкі. Дарагі таварыш Шурка Бабурка — тут ты, побач, і ў бясконцай далечы. Плачу ўсё-такі, але не лягчэе. Тут не раз бачыў яго каля магілы бацькі, і вось ужо лёг. За дзвесде метраў ад нашай школы, за некалькі метраў ад урокаў фізкультуры (школьная горка, лыжня), непадалёк ад многіх сцежак, дарог, на якіх вадзіла школьная пара...

Пайду. Не, зноў вярнуся. Пайду. А прад вачыма гэтая магіла. I прад вачыма ён сам, і ў часы школьныя, і час апошняй сустрэчы. I я гавару з ім, і ўголас, і ў маўклівым дыялогу. Калі б ён стаў дрэвам, гэта было б каструбаватае дрэва, але якое прыветнае. Можа, дуб. Не разгалісты, не велічны, але дуб.

Але спыняюся: вось тут недзе плакала мінулай вясной тая жанчына ў гумовых ботах. Але цяпер тут дзве магілы. Няўжо і маці ўжо лягла побач з дачкой? Можа быць. Бо ледзь пазначаны крывы, няпэўны надпіс жоўтаю фарбай на дошцы: Анна Хм... Не разабраць.

1ду з могілак, і ўсе ідуць за мной. Ах, я пераключаюся, я гавару: хлопец з Каханаўкі, Міша Мяцеж, Воўка Юховіч. Думаю пра Васіля Паўлавіча — ёсць жа нехта І для мяне ў Прылуках. I раптам дазнаюся: жыве яшчэ Анна Іванаўна Сцешчуковіч. 90 гадоў! Звязвае ўсе часы, усе нашыя пакаленні — колькі дасягнуцца, аж да дзеда майго. Хай жыве!

14.12.

Гродна, чацвёрты дзень поўнай адзіноты, а галаве усё кепска — санлівае ўтрапенне, ды кашаль, ды стома, ды нерухомасць пачуццяў — вось тут і жыві.

Але ж нешта павінна адбывацца! Нарэшце прыйшоў. мароз і лёг снег, перамянілася неба — яшчэ болей аддалілася яго прастора, і зноў пачулася, як многа не вернецца. Глянуць бы ўперад, а гляджу ўсё яшчэ назад — вось адна з паездак у Зялёнае, яе злоўленыя штрыхі...

Дык не. Незачэпна плыву ў днях, гавару аксіёмы гродненскім студэнтам, жыву пад порсткай апекай Міхася Губернатарава.

А што — жыць бы тут, глядзець на Нёман, вывучаць мясцовыя лясы, новае неба. Добры, утульны горад. А ўсё ж ужо не такая Беларусь, не Мінская, Лагойская, Пухавічская...

Званок. — Может быть, желаете познакомиться? При­ходите в семь часов в ресторан’

Канечне ж, адмовіўся. Але ж і цікава ў нейкім сэнсе.

Аўтарэферат ад Анатоля Дабранскага. Толькі ў сорак пяць узбіваецца на ступень. Нешта ж было, што яму замінала.

«Желаю, чтоб твоя любовь пережила меня» (Щипачев).

Дакладнасць тону, інтанацыі — адна з гал. асноў праўдзівасці лірыкі.

Барадулін — паэзія рухомых і зменлівых чалав. адчуванняў. Яго стыхія — няўрымслівасць, рух, імпульсіўнасць, давер да імправізацыі, разняволенасць таленту, які жыццёвае і мастацкае можа шчасліва паяднаць, а можа даць уроссып, уроскід — як ужо атрымаецца. Хоць, трэба сказаць, у яго ёсць і ўстойлівая ўнутраная аснова, і пастаянства матываў, і маральна-грамадская арыентаванасць таленту, і ўсвядомленыя кірункі пошуку.

Вярціпскі выяўляецца звычайна ў засяроджанай эмоцыі, у ключы роздуму, вываду, пераканання. Свет яго эмоцый, настрояў, перажыванняў узважваецца, правяраецца, узбагачаецца, развіваецца на аснове сацыяльна-грамадскай развагі, удумлівага асэнсавання праблем жыпця і часу. Паэтыка пытання-адказу, часам аголена спрошчаная, часам суадпаведная самым тонкім і прані-клівым мастацкім рашэыням — устойлівая рыса яго творчасці, адзнака адметнага Таленту.

Паслядоўнасць развіцця ідэі-думкі можна прасачыць ледзь не ў кожным творы.

Моэм У. С. «Малый уголок; Театр» (Мн.: Мает, літ., 1979, с. 344): «Если бы актриса испытывала все те эмо­ции, которые она изображает, она бы просто разорвала в клочья свое сердце».

Пришвин как-то заметил: «В поэзии (искусстве сло­ва) происходит борьба неведомой стихии, похожей на воду, с рассуждением, похожим на берег, и победа бы­вает только, если вода размывает берег».

1980

25.1.

У Панчанкі дома. Неяк проста і добра, хоць я і саромеўся. Спачатку ў кабінеце. Порытая байкавай коўдрай канапа.. Завалены газетамі стол. Заспеў за пераробкамі верша «Схема жыцця». «Хацеў, каб сказаць без лішніх слоў». Галоўліт прымушаў перарабіць канец. Званок Вялюгіна — яшчэ патрэбны пераробкі. На гэта: «Ты сам, Анатоль, нешта прыдумай, а другім разам я табе».

Пра Куляшова: быў горды і ранімы. Я лічу, што пас­ля Купалы другі беларускі паэт...

31.1.

Увод нашых войск у Афганістан, амерыканскія «санкцыі» супраць нас: адмовіліся ад продажу пшаніцы, байкот алімпіяды.

2.2.

Пасля адлігі — галалёд, але якое сонца! Промні шчабечуць, булькочуць, падплывае над ногі вада, а ў цені — стрыманы холад і светлы снег, а настрой — вясновы, душа, здаецца, зазелянее, калі апынуцца на прасторы, сам-насам з гэтым сонцам, ветрам і снегам.

Шчасце як доўгае актыўнае дзеянне было згублена, але яно будзе, калі ўзяцца хутка.

Кандратовіч пра Твардоўскага. У 15 год — характар, мэта, свядомасць, воля. А хлапчук жа. Галоўнае — наяўнасць самастойнасці і даросласці. А пазней — адчу­ванне прызванмя.

Прасвятленне ад снегу, які ідзе за акном Ленінкі — прывітапне ад бясконцасці, ад паэтычных прастораў, ад усечалавечай згоды і нязгоднасці.

Мароз і сонца, некалькі дзен антыцыклону. А птушкі заспявалі, а вясна ўсё бліжэй, а душа дзесьці пад снегам. А ў людзей — галоўныя беды, а ў самога — другараднае.

На беразе вясны адньГбяссонніцы і поўныя недарэчнасці сны.

М. Танк:

Рэкі смутку і радасці

Я пераходзіў не раз.

Хвалі іх бурныя вымылі

3 сэрца нямала руды.

Толькі чамусьці пакінулі

Чуласць — нібыта яна

Самай была непадатлівай,

Самай цяжэйшай была.

18.2.

Дзень нараджэння Васіля Паўлавіча. Званіў яму. Вось добра каму — жыве з адчуваннем, што жыццё споўнена.

Астрашыцка-гарадоцкія маеты. Цуд дзяцінства. Асабліва каля млына, дзе вада б’е праз застаўкі і шчыліны. Яе цёмна-зялёныя плыні, гульня са струменьчыкамі. Захапленне не толькі цудам гэтых зададзеных мноствам прычын напрамкаў, але і адчуваннем, што ты стаіш на дне загароджанай ракі. А заглядваць уніз, бачыць там рыб... Хто жыў без ракі і без лесу, страчвае больш, чым толькі іх: у музыцы, паэзіі, усіх мастацтвах недабярэ ён проста, ды і ў душы ж застаецца незапоўненае месца.

Нядаўні сон. Выцягваю рыбіну, чую яе трапятанне, гнецца вудзільца, азарт і радасць. Вялікі акунь. Адразу чамусьці паверылася, што сон вяшчунны і добры.

Е. Евтушенко («ЛГ», № 40, 1979):

Мерзавцы все скучней, все деловитей, все недостойней страшного суда.

Я так хочу кого-то ненавидеть, что ненавидеть начал сам себя.

Поэт не в том, чтобы воспеть себя, на прочих огрызаясь, а в том, чтоб даже не успеть понять, что это значит — зависть.

«Як бы ні быў спецыфічны лад верша, — адзначаў Б. В. Тамашэўскі, — гэты лад належыць мове і не можа быць паўторан за межамі нац. формы мовы. У гэтым прычына таго, што паэзія застаецца найбольш нацыянальнай формай мастацтва». (Б. В. Томашевский, «Стих и язык». М.-Л., 1959, с. 27.)

Для «ЛГ».

Ну, ладно: быт отстранен. Он мелок, суетен, ничего не стоит. Лирика поднялась над буднями, воспарила, обратилась к серьезным, вечным вопросам бытия. И что же? Где же эти вопросы? И могут ли они иметь значе­ние, смысл и получить читательский отзвук, если они — вопросы вообще, то есть вне судьбы, характеров, обсто­ятельств жизни, если они — прямо говоря — всего лишь умозрение?

А нравственный самосуд? Исчез. Остались поучения, самоаттестации. Эгоистическая занятость собою — дру­гие как-то в стороне. Еще — расчет с противниками. За что? Да все за нее, славу. Это скорее не противники — конкуренты.

А будничная жизнь не возвышается, не встает в сво­ей удивительной героике, поразительном драматизме, потаенной существенности, а подаётся серой, зряшной, удручающим мелководьем, без борьбы, страсти погло­щающая людей. И надо же, еще как будто и кокетни­чает.

Карл Эгон Эберт (1801 —1882). «Фрау Хитт». Поэзия Европы, т. I, с. 29 (перевод Л. Цывьяна):

Фрау Хитт ее слушает, злобно смеясь,

Во взоре недобрый огонь —

И камень берет, с седла наклонясь,

И нищей кладет на ладонь.

И нищенка с болью ей вопиет:

«Коль сердце твое, как скала,

Так стань же и телом, как камень тот,

Что убогим ты подала!»

Генрих Манн. «Молодые годы короля Генриха IV» (М., ХЛ, 1978, с. 510):

«Он избрал путь борьбы: но спросил ли он себя, что означает этот путь? А означает он прежде всего — го­товность выносить, не уклоняясь от них, многие страда­ния, зачастую либо напрасные, либо почти бесполез­ные. В жизни не начинают с больших и решающих битв».Алег Лойка («Маладосць», 1979, № 9):

Не год карціць мне і не век...

Вавек мне не забыць:

Калі я у свеце чалавек,

Свет мусіць вечным быць!..

Вось, вось яны, жыцця парогі:

Святло — святлом, а ценем — цень,

I дзень, пражыты без трывогі,

Ужо зусім нібы не дзень.

I дзень, пражыты без натхнення,

Без радасці і без цярпення,

Без вытрымкі, непрымірэння,

Пераадолення, здзяйснення,

Ужо зусім нібы не дзень.

«Достоинство обдуманных речей» (Баратынский).

В. Шкловский. «Воспоминания о Паустовском»:

«...уже поэт Навои говорил своим ученикам:

«Если хотите быть золотом и драгоценными камня­ми, будьте землею. Землею будьте! — говорю я вам».

Р. Барадулін — талент шчодры, дзівосны, радасны, балючы, пяшчотны. Радзіма, народ, роднае слова, песня.

Вобраз бацькі.

Нацыянальная стыхія і далеч інтэрнацыяналістычных даляглядаў.

Арганічны дэмакратызм і гуманістычнасць, шчодрасць успрыняцця, пезвычайная пластычнасць.

Імя і творы яго знаходзілі на старонках самых строгіх анталогій, і гэтыя творы з высокай годнасцю і сапраўднай дасканаласцю прадстаўляюць беларускую паэзію і наш народ у велізарным сусвеце чалавечай культуры.

Выдатныя вершы «Бацьку», «Палата мінёраў», «Світанняў я з табой не сустракаў», «Трэба дома бываць часцей», «Нянечкі».

Багацце і разнастайнасць таленту: пранізлівая лірыка, шчодры гумар, драматызм успрыняцця і радасная адкрытасць прыгожаму, незвынайная лёгкасць палёту і загружанасць сучаснай складанай праблематыкай жыц­ця і часу. Гульня гукаў, чарадзейства колераў, непаўторная музычнасць, дзівосная слоўная эксцэнтрыка, асацыятыўная вынаходлівасць, віртўозны артыстызм, аж да гульні са словам, сапраўдны бляск імправізацыі і глыбінная вынашанасць душэўна, па-грамадзянску важ­ных высноў.

Гумарыст, парадыст, перакладчык Ясеніна, Лоркі. Лаурэат прэмій — Маск. фестывалю, ЛКСМБ, Дзярж. прэміі БССР.

Належыць да тых паэтаў, якіх радасна чытаць, пра якіх радасна гаварыць (і ніколі ўсяго не скажаш) і без якіх немагчыма ўявіць ні нашу паэзію, ні сябе самога. Яго творы — актыўная і важная частка духоўнага багацця народа.

Паколькі я не стану зараз цытаваць, маё слова пра паэта можа здавацца дэкларатыўным. Але вершы паэта многім тут добра вядомы, ды мы іх сёння багата чуем.

Сухамлінскі цытуе Гейнэ:

«Каждый человек — это мир, который с ним рожда­ется и с ним умирает. Под каждой могильной плитой лежит всемирная история».

4.3.

Снежная замятуха. У мінулыя дні: аж белае ад пушыстых і буйных сняжынак паветра, а раней — сонца, сонца, холад і адліжнасць на сонцы зімовага з вясною. Цяпер: дробны снег з парывістым моцным ветрам, намакрэлыя насы грамадзян, сыпкія думкі, што разлятаюцца ў бясконцай маркоце.

Творчае жыццё магчыма толькі праз намаганне і дзеянне. Калі іх няма — ізалюешся ў прыватным, адступаеш ад свайго характэрнага. Форма, магчыма, таксама вымагае напружання. Яна «трымае» і мабілізуе змест. Ненапоўненая яна адразу ж адчуваецца пустой, по­лай— як бутафорскія гіры, якія выкарыстоўваюцца на цыркавой арэне.

Лермонтов:

И не хладеет гордая душа;

Судьба ее так скоро не убьет,

А лишь взбунтует.

Твардовский:

Братство павших и живых

Да пребудет в чести.

У нас жыве інстынкт самазахавання: людзі гінуць, калечацца, хварэюць, а мы ледзьве не імкнемся забыць гэта, адгарадзіцца. Ды і як іначай — усё ж у душу не забярэш. Тады зусім не стане святла і радасці, зрэшты — і мэты, і пошуку, і веры ў будучыню. Але жыццё суровае: вось памёр блізкі друг, вось дайшло гора да самога цябе, і людзі да яго прылучаюцца, і ты ўжо не збоку, а ў самым цэнтры хвароб, смярцей і няшчасцяў.

Учора — аварыя аўтобуса, паводле газет — 21 смерць, а яшчэ ж калецтвы. На маскоўскіх могілках — аэрафлотаўскія калектыўныя, брацкія магілы. На фота — маладыя лётчыкі і красуні-сцюардэсы...

У свеце — жорсткасць, разгул рэакцыі, дэмагічныя маршы і дэмаршы. У нас многа ўсялякай свалаты, аж страшна, але ж на Захадзе сама сістэма свалачная, жорсткая, подлая. Шах Ірана змардаваў і абрабаваў свой народ, але мае магчымасць затуліцца і беспакарана заканчваць свае дні.

Блок:

Бороться с мраком и дождем,

Страдальцев участь разделяя...

5.3.

Галіна Каржанеўская. «Мой сад» (1976). Ёсць драбяза, літарагуршчына, нават поза. Але ж і талент, моманты свежага бачання, радаснай вышыні. Адкуль даецца людзям гэтае боскае ўмельства: дыхнуць — і жыццё?

«Лит. газ.» 13.XII.78 апублікавала пісьмо, дзе гаворыцца: «На трамвайной остановке я спросила ў води­теля, как нам добраться до крепости. Он ответил, что ему пора в парк, но ради нас он готов сделать еще круг. И повез нас бесплатно...» Згубная для такога матэрыялу памылка: у Брэсце няма трамвая.

24.3.

Трэці тыдзень — халодны антыцыклон з Новай Зямлі. Ноччу за 20 градусаў. Затое днём — сонца, сонца, сонца. Ад Масквы да Брэста. Паколвае вушы сухім марозам, халадзіць каля шыі, але прасторна, лёгка. Ружовы небасхіл, сіняе неба. У лесе цішыня, абвіслае голле бяроз — яны чакаюць, маркоцяцца, думаюць.

На дачнай сядзібе — непраходны снег.

29.3.

Памёр 24 сакавіка Пятрусь Броўка. Тут трэба было б запіса'ць многае, але я нават не быу на пахаванні: адолела нейкая бестэмпературная хвароба. I вось — бяздзейнасць, учадзелая галава, ломіць косці, круціць ногі.

Тым часам нарэшце пераламаўся халодны арктычны антыцыклон. Было пашарэла, снег зноў сыпаўся, але ўжо без холаду і надзейнасці. А цяпер — на вясну, хутка цяплее, сонца, вада. За акном — гул вясны, нейкіх галасоў, імпэтнага руху.

«Последний поклон» Астафьева — непаспешлівы шматводны рух, дзе нішто быццам не губляецца: і радаснае, і балючае, і ўспаміны пра добрае, і нялюдскасць. Зрэдзьчасу здаецца, што ёсць і перабор эмоцыі, адступленняў, падрабязнасцей. Але суперажывальнае пачўццё нагружваецца і ў іх; нясе шматводная рака жыцця... У што надзейна дае веру кніга: у невынішчальнасць дабраты і чалавечнасці, што ўсё яшчэ існуе ў простых людзях і павінна быць заўсёды. Тут бескарыслівае, добрае, спагаднае мацнее ў душы. Свет разгортваецца ў адзінстве з душой уражлівай, чуйнай, але і загартавана-ўстойлівай. Таймені, чарамша, вада, раматус, пірагі, голад, тытунь, адламаны палец маці з залатым пярсцёнкам, аднавокі дзед Павел...

Некага (і самога сябе) шкадуеш, нечаму радуешся. Вінаваты чагосьці, усё прыблізілася да цябе і расхінулася ў прасторы. Чуеш кожны гук у яго асобнасці і ўсе мелодыі разам. Радасць самотная, а самота — радасная.

У Астаф’ева ёсць цудоўны раздзел: як ён слухаў му­зыку, скрыпку Васі. Да гэтага — страх і адзінота, трывога і іншае.

Потым:

«Растроганными слезами благодарил, я Васю, этот мир ночной, спящее село, спящий за ним лес. Мне даже мимо кладбища не страшно было идти. Ничего сейчас не страшно. В эти минуты не было вокруг зла. Мир был добр и одинок — ничего, ничего дурного в нем не уме­щалось.

Доверяясь доброте, разлитой лунным светом по все­му селу и по всей земле, я зашел на кладбище, постоял на могиле матери.

— Мама, это я. Я забыл тебя, и ты мне больше не снишься».

30.3.

Той халодны сон, з якога пачалася хвароба. У цемені сна раптам выходзіць да мяне Ігар, расхінуўшы рукі. Я ведаю, што яго няма, ён памёр, і ручкаюся з ім неяк неахвотна, прытым выразна адчуваю поціск. Мяне бянтэжыць і гняце адчуванне нерэальнасці. Гэтага не павінна быць, Ігара няма, а вось жа як адбываецца. Далей Ігар ідзе следам, есць марковіну, а я бачу, як морквіна знікае: яе есць чалавек, які не існуе. Дзеля нечага недарэчна жартую: Ігар дэматэрыялізуе моркву... Сам адчуваю недарэчнасць сну і жарту, бянтэжуся яшчэ болей, і сон патанае ў цемры ночы ці прабуджэння. Падумалася: няўжо хвароба? А днём япа ўжо сціснула, заліхаманіла мяне, і вось ужо тыдзень я пад яе ўладай.

Пісьмо Д. Л. А што напішаш і чым дапаможаш. ён закахаўся, а цёткі з ім ваююць.

4.4.

Вясна ў шэрым убранні туманоў, трывожна-сумная мляўкасць. Напісаць артыкул з назваю, напрыклад «Штрыхі» або «Млечны Шлях», дзе — разрозненыя нататкі пра розныя прачытаныя кнігі — ад Пан-чанкі да Каржанеўскай (Якубовіч — як характар, творча арганЬ заваны і скіраваны да мэты).

11.4.

Не разгубіць нешта важнае, далучанае да вясны і ад яе адасобленае. Павольнае, вельмі павольнае прыбаўленне цяпла — і снягі яшчэ падаюць, не разбярэш дождж ці снег, нешта хліпкае, халоднае... Але не гэта галоўнае, а адчуванне раптоўнай унутранай прасторы, з востра-балючай неабходиасцю і спраў і ўчынкаў, засяроджанасцю і разамкнёнасцю, бушаваннем неажыццявімых намераў.

«Пастух и пастушка» Астаф’ева.

«Рождали в душе мелодию беспредельной, вечной, всегда заново переживаемой, никогда и никем до конца не испитой и неразгаданной человеческой печали, а пепельным тленом отливающая степь и угрюмо иависаю-щий над нею древний хребет, устало и глубоко вдавив­шийся в равнину, и бельма солончаков, все так же хо­лодно и немо отсвечивающие вдали, делали эту печаль еще пространственней, запредельней, так что уж ни краю, ни дна в ней не ждалось и не виделось.

Скорбно шелестели немощные травы, похрустывал костлявый татарник, звучало вечное утешение над вечным покоем, и ни время, ни люди были не властны над этим».

«— Почему ты лежишь один посреди России?»

Гэтая зноў мільгнуўшая думка: калі чытаеш сапраўдны твор, яднаюцца два розныя адчуванні — быццам усё гэта ты даўно ведаў і адчуваў, яно было ў табе, і быццам ты толькі цяпер, зараз усё гэта адчуў, зразумеў і па-сапраўднаму перажыў. I тое, што ты гэта ведаў і разумеў — толькі цяпер і зразумеў, зведаў.

3 аповесцю Астаф’ева, як і раней з Распуціным, не хочацца развітвацца: трымаў бы ўсё ў сабе і побач, і наколькі б больш чуйным і дзейным быў бы, усё ўнутры жыло б, а не сонца нерухомілася.

14.4.

Раданіца, сёлета як ніколі ранняя, але затое шчодра сонечная. На могілках у Чыжоўцы — як у горадзе люд­на, тлумна. Знікае сцішанасць месца. Учора нават (ка­жуць) узнікла бойка, то сёння многа міліцыі, патруль­ная машына. Паклалі кветкі Сымону Блатуну, Анне Іванаўне, Зінінаму суседу, які загінуў у арміі салдатам...

А раней — Астрашыцкі Гарадок. Думалі з мамай, што знайшлі магілу маці Веры Фамінічны.

Праз доўгія гады сустрэў Элу Нальгачову, светлую пакутніцу, дачку Наталлі Васільеўны.

17.4.

Дзіўна ж аналізуюць творы ледзь не ўсе нашы кры­тык!: разглядаюць асаблівасці формы, кампазіцыю, сюжэт, стыль, нейкія якасці зместу як самацэнна галоўныя, істотныя, а не вытворныя. Для мяне галоўнае — духоўна-эмацыянальны змест, маральнае дзеянне твора. Тое, дзеля чаго чытаюць кнігі ўсе «звычайныя» чытачы: суперажыць, захапіцца, штосьці зразумець. Спецыфічная асалода ад формы «прысмак» для дасведчаных

Прышвін піша: «Хороший хозяин в каждой овечке видит свое, как будто он любит всех, но каждую больше». Такім гаспадаром павінен быць і крытык, які піша пра сапраўдных паэтаў.

Яшчэ Прышвін: «Дневник — это способ сосредото­читься на чем-нибудь и привлечь его из жизни к себе на помощь».

24.4.

Вось нарэшце і цеплыня — тая, ад якой радасна. Хо­чацца дыхаць — паветра хвалюючае, прыветнае. Што б зрабіць сёння добрае, прыгожае?

Віктар Гардзей («ЛіМ», 21.3.80):

· ·

Першы снег сыпануў на світанні —

Светлы пух на платах, на траве.

Што сказаць вераб’ю ў спачуванне?

Пастаю, памаўчу —

хай жыве.

Весні гром пракаціўся нясмела —

Быць цяплу, быць святлу, дабраце.

Што сказаць гэтай яблыньцы белай?

Памаучу і панду —

хан цвіце.

9.5.

Адзін з нямногіх цёплых дзён сёлетняй вясны. Амаль што нервовае свята: столькі прыгожага, урачыстага...

Міх. Дудзін (перавод М. Лужаніна) — «ЛіМ», 9.5. 80:

Бывайце! Сыходзім з парога

Пад сівага лесу званы:

Канчаецца наша дарога,

Дарога прыйшоўшых з вайны.

18.5.

Толькі і было цяпла на першае і дзевятае мая, а так — усё стынь, ноччу замаразкі, вільготны снег, ве­цер.

Раз’яднаны прырода, хатняе, згублены іх рух, стымулы... Зеляніна павольна гусцее, і часам было нават дзіўна, што, нягледзячы на холад, цвітуць кветкі, расце трава.

Альберта Маравіа — «Римлянка», «Презрение». Гэта усё перамешана са штучным; Астаф’еў, Распуцін, Абрамаў — нашмат праніклівей і глыбей, народна пішуць. Народнае — тоо, што пазбаўлена эгаістычнага, рэфлексійна, гіпертрафіравана асабістага. Народнае — на­туральнее, паўсядзённае, у псіхалагічным змесце карнявое, глыбіннае.

Учора — ад 10 да 13 г. у Вярцінскага. Доўгія ўласныя маналогі, а трэба больш было слухаць. Чуўся ў ім і той самы А. В., з якім калісьці было добра на Нарачы. I запраста схадзіў у яго дзяцінства, крыху адчынілася далеч.

Ліст Марыі Ігнатаўне Хадановіч:

«Сорак год Вашаму цудоўнаму сыну. Дзесятага я схаджу да яго, памаўчым з ім і моўчкі пагаворым. Па­куль мы жывём, і ён з намі — таленавіты, прыгожы, душэўна адкрыты, незабыўны.

Мусіць, часта і памногу прылятае да мяне яго добры анёл — бо я пра Ігара ўспамінаю часта, ён каля маёй душы, ды і не павінны мы адзін аднаго пакінуць... Мне ён, апрача многага іншага, даў шчасце знаходзіць у равесніку душэўнае багацце, духоўнасць, стымулы для росту і неспакою».

10.6.

Дарагі Ігарок! Ты з намі, мы з Табою. Твой светлы і самотны прамень свеціць сёння ў Твой дзень нараджэння. Паклон табе нізкі, другу святла і шчырасці, навек сумленнаму, назаўсёды маладому. Хай убачыць сёння Твой анёл: дзень прыгожы, зялёны, сонечны, і мы з Табою.

6.7.

Сапраўдны твор абавязкова мацнее і расце, уся яго веліч адчуваецца пасля апошняй старонкі. Эпасу неабходна лірыка, яна надае пранізлівасць, пачуццёвую

сілу.

Марджори Киннан Ролингс. «Сверстники». М., 1970: «Всю свою жизнь он будет одинок. Но надо прини­мать свою судьбу и жить дальше.

Начав засыпать, он крикнул сквозь слёзы: «Флажок!» Но это был не его голос. Это был голос мальчика.

Где-то за провалом, мимо магнолии, под дубами пробе­жали бок о бок мальчик и годовалый олененок — про­бежали и исчезли навсегда».

3 верасня дома ў ІІанчанкі. Перад гэтым — артыкулы ў «ЛіМе» «Ці адстае паэзія?» і «Сэрца паэта ўмясціла...», пра якія ён мне па тэлефоне: «Так я сам думаў пра сябе ў часы гардыні. I некаторае ўгадана з таго, пра што я думаў: няўжо ж ніхто гэтага не бачыць». Паказаў пісьмо пухавічскага хлопца. Перапіска ў сувязі з купляй хаты Куляшова. Любіць чытаць «Дзённік» Рэнуара, Стэндаля. Не можа Заля. Імпрэсіяністы. 3 паэтаў найперш: Купалу, Багдановіча, Куляшова. 3 сучасных Барадуліна, і «не ўсё» Бураўкіна (ці — трохі Бураўкіна).

Расказваў пра знаёмства з Купалам у 38-м годзе. Усяго знаёмілі чатыры разы. Першы раз у Доме пісьменніка двойчы ў адзін дзень. Купала сказаў: «Чуў». Другі раз: «Ведаю-ведаю». Пазней, у 39 годзе: «Чытаў, чытаў». Нарэшце ў поездзе з Беластока ў Мінск Броўка прывёў Панчанку ў купэ і зноў прадставіў Купалу. «Вельмі прыемна...»

Броўку ў прыватных размовах можна было крытыкаваць колькі хочаш. Толькі ў друку ўжо не...

У паэме «Новае рэчышча» Куляшова былі яшчэ радкі пра тое, як хавалі мару Шайпака (закалочвалі цвікі ў труну і г. д.).

...Тыя некалькі пагодных дзён у жніўні (а было іх нямнога), калі мы хадзілі купацца ў Дзічкі і пад добрым сонцам хацелася сказаць: — Спыніся, імгненне! Нават — не гэта. Проста было адчуванне, што недзе пасля памяць будзе вяртаць незваротныя тыя, добрыя, прыгожыя моманты. Мы адны, двое мясцовых хлапчукоў, глыбіна пагружанага ў ваду вялікага каменя. Дарога ў васільках і жыце, зараснікі піжмы, а ў лесе — лісічкі, а то і баравікі, а скрозь сонца, сонца, сонца...

Як мяне вылучалі ў партыйныя сакратары інстытута.

7.10.

4-га раптоўна загінуў Пётр Міронавіч Машэраў, які меў добрую папулярнасць, і яго па-сапраўднаму шкадуюць. Іменна ён сёння здаецца самым незаменным. Кіраўнік з цёплай усмешкай, якая выклікала давер. Была веліч у яго свойскасці і сціпласці.Такая прывабная восень — і пасля пакроваў цеплыня, І усё яшчэ няма адчужэння ад лесу і палявых прастораў, хоць лісце ўжо злягло і ўсё пусцее, пусцее...

Аднак сваё, што рупіць, не рухаецца з-за гультайства і слабасці. Кепска з кнігаю, а тут то адно, то другое. Дысертацыя Тарасюк. Сумненні ва ўласных магчымасцях. Хатняя мітусня. Непрачытаныя кнігі як дакор, як недасягальнае шчасце ведаў і мудрасці. Што ж, паспрабуем яшчэ раз прымусіць сябе — раптам словы знойдуцца, прыляцяць з дальніх выраяў думкі, душа закрычыць празрыстай плынню... Раптам, раптам.

28.10.

Адчуванне неабавязковасці і нікчэмнасці зробленага, тлумня, разгубленасць.

В. I. нагаворвае ўсё, нагаворвае, і ўжо не толькі на мяне, але і на жонку. Ліццё памыяў, па сутнасці, за тре, што ў свой час зрабіў ёй дабро: адмовіўся на яе карысць ад кнігі пра... I пасля таго пайшло: усюды ён пралезе, за ўсё ён бярэцца...

Никитин:

Живи, как отшельник,

Гуляй или плачь,—

Найдет тебя сплетня,

Придет твой палач.

Дверей не отворит,

Под дверь подползет,

Ограда мешает —

Сквозь камень пройдет.

В чем грешен, не грешен,

В набат прогудит,

Навек обесчестит,

По гроб осрамит.

И в грязь тебя втопчет И недруг, и друг...

Проклятая сплетня,

Проклятый недуг!

Калі расцеш і працуеш, тады ўсё гэта не так чуецца, а цяпер дык лезе ў начныя бяссонныя думкі, зліваецца з усёй восеньскай хліпатой, дробнымі і большымі няўдачамі — гідка, бр-р-р.

Даклад Адамовіча на семінары — тое ж, шго і ў СП пра Чорнага. Як заўсёды ў яго — змястоўна, але з суб’ектыўнымі дамешкамі — ігнараваннем Пташнікава...

«ЛГ», 10 марта 1982 г.:

— Считаете ли вы, что любви все возрасты покор­ны? — спросила Евг. Сазонова одна из почитательниц его таланта.

— Безусловно! — убежденно ответил знаменитый душелюб. — Особенно, если говорить о любви к себе.

— Так хочется хорошо посмеяться! — сказала как-то одна из знакомых Евг. Сазонова.

— Взгляните на себя глазами своей подруги, — по­советовал знаменитый людовед.

1981

7.1.

Збор партузносаў. Пратаколы бюро. Пасяджэнне сектара, метадалагічны семінар, праца на будоўлі.

3-га ездзіў да Марыі Ігнатаўны Хадановіч і так няўдала: яна паехала ў Мінск. А там сказалі, што захварэла, і я бег у Кавяр’яны ў бальніцу. Затое каля 20 км пехатой па калдобістых прасёлках і па гравейцы на Вязань. Лёгкая і цяжкая дарога, з расшпіленымі думкамі, з успамінамі мра Ігара. Прымаразкі на слупах, шэрая густая хмарнасць і пунсовае сонца. Чыстая бязлюдная дарога, ледзь прысыпаная снегам, а болей — зусім бясснежныя пагоркі.

У Доме настаўніка чытаў лекцыю. Падыходзілі жан­чыны, былыя знаёмыя, — не пазнаваў. Пасля дваіх успомніў — па Плісе. Але галоўнае: адна падсела да мяне і расказвала пра сваю вёску, пра лёс адной жанчыны-падпольшчыцы. У гэтай жанчыны ўзялі фашысты ў заложніка сына. Пра лёс яго яна нічога не ведала. Нібыта быў спалены фашыстамі, але калі, дзе і як — невядома. Раптам яна дазнаецца, што адна кабета ведае нешта пра яе сына. Што? Як? Не прыступіцца, бо тая не ў сабе: ад перажытага і ад фашысцкіх запалохванняў. Усё некаму прагаворваецца: сын падпольшчыцы — жывы, недзе вывезены, ён сапраўды гарэў, але — уратаваны і ацалеў, толькі абпалены твар і адно вуха.

Час ідзе, безвыніковыя пошукі. I раптам на пляжы курортнага горада напаткаўся малады чалавек з падобнымі прыкметамі. Былая падпольшчыца кідаецца да яго, пытае імя. Імя — супала з імем яе.сына. Яна тут жа .на пляжы губляе прытомнасць. Ачуняла ў бальніцы — хлапца няма, знік, і болей не адшукаўся.

Размова з Барысам Сачанка ў СП — пра выданне спадчыны Хадыкі (даўно хацеў, меўся і думаў) і пра каментарыі да пісьмаў Глебку.

На з’ездзе трэба б выступіць.«...кожны сапраўдны паэт, на якой бы прыступцы мастацкай годнасці ні стаяў, а тым больш кожны вялікі паэт, ніколі і нічога не выдумляе, але ўвасабляе ў жывыя формы агульначалавечае. I таму ў творах паэта людзі, якія захапляюцца імі, заўсёды знаходзяць нешта даўно знаёмае ім, нешта сваё ўласнае, што яны самі адчувалі, або толькі чамусьці не маглі знайсці яснага вобразу, чамусьці не маглі знайсці слова, і што выходзіць, толькі паэт мог выказаць. Чым вышэй паэт, г. зн. агульначалавечней змест яго паэзіі, тым прасцей яго творы, так што чытач здзіўляецца, як яму самому не прыйшло ў галаву стварыць што-небудзь падобнае: гэта ж так проста і лёгка!» (В. Г. Бел-й. Полн. собр. соч! М., 1955, т. 7, с. 310).

«Торопись обрадовать добрым словом встречного, может быть, в жизни не придется больше повстре­чаться».

9.4.

Усе апошнія месяцы чытку газет пачынаю з паведамленняў пра Польшчу. Зрэшты, і размовы пра міжнародныя падзеі ва ўсіх круцяцца найперш вакол Польшчы.

Адна з размоў з Анатолем Казловічам. ён, як відаць, раўніва ставіцца да свайго пакалення. Сам жа пачынаў з вершаў, і не горш за іншых. Дык ён прачытаў мой артыкул у «Немане» («Обретение высоты») і незадаволены: захваліў. I раптам:

— Для «Литературки» ты напиши более честную статью.

— А што ж ты разумееш пад «честностью». Хіба яна паддаецца нейкаму заказу?

Урэшце, услед за Серафімам Андраюком, які ідзе на пасаду галоўнага рэдактара, М. Ф. Дубянецкі прапанаваў і мне пераходзіць у выдавецтва — намеснікам галоўнага. Чутка хутка разыходзіцца, і вось ужо многія перапыняюць і ўгаворваюць ісці.

Пераклад Г. здзівіў: драўляная мова, калькі і канцылярызмы, немілагучныя выразы. Замест лёгкай і зграбнай фразы: нагрувашчванне слоўнай няўдобіцы, глухата да рытму.

«Вакол яго расказаў нібы калыхаўся лёгкі туман, які надаваў апісаным ім персамажам контуры прыблізныя і формы, што выходзілі за мяжу чалавечага».

Апісаным ім персанажам — гэтыя тры — м — вязкія і наводзяць на сумненні адносна яго паэтычных перакладаў...

«Мяне пужае гзта сустрэча». Хаця б: палохае.

«Рэдкая з’ява, каб яна (жонка) прыходзіла да яго раніцай». Цікава, што там у арыгінале або ў рускім перакладзе. Няўжо: явление?

«— Вы вялікі эгаіст, мой дарагі... Вы ў здзіўленні?...» Што гэта значыць? Вы здзіўлены?

Ды справа не ў асобных выразах. Агульнае адчуванне нейкай няўкладнасці, грубасці мовы, кідае день не столькі на аўтара, колькі на беларускую мову, нібыта няздатную да свецкасці, да лёгкай арыстакратычнай размовы, да арганічнага прамаўлення.

Зноў чытаў Э. Сетана-Томпсана. «Рассказы о живот­ных». Зноў чытаў з радасцю і хваляваннем, як у дзяцінстве. Кніга пра жывёл, але і пра нейкія непарушныя законы жыцця і існавання. Добрае ўсечалавечае пачуццё ўвагі і павагі да жывога, дакладная мера аб’ектыўнасці і лірызму, сур’ёзнасці і іранічнасці.

«Солнце село за Голдерские горы, и мягкие сумерки, которые так любят все животные, разлились над морем холмов и равнин. Закат пылал, а маленькие долинки были наполнены кротким сиянием, лишенным теней. Вы­соко на холме, невдалеке от реки Шобан, зеленела сос­новая роща. Хорошо и спокойно было здесь в сумерки. Посреди этой рощи на полянке жила семья лисиц». Здавалася б, звычайны пейзаж. Але асаблівая яго чароўнасць — у суладдзі з падзеямі, сюжэтам, усім унутраным светам твораў.

Звяры маюць характары, і з усімі развітваешся са шкадаваннем. Як часта бывае: каб жа самому напісаць нешта такое.

Наваселле ў Ш. I зноў у яго прыгода. Напіўся сам. Пасадзіў на калені жонку В. Ч.:

— Я цябе пагушкаю. Дай бусеньку.

Тая таксама лахта добрая. Ці яна не так крутанулася, ці ён сам пахіснуўся, але ўпаў і разбіў вуха. Дзед Трахім сядзеў пры ім цэлую ноч і трымаў руку на пульсе:

— Усё можа быць.

Урэшце салодкі храп сына пераканаў яго, што небяепекі няма.

Артыкул «Пра надзённае...». Як заўсёды сумненні (назва можа падацца нясціплай). Паспешлівая форма. Частка недагаворанага. Можна чакаць крыўд ад Шаўні, Бондар, Макарэвіча, Янішчыц.

Рыгор Барадулін («ЛіМ», 26.2.82):

Чэхаў иеракладаю,

Замураваны слоўнікамі.

Выблісні, маладая Радасць імгнення злоўленага!

Светла ў славянскім змроку.

Словы, як тыя совы ўначы,

Моўкнуць пры кожным кроку,

Новы лес асэнсоўваючы.

Дыхае тванню bahno,

Touha — туга галадае мая.

Першаславянствам пахне

Фраза неперакладаемая.

Старый летчик Иван Савельевич в повести «Балтик» Владислава Крапивина: «Учиться быть большими как раз и надо, пока маленькие, потом поздно будет».

Васіль Быкаў. «Яго батальён». У кн. «Пайсці і не вярнуцца». Аповесці. Мн., 1979.

88. «Усё ж у яго быў батальён, лёс якога ў многім залежаў ад яго, жывога. Мёртвы ён батальёну быў непатрэбны».

99. «Нават калі ён ніколі не вернецца да свайго батальёна I будзе назаўсёды аддзелены ад яго лёсу, ён не мог так проста і раптам вырваць са сваёй душы гэтую сотню людзей, з якімі яго зраднілі сумесна перажытыя імі пакуты і пралітая кроў».

135. «Яна (воля выпадку) не ўладарна толькі над яго чалавечнасцю. Над тым, што адрознівае яго ад Маркіна, што ў ім — Чалавек».

Таму што Чалавек, часам не гледзячы ні на што, ста­новища вышэй за свой лёс і, значыцца, вышэй за магутную сілу выпадку.

Ні шавец, ні кравец, ні каваль, ні стругаль, а проста гаварылыичык.

3 прысвячэнняў М. Львовіч:

Варлене, і я Вам зычу... Нічога

Так не бажаю, як щоб розкрите

Завжди сердце было для світу

Живого і близького.

----------------------------

Я знаю світлі душі, вразливі і тверді,

До лакомства байдужі, беззахисні і дужі,

Я знаю душі, в дружбі Великі, в доброті.

6.10.

У другой палове верасня было столькі сонца і цяпла, так было ўтульна і лагодна. Ды і зараз’яшчэ ўсё добра, і душа з наваколлем у згодзе, хоць трохі самоціцца. Шархаціць лісце, халоднае неба, пустыя палі.

Варта было б запісваць, бо ўвесь час, штодня штосьці адбываецца. Нейкі няўхільны татальны наступ: дайце! друкуйце! I свае трагедыі: хадзіў і прасіўся Міхась Рыгоравіч Ларчанка, раптоўна памёр. Прасіўся Іван Маркевіч — зусім ужо нечакана не стала.

Нагарэла за Бартохаву (пацыфізм, які нам. гал. рэдактара камітэта Жарко яшчэ і ўраўняў з фашызмам).

Валындапне з кнігай Алы Церахавай. Разбіраўся сам старшыня камітэта Міхаіл Іванавіч Дзялец.

Артыкул «Толькі не сю-сю...» у «ЛіМе». Спачатку — выступление на Дні якасці ў «Юнацтве». Пасля Авяр’ян Дзеружынскі паціснуў руку, хоць я шмат яго крытыкаваў. Прыйшоў з адпачынку Машкоў (загадчык рэдакцыі). Дзеружынскі яму:

— Шкада, што ты не быў, як мяне Бечык хваліў...

А потым Каршукоў зняў з яго прагрэсіўку: яго ж Бе­чык крытыкаваў.

Рэцэнзія на «Вечалле» Барадуліна — «Свет увесь жывы табой...».

А свет увесь — наняты, адусюль трывожнае водгулле.

Учора паведамленне пра гібель прэзідэнта Егіпта Анвара Садата. Бясконцыя пакаранні ў Іране. Партызанская вайна ў Сальвадоры.

Самаахвярныя галадоўкі вязияу лагера Лонг Кеш у Паўночнай Ірландыі. Дзесяць — усе маладыя — памёрлі. Галадоўка спынена па просьбе родных і блізкіх. «Никогда не забудутся и не простятся Лондону эти сознательно пошедшие на смерть, чтобы привлечь внима­ние к тому, что происходит на их несчастной земле» («ЛГ»).

9. 10.

Пра што трэба дбаць — пра высокае і саирауднае.

Скрозь бачыцца і такое дбанне, але часта разам з няшчырым.

Учора ў СП — двухсерыйны тэлефільм «Людзі на балоце» ў пастаноўцы В. Турава. Зрабілі этнаграфічнае відовішча ў цудоўных колерах, у вынаходлівых здымачных ракурсах. Далі мяшаную руска-беларускую мову і пахваліліся, што першы фільм на беларускай мове. Але мова ў Мележа — золата, аснова, а тут — неразборлівая мешанка.

10. 10.

Еженедельник «Жечивистость» в статье «Решающий момент» пишет: «Каждый, кто трезво смотрит на разви­тие событий, не может не понимать, что пора незамедлительно остановить такое опасное явление, как разложе­ние государства».

12.10.

Калі хадзілі з дырэктарам да старшыні Камітэта Дзяльца наконт кнігі А. Церахавай, то М. I. раптам узяў са стала сігнал кнігі Ю. Свіркі «Біяграфія памяці». «Выдалі вы яго, як Пушкіна». (Сапраўды, палепшанае выданне на афсетнай паперы № 1 з раскошным афармленнем, у якім чамусьці скрозь зроблены чарнавікі пад Пушкіна.) Стаў чытаць нам:

Мой любы край!

Калі мая рука

Падымецца свяціць не так, як трэба,

Ты пракляні мяне высокім небам

I гневам, што не стыне і ў вяках.

Я адразу падумаў: — I тут перападзе. Усё-такі што за логіка: калі падымецца рука свяціць не так, як трэ­ба (?) — то пракляні, радзіма. Твардоўскі не мог бы і разважаць пра такое: калі здраджу... Навошта!

Але высокі кіраўнік сказаў: вось хай бы так пісала ваша паэтэса...Прачытаў у Віктара Канецкага: «Человек входит в коллектив через общий труд и личную ответственность».

Віталь Кароціч («ЛГ», 14.Х.81):

А я-то и не думал, каюсь, жизнь принимая как игру, что опытом чужим питаюсь, краду его и в долг беру.

Што за найгрыш і поза? Што за пакаянне? Так, мы прысвойваем чужы вопыт і павінны быць удзячнымі за гэта сваім папярэднікам, усім... Але чаму — краду? Далей верш «Листопад»:

Стареющие женщины —

печаль какая, Боже!

С неповторимых лиц

спадает красота.

Хоть в осени весна

совсем пропасть не может,

стареющие женщины —

осенняя тщета.

Послесловие автора. Мне представляется очень важ­ным, чтобы жизнь литератора и все им написанное сра­стались в целостность — стихи, статьи, повести, сцена­рии, слова и поступки должны дополнять друг друга».

Нічога сабе публіцыст, калі ён не думаў, што карыстаецца чужым вопытам.

Далей: «Я благодарен Роберту Рождественскому, мужественно (!) и точно переведшему эти стихи».

Вялікая мужнасць!

30.10.

Прыдбаў «Русскую лирику XIX века». Аказалася, яшчэ не ведаю многіх вершаў. Сярод іх і гэта.

Петр Вяземский. «Друзьям» (1862):

Я пью за здоровье не многих,

Не многих, но верных друзей.

Друзей неуклончиво строгих

В соблазнах изменчивых дней.

Я пью за здоровье далеких,

Далеких, но милых друзей,

Друзей, как и я, одиноких

Средь чуждых сердцам их людей.

Пасяджэнне-прыёмнай камісіі СП, з трох да васьмі вечара без перапынкаў. Здаецца, дружна абмяркоўвалі, але галасаванне адсыпала шэсць чалавек з васьмі (сярод іх А. Жыгуноў І К. Тарасаў).

Тарасава разглядаў Пташнікаў: павярхоўная белетрызацыя, няма характараў, асаблівых ідэй. Усё гэта з агаворкамі, але досыць настойліва. Казько пярэчыў, на­ват (здалося) не без варожасці.

Жыгунова, маладога хлопца, самі ж уцягнулі ў гэта: прапанавалі падаць дакументы, а ён яшчэ нават кнігу не здаў у выдавецтва. Хлопец, відаць, здольны, немітуслівы, удумлівы. То, відаць, неасцярожна зрабілі.

Калі абмяркоўвалі Конана, Р. В. Шкраба расказаў, як рэдактар «Полымя» (Кавалёў) калісьці зарэзаў ар­тыкул Конана, хоць далі станоўчы водзыў Крукоўскі з Лушчыцкім. Пасля артыкул быў надрукаваны ў Маскве. Прыносіць аўтар яго з надпісам Шкрабу.

— А вы падарыце і рэдактару.

Той аднёс. I вось прыходзіць Кавалёў:

— Бачыце, вы гаварылі, што пакрыўдзіцца хлопец, а ён мне падарыў з надпісам.

Усе рагаталі (Кавалёва на камісіі не было).

Даўно хацеў запісаць: у «Комсомольской правде» 26.8.1981 нататка «Дотанцевался...» Д. Братаноўскага: «Александр Чекоткин, руководитель студии современ­ных бальных танцев Центрального Дома культуры же­лезнодорожников нанял Юрия Л., работника таксомо­торного парка, и Ю. Котова, чтобы они за 3 тысячи уби­ли Станислава Попова, вместо которого Чекоткин рассчитывал поехать на международный фестиваль баль­ных танцев. Убийство тщательно готовилось, но в конце концов наемники явились в милицию с повинной. Четы­ре года лишения свободы в колонии усиленного режима А. Чекоткину».

Да чаго можа прывееці зайздрасць. Па назіраннях_г пачуццё гэта ўзрастае ў людзей, якія ўступаюць у спаборніцтва. Сумленныя літаратары яго прыглушаюць, але, відаць, нямногія яго зусім пазбаўлены. Што ж датычыць нашых малодшых пакаленняў — чамусьці ў іх досыць многіх, найбольшы сверб. Дырэктар зрабіў спробу надрукаваць у 3-м томе Збору твораў Васіля Быкава «Мёртвым не баліць». Дамовіўся з сакратаром ЦК А. Т. Кузьміным, узгадніў з двума аддзеламі, напісаў спецыяльнае пісьмо ў Галоўліт. Але начальнік Галоўліта Маркевіч звярнуўся ў Маскву. Адтуль катэгарычна: не друкаваць. Звоніць старшыня Камітэтаі не друкаваць. Дырэктар (ён у адпачынку, але дома): — Друкаваць. Гэткія званкі то Андраюку, то у вытворчы аддзел. Урэшце звоніць сам дырэктар (яму дахаты пазваніў М. I. Дзялец): «Што ж, друкаваць не будзем». Але назаўтра даў тэлеграму на імя сакратара ЦК КПСС М. Зімяніна: «Считаю, что решение не пуб­ликовать это произведение является политической ошибкой».

27.11.

Учора — выступление ў Доме літаратара (Ін-т літаратуры), з пачуццём незадаволенасці.

Мэта чытацня — веды ці самаўдасканальванне? Вя­дома ж, і адно, і другое. Але часта акцэнт ставіцца толькі на першым. У 3. Н. рэдкі дар — яна жыве кнігай і ў снах. Таму часцей помніць усё з драбніцамі,. як помняць толькі сваё. Магчыма, так чытала і Тамара Мікалаеўна, .але дакладна не ведаю.

4.12.

Учора — пахаванне Р. С. Бярозкіна (памёр 1 снежня). Выступілі Быкаў, Палтаран, Барадулін, Тарас... Тарас мне пра трагедыю (і ў жыцці Б-на яны былі) — хвароба, смерць як збавенне.

6.12.

Ці трэба і ці магчыма запомніць сёлетнюю восень як нешта, што мела свой самастойны і асаблівы душэўны лад, з якім ціха пагаджаўся? Ці трэба, ці магчыма скрыжаваць у адной плыні свае нямногія думкі, службовую спешку, нейкія штуршкі незадаволенасці, барахтание ў звычайнасці?

Бельгійскі фільм «Кончиками губ». Закаханасць падлетка ў маладую жанчыну. Фільм добра перадае напружанне, усё звініць, напята... Гэта сапраўды трывожыць

і змушае чакаць чагосьці. Але епатрэбіўея секс, яго далі — заходняе, брыдотнае.

20.12.

Снегапады. Снег, снег — адзін на адзін. Пачаліся дзесьці 12-га, усё засыпалі, спыняюць транспарт. 13-га, тыдзень назад, — уведзена ваеннае становішча ў Польшчы. Вельмі моцная прамова Ярузельскага, агульнае адчуванне своечасовасці мер. На захадзе — ад нечаканасці — пэўная разгубленасць. Цяпер — брэшуць і брэшуць. Адно што можна сказаць з крыўдаю: на жаль, тры пасляваенныя кіраўнікі ў Польшчы (Берут, Гамулка, Герэк) скампраметавалі высокія ідэалы, забрыдзілі бюракратызмам, карупцыяй, самаўзбагачэннем (хто-што, а Герэк — усё адразу). Ганебна! Засмуродзілі, запэцкалі, усё развалілі...

25.12.

На завяршэнні спецкурса падышоў хлопец і даў сшытак вершаў другакурсніка. «Вершы-стихи». Так на вокладцы. Шмат саматужнаеці, нейкай безнадзейнай непрафесійнасці, але нешта ўстойліва вабіць:

Ты хочаш, каб я зорку падарыў?

Няўжо табе мяне самога мал??

«Я ўсё сцярплю, бо я мужчына».

ТРЫЯЛЕТ

Хто скажа мне аб тым,

Кахаеш ты ці не?

Што бачыш ты ў сне,

Хто скажа мне а б тым?

Зірні ты на мяне,

Не называй чужым.

Кахаеш ты ці не,

Хто скажа мне аб тым?

Што без кахання чалавек?

Калека!

Ды ці падобны ён на чалавека?

1982

24.1.

Найвялікшая з пакут — адчуванне бездапаможнасці. Ты не можаш нічога зрабіць.

Пакута ад бесталеннасці — вострая і істотная для духоўнасці, развіцця самасвядомасці, руху і росту. Але яна эгаістычная.

Наогул, калі хочаш не медь гэтых пакут, хоць трохі зменш іх — дбай пра іншых, не пра сябе. Тады, хоць часам, будзеш адчуваць у сабе нешта добрае і дужае. Наогул, эгаізм, самазанятасць, самадбанне павышаюць і няўпэўненасць.

Вось галоўны пісьменнік — з мноствам рэгалій, ужо, як можна лічыць, «преуспевший». Прыносіць новы том у выдавецтва і адразу нечага нервуецца. Быццам тут жа гэты том павінны хапаць і везці ў набор. А ёсць жа ў яго і апломб, і пыха. Зрэшты, гэта быў таленавіты і до­бры чалавек, істотны для часоў нашага студэнцтва. Праз гады ім набыта горшае — зуд кар’еры, погляд на людзей зверху ўніз, імкненне праштурхнуцца. I вось — чаго ён нервуецца?

Андраюк — мне: — Ад няўпэўненасці.

Чамусьці стома навальваецца на стому. А так жа, здаецца, добра ў бібліятэцы, і востра маркотна, што тут увесь час рухаецца і багацее людскі розум, пакуль ты плывеш у бясконцай тлумні.

Корчыц, размова з ім дома ў мяне. Спакойнае, стрыманае жыццё — без прэтэнзій. Магчыма, у нечым па-абыватальску сцішанае (але ці ведаю я гэта, ды і ці маю права гэтак лічыць), але затое немітуслівая ацэнка людзей, роўная шчырасць, прастата і арганічнасць ва ўсім. Магчыма, і талент, які я, не ведаючы яго прац, мог проста не зразумець.

3.2.

Шупенька гаварыў пра Валю Канаш — з ёю бачыўся ў Доме літаратара. Цудоўная і чыстая сяброўка майго пятага курса. Па маладой легкадумнасці так лёгка разыходзіўся з дзяўчатамі, а іменна ў ёй быццам свяціўся нейкі незамутнёны крышталік. Нават адчуванне было: дзе такія бяруцца. Каб усё разам — і цнатлівасць, і чысціня, і святло. У нейкай рэдкай устойлівасці.

Цудоўны быў смутак шасцідзесятых гадоў. Сам яшчэ малады, пачуцці маладыя, але — трывога сталення, ад­чуванне страт і незваротнасці. Усё яшчэ новае, але і ў навізне ўжо адчуванне паўторнасці. Побач — новая маладосць, для якой ты ўжо стараваты... Усё-такі яшчэ не было такой звыкласці, будзённасці, яшчэ ва ўсім — шырыня і загадкавасць.

Цяпер — як нейкая прадвызначанасць рэчышча, з дня ў дзень, усё як не самім накрэслена, без рыўкоў, рамантыкі...

3 24-га лютага — на курсах у ВПШ. Лекцыі, лекцыі, семінары. Шмат пра недахопы. Лектары-кіраўнікі як быццам усё ведаюць, чытаюць. Усе недахопы кіравання, арганізацыі, гаспадарання. Добра тлумачаць, чаму і як усё адбываецца, што трэба рабіць, каб перайначыць. Але ці змяняецца ўсё ў лепшы бок, ці павышаецца і паляпшаецца маральнасць, духоўнасць (маральная духоўнасць) грамадства?

Чарговы лектар: «Изменить содержание и стиль ру­ководства», «Грамотно решать социальные вопросы». «Умение развить социальную активность масс».

Днямі — доўгая-доўгая размова з Аксанай Фёдараўнай Куляшовай. На лаўцы ў парку Горкага. Якраз было прыгожае сонца, лёгкі ўгрэў (але ж і халадок памалу з выцемкаў прабіўся ў рукавы, ногі). Дзве яе галоўныя заўвагі: «Паўтараеце Бярозкіна, гаворачы пра ўплывы». Можа, трохі і паўтараю, але ж спачатку несамастойнасць была. Талент яе пераадольваў, і трэба было паказаць і ўсвядоміць гэты шлях пераадольвання.

— Свядома ці несвядома ўсё прыпісана Алесі.

— Не ўсё, але падумаю.

21.3.

На вяселлі ў дваюраднага брата Н.

Нейкая там сваячка ці суседка бяжыць па калідоры і бачыць: у закутку яе муж, п’яненькі, некага цалуе. Яна малоціць кулакамі мужа, але дападае да жанчыны. Лямант, выгаворванні. Уцягненне сведкаў.

Назаўтра А. I. таксама падключаецца з мараллю. Тая прызнаецца: «ён сказаў: — Вы такая'прыгожая.— Мне было прыемна. Тады ён гаворыць: — Можна, я вас пацалую. — I я не змагла адмовіцца».

Смяюцца з яе. А мне бачыцца сірата, расла без бацькоў, кульгавая, заўсёды без добрых акрас і строяў, муж няўважлівы. I ёй сапраўды было прыемна, што вось не­хта яе заўважыў і ўсё такое...

Дзень сонечны, чыстае неба, ціхая веснавая свежасць — паляцець птушкаю, нарабіць глупства, правеяцца ветрам, знайсці няўрымслівасць і надзею, закахацца да стогну...

Яўг. Янішчыц у закр. рэцэнзіі на зб. вершаў Л. «Ко­леры».

У дваццаць няпоўных гадоў —

Ужо саламяныя ўдовы.

Замест любых вуснаў мядовых

Быў роспачны колер ільдоў.

Пара б паэтэсе ўжо ведаць такую жыццёвую ісціну: айчынная ўдава — гэта ніколі! — не саламяная!

У кнізе «Польский рассказ» (М., «МГ», 1974) апавяданне Леслава М. Бартэльскага «Жена — краеуголь­ный камень» з прысвячэннем «Марии — единственной». «Сентябрь» Е. Путрамента (М., 1975) напісаны ў 1952. Бел. проза тады такіх набыткаў не мела — паводле інтэлектуальнай, светапогляднай. шырыні, стылявой разнастайнасці..

Польскія часці ў верасні 1939 года адбіваліся 35 дзён (Англія, Бельгія, Францыя і Галандыя ў 1940—38 дзён).

Михаил Русинек. «Дикий пляж».

361. «...видно, былые обиды и поражения не дают мне покоя, и я совершенно не выношу ничего немецкого, вернее, гитлеровского».

362. «Это комплекс неотмщенного злодеяния, неза­вершенного счета истории. Такое злодеяние не может быть искуплено за одно поколение. Они, впрочем, вооб-ще не платили и не платят. Они не только не признают своей вины, а становятся все спесивее, готовы убить правду, убить память... Они будто не помнят о войне, не хотят, чтобы другие ее помнили... будто не они умер­щвляли людей в газовых камерах. И в конечном счете травмированы мы, в том числе и я, а не они. Черт возь­ми, ведь я и в самом деле стыжусь своей искалеченности».

Мирослав Жулавский. «Предчувствие». С. 132: «Это было тяжелое и трудное время, памяти которого мы остались верны, как каждый, кто, начав борьбу, возвращал себе и человеческое и национальное достоинство, поскольку одного без другого не существует».

Яр. Ивашкевич (с. 20): «Моим учителем здесь явля­ется Чехов, который с кажущейся легкостью достигает той прозрачности и глубины, о которых я и веду речь... мне кажется, что попытки передать нашу сложную дей­ствительность при помощи нарочито усложненной фор­мы несостоятельны. Таким путем нельзя добиться ни правдивого отображения нашей действительности, ни создания подлинных ценностей в литературе».

Заключэнне Р. Яўсеева на рукапісны зборнік «10 на 10» А. Глобуса:

«Не магу сказаць, якой будзе наша паэзія ў 21 ст., думаецца мне, што яна будзе трымацца народных традыцый. У гэтым жа рукапісе, у прыведзеных прыкладах паэзіі няма, бо ў ёй няма жывой душы, не бачна за ёй чалавека. Усё вельмі нежыццёва, красвордна».

Ул. Караткевіч. Рэцэнзія — яна ж невялікі ўступ.

«Пачуўшы гэта, каліф здзівіўся». Або: «Тут візір і каліф страшэнна здзівіліся». Такімі вось сказамі аж стракацеюць старонкі казак «Тысячы і адной ночы». Яны здзіўляліся, а нас не здзіўляюць ні прыгоды Сіндбада, ні джын (у сэнсе дух) у бутэльцы, ні Багдад, убачаны ў чароўным крышталі. Для нас гэта такая самая рэалънасць, як дываньт-самалёты.

I, аднак, неўтаймоўная Шахразадаа — паэзія не-не дый паднясе нам нешта нечаканае. Вось як. у гэтым вы­падку з кнігай (першай) Адама Глобуса «10 на 10»...

I не будзем перашкаджаць маладым у іхніх сумленных пошуках.

Галоўным чынам таму, што ніхто не ведае, нават той, сямі пядзяў у лобе, які ён будзе заўтра — магістральны шлях паэзіі. Я, напрыклад, люблю свае вершы, але не магу пасдрачацца, што на вялікім радаслоўным дрэве паэзіі мая галіна не з’яўляедца тупіковай. I ніхто не можа.

I менавіта з гэтых прычын мы павінны абраць сваім дэвізам «цярпімасць». Бо вось будуць спрачацца год праз пяцьдзесят нейкія студэнты, і нехта ў запале гордай маладосці кіне: «Хлопцы тады новае пачыналі, тое, чым мы жывём, а шлях гэтага напаўзабытага Караткевіча — вёў у тупік!» Ён не будзе тады ведаць, што, маг­чыма, і лінія «хлопцаў» праз сто год будзе тупіковай, і гэта заканамерна, бо паэзія — рэч вечна жывая — і ідзе дарогаю спроб і памылак.

I тады нехта крыху больш памяркоўны, магчыма, скажа: «Гэта ты кінь. Адкуль ён мог бачыць дрэва ў такім малым яшчэ парастку». I дадасць: «Прынамсі, хаця нікому не перашкаджаў».

Давайце ўсе заслужым гэтыя словы.

23. 6.

Раптоўная гібель Рыгора Семашкевіча. Усіх узрушыла. 37 гадоў. Таленавіты і ўдумлівы. Мікола Ермаловіч расказваў мне, што ён пазнаёміўся з Рыгорам у Маладзечанскай бібліятэцы, куды той хадзіў за кніжкамі з Дамашоў яшчэ школьнікам...

10.7.

У «ЛіМе» 25.6. публікацыя вершаў Алега Бембеля.

Нібыта ласку матчыну,

Ручнік вякоў разгарні

I перадай, як спадчыну,

Рэліквію дабрыні...

Аргенціна пацярпела поўнае паражэнне ў канфлікце за Мальвінскія астравы. 3 дзяцінства ва ўсіх такіх вой­нах кожны дзень чакаеш і спадзяешся, што горшы бок будзе пабіты і адпрэчан, але...

Цяпер Ізраіль штодня бамбардыруе Бейрут, у ход ідуць усялякія шарыкавыя бомбы, гахаюць магутныя гарматы.

Наш спакойны магутны свет, роўны рытм, улада будзённасці не даюць адчуць, што лёс чалавецтва — на тоненькай нітачцы. Так да пары чалавек, асуджаны на рак, не ведае пра сваю хваробу і жыве бесклапотна. Зрэшты, і надзвычайнасць хваробы не выключав з плыні дробнага, неістотнага — колькі бачыў ужо.

Увесь час (другая Палова ліпеня і пакуль што жнівень) сухое цяпло з устойлівым сонцам, нават дні спёкі. I ўсё, здаецца, стаіць, нават вецер быццам стаіць — устойлівы, роўны. А між тым усё імчыць, імчыць: вось ужо і чарнічніку няма, і сунічнік аддаў апошняе, а ў садзе, у агародзе штодня імклівы рух — адцвітае, выспявае, высыхае, і вось пачынаецца першы перадвосеньскі смутак: тут агаліўся лапік зямлі, там, а ты сонна, марудна, жахліва адстаючы ад гэтага рытму — што робіш?

Экерман «Разговоры с Гете» — непаспешна чытаецца, думка ўвесь час некуды збягае, яе б лавіць ды запісваць.

Все, — ты Сказал мне, — поглотили годы:

Веселый опыт чувственной природы,

О милом память, о любовном вздоре,

О днях, когда в безоблачном просторе

Витал твой дух. Ни в чем, ни в чем отрады!

Не радуют ни слава, ни награды,

Нет радости от собственного дела,

И жажда дерзновений оскудела.

Так что ж осталось, если все пропало?

«Любовь и Мысль! А разве это мало?»

12 жніўня ў газетах («Звязда»): «Памяці паэта»: 1мя А. В. Пысіна прысвечана Палужскай сярэдняй агульнаадукацыйнай школе Краснапольскага раёна. Вырашана выдаць Збор твораў паэта, устанавіць мемарыяльную дошку на доме № 35-А на праспекце Міру ў Магілёве, у якім ён жыў.

Афтальмолагу Юрыю Яўгеньевічу Батманаву 36 гадоў, у 34 стаў доктарам медыцынскіх навук. У год робіць каля 350 аперацый, а значыць — больш як 5 тыся­чам хворых вярнуў зрок. Вось узор. Можа, ён мала чы­тае мастацкіх кніг, але ці можам мы папракнуць яго за гэта?

У свеце, такое часам узнікае адчуванне, не меншае цемрашальства, церпяць паражэнні сумленнасць, гуманізм, чалавечнасць. Войны то там, то там (Ірак — Іран і г. д.). Бясконцыя бамбёжкі Лівана і вынішчэнне палесцінцаў. Тэрарыстычныя акты, глабальныя махінацыі, разгул дэмагогіі ў міжнародных спрэчках, змовы і перавароты. Сквапнасць, аказваецца, валодае універсальнай сілай, нішчыць адных, дастасоўвае да сваіх патрэб другіх.

Дачныя дні разам з кнігай Васіля Бялова «Повести» («роман-газета»). Пасля стаў чытаць Буніна — побач з Бяловым ён салодкі, надта вытанчаны, інтэлігенцкі, да­лёкі бясконца ад жыцця простата, грубага, народнага.

А настрой Бялоў умее трымаць, і да сэрцаў чытачоў прамаўляе скупым і дакладным словам, ды яшчэ і ус­мешку трымае, усё пульсуе ад жыццёвых штуршкоў.

«Иван Африканович весь задрожал. И никто не ви­дел, как горе пластало его на похолодевшей, еще не об­росшей травой земле, — никто этого не видел».

Жыццё застаецца суровым, драматычным, лёсы камечацца, людзі выдаткоўваюць сілы на нешта ўзбочнае...

Буніна чытаць таксама — асаблівая насалода, паглыбленне духоўнасці, усталяванне ў сабе нейкага тонкага і прыгожага мастацкага ладу, адчуванне роўнай і радаснан сувязі з усёй рускай «дваранскай» класікай (Тургенеў хаця б).

Дачны мой дом усё патрэсквае, трэшчыны нібы бягуць па дрэве, і адчуванне такое, як нехта ходзіць уверсе па столі, і слых нават настройваецца на прыслухоўванне: ледзьве не жудасць нейкая бярэ. А тым часам цікаюць тачыльшчыкі, а за сценамі — ц-р-цр... Конікі.

Рухацца, рухацца, пакіроўваць сваю волю на мэту і справу, хоць кожны дзень нешта ўнутры смокча, расслабляе, не дае разгарнуцца: сны з ускладнёнай бяссэнсіцай, загадкавае пабольванне нечага ўнутры, каля сэрца, паніжаны тонус. Але што гэта «перад усім тым, з чаго па-сапраўднаму пакутуюць людзі».

15.8.

У «Правде» нехта Н. Плёнкін, кандыдат пед. навук, заслужаны настаўнік, даводзіць, што надта многа пішуць у школах, што «нужно уменьшить объем письма, нужно меньше писать». А раней даводзілі: трэба як мага больш пісаць. У педагогіцы, медыцыне, як і ў сельскай гаспадарцы, шмат супрацьлеглых, самых иечаканых павеваў. I дужа часта яны генералізуюцца.

Пачаўся вывад палесцінцаў з Лівана. Па сутнасці, Ізраіль атрымаў поўную перамогу і дамогся свайго. Цяпер ён можа канчаткова разбурыць Ліван, брацца за Сірыю, Іарданію і гэтак далей.

23.8.

Сёння з работы тэрмінова да заг. аддзела культуры I. I. Антановіча. Прапанаваў ісці рэдактарам часопіса «Мастацтва». То хіба ж гэта для мяне. Адмовіўся рашуча і канчаткова.

Запар прачытаў нарыс Ул. Паўлава «Хлеб і соль» у «Чырвонцы» і нататкі пра паездку ў Польшчу ў «ЛіМе». Кл-а польскімі нататкамі сёння абураўся, а мне здаец­ца, і там і там ёсць мясціны спакойнай і някепскай эсэістыкі, хоць І спады ў рэпартажнасць, пустапісанне — часам таксама. Але чалавек ён здольны, бясспрэчна.

Люба Тарасюк:

Маленькая вёсачка,

Звонка ўраслася, —

Які падгалосачак

Лесу вясенняга!

Пяе, не баіцца,

Што горла застудзіць

Світальнай вадзіцай, —

Нястомная студня.

I ціхім падхватам

Адклікнецца там яшчэ

За кожнаю хатай

Зарослае хатнішча.

Лісцінай-калінай

Той голас калышацца

На тонкай галіне

Дарогі зацішнай.

Андрей Вознесенский:

Чего уж, все одно — не выживешь,

Летучей Вечности товарищ.

Из этой мглы тебя не вызовешь,

Лишь ты ночами вызываешь.

24.8.

Размова з Клышкам пра Семашкевіча, пра адоранасць, пра шырыню, трываласць зробленага, і ў той жа час недастатковасць зробленага. I — пра загадкавы эпізод часоў студэнцтва, што, магчыма, паўплываў на лёс.

25.8.

Верш М. Танка («Полымя», 1982, № 8, с. 15):

Ты яшчэ толькі намёк на чалавека,

Калі ва ўсім спадзяешся на маці;

Ты яшчэ — чвэрць чалавека,

Калі ва ўсім спадзяешсл на дружбу;

Ты толькі паўчалавека,

Калі ва ўсім спадзяешся на любоў, —

I толькі тады становішся чалавекам,

Калі ўсе могуць сиадзявацца

На цябе.

«Калі хочаш некаму зрабіць зло, зрабі дабро», — напамінаў мой бацька.

«Прыгожых людзей у поўным сэнсе гэтага слова, калі ў чалавека — спагаднае сэрца, залатыя рукі, мудрыя думкі, светлая душа, — нямала». Гэта праўда. Але ў атмасферы кар’ерызму, агалцелага здабывання даброт, спажывецтва, хабараў праядаецца часам самы ўстойлівы метал, адбываецца драбненне і самаабкраданне.

26.8.

Ціхі перадвосеньскі спакой. Неназойлівае цяпло і святло, калі так хораша і прыгожа наўкруг, птто рабіць трэба таксама толькі прыгожае.

Бічэль-Загнетава. «Запаведзь»:

Нічогачка не страчана, ані!

Быць лёгкай,

хоць і вырасту пры пні.

На дармавінцы

не папасвіцца нідзе.

Любіць людзей, нібы сваіх дзяцей.

29.8.

Мышы і пацукі, што ноччу абрынуліся на хату, першымі (было яшчэ так цёпла, утульна, прыгожа, сонечна) абвясцілі канец добраму лету.

«Теперь, заканчивая эту книгу и вспоминая все, что я слышал и видел за эти страшные годы, я могу только пожелать моим будущим читателям, чтобы им не при­шлось испытать самое ужасное, что может быть в нашей жизни, — всесокрушающего урагана жестокой и бес­смысленной войны». Так заканчваецца аповесць В. Яна «К последнему морю» (1941 —1951)., «Чем меньше у человека способностей, тем больше он способен на все».

«Недостатки легче всего изжить, окрестив их досто­инствами».

1.9.

3 рукапісу Хведара Гурыновіча «Шматгалосая кветка».

Вагоны шалёна нясе

Слупоў ганаровая варта.

Варта тут ужо не ганаровая, а вар’яцкая.

8.9.

Чытаю рукапіс I. Ралько «Свет зары вячэрняй». I зноў думкі, што людзям трэба больш памагаць пры жыцці. ён і тады быў варты гэтай кнігі. А вось ціха сышоў, лёг у балоцістую зямлю на Паўночных могілках.

Пачатак восені — як позняе каханне...

Зялёных дрэў буйное красаванне

Сям-там дазволіць жоўтаму лістку

Павіснуць сіратліва на суку.

Ці, як выгнанніку,

На стылы дол апасці...

Спасціг я вечны сэнс быцця

I сутнасць мудрасці людское:

Не наракай — пакуль жывеш і бачыш,

Не наракай — пакуль жывеш і чуеш,

Не наракай — пакуль жывеш і помніш,

Не наракай — пакуль жывеш і верыш...

Не наракай.

Однажды, будучи совсем юным, повинуясь неясному порыву, Лермонтов составил завещание: «Похороните мои кости под этой сухою яблоней, положите камень; и пускай на нем ничего не будет написано, если одного имени моего не довольно будет доставить ему бессмер­тие!»

Имени оказалось довольно...

Лермонтов — М. А. Лопухиной:

«Страшно подумать, что настанет день, когда не смо­жешь сказать: я! При этой мысли весь мир не что иное, как ком грязи».

Вельмі любяць — бяздумна! — згадваць пра Данка.

У рукапісе В. Гардзея ёсць нават такое:

Чарнее /іугоў самабранка.

Змрачнеюць лясы і жніўё.

I жораў ужо, быццам Данка,

Распальвае сэрца сваё.

У Танка («Полымя» № 8—82) ёсць верш:

Не магу паверыць, што

Пасля таго,

Як да свайго дзяцінства

Дадаў гады юнацтва,

Дадаў гады сталасці

I яшчэ

Невядомую рэшту гадоў, —

У суме атрымаў

Адзін міг жыцця!

Пра свой міг жыцця нарэшце пачынаеш адчуваць. Многіх, хто сёння ў сталым веку, помню такімі маладымі. I сваю маму, і настаўнікаў, і суседзяў. Ды і школьныя сябры, і аднакурснікі — хочацца гаварыць з імі на вы; адны — праз усе наслойкі — бачацца ўсё такімі ж, а некаторыя нібы ніколі і не былі маладымі.

Купіў кніжку Івана Яўсеенкі («Крик коростеля») — параіў Янка Брыль. Нашы бел. празаікі добра ведаюць і пішуць вяскоўцаў, асабліва старых, але сучасныя калізіі, быт, моладзь у вёсцы — пра гэта нібы і няма каму. Праблемнасць у творы павінна быць невычэрпнай, як і само жыццё. I калі мне скажуць (ці я сам скажу): у творы пастаўлены вось такія і такія праблемы, то трэба запярэчыць: і толькі? Бо павінна быць іх безліч. Вырашальныя, невырашальныя, вечныя, часовыя...

14.9.

Насалода рэдкая — проста сядзець за сталом і ду­маць, раскідана і вольна, безадносна да дажджу, які па-восепьску нудна цурчыць за вокнамі, і разам з гэтым дажджом, бо яму усё ж падначальваецца (нібыта) сам лад мыслення, нешта няпэўнае тчэцца, а воля не можа даць гэтаму кірунак, а нейкія ўнутраныя органы вяла спяць, а жыццё ідзе, ідзе... I з адчуваннем, што нічога не робіш, усё больш адстаеш, адстаеш... I становіцца маркотна, хоць певядома, калі маркоты больш — ці ў сённяшні дождж, ці ў той вераснёўскай бясконцай соне-чнасці, калі ўсё унутры трапятала, але і не менш смуткавала...

Фергана (з Масквой) — з 17 па 25 верасня. Здава­лася 6, рай павінен быць там, дзе так хораша было ра­зам з сонцам, непарушным жыццёвым спакоем, багаццем садавіны і ўсяго іншага... добра, добра... Але ж хіба для беларуса гэта рай, калі няма нашай рэчкі, возера, мурожнай лугавіны, грыбнога сосніку, бярозавых гаёў.

Знаёмства з Аляксеем Ільічом Паўлоўскім — негаваркім, ціхім, самазасяроджаным, някідкім і гэтым адметным сярод заліхвацкіх танцораў, ультрасучасных крытыкес і пісьменніц з Масквы (ці хто яны там — не адразу разбярэш).

Удмурцкі крытык Шкляеў — такі старанны, сціплы, някідкі, да ўсяго дапытны.

Ноч у Дамадзедаве — глухая цемра прымусовага бяесоння, калі няма дзе прыткнуцца.

Зваротны шлях з Уладзімірам Кастровым — сімпатычны рускі мужчына, прыемна інтэлігентны. Я прыгадаў яму, як ён быў калісьці ў Мінску яшчэ недзе ў годзе 62-м, ці што.

— Мая жонка была беларуска.

— Была?

— Памерла, і я цяпер усё больш адчуваю гэту страту.

Перакладчык афраазіяцкіх паэтаў М. Курганцаў — якія ў нас маглі быць з ім агульныя тэмы для размовы... Яны носяць свой інтэлект, асвечанасць, як спартсмен мышцы (і напаказ таксама). Але знаходзілася.

5.10.

40 год «Молодой гвардии». Яшчэ жывыя Валя Борц, Вольга Іванцова, Анатоль Лапухоў — ды іх не так і многа. Ці лёгка ім жыць і за тых, хто тады загінуў, — хто, можа, тады загінуў, што больш на сябе ўзяў.

Зноў — цёпла, і восень — хоць у вецер ледзьве не пазвоньваючы сыплецца лісце — здаецца такой чыстай і добрай для душы, побач з ссаматнелым добра прыядноўваецца лёгкае, светлае. I лес — твой, і дол, і неба ў сваім настроі, і быць з імі — непаўторная насалода, і нехаць ісці ў хату, у справы. Як адарвацца ад самага вабнага і істотнага.Горная супярэчнасць, інтэлігенцкая сапсаванасць: калі нешта добрае, сумленнае робіш па неабходнасці, нешта пераадольваючы ў сабе. Натуральна — рабіць гэта без усялякага, проста, без устаноўкі. Як чалавек вышэйшай пробы, які ўнутрана цэлыіы і зробіць сваё усё адно, ці жыць яму ці памерці, ці зарабіць міласць ці гнеў, ці з адным змагацца ці з тысячай. Мама мая так можа (часта можа). Хоць без кампрамісаў не абыходзіцца, вядома, ніхто. Хіба што толькі прарокі, але ад прарокаў людзі адхіналіся. Прарок патрэбен на вялікую справу, а ў штодзённым жыцці з ім цяжка.

25. 10.

На прыёмнай камісіі ў СП выступае Д. (абмяркоўваюць У. рус. празаіка, 18 кніг, некалькі ў Маскве): «У. цудоўны чалавек, выдатна ўмее расказваць дзецям, зрабіў больш чым хто... з беларускіх пісьменнікаў і г. д., яму толькі бракуе таленту. (Рогат.) Але яго бракуе і многім з тых, хто прыняты ў СП. (Зноў рогат.)

...3 часоў, калі загадчыкам рэдакцыі перавыданняў быў Леў Салавей:

Клейте разумное, доброе, вечное

И не жалейте клей.

Клейте.

Спасибо вам скажет сердечное

Лев Соловей.

^4Х1'

Многія кажуць: «Дай!» Іх становіцца ўсё больш.

16-га — смерць Андрэя Макаёнка, сёння пахаванне. Узрушэнне тут яшчэ і ад таго, што ён быў надзвычай жыццялюбны.

«Природа будто говорила: жизнь должна быть пре­красной, как я». Ці толькі гэта? Мне яна гаворыць: не будзь дрэнны, не мітусіся, стань таленавітым, лёгкім на справу і вартым многага.

Чалавеку неабходна пашырацца, а ён (хай сабе я) — так часта звужаецца.

4.12.

Лісты Сасідку, Русецкаму (70 год), Маі Львовіч. Выступление ў Палацы прафсаюзаў (юбілей СССР), для замежнага радыё (пра Русецкага), нататка для «ЛіМа» пра «Отче ім’я».

«Три Дюма» Маруа.

«Поэзия — открытая связь людей... Поэзия — самая необходимая ветвь в искусстве». Гэта ў Вазнясенскага гаворыць англійскі скульптар Мур. Добра гаворыць.

Апякло будзённае, знізіліся высі, пакінулі парыванні і думкі — чаму? Толькі таму, што мітуслівая служба ад ранку да вечара? Ці вычарпаны рэсурсы. Наўжо ж ужо зусім няма будучыні? Ці варта толькі ў яе закахацца, паверыць-— і прыйдзе новае.

Александр Лацис. «Диковинные усложнизмы». «ЛГ», 6.10.1982.

Пушкин — Киреевскому: «Избегайте ученых терми­нов; и старайтесь их переводить, то есть перефразиро­вать».

Пушкин — Вяземскому: «Да говори просто — ты до­вольно умен для этого».

Из «Болдинских чтений» (выпуск третий): «Инвари­антность этих пар, кроме их тематической итеративнос­ти, выражается еще и в том, что они сводятся в некую парадигму».

9.12.

На прыёмнай каміеіі ў СП. Прынялі Рубанава, Лаўшука, Тарасава. Адклалі Дзюбу, Шкляраву, Якутава. Па Дзюбу давялося выступаць, прытым адмоўна. Але ўвесь час, і пасля, не выходзіла з галавы прысвячэнне: «Бацьку, які загінуў, калі яму было столькі ж, колькі зараз мне». Нарадзіўся ён у 46-м, бацьку маглі ўзяць у армію пасля вызвалення.

Часам самая засмечаная, грувасткая, самая чужаземная мова — у моваведаў. Чытаю П. Нікалаева (доктар, вядомы вучоны) — нататкі з V кангрэса Міжнароднай асацыяцыі выкладчыкаў рус. мовы і л-ры. Ніводнага жывога слова. Быццам робяць сумную, нудную спра­ву. Пра гэта варта аднойчы стрэліць артыкулам.

...Сяргей і яшчэ пяць хлапцоў з класа пастрыгліся дагала — на спор з дзяўчынкамі (тыя купяць торт). У нейкі момант, агледзеўшы сябе ў люстэрку, плакаў.

Настаўнік не той, хто вучыць, а той, хто вучыцца.

Трывожны сённяшні сон. На нейкай страсе прабіраюся ўверх, а на комін села нейкая шэрая, шызаватая птушка з моцнай глюгай. Нейкая пагроза, боязь. Але ж ведаю, што вараннё лёгка спалохаць. Жменяй імшаніку — туды. А яна — ага, вось ты дзе. Пырх — і побач. Я адчуваю: павінен яе гнаць, зараз яна нешта мне бла­гое зробіць, клюне ў вока ці яшчэ што. Але такія млявасць, утраненне, нямогласць. Са сполахам і прачынаюся. I не першы раз уначы ляжыш, ляжыш, ляжыш.

1983

9.1.

Артыкулы, нарады, размовы пра дысцыпліну. Дай Бог!

Успаміны пра першы ад’езд на цаліну. Думка тады пра залатое пакаленне, будучыню. Таварныя вагоны, мая ватняя коўдра, на якую заўсёды нехта пхнуўся ўзлезці. Прыкметныя — хто дужасцю, хто абліччам — хлапны, як і прыгажэйшыя з дзяўчат. Хваляванне ад Смаленска, кармёжка ў салдацкіх сталовых. Пераезды ў тамбурах — пажадана з якой дзяўчынай на пару. Кожны дзень (едзем на ўсход) усё больш ранні ўзыход сонца. Святло як усюды, а як цяпер адчуваю — святло біла знутры. Я яшчэ тады быў чысцюткі-чысцюткі, без аднае брыдоцінкі. Едзеш дні і ночы, а дарога здаецца бясконцаю, а ўсё кожны міг новае і нязвыклае, і ўсё нова, нова. Вось Ражск (Ряжск, вельмі руская назва, хай яе ніколі не забяруць)/ Бяжыш нейкімі дварамі, між вострых частаколаў, пераскокваеш нейкія раўчакі ці то пойла свіное і иатрапляеш у захалусны магазінчык (крамка), дзе яблычнае віно і кансервы. 3 бутэлькаю хутчэй назад. У вагоне хлопцы быццам цябе чакалі, абселі. У пяцісотграмовы мсталічны кубак наліваюць: ты першы і пі. Па нявопытнасці я выжлуктваю амаль усё. Дык жа хлопцы як — глядзяць пракісла і недаўмёна. I Ханяўка, і Валодзя Вязевіч любяць — ого! Хутчэй зноў туды, і яшчэ адна бутэлька ванючага пойла. I яно быццам само такое ж задворнае, з дамешкамі пахаў вываранай бялізны, мыльнай пены, свінога пойла. Хлопцы лагаднеюць, вагон імчыць і імчыць, набягаюць здарэнні. Нехта кінуў у акно бутэльку — разбіў хлопцу галаву. Папярэджваюць — не выстаўляйце ногі — звешваюць. I вось высокі перон — жах! — і нехта інвалід, і гэта праходзіць міма, як чыгуначныя станцыі. Усё жыццё — а я ж заўсёды быў асцярожны — помніцца імгненнямі пагрозлівай небяспекі, і ко.іькіх жа такая небяспека паглынае.

Паездка на трактарны завод, выступление з Шушкевічам. Жанчыны слухалі, нават куплена пяць экземпляраў «Дня паэзіі».

Па дарозе жыцця брыду, еду, бягу сорак чацвёрты (божухна!) год — знаходжу і губляю. Рухацца, жыць — у людзі!

У мамы — госці. Мужчына, старшы дыепетчар аўтазавода Міхаіл Вардамскі, яго жонка, работніца. Былыя партызаны са спаленых вёсак. Яна, паводле адной вер­ен, была сярод расстраляных. Знайшлі яе прымёрзлай. Сякерай адсеклі прыліплыя валасы. Засталася жыць.

Расказвае, як тройчы соўгалі ёй пісталет у рот (да рвоты), як стаяла ў сарочцы (сукенку парвалі), а пасля павалілася, ішоў з яе («даруйце») кал...

Пражылі без выгод, без ільгот. Нават заказ іхні палучаў нехта спрытны (ён усё абураецца: трэба было аддаць заказ Саю, а не гэтаму блатаку). Перад строем партызанскай брыгады было аб’яўлена аб узнагароджанні яго ордэнам (Чырвонай Зоркі). але ордэна так І не атрымаў. Не трапіў у кнігу «Мы будем жить», паколькі Астаська, расказваючы Сіманавай, як выкралі зброю ў немцаў, назвала свайго брата і дадала: а з ім яшчэ адзін партызан.

7.3.

Ужо не вясна, а сумны морак хлюпаты і снегу.

Прамы і запомнены страх, жах — ужо ў самае выз/ валенне — хаванне ў зямлянках каля могілак у Астраіныцкім Гарадку. Дзень сонечны, цёплы, мы ўсё таўчомся наверсе, як раптам нізка-нізка (на брыючым) нямецкі самалёт з крыжамі — жах і паніка, кінуліся усе да бліжэйшай ямы, праламіўшы страху, збіўшыся у кучу. Страшна было ад паверхні і ад зямлі, ад агульнага страху, які няўпраўна ціснуў мяне, душыў. Я не крычаў, нічога нават сказаць не мог. А тут яшчэ наверсе пачуўся голас Веры Фамінічны, яна мяне шукала, без страху і панікі, а нехта (усе?) на яе злаваў, і ад злосці было яшчэ боязна, ды і лупцоўкі ад В. Ф. я ўжо чакаў...

Ва ўспамінах Чукоўскага:

«В Петрограде, в Генишевском зале, он, помню, про­цитировал по какому-то поводу такое идиотское двусти­шие:

Скажи, где кончается наш поцелуй

И где начинается запах сирени.

И тут же прибавил: «Как сказал Александр Сергее­вич Пушкин».

— Маяковский, вы врете, у Пушкина этого нет!

— Ну, так у Ратгауза! Не все ли равно?»

Да Пушкіна далекавата, але ідыёцкім называць гэта двухрадкоўе няварта.

Напісаць калі-небудзь артыкул «Жыццёвасць». Некалі Блок пісаў: «нигде не жизненна литература так, как у нас в России». Паэты пайшлі ў вытанчанасць, абразкі, эцюды, імпрэсіі — па-за абставінамі, дачыненнямі, рэаліямі жыцця. Няма кантактаў са штодзённасцю. Прыхільнікі Алеся Разанава (вечар у Доме мастацтваў) паляць свечку, гавораць пра моц і свята інтэлекту (няхай), крычаць: «Слава Разанаву!» (гэта недарэчна); але ж не рабіць усю паэзію інтэлектуальным шаманствам — хадзіце па зямлі, бачце жывых людзей, чуйце пахі і гукі, не забывайце пра хлеб, станок, карову і авечку...

Загадкавае, таямнічае (іншы кірунак думкі) знікае ў літаратуры. «Венера Ільская» Мерымэ сёння не з’яўляецца. Але ж у паэзіі магчымасці фантастычнага невычэрпныя — як выдумкі ўяўлення.

О, я хочу безумно жить:

Все сущее — увековечить,

Безличное — вочеловечить,

Несбывшееся — воплотить!

Пусть душит жизни сон тяжелый,

Пусть задыхаюсь в этом сне, —

Быть может, юноша веселый

В грядущем скажет обо мне:

Простим угрюмство — разве это

Сокрытый двигатель его?

Он весь — дитя добра и света,

Он весь — свободы торжество!

Муза становіцца ўсё больш вынаходлівай, ускладнёныя формы, насычаная паэтыка нібы даводзяць рух мастацтва і прагрэс, але застасцца магутнай, невычэрпнай, бязмежнай, усеўладнай паэтыка прамога, адкрытага выказвання. Простае, дакладнае, арганічна шчырае і ёмкае само кладзецца ў душу і прамаўляе такое галоўнае, хвалюючае, неабходнае, шчодрае.

Вынік паэзіі — пра гэта трэба гаварыць таксама.

Дыскусія ў «ЛіМе» — саматужная, школьная. Куды ідзе паэзія, што адбываецца (з’явы, заканамернасці, формы, працэсы) — ніхто не бачыць, не задумваецца. Гаворка вакол другараднага і безадносна да галоўнага.

Не здзіўленне вынаходлівасцю, формай павінна быць галоўным ва ўспрыманні, а адчуванне мэтазгоднасці, неабходнасці слова, думкі, прыёму. А пасля гэтага (і разам) — ужо і захапленне самою формай. Самамэтная форма (як ні круціце) — дэгуманізацыя мастацтва, што азбучна.

Раптоўная смерць Аляксандра Каверзнева, тэлекаментатара. Вельмі сучасны, інтэлігентны, мяккі, дакладны ў слове, прыгожы.

Чалавек з зайздроснымі якасцямі. Але такім нельга зайздросціць. Можна толькі смуткаваць, што ты не маеш такіх якасцей, што ты — не такі.

Можна, відаць, сказаць, што гэта быў народны мас­так — простым людзям было добра яго ўважна слухаць.

Нямоўклыя страсці хатняга жыцця. Сямейная дастаеўшчына.

Пасля змроку і халадоў — сонца, цяпло, тая радасная ружовасць промняў і паветра, лёгкае дыханне дрэў і кустоў, што становіцца ўжо ўнутраным станам. Душа разлятаецца і раствараецца ў іх. Калі б не кабінет, не рукапісы, не мітусня...

Нататка пра Маю Львовіч для «ЛіМа».

«Маякоўскі на зямлі беларускай» — для «Беларусі».

Твардовский:

За тысячу верст

В стороне приднепровской —

Нежаркое солнце

Поры августовской.

Магчыма, магія імені, але мне і гэтыя нехітрамудрыя радкі кладуцца ў душу з хваляваннем як радасць, сум, ирастора, думка, як нешта адчувальна мастацкае, чамусьці нават шчымлівае.

8.5.

Пярэдадзень вялікага і балючага свята. I зноў — фільм «Ляцяць жураўлі». Вялікі фільм. Увесь час трымае слёзы на вачах, усё проста, і ва ўсім — сімволіка смутку, болю, здрады, вернасці, дабраты, жорсткасці.

У гэтыя ж дні — чытанне «Блокадной книги». У бесчалавечных умовах — вышыня чалавечнасці. I строгі допыт: а на што ж здольны ты сам? Але яны і не пытаюць — яны жывуць.

10.5.

Трэба нешта ўспомніць, а яно патанула ў бездані, і ўжо незваротнае, хоць адчуванне ёсць, што ўсё ж не­шта ведаеш ці ведаў. А пасля — ці то ўзрушэнне, ці раптоўны сон, і раптам бачыш тое (не тое), і — успомнілася...

Дачны сусед Платонаў, ён заўсёды жвавы, з лёгкай, адчуваецца, жыццёвай хадою. Пырхае, пырхае... Вось спявае, заліваецца.

Г. (не любіць яго):

— Вы толькі паслухайце: на тым тыдні пахаваў маці, а цяпер вось заліваецца.

Нарэшце гаворыць яму:

— Лёша! Ты ж маці толькі пахаваў, а спяваеш. Людзі сорак дзён носяць жалобу.

Ен (гэтак жа бесклапотна):

— Вось бачыце, як дрэнна не ведаць традыцый (звычаяў)... I ўсё.

Вось так сеюць мак.

Да цябе хваліў і поп, і Ярмошка, і я трошку.

Дай, Божа, мне, а нікому не.