Развітанне

V

Усё бліжэй і бліжэй насоўваўся фронт. Мінск перапоўнены быў уцекачамі, параненымі, людзьмі, якія нажывалі грошы на пастаўках, на перапродажах, людзьмі, якія шукалі ў незлічоных шпіталях родных — памёршых, людзьмі, якія прыязджалі ў пекла вайны, каб у рэстаранчыках, казіно, кафейнях, у публічных дамах забыць усё на свеце. Мінск быў перапоўнены афіцэрамі, гандлярамі, какоткамі, быў перапоўнены людзьмі ў шэрых світках і лапцях. Для ўцекачоў арганізавалі камітэты, якія мелі размеркавальныя пункты, сталоўкі, але народу ўсё прыбывала і прыбывала, сродкаў было мала, транспарт быў загружаны ваеннымі перавозкамі, і народ доўга тоўкся ў горадзе, люта галадаў і пакутаваў.

Беларуская культурная інтэлігенцыя пайшла працаваць у камітэты — час для сяброўскіх вячорак быў не надта падыходзячы... Не відовішча, а хлеба трэба было ў першую чаргу даць гэтым людзям, кавалак хлеба... А з хлебам — добрае слова. З прыватных кватэр сюды, у камітэт, былі перанесены дэбаты, тут пісаліся творы і тут жа чыталіся... І тут пачалося тое, што павінна было пачацца, няўхільна, абавязкова,— тут пачалося размежаванне. Адны — былі і такія — сцвярджалі, што прыход немцаў дасць волю беларусам, самастойнасць. Другія бачылі ў прыходзе кайзераўскіх войск пагібель. Яны сцвярджалі, што толькі пры дапамозе славян беларускі народ вызваліцца з рабства. Трэція патрабавалі, каб беларускі народ падняць на самастойнае паўстанне. І калі аднаго разу ўдалося ўцягнуць у спрэчкі Багдановіча, ён выказаўся рэзка і катэгарычна:

— Я ведаю гісторыю і ведаю, што ніколі тэўтоны не былі братамі славянам. Саюз з немцамі — гэта наша пагібель.

І больш ён не гаварыў, ён не ўмеў спрачацца, яму цяжка было слухаць бясконцыя гутаркі, ён пакідаў таварышаў і некуды знікаў.

І рукапіс кнігі параскіданы ляжаў на стале, а наўкола — на канапе, на крэсле, на падлозе — валяліся лісткі. Сястра Плаўніка спачатку прыбірала іх, але гэта было дарэмна. Багдановіч вяртаўся то на світанні, то ўначы, то яго не было па два-тры дні. Прыходзіў, садзіўся за рукапіс, зноў раскідваў лісткі, хадзіў па пакоі, страшна кашляў і ўсё гаварыў сам сабе:

— Не тое, не тое...

Аднаго разу Ясакар падабраў з падлогі лісток са страфой верша. Сум быў у ім і выключная прыгажосць. І ён шчыра сказаў:

— Якая пекната, божа ж мой!

Багдановіч шпарка глянуў на яго, і вочы пры гэтым зрабіліся цёмнымі.

— Не, не тое. Цяпер не аб гэтым трэба пісаць! —І вырваўшы з рук лісток, ад гэтага рэзкага руху закашляўся, пачаў быў шукаць насоўку.

Плаўнік уздрыгануў.

— Трэба лячыцца,— адно сказаў ён, супакоіўшыся, глушачы ў сабе адчуванне прыкрасці.— Не можна без барацьбы губіць такі талент, Максім Адамавіч... Бессэнсоўна. Трэба ўзяць сябе ў рукі, спыніць гэтыя вашыя начныя праходкі. Гэта ж і здаровы не працягне доўга, калі ночы не спаць.

Багдановіч глядзеў на яго, вочы святлелі, але Ясакар бачыў, што позірк паэта адсутнічае, ён задумаўся, і бледны, стомлены твар прасвятлеў і стаў сапраўды маладым. Ён ціха, без афектацыі загаварыў:

— Я не хаджу піць у кампаніі або на спатканне з каханай. Смешна, але прызнаюся, што ў мяне нават не было каханай жанчыны, не было кахання. Дваццаць пяць гадоў!.. Быў ідэал, бачу яго, але яшчэ не знаю, што лепей — каб быў гэты вобраз у вершах ці каб быў ён у рэчаіснасці.— Павольна ўзняўся з крэсла і блізка падышоў да Плаўніка.— А не хадзіць я не магу... пячэ тут, на сэрцы... я так хутчэй папраўлюся. Я хаджу па начных вуліцах, выходжу ў поле, на рэчку, іду росным берагам. А які світанак бачыў пазаўчора! Вам, можа, неспакойна, дык я перабяруся да каго-небудзь жыць.

— Божа ж мой! — адно толькі сказаў Плаўнік з незахованым абурэннем.— Рабі, што хочаш, толькі не губі сябе.

Павольна павёў у бакі галавой.

— Не. Я хаджу на спатканне з Беларуссю. Я знаю, што гэтае спатканне апошняе, што гэта — развітанне... І не магу не хадзіць.

І ён хадзіў, блукаў па Мінску і яго ўскраінах.

Заходзіла сонца, і ў чырвоным святле апошніх праменняў блукаў самотны чалавек, то сочачы за тым, як ружовыя хмаркі дрыжаць на паверхні ракі, то за тым, як зялёнае лісце дрэў паступова цямнее і робіцца зусім чорным.

Паднімалася сонца, і было кожны раз вялікім шчасцем бачыць, як абуджаецца пры яго ўсходзе жыццё, як птахі спяваюць радасны гімн світання, як знікаюць ранішнія туманы, як сонца, усеўладнае сонца ажыўляе зямлю...

Ішла ноч, зоры мігцелі ў сінім небе, а калі выплываў з-за воблака месяц, яны бляднелі, а зямля афарбоўвалася ў зеленавата-ліловы колер...

Багдановіч ішоў з ускраін у горад. Ён любіў гэты горад уначы. Ён любіў лавіць вухам абрыўкі смеху, музыкі, крокі позніх пешаходаў. Чыстым было паветра, і здавалася, гарадскія вуліцы пахнуць полем, палявымі кветкамі.

Так, ён адпачываў пасля таго, што бачыў удзень.

Ён мог бы зачыніцца ў пакоіку, пакорліва прымаць гасціннасць мілага, чулага Плаўніка. Ён хадзіў па заезных дамах, па рынку, па вуліцах, па касцёлах і цэрквах, і гора, народнае гора паўставала перад ім. Ён доўга не мог зразумець, чаго ён шукае. І аднаго разу думка запалілася ярка, нібы вячэрняя зорка, запалілася, і Багдановіч нават засмяяўся. Гэта ж вельмі проста — яму дваццаць пяць гадоў, усяго дваццаць пяць гадоў! Вобраз русавалосай дзяўчыны з чыстым, крышку вузкім тварам, дзяўчыны ў даматканай мужчынскай світцы з кніжкай у кішэні паўстаў перад ім і ўжо неадлучна ішоў побач з ім. Ён садзіўся над ракой — і дзяўчына садзілася побач. Ён праходзіць пад дрэвамі тэатральнага сквера — і насустрач ішла яна. Ён бачыў, як світанкам рэшткі туману растаюць у блакітным паветры — і там ён бачыў яе вочы... «Вераніка»... Мусіць, яна жартавала... Ён уваходзіў пыльны, потны, стомлены, але нейкі супакоены і шчаслівы. Першае, што ён рабіў заўсёды, як прыходзіў, глядзеў у люстэрка, якое падаравала калісьці маці. Ён яго павесіў ля акна і кожны раз здымаў.

— Слухай, Ясакар, а я папраўлюся. Ты глядзі — нават загарэў.

Плаўнік бачыў хваравітую жаўцізну, бачыў, як абцягнула скура скулы яго, але ці маўчаў, ці пераводзіў гутарку на што іншае.

— Будзем верыць, што ты паздаравееш. Табе б на поўдзень, да мора.

Ён вешаў люстэрка на цвік ля акна і жартаваў:

— Добра, што мы не верым ні ў бога, ні ў чорта. Не, я не хачу загінуць у салёных вірах белапеннага сіняга мора.— Гэта ён успамінаў свой верш, адзін з лепшых, адзін з перлаў. Ён гэта ведаў, ведаў і тое, што «Эмігранцкая песня» вельмі папулярная сярод яго сяброў.— Не, Ясакар, я хачу памерці тут. Толькі суцеш сястру, я не памру ў гэтым пакоі, каб не рабіць ёй клопату. Я памру...

Ясакар робіць нецярплівы жэст рукой:

— Досыць, ну, досыць! Гэта ж... божа мой! жахліва...

Раптам Багдановіч падыходзіць да стала, перабірае лісткі, бярэ адзін з іх.

— Я блукаю па вуліцах і шукаю адну дзяўчыну. Я сустрэў яе тады, пад Мінскам. Яе лёс мяне вельмі непакоіць. Яна жартам назвалася Веранікай...— І, памаўчаўшы, раптам рэзка, з нястрыманым пачуццём дадаў: — Прыходжу і пішу. Пішу вось што. Я табе прачытаю, верш я назваў «Пагоня».

Ён чытае глухім, нізкім распевам. Коні, коні! Сімвал, старадаўні герб Вільні, Вострая Брама, гісторыя! Але не гістарычнымі вобразамі гучыць верш. Аб тых, хто ў цяжкі час выпрабавання выракся Айчыны, аб тых, што забылі, як можна пакутаваць за Айчыну. Пра тугу па радзіме, якую просіць паэт, каб яна даравала запозненага ў любові сына і дазволіла памерці за яе... Глухім голасам чытаў Багдановіч, але хваляванне ахапіла Ясакара, хваляванне напоўніла пакой, хваляй выплеснулася за дзверы і прымусіла насцярожана застыць на месцы клапатлівую гаспадыню. Няўжо гэты хворы чалавек — мільганула ў яе думка — валодае такой сілай?

Слёзы стаялі ў Ясакаравых вачах.

Паўтараючы любімае сваё «божа ж мой», ён выбег з пакоя.

А ўвечары ён пайшоў да знаёмага чыгуначніка, каб той дапамог адправіць Багдановіча на поўдзень.