Савецкая беларуская літаратурная мова
У самым гарце антыбеларускай кампаніі ў галіне мовы ў пачатку 30-ых гадоў галоўнае абвінавачаньне беларускай нацыянальнай інтэлігенцыі зводзілася да таго, што яна рупілася аб чысьціні беларускае мовы й бараніла яе перад русіфікацыяй. Успомнены акадэмік Вольфсон у гэтай справе ў 1931 годзе пісаў: «Адным з паважнейшых заданьняў, якое паставілі перад сабой нацдэмаўскія пурыстыя, было вытруціць зь беларускае мовы ўсякія элемэнты расейскае мовы. Яны выганялі сотні агульна прынятых, арганічна ўрослых у беларускую мову расейскіх словаў. Яны карчавалі ўсё тое, што іх выабражэньню здавалася, як «русыцызм»[34]. Таксама ў уступнай часьці ўрадавага дэкрэту «Аб зьменах і спрашчэньні беларускага правапісу» з 28 жніўня 1933 году гаварылася, што «нацыянал-дэмакратызм імкнуўся ўсімі мерамі й спосабамі адарваць беларускую літаратурную мову ад мовы шырокіх беларускіх працоўных мас, стварыў штучны бар'ер паміж беларускай і рускай мовамі і засьмечваў беларускую мову рознымі сярэднявяковымі архаізмамі і буржуазнымі вульгарызмамі»[35].
Такім парадкам як рэформа беларускае мовы 1933 году, гэтак і ўся далейшая бальшавіцкая моўная палітыка разьвівалася ў кірунку зьнішчэньня гэнага «штучнага бар'еру» й мэханічнага збліжэньня беларускае мовы з расейскай мовай. Рэформа 1933 году ўвяла ў беларускую мову каля 30-ёх фанэтычных і марфалягічпых расейскіх асаблівасьцяў, жыўцом узятых з расейскае мовы, чужых і дагэтуль няўжываных у беларускай мове, але пытаньня папаўненьня беларускае мовы расейскім слоўнікавым матарыялам яшчэ практычна ня ставіла. Расейскі слоўнікавы матарыял, разам з далейшымі марфалягічнымі й сынтаксычнымі, а навет фразэалягічнымі асаблівасьцямі расейскае мовы ўводзіліся паступова ў беларускую мову пасьля ўспомненае рэформы і ўжо ня дэкрэтаваным шляхам, але ў парадку горача рэкамэндаваных «дабравольных запазычэньняў» і «ўзбагачваньня» беларускае мовы. І ўжо ў прадмове да «Расейска-Беларускага Слоўніка», выдадзенага Інстытутам Мовазнаўства Акадэміі Навук БССР у 1953 годзе, «навукова» й «аўтарытэтна» сьцьвярджалася, што «толькі пасьля Вялікай Кастрычніцкай рэвалюцыі... беларуская мова, як і ўся культура беларускага народу, за гады савецкай улады дасягнула высокага разьвіцьця... выпрацавала свае літаратурныя нормы, значна папоўніла лексычны запас за лік слоў роднай ёй расейскай мовы». Далей у прадмове гаварылася, што беларускі народ, супрацьдзеючы беларускім буржуазным нацыяналістым, «верны дружбе народаў, бараніў чысьціню сваей мовы, папаўняючы яе зь нявычарпальных крыніцаў расейскай мовы»[36].
Ніжэй мы пакажам на канкрэтных прыкладах, узятых з тэкстаў беларускага савецкага друку за некалькі апошніх гадоў, як адбываецца гэтае «папаўненьне» беларускае мовы зь «нявычарпальных крыніцаў расейскае мовы» ўва ўсіх моўных галінах: марфалёгіі, сынтаксу, фразэалёгіі й лексыкі. Дзеля гэтае мэты было намі прастудыявана з моўнага гледзішча цэлы рад друкаваных тэкстаў дзьвюх катэгорыяў: I. палітычнай, навуковай і публіцыстычнай літаратуры рэспубліканскіх выданьняў БССР, мова якіх афіцыйна ўважаецца за правільную й агульна абавязваючую літаратурную мову; II. празаічнай мастацкай літаратуры, якая, як пабачым ніжэй, выяўляе найбольшы супраціў русіфікацыі й застаецца куды чысьцейшай за першую з гледзішча беларускасьці. Ніжэй пералічаем абедзьве катэгорыі дасьледаваных намі тэкстаў, падаючы ў дужках іхныя скароты:
I.
Гісторыя БССР, т. 2. АН БССР, Менск, 1958, бач. 626 (ГБССР);
Фарміраваньне і разьвіцьцё беларускай сацыялістычнай нацыі. АН БССР, Менск, 1958, б. 268 (ФР);
Камуніст Беларусі, № 10, 1959, б. 80 (КБ);
газэта «Зьвязда» за 15.05.1961, 15.06.1961, 15.07.1961, 18.08.1961, 19.09.1961, раўнавартасьць бачынаў кніжнага фармату 320 (З);
газэта «Літаратура і Мастацтва» за 16.05.1961, 16.06.1961, 21.07.1961, 18.08.1961, 19.09.1961, раўнавартасьць бачынаў кніжнага фармату 320 (ЛіМ).
Разам 1.514 бачынаў.
II.
І.Шамякін. Крыніцы. Менск, 1957, б. 364 (ІШ-Кр);
М.Лынькоў. Веканомныя дні. Менск, 1958, 4 т., б. 1722 (МЛ-ВД);
Л.Кулакоўскі. Расстаемся ненадоўга. Менск, 1955, б. 392 (АК-РНД);
А.Кулакоўскі. Дома. «Полымя», № 6 і 7, 1959, б. 77 (АК-Д);
П.Броўка. Калі зьліваюцца рэкі. Менск, 1957, б. 444 (ПБ-КЗР);
П.Глебка. Сьвятло з Усходу. «Полымя», № 11, 1957, б. 88 (ПГ-СУ);
У.Карпаў. За годам год. Менск, 1957, б. 614 (УК-ЗГГ);
У.Карпаў. Вясеньнія ліўні. «Полымя», № 2, 3 і 4, 1959, 7, 8 і 9, 1960, б. 283 (УК-ВЛ);
М.Пасьлядовіч. З табою побач. «Полымя», № 3, 1956, 11, 1958, 12, 1959, б. 175 (МП-ЗП);
К.Крапіва. Людзі і д'яблы. «Полымя», № 4, 1958, б. 50 (КК-ЛД);
І.Мележ. Дні нашага нараджэньня. «Полымя», № 12, 1958, б. 41 (ІМ-ДНН);
А.Бялевіч. Добрыя людзі. Менск, 1957, б. 179 (АБ-ДЛ);
Т.Хадкевіч. Даль палявая. Менск, 1959, б. 494 (ТХ-ДП).
Разам 4.723 бачыны.
Увага: Тэксты савецкіх аўтараў цытуюцца ў гэтым артыкуле, як і наагул у беларускіх выданьнях у вольным сьвеце, паводля беларускага, а не зрусіфікаванага савецкага правапісу, устаноўленага моўнай рэформай 1933 году. Затое прыводжаныя далей прыклады беларускае савецкае літаратурнае мовы зь пералічаных вышэй выданьняў пададзеныя бязь ніякіх зьменаў паводля савецкага правапісу.
Русіцызмы ў галіне марфалёгіі
Яшчэ рэформа 1933 году ўвяла ў беларускую мову некалькі чужых ёй расейскіх марфалягічных асаблівасьцяў, выкінуўшы зь яе адпаведныя ім беларускія асаблівасьці. Гэтак для бальшыні назоўнікаў мужчынскага роду ў родным склоне адзіночнага ліку рэформа ўвяла канчатак -а (завода, інстытута, сацыялізма), заміж ужыванага ў беларускай мове канчатку -у (заводу, інстытуту, сацыялізму), а таксама заміж беларускіх канчаткаў назоўнікаў мужчынскага й ніякага роду ў давальным і месным склоне множнага ліку -ом, -ох (братом, аб гарадох), уняла канчаткі з расейскае мовы -ам, -ах (братам, аб гарадах). Таксама рэформаю 1933 г. было ўведзена ў беларускую мову некалькі расейскіх марфалягічных асаблівасьцяў у галіне лічэбнікаў і дзеясловаў.
З расейскіх элемэнтаў у скланеньні назоўнікаў, якія праніклі ў беларускую мову незалежна ад рэформы й выказваюць тэндэнцыю далейшага пашырэньня, варта адцеміць капчаткі -ей у родным склоне множ. л. назоўнікаў жаноцкага роду, тымчасам як нармальна ў беларускай мове павінен быць канчатак -яў. Гэтак у разгледжаных намі друкаваных тэкстах знаходзім: непрыемнасцей, магчымасцей, масцей, выпадковасцей, нечаканасцей, абласцей, цяжкасцей, сувязей, народнасцей і г.д. заміж беларускіх формаў: няпрыемнасьцяў, магчымасьцяў, масьцяў, выпадковасьцяў, нечаканасьцяў, вобласьцяў, цяжкасьцяў, сувязяў, народнасьцяў. Формы зь -ей (-эй) нармальна сустракаюцца ў беларускай мове толькі ў некаторых рэдкіх выпадках, як у словах касьцей, мышэй, і пад. Цікава, што канчаткі -ей заміж -яў сталіся амаль агульным правілам у мове першай катэгорыі разгледжаных намі савецкіх друкаваных тэкстаў (навуковая, палітычная, тэхнічная й публіцыстычная літаратура), затое ў мове другой катэгорыі тэкстаў (творы мастацкае літаратуры) выступаюць шмат радзей і звычайна зьяўляюцца паралельна - -яў побач зь -ей - навет у тых самых словах.
Гэтта варта адцеміць яшчэ адну русіфікацыйную зьяву ў галіне назоўнікаў, якая асабліва апошнім часам выказвае тэндэнцыю далейшага пашырэньня, хоць яна належыць не да марфалёгіі, а да этымалёгіі. Гэта чужыя беларускай мове суфіксы назоўнікаў -цель (парасейску -тель): Амялян Кручын у марах бачыў ужо сябе вызваліцелем родных мясцін (ТХ-ДП, 54); ён з'яўляецца самым лепшым выхавацелем (КБ, 45); Камуністычная партыя была натхніцелем і арганізатарам усенароднай барацьбы (ГБССР, 427); Польскія правіцелі... самі праводзілі каляніяльную палітыку (тамсама, 326); Асаднікі былі злейшымі ворагамі беларускага народа, ...душыцелямі яго нацыянальна-вызвольнай барацьбы (тамсама, 337). Узноў-жа, тымчасам як у тэкстах першай катэгорыі словы із суфіксам -цель зьяўляюцца вельмі часта, у тэкстах другой катэгорыі зьнаходзім іх адно як рэдкія выняткі.
Асабліва пашыраным сяньня русіцызмам у галіне прыметнікаў ёсьць паралельнае будаваньне найвышэйшае ступені прыраўнаньня прыметнікаў, побач з прыстаўкай най-, як нармальна ў беларускай мове, яшчэ й пры дапамозе займеньніка самы й звычайнай формы ступені прыраўнаньня. Прыкл.: Мой калгас самы багаты (АБ-ДЛ, 126); У атрадзе ён лічыўся лепшым знаўцам самых глухіх і самых кароткіх сцежак (МП-ЗП, III, 1956, 21); вырасце будынак самага справядлівага грамадзтва на зямлі (З, 15.09.1961); прадукцыйнасць працы, гэта... самае важнае, самае галоўнае для перамогі новага грамадзкага ладу (З, 15.09.61); калектыў... здольны вырашаць самыя цяжкія задачы (КБ, 43); будуецца Бярозаўская ДРЭС - самая буйная ў Беларусі (КБ,5); Камуністычны лад стварыў самыя спрыяльныя ўмовы для росквіту талентаў народа (З, 15.06.61). Пабеларуску апрача звычайнай формы з прыстаўкай най-, найвышэйшая ступень прыметнікаў можа быць створана таксама апісальным спосабам, пры дапамозе прыслоўя сама, але ня пры дапамозе займеньніка самы. Прыкл.: Мой калгас сама багаты, у атрадзе ён лічыўся найлепшым знатаком сама глухіх і сама кароткіх сьцежак, і г.д.
Узаконеныя ўжо рэформай 1933 году дзеяпрыметнікі цяперашняга часу залежнага стану, якія беларускай мове зусім няведамыя й адчуваюцца як бясспрэчна русіцызмы, у сяньняшняй беларускай літаратурнай мове знайшлі поўнае пашырэньне. Мы іх знаходзім як у тэкстах першай, гэтак і другой катэгорыі: Сашка, самы меншы і, зразумела, самы любімы чалавек у сям'і (АК-РНД, 69); грунтоўны аналіз праводзімых мерапрыемстваў (КБ, 71); аналіз перажываемага мамэнту (ГБССР, 36); у цемры пачуўся трэск распорваемага мяшка (МП-ЗП, XI, 1958, 82); Польшча, падштурхоўваемая міжнародным імпэрыялізмам, ...напала на Савецкую Расію (ГБССР, 121). У беларускай мове ў гэтым значаньні ўжываюцца дзеяпрыметнікі залежнага стану прошлага часу: улюблены, праводжаных, перажыванага, распорванага, падштурхоўваная.
Беларуская мова таксама зусім ня ведае зваротнай формы дзеяпрыметнікаў, якая ў расейскай мове зусім нармальная й агульна пашыраная зьява. Але апошнім часам у БССР зваротныя формы дзеяпрыметнікаў пачалі пераносіць з расейскае мовы й у беларускую мову: Народныя масы... змучаныя вайной і ўсё ўзмацняючымся прыгнечаньнем (РФ, 21); Гэты плённы працэс быў перарван у сувязі з пачаўшайся акупацыяй заходніх раёнаў Беларусі (РФ, 29); адбыўшыеся беспартыйныя валасныя канфэрэнцыі былі... бурныя (ГБССР, 201); Сярод вызначаўшыхся ў барацьбе з ворагам... было нямала сыноў беларускага народа (ГБССР, 422); Большасць увайшоўшых у том работ (Леніна) прысвечана барацьбе супраць пагрозы набліжаўшайся сусветнай вайны (З, 15.09.61) і г.д. Няіснуючыя ў беларускай мове зваротныя дзеяпрыметнікі заступаем апісальнымі формамі, ужываючы дзеля гэтага даданыя азначальныя сказы з займеннікамі што або які. Прыкл., заміж «супраць пагрозы набліжаўшайся сусветнай вайны» пабеларуску скажам: «супраць пагрозы сусьветнай вайны, што або якая набліжалася». Заміж «Сярод вызначаўшыхся ў барацьбе з ворагам... было нямала сыноў беларускага народа», скажам: «Сярод тых, што (або якія) вызначаліся ў барацьбе з ворагам, было нямала сыноў беларускага народу» і г.д. Характэрна, што калі ў тэкстах першай катэгорыі, якіх мы прагледзілі ўсяго 1.514 бачынаў друку, даволі часта сустракаецца зваротная форма дзеяпрыметнікаў, дык на 4.723 бачынах тэкстаў другой катэгорыі мы не знайшлі яе зусім. Гэта паказвае, што толькі цяпер пачынаюць прапіхаць у беларускую мову гэтую форму пры выразным пасыўным супраціве беларускіх пісьменьнікаў. Гэтай формы таксама не ўвяла й рэформа 1933 году. Вельмі характэрна, што ў падручніку беларускай мовы для пэдагагічпых вучылішчаў і пэдагагічных інстытутаў з 1955 году, напісаным Н.Гурскім, М.Булахавым і М.Марчанкам, сказана, што «дзеяпрыметнікі зваротнай формы ў беларускай мове ўжываюцца рэдка»[37], у граматыцы беларускай мовы для сярэдніх школ М.Жыркевіча з 1956 году зваротныя дзеяпрыметнікі паказаныя, як нармальныя беларускія формы[38], а ў выдадзенай у тым-жа годзе «Граматыцы беларускай мовы» для ўніверсытэтаў і пэдагагічных інстытутаў Т.Ломцева[39] аб іх не ўспамінаецца зусім. Гэта хіба значыць, што Ломнеў не ўважае зваротных дзеяпрыметнікаў беларускімі формамі. Трэба адцеміць, што й у цяперашняй акцыі ў абароне беларускай мовы ў БССР некаторыя аўтары, як В.Красоўскі[40] і пісьменьнік Янка Скрыган[41], кваліфікуюць зваротныя дзеяпрыметнікі, як формы чужыя беларускай мове, рэкамэндуючы іх ня ўжываць. Гэтак Скрыган, прыгвёўшы пару прыкладаў із зваротнымі дзеяпрыметнікамі, піша: «Думка простая, а сказана Бог ведае як няпісьменна»[42].
Зь іншых асабліва пашыраных русіцызмаў трэба адцеміць што-раз часьцейшае ўжываньне іменнай (кароткай) заміж займеннай (поўнай) формы дзеяпрыметнікаў залежнага стану прошлага часу ў назоўным склоне: Пярэдні танк быў падбіт (МЛ-ВД, I, 41); Здымак зроблен у 1937 годзе (ЛіМ, 18.08.61); У Мінску быў адкрыт Беларускі дзяржаўны ўніверсітэт (ГБССР, 181); Быў закончан рамонт і ўведзен у строй рад... прадпрыемстваў (тамсама, 138); Быў праведзен дзень голаду (тамсама, 345); У гэтую вёску быў прыслан атрад паліцэйскіх (тамсама, 346); над будынкам германскага рэйхстага быў узнят сцяг перамогі (тамсама, 422); Будзе створана адзіная энергетычная сыстэма СССР (З, 15.09.61); За сем год будзе на 80 працэнтаў павялічан агульны выпуск прамысловай прадукцыі, падвоена вытворчасць электраэнергіі, патроена магутнасць хімічнай прамысловасці (КБ, 15). Ня ў прыклад расейскай мове, якая ўжывае дзеяпрыметнікі прошлага часу залежнага стану ў іменнай форме ў якасьці выказьніка ў сказе, беларускай мове ў гэтым выпадку ўласьцівыя займенныя (поўныя) формы гэтай катэгорыі дзеяпрыметнікаў. У прыведзеных прыкладах правільна пабеларуску мусіла-б быць: падбіты, зроблены, адкрыты, закончаны, уведзены, праведзены, прысланы, узьняты, створаная, павялічаны, падвоеная, патроеная. І ў гэтым выпадку іменныя формы ўжываюцца ў першай катэгорыі тэкстаў гэтак-жа шырака, як і ў расейскай мове, затое ў другой кагэгорыі тэкстаў займенныя формы выразна пераважаюць над формамі іменнымі.
І напасьледак, у абедзьвюх катэгорыях тэкстаў, побач зь беларускімі формамі прыслоўяў, утвораных ад прыметнікаў, паралельна зьяўляюцца й зусім чужыя беларускай мове расейскія формы: нешта па-дзіцячы радаснае, светлае параджалася ў грудзях (ТХ-ДП, 161), але: І ў гэтым было нешта па-дзіцячаму наіўнае і свежае (МП-ЗП, III, 1956, 37); Папрасіце па-чалавечы (УК-ВЛ, VIII, 1960, 84); засмяялася і па-хлапечы, вітаючыся, ударыла па яго далоні сваёю рукой (УК-ВЛ, III, 1959, 108). Кох пакутніцкі зірнуў на яго (МЛ-ВД, II, 36); царскае самадзяржаўе зверскі падаўляла нацыянальна-вызвольны рух народаў Расіі (РФ, 20). Пабеларуску ў прыведзеных прыкладах мусіла-б быць: па-дзіцячаму, па-чалавечаму або пачалавецку, пахлапецку, пакутніцка, зьверска.
Русіцызмы ў сынтаксе
Адна з характэрных сынтаксычных асаблівасьцяў беларускае мовы, якая адрозьнівае яе ад расейскае мовы, гэта ўжываньне розных склонаў пры дзеясловах з адмоўем і пры тых-жа дзеясловах без адмоўя. Гэтак дзеясловы без адмоўя ў ролі выказьніка ў сказе ў беларускай мове кіруюць вінавальным склонам, у якім стаіць дапаўненьне. Калі-ж гэтыя дзеясловы ўжываюцца з адмоўем, яны вымагаюць ад дапаўненьня роднага склону. У расейскай літаратурнай мове асабліва савецкага пэрыяду ў абодвых выпадках - пры адмоўі й безь яго - дапаўненьне заўсёды выступае ў вінавальным склоне. Гэтая апошняя сынтаксычная асаблівасьць расейскае мовы нагэтулькі пранікла ў беларускую мову, што сяньня яна сталася блізу вылучнай, а родны склон пры адмоўі зьяўляецца адно ў рэдкіх выпадках.
Прыклады: Мне не хацелася трывожыць той спакой і роздум (АБ-ДЛ, 28), заміж: таго спакою й роздуму; Не выставіў на пасмешышча дзікую безграматнасць Кісяля (МП-ЗП, III, 1956, 32), заміж: дзікай бязграматнасьці; Шукаць далёка прыклады ня трэба (ЛіМ, 18.08.1961), заміж: прыкладаў; не ўцяміўшы сэнс яго слоў (УК-ВЛ, IV, 1959, 145), заміж: ня ўцяміўшы сэнсу; Сымон не прамінуў здзейсніць свой запаветны план (МЛ-ВД, II, 26), заміж: не прамінуў зьдзейсьніць свайго запаветнага пляну; брыгады не забяспечылі патрэбны фронт работы (КБ, 42), заміж: не забясьпечылі патрэбнага фронту работы; Успомнім і тое, што за апошняе стагоддзе ніхто не перамагаў наш народ (АК-РНД, 252), заміж: ніхто ня пепамагаў нашага народу; Але першыя поспехі не ўскружылі галаву камуністам (З, 15.07.61), заміж: ня ўскружылі галавы, і г.д.
Варта адцеміць, што вінавальны заміж роднага склону пры адмоўях часамі, хоць і рэдка, зьяўляўся ў беларускай мове й перад русіфікацыйным пэрыядам, але такія сынтаксычныя канструкцыі разглядаліся тады, як русіцызмы ў беларускай мове, і кажны, хто рупіўся аб чысьціні беларускай мывы, змагаўся зь імі. Сяньня-ж, наадварот, гэты русіфікацыйны працэс у беларускай мове блізу закончаны, хоць некаторыя Беларусы ў БССР вычуваюць яго як чужы беларускай мове. Прыкладам, пісьменьнік Янка Скрыган радзіць ужываць толькі родны склон пры дзеясловах з адмоўем заміж вінавальнага склону, бо «найлепшым сьцьверджаньнем гэтага будзе тая самая народная гаворка»[43]. Пры гэтым трэба адцеміць, што расейская народная мова, падобна як і беларуская, вінавальнага склону дапаўненьняў пры адмоўях таксама ня ведае й ужывае нармальна роднага склону. Гэтая зьява ўвайшла ў расейскую літаратурную мову пад уплывам неславянскіх заходняэўрапэйскіх моваў, галоўна нямецкай (за пасярэдніцтвам жыдоўскага жаргону расейскае мовы) і асабліва пашырылася ў савецкія часы й асабліва ў мове газэтна-публіцыстычнай. Таму гэтая сынтаксычная форма павінна разглядацца наўперад як зьява саветызацыі самой расейскай мовы, адкуль яна пранікла й пашырылася ў беларускай мове, як зьява русасаветызацыі.
У беларускай мове дзеяслоў вучыць, навучаць, павучаць у ролі выказьніка ў сказе кіруе далейшым дапаўненьнем у родным склоне, тымчасам як у расейскай мове ў такіх выпадках вымагаецца давальны склон. У сяньняшняй беларускай літаратурнай мове БССР абедзьве формы - з родным і давальным склонам - выступаюць ужо паралельна, і то ў абедзьвюх катэгорыях разгледжаных намі тэкстаў. Вось колькі прыкладаў з гэтым русіцызмам: Люда Кляўшыц забывае ўжо тое, чаму яе вучылі ў тэхнікуме (ТХ-ДП, 231), заміж: чаго яе вучылі; Леначку шмат чаму трэба вучыць (УК-ВЛ, VIII, 1960, 76), заміж: шмат чаго трэба вучыць; Будзем вучыцца ў іх дысцыпліне (УК-ВЛ, VII, 1960, 50), заміж: вучыцца дысцыпліны; навучае гэтаму іншых (МП-ЗП, III, 1956, 63), заміж: навучае гэтага; ён і рухавік пусціў, і Кузьму навучае справе (ПБ-КЗР, 329), заміж: навучае справы; Многаму ў іх, вопытных хлебаробаў, трэба павучыцца (АБ-ДЛ, 175), заміж: многага павучыцца; Круглы год яны вучаць людзей аграправілам (тамсама), заміж: вучаць аграправілаў; Вядома, такое «апісанне» нічаму не навучыць (КБ, 71), заміж: нічога не навучыць; асабістым прыкладам вучылі іх мужнасьці і адвазе (ГБССР, 427), заміж: вучылі мужнасьці і адвагі, і г.д.
У беларускай мове дзеяслоў дзякаваць у якасьці выказьніка ў сказе кіруе давальным склонам, тымчасам як у расейскай мове адпаведных яму дзеяслоў благодарить кіруе вінавальным склонам. У сяньняшняй беларускай літаратурнай мове БССР, побач зь перавагаю правільных для яе формаў, пачынаюць ужо часамі зьяўляцца й расейскія формы. Прыкладам: Усе выступаючыя горача дзякавалі Савецкую Армію (ГБССР, 418), заміж: дзякавалі Савецкай Арміі, і г.д.
Напасьледак варта адцеміць частае ўжываньне ў сяньняшняй беларускай літаратурнай мове БССР прыназоўніка па ў тых сынтаксычных функцыях, у якіх ён нармальна ня ўжываецца ў беларускай мове, але ўжываецца ў мове расейскай. Гэтую зьяву найлепей ілюструюць наступныя прыклады: І толькі Вялікая Кастрычніцкая сацыялістычная рэвалюцыя, самая грандыёзная па маштабах, самая глыбокая па сваіх задачах і мэтах, разбіла асновы нацыянальнага прыгнечання (З, 15.08.1961). Правільна пабеларуску будзе: найбольш грандыёзная маштабамі, або, паводля маштабаў, найбольш глыбокая паводля сваіх задачаў і мэтаў. Канфэрэнцыя... пачала сваю работу ў дзесяць гадзін раніцы па мясцоваму часу (З, 16.05.1961). Паблр.: паводля мясцовага часу. План па выпуску валавой прадукцыі (КБ, 6). Паблр. у гэтым выпадку зусім будзе лішнім прыназоўнік па: плян выпуску валавой прадукцыі. Беларускі народ па праву ганарыцца поспехамі ў развіцці сваёй культуры, нацыянальнай па форме, сацыялістычнай па зместу (КБ, 4). Паблр. было-б гэтак: Беларускі народ поўным правам ганарыцца посьпехамі ў разьвіцьці сваёй культуры, нацыянальнай формаю, сацыялістычнай зьместам. Ракета... пайшла па зададзенаму курсу (КБ, 2). Паблр.: згодна з зададзеным курсам. Звяртаюць на сябе ўвагу таксама брашуры па асобных пытаннях палітычнай работы ў масах (КБ, 70). Паблр.: брашуры пра асобныя пытаньні, або, аб асобных пытаньнях. Пад выглядам барацьбы з цераспалосіцай па закону ад 31 ліпеня 1923 г. сялян гвалтоўна прымушалі пераходзіць на хутары (ГБССР 322). Паблр.: згодна закону, або паводля закону. Пачалося агульнае наступленьне Чырвонай Арміі супраць белапалякаў па ўсяму фронту (ГБССР, 147). Паблр.: на ўсім фроньце. Мы паклікалі вас па важнай справе (МЛ-ВД, II, 60). Паблр.: у важнай справе. Прэзідэнт і кіраўнік урада Рэспублікі Гана д-р Кваме Нкрума... прыбыў у Савецкі Саюз па запрашэнню Старшыні Савета Міністраў СССР М.С.Хрушчова (З, 15.07.61). Паблр.: на запросіны. Падобнае ўжываньне пад уплывам расейскае мовы прыназоўніка па, нязгоднае з вымаганьнямі беларускай мовы, асабліва часта сустракаецца ў мове першай катэгорыі тэкстаў, затое ў мове мастацкае літаратуры гэтая зьява здараецца рэдка.
Фразэалёгія й ідыёматычныя выразы
Кажная мова мае сваю спэцыфіку ня толькі ў строга вызначаных граматычных формах - фанэтыцы, марфалёгіі й сынтаксе, - але таксама й у некаторых апрычоных для гэтае мовы выразах, што пад ніякія агульныя граматычныя правілы не падпадаюць, бо кажная такая моўная зьява становіць правіла для сябе самой. Такія выразы звычайна ўваходзяць да галіны фразэалёгіі або да ідыёматычных выразаў. Вось-жа ў сучаснай беларускай літаратурнай мове БССР, галоўна ў тэкстах першай катэгорыі, а куды менш у мове мастацкай літаратуры, можна таксама знайсьці вялікую колькасьць спэцыфічна расейскіх выразаў, чужых і раней ня ўжываных у беларускай літаратурнай мове, а таксама няведамых і беларускім народным гаворкам. Ніжэй прыводзім колькі прыкладаў гэтай катэгорыі русіцызмаў.
1. заслугоўвае ўвагі пастаноўка пытаньня аб больш рацыянальным выкарыстанні рабочай сілы ў калгасах (КБ, 74); Вялікай увагі... заслугоўвае творчасьць беларускага жывапісца Пятра Сяргіевіча (ЛіМ, 16.05.1961). Тут маем даслоўныя пераклады расейскіх выразаў заслуживает внимания, большого внимания заслуживает, якім у беларускай мове адпавядае: заслугоўвае на ўвагу, на вялікую ўвагу заслугоўвае.
2. Толькі за апошнія гады ў сталіцы рэспублікі ўступілі ў строй заводы аўтаматычных ліній (КБ, 4); У адным з баёў я быў ранен, але цяпер ізноў уступаю ў строй (ГБССР, 402); Са строю выйшлі многія чыгуначныя лініі (тамсама, 405). Выразы гэтыя зьяўляюцца мэханічным перакладам расейскіх вступить в строй, выйти со строя, якія пабеларуску можна перадаць, як увайсьці ў дзеяньне, выйсьці зь дзеяньня.
3. Барацьба за тэхнічны прагрэс... не павінна выходзіць з поля зроку партарганізацыі прадпрыемстваў (З, 15.07.1961); Асабліва выпадаюць з поля зроку нашых агітатараў... рабочыя, занятыя ў начных зменах (КБ, 28). Тут маем даслоўныя пераклады тыпова расейскіх выразаў выходить из поля зрения, выпасть из поля зрения, якія ў беларускай мове можна перадаць, як выйсьці або выпасьці спад вока, як супрацьлежнае да ўспасьці на вока (гл. Ф.Янкоўскі. Беларускія народныя прыказкі і прымаўкі. Менск, 1957, б. 411).
4. На самай справе (КБ, 3). Гэта даслоўны пераклад спэцыфічна расейскага на самом деле. Пабеларуску гэта можна выразіць адным словам - узапраўды.
5. Ты яснасць унясі. Яснасць унясі (АБ-ДЛ, 124). Узноў-жа даслоўны пераклад расейскага внести ясность, што пабеларуску перадаём адным словам выясьніць або высьвятліць.
6. Паспяхова ўзяты рубяжы першых двух год сямігодкі (З, 16.05.1961); Адчуваецца іх імкненне і рашучасць зрабіць усё, каб датэрмінова ўзяць рубяжы сямігодкі (КБ, 28). Тыпова расейскі, фактычна савецка-расейскі выраз взять рубежи, які ў беларускай мове вычуваецца чужым і штучным.
7. Такой хуткасці ў што б там ні стала даб'ёмся (З, 15.09.1961); у што б там ні было выканаць адказнае заданне (КБ, 41). Пераклад тыпова расейскае фразы во чтобы там ни стало. Пабеларуску гэтую думку можна перадаць фразай за ўсякую цану.
8. Гандлюючыя арганізацыі закліканы аказваць актыўнае ўздзеянне на прамысловыя прадпрыемствы (КБ, 64). Даслоўны пераклад расейскага призваны оказывать активное воздействие. Правільна пабеларуску можна сказаць: Заданьне гандлёвых арганізацыяў актыўна ўплываць на прамысловыя прадпрыемствы.
9. Па ўсіх швах затрашчалі тылы імперыялізма (КБ, 17). Даслоўны пераклад расейскае прымаўкі - по всем швам. Пабеларуску ёсьць у гэтым значаньні на ўсе застаўкі (гл. Ф.Янкоўскі. Тамсама, 420).
10. З пачатку года мы ўкаранілі ў вытворчасць больш за дваццаць тэхнічных удасканаленняў (УК-ВЛ, IX, 1960, 103); За апошні час у вытворчасць укаранёна каля трох тысяч удасканаленняў (КБ, 26); усё новае, перадавое ўкаранялася ў вытворчасць (тамсама). Даслоўны пераклад расейска-савецкага выражэньня - внедрять в производство.
11. Піліп па праву лічыцца лепшым работнікам вытворчасці (З, 15.08.1961). Ідыёматычны расейскі выраз по праву. Замест яго можна сказаць: правільна лічыцца, справядліва лічыцца, і г.д.
12. З хваляваннем глядзіцца тая частка фільма, дзе паказана, як на завод прыехаў Мікіта Сяргеевіч Хрушчоў (ЛіМ, 19.09.1961); Цяпер, як ніколі, патрабуецца, каб прапагандыст добра валодаў тэорыяй (З, 15.07.1961); Сем мільёнаў дамоў мяркуецца пабудаваць у сельскай мясцовасці (КБ, 16). Тут маем аўтаматычнае перанясеньне ў беларускую мову спэцыфічных для расейскае мовы выразаў зь безасабовымі формамі зваротных дзеясловаў: смотрится та часть фильма, требуется, чтобы пропагандист, предполагается построить.
Насаджваньне ў беларускую мову спэцыфічных для расейскае мовы фразаў і ідыёматычных выразаў для беларускае мовы больш небясьпечнае, чымся русіцызмы, прыкладам, у галіне слоўніцтва, бо яно разбурае апрычоны характар мовы, ейную нутраную структуру. Гэтую нсбясьпеку добра бачаць і перад ёю перасьцерагаюць і некаторыя беларускія савецкія аўтары. Дзеля прыкладу цікава будзе прывесьці разважаньні на гэтую тэму маладога беларускага моваведа, кандыдата філялягічных навук Анатоля Аксамітава:
Каму з маленства не вядома байка Крылова «Мартышка и очки», дзе вялікі рускі байкапісец высьмейвае тых, хто, прыніжаючы годнасьць другіх, спрабуе выставіць сябе ў выгодным сьвятле. Выкарыстоўваючы народную мудрасьць, у маралі гэтай байкі аўтар заўважае: «Чем кумушек считать трудиться, не лучше ль на себя, кума, оборотиться». У беларускім фальклёры мы знаходзім такую прыказку: «Паглядзі, сава, якая сама».
І ў вадной і ў другой прыказцы размова йдзе аб адным і тым-жа. Тым ня менш мы бачым разыходжаньне ў сродках выражэньня. Яшчэ большае разыходжаньне можна бачыць у такіх параўнальных выразах, як беларускі «ўшыцца ў сабачую скуру» й рускі «черту душу продать», якія толькі ў некаторых сваіх значаньнях зьяўляюцца ідэнтычнымі. Першы ў большай ступені азначае: рабіць нясумленныя ўчынкі, траціць сумленьне й г.д.
Вельмі цяжка знайсці такі ўстойлівы выраз у рускай мове, які адпавядаў-бы беларускаму «сабакам сена касіць», г.зн. ганебна зьбегчы ад свае сям'і. У рускай мове ёсьць выраз «быть в нетях», які азначае адсутнічаць, невядома дзе хавацца. Аднак гэта ўсё-ж ня тое. Больш эквівалентнага выразу знайсьці ў рускай мове нам не ўдалося.
На чалавека сумленнага, бяскрыўднага, з добрай душой Беларус гаворыць, што «ён вока табе не запарушыць», а Рускі аб такім чалавеку заўважвае, што «он пальцем тебя не тронет»[44].
Русіцызмы ў галіне слоўніцтва
Працэс русіфікацыі беларускае мовы найшырэй закрануў ейны лексычны матарыял, што зьяўляецца зусім зразумелым, калі ўзяць на ўвагу агульна ведамы факт, што й нармальныя ўплывы аднэй мовы на другую звычайна лягчэй даступныя й шырэй адбіваюцца ў галіне лексыкі, чымся ў фанэтыцы, марфалёгіі або сынтаксе. Слоўныя запазычэньні з расейскае мовы можна падзяліць на тры агульныя катэгорыі: 1. словы, хоць із славянскімі, але чужымі беларускай мове каранямі або з каранямі ў беларускай мове непрадуктыўнымі, якія ня твораць у ёй марфалягічнага гнязда, але выступаюць адно ў паасобных словах, далёкіх паводля значаньня й славатворнай будовы ад адпаведных ім расейскіх словаў. 2. Словы з каранямі, ведамымі й прадуктыўнымі ў беларускай мове, якія, аднак, у тым значаньні, якое яны маюць у расейскай мове, у беларускай мове ня ўжываюцца, або маюць зусім іншую вонкавую структуру, чымся ў расейскай мове. 3. Словы, якія ў тэй самай форме існуюць і ў беларускай мове, але маюць у ёй зусім іншае значаньне, чымся ў расейскай мове. Беларускі савецкі мовавед М.Крукоўскі перадапошнюю групу словаў называе структуральнымі калькамі з расейскай мовы, а апошнюю групу - калькамі сэмантычнымі[45].
Ніжэй зьілюструем найбольш тыповымі й пашыранымі прыкладамі ўсе тры ўспомненыя катэгорыі слоўных запазычэньняў з расейскае мовы. (Словаў, абазначаных зоркамі, няма ў «Расейска-беларускім слоўніку» з 1953 г.).
А. Словы з рознымі ў абедзьвюх мовах каранямі
аберагаць* - оберегать: Падатковая палітыка аберагала інтарэсы памешчыкаў і кулакоў (ГБССР, 333). У беларускай мове ў гэтым значаньні ўжываюцца словы ашчаджаць, ахоўваць.
абвузданне* - обуздание: Прадстаўнікі СССР у Лізе Нацый выступілі з заклікамі да абвуздання агрэсіўных дзеянняў фашысцкіх дзяржаў (ГБССР, 259). Пабеларуску - утаймаваньне, уціхаміраньне.
абвяржэнне - опровержение: Пагражаеце і патрабуеце: надрукаваць абвяржэнне (З, 16.05.61); Не лічу патрэбным абвяргаць (КК-ЛД, 30); Яго можа навучыць толькі жыццё, неабвержны факт, перад якім ён апынецца (ТХ-ДП, 100). Паблр. адкліканьне, адклікаць, зьняпраўдзіць, запярэчыць, незапярэчны, у залежнасьці ад адценьня значаньня.
азнаменаваць - ознаменовать: Гэтую падзею працоўныя гарадоў і сёл рэспублікі азнаменавалі новымі творчымі перамогамі (ГБССР, 284). Паблр. адзначыць.
апасацца - опасаться: Ён апасаецца, каб праз гэта не павялічылі праграму наагул (УК-ВЛ, II, 1959, 25); Яны ж рабілі тут, што хацелі, нікога не баючыся, не апасаючыся таго, ніто нехта калі-небудзь можа папракнуць іх (МЛ-ВД, IV, 357)); Ваўчок адчуўшы, што Кашалёў мацней за яго воляй, апасаўся ўшчынаць з ім спрэчку (ТХ-ДП, 400). Паблр. баяцца, асьцерагацца, сьцерагчыся.
аплот* - оплот: бачаць у Савецкім Саюзе... аплот міру, дэмакрацыі і сацыялізма (КБ, 18); Разбурыць аплот эўрапейскай і азіяцкай рэакцыі - царска-самадзяржаўны лад - было нялёгкай задачай (ФР, 17). Паблр. апора (пераносн.).
аснашчэнне - оснащение: на гэтай аснове забяспечваецца аснашчэнне сельскай гаспадаркі навейшай тэхнікай (КБ, 49). Паблр. аснада, аснаджаньне, забясьпечаньне.
асобы* - особый: На долю працоўных Савецкай Беларусі выпала... асобая задача быць пастаянным вартавым савецкіх варот (ГБССР, 288). Паблр. адмысловы, асаблівы.
атражэнне* - отражение: Падрыхтавацца... атражэнню атакі (ІМ-ДНН, 11). Паблр. адбіцьцё, адбой, адпор.
ачаг - очаг: акупацыйны рэжым у Заходнім Берліне... ператварыўся ў небяспечны ачаг узнікнення новай вайны (КБ, 68). Паблр. вогнішча (пераносн.).
беззаветна* - беззаветно: беззаветна адданых справе камунізма (ГБССР, 351). Паблр. самааддана, самаахвярна.
беражлівасць* - бережливость: Спаборніцтва за эканомію і беражлівасць набыло шырокі размах (КБ, 46). Паблр. ашчаднасьць.
беражоны* - береженый: Беражонага і бог беражэ (ІМ-ДНН, 27). Паблр. сьцеражонага й Бог сьцеражэ.
ветка - ветка: на тэрыторыі Заходняй Беларусі была пабудавана толькі адна чыгуначная ветка Варапаева-Друя (ГБССР, 427). Расейскаму ветка адпавядае блр. галіна, але ў значаньні пераносным, як у прыведзеным прыкладзе, будзе адгаліненьне.
вопыт* - опыт: Накоплены ў гэтай справе вопыт трэба ўмела выкарыстаць (КБ, 63). Паблр. дазнаньне, практыка.
дзяшовы* - дешевый: Цяпер настае самы спрыяльны час для атрымання малака, ялавічыны, свініны на дзяшовых зялёных кармах (З, 31.05.61); клапоціцца цяпер аб тым, каб атрымаць дзяшовы тавар (ГБССР, 200); Удзяляем увагу і падзешаўленню вытворчасці ялавічыны (КБ, 38); зрабіць больш дзяшовай вытворчасць прадуктаў раслінаводзтва (тамсама, 39). Паблр. танны, танна, патаненьне.
доблесць - доблесть: Я згодзен прызнаць, што гэта працоўная доблесць (ІШ-Кр, 137); За доблесную працу Савецкі ўрад у снежні 1935 г. ўзнагародзіў іх ордэнамі Савецкага Саюза (ГБССР, 280). У старой белар. літаратурнай мове быў адпаведнік гэтаму дабрамужнасьць, дабрамужны. У цяперашняй мове яго можна замяніць словам гэраічнасьць, гэраізм, гэраічны.
залог - залог: У гэтым залог паспяховага выканання (КБ, 46); У рэвалюцыйнай творчасці саміх мас вялікі правадыр... бачыў залог трыумфу сацыялістычных адносін (ФР, 31). Паблр. зарука.
звяно - звено: Брыгады... сталі асноўным звяном у калгаснай вытворчасці (ГБССР, 280). Паблр. вязьмо, вянцо, злучво.
звяржэнне - свержение: закончыць вайну сапраўды дэмакратычным мірам без звяржэння буржуазіі немагчыма (ГБССР, 13); сілай зброі звергнуць уладу буржуазіі (тамсама, 33). Паблр. ськінуць, зрынуць.
здзелка - сделка: Не павінна быць здзелкі з уласным сумленнем (КБ, 23). У гэтым значаньні паблр. будзе угода, каншахт, кампраміс.
здзельшчына, здзельны - сдельщина, сдельный: уводзілася здзельшчына ў аплаце працы (ГБССР, 232); 85% рабочых перайшлі на здзельную аплату (тамсама). Паблр. у гэтым значаньні можна ўжыць выпрацоўка, выпрацавальны, выпрацоўны.
знешне, знешні - внешне, внешний: знешне сур'ёзна... адказала Вольга Калінаўна (ІШ-Кр, 132); Ноткі самахвальства... і знешняя глыбакадумнасць пытання закранулі Паходню (ТХ-ДП, 68). Паблр. вонкава, вонкавы. Слова вонкавы зусім выкінута зь бел. мовы БССР.
змычка - смычка: У адпаўленчы пэрыяд змычка паміж горадам і вёскай ішла галоўным чынам праз гандаль (ГБССР, 186). Тыповы расейскі саветызм, якога даўней ня было і ў расейскай мове. Яго можна замяніць словам злучнасьць.
ільгота - льгота: Калгасы атрымалі вялікія ільготы па нарыхтоўках сельгаспрадуктаў (КБ, 51). Паблр. палёгка.
іспыты - испытания: Ну як твас іспыты? (УК-ВЛ, VII, 60). Паблр. экзамены, выпыты.
ісціна - истина: Вы адказалі, пан Вейс, як і заўсёды, святую ісціну (МЛ-ВД, III, 459); У барацьбе за шчасце чалавек знаходзіць ісціннае прызначэнне (ПГ-СУ, 69). Паблр. праўда, праўдзівы, запраўдны.
каварны - коварный: Але ўсе гэтыя каварныя намеры ворагаў беларускага народа праваліліся (ГБССР, 338). Паблр. падступны, зрадлівы.
койка* - койка: У гасцініцы Андрэю ўдалося выпрасіць койку для Веры (АК-РНД, 97). Паблр. ложак. У белар. савецкай мове койка пакульшто ўжываецца ў значаньні ложка толькі ў дачыненьні да гасьцініцы, шпіталю й пад., у іншых выпадках яшчэ бытуе слова ложак. Але: На ўвесь Маладзечанскі павет функцыяніравала толькі адна бальніца з 30 ложкамі (ГБССР, 335).
крушэнне - крушение: ганебная сістэма каланіялізму знаходзіцца на мяжы свайго поўнага крушэння (З, 15.08.61); Кастрычніцкая рэвалюцыя паклала пачатак крушэнню капіталізма (КБ, 2). Паблр. развал. У іншых выпадках можна ўжыць слова катастрофа.
мяцеж - мятеж: яны... пачалі арганізоўваць на тэрыторыі нашай краіны мецяжы (ГБССР, 168). Паблр. бунт.
накапленне - накопление: звышпланавыя накапленні (УК-ВЛ, VII, 1960, 36); Накоплены ў гэтай справе вопыт трэба ўмела выкарыстаць (КБ, 63). Паблр. намнажэньне, назапашваньне, награмаджэньне, назапашаны, намножаны, награмаджаны.
намётка - наметка: Для распрацоўкі першапачатковых намётак плана былі прыцягнуты брыгадзіры (КБ, 31). Паблр. накід.
недаўменне* - недоумение: Мы глядзелі на яго з недаўменнем (АБ-ДЛ, 20). Паблр. зьдзіўленьне, зьбянтэжанасьць.
непазбежны - неизбежный: Зніклі галеча, беспрацоўе, крызісы - непазбежныя спадарожнікі капіталізма (ГБССР, 425). Паблр. нямінучы, няўхільны.
несакрушальны - несокрушимый: Беларускі народ прадэманстраваў сваё несакрушальнае маральна-палітычнае адзінства (ГБССР, 301). Паблр. нязломны.
падаўленне, падавіць - подавление, подавить: патрабавалі прыняць рашучыя меры для падаўлення паўстанцаў (ГБССР, 339); несліся патрабаванні: агнём і мячом падавіць нацыянальна-вызваленчы рух беларускага народа (тамсама). Паблр. здушэньне, здушыць.
падвяргаць - подвергать: Відаць, што яна не раз падвяргалася артылерыйскаму абстрэлу (ПГ-СУ, 21); Вострай крытыцы быў падвергнут начальнік пагрузачна-разгрузачнага цэха (КБ, 9); Яны падверглі рэзкай і прынцыповай крытыцы кіраўніцтва камбіната (тамсама. 21). Паблр. паддаваць, паддаць, падпадаць.
пазбягаць - избегать: Ва ўсякім разе пра гэта пазбягалі гаварыць (УК-ЗГГ, 406); Андрэй выпіў двума поўнымі глыткамі, і сам здзівіўся, што выпіў з ахвотаю, хоць раней заўсёды пазбягаў выпіўкі (АК-РНД, 274). Паблр. унікаць, ухіляцца ад, высьцерагацца.
папрок*, папракаць* - попрек, попрекать: хто кіне папрок на гэтую заўчасную магілу чалавека (МЛ-ВД, I, 31); але: Па сэрцах людзей прайшоў калючы халадок і нешта падобнае на дакор сабе, на сорам (тамсама); Заснеш дзе-небудзь! - поўжартам, аднак не без суровасці, папракнуў Андрэй (АК-РНД, 120); Забавіліся вы, - з дабразычлівым папрокам сказаў праваднік Андрэю (тамсама, 338), але: Андрэю здалося, што ў глыбока запалых, сумных вачах Марыі бліснуў нейкі дакор. І ён пачаў думаць, за што дакор? (тамсама, 191); Аднак і недалікатны ж чалавек! - уголас папракнуў самога сябе Паходня (ТХ-ДП, 193), але: Параска глянула на Яшчына з дакорам (тамсама 143). Паблр. дакор, дакараць. Прыведзеныя прыклады наглядна добра паказваюць, як беларускае слова дакор, дакараць выціскаецца расейскім словам папрок, папракаць, якія сяньня ўжываюцца паралельна, але ў тэкстах першай катэгорыі выразна пераважае расейскае слова, а ў тэкстах другой катэгорыі вялікая перавага яшчэ на баку дакор, дакараць.
пахаць* - пахоть: на кожны двор прыпадала ў сярэднім пахаці 5,20 дзесяціны (ГБССР, 190), але: у многіх раёнах ворныя землі прыйшлі ў заняпад (тамсама, 433). Паблр. ворная зямля, ральля, ворыва, у залежнасьці ад значаньня.
плацце - платье: ёй не падабалася плацце - завузкае (УК-ВЛ, VIII, 1960, 84). Паблр. сукенка.
подзвіг* - подвиг: Вядзі ж і далей нас на подзвігі, наш дарагі камандзір! (МЛ-ВД, IV, 216); сам ня быў гатовы на падобны подзвіг (ІШ-КР, 179); Так, жыць і ісці на подзвіг (УК-ЗГГ, 72). Паблр. вычын, дасягненьне, і пад., залежна ад адценьня значаньня.
поезд - поезд: Значыцца поезд у іх няма каму весьці? (ІШ-ДНН, 38); Але ўражанне, што поезд, у якім ехаў Васіль Пятровіч, стаіць, ня знікла: адплываў вакзал, а поезд стаяў (УК-ЗГГ, 596). Але: Ляснулі буферы, і цягнік плаўна крануўся з месца (тамсама); іх цягнік, як і раней, стаіць (тамсама); Набіраючы хуткасці, цягнік рушыў са станцыі (МЛ-ВД, II, 4). Паблр. цягнік.
прамы* - прямой: Ёсць і прамыя доказы (КК-ЛД, 36); Сума прамых падаткаў была вышэйшая, чым нават у царскай Расіі (ГБССР, 333). Паблр. просты, беспасярэдні.
прыўрочаны* - приуроченный: спраўлялі свята ўраджаю, прыўрочанае да дзесяцігоддзя калгаса (МЛ-ВД, 1, 52). Паблр. прытарнаваны, прымеркаваны.
пуць - путь: І толькі тут, ужо на станцыі, адбыўся выбух вагона, які нарабіў, вядома, вялікай шкоды і самому эшалону і станцыйным пуцям (МЛ-ВД, IV, 39); Перадайце генералу, што ўсіх, хто стане на нашых пуцях, растопчам (ІШ-ДНН, 40). Паблр. шлях. «Русско-белорусский словарь» падае шлях, а пуць толькі ў значаньні чыгуначнага шляху.
пуцёўка - путевка: пуцёўкі ў дамы адпачынку і санаторыі (ГБССР, 320). Паблр. ськіраваньне.
разараць, разарэнне - разорять, разорение: непасільныя падаткі разаралі жыхароў Беларусі (ГБССР, 93); беларускі народ... узнімаў з руін сваю разораную нямецка-фашысцкімі акупантамі гаспадарку (тамсама, 430); Вузкасць унутранага рынку буржуазнай Польшчы тлумачылася разарэннем і галечай сялянскіх мас (тамсама, 328). Паблр. руйнаваць, разбураць, спусташаць.
разграміць - разгромить: камуністы Беларусі разграмілі... як трацкісцка-зіноўеўскую, так і буржуазную апазіцыі (ГБССР, 215). Паблр. разбурыць, разьбіць, зьнішчыць, здрузгатаць.
раздуваць* - раздувать: Праціўнікі мірнага ўрэгулявання з Германіяй раздуваюць ваенны псіхоз (З, 15.09.61). Паблр. разьдзьмухваць.
раскол, раскалоць - раскол, расколоть: Сваім актам заходнія дзяржавы завяршылі раскол Германіі (КБ, 65); Раскол краіны выклікаў сур'ёзныя дыспрапорцыі ў эканоміцы ГДР (тамсама); спрабавалі захапіць кіраўніцтва Грамадой у свае рукі, каб затым раскалоць арганізацыю (ГБССР, 341). Паблр. разьбіцьцё, расшчапленьне, падзел, разбурэньне, разьбіць, расшчапіць, разбурыць.
распасцірацца - распростираться: распасціралася злавесная і страшная... зямля (УК-ВЛ, IV, 1959, 108); Навакол распасціраўся бяскрайні стэп (УК-ВЛ, IV, 1959, 115). Паблр. разьлягацца, расьсьцілацца.
рашэнне - решение: X з'езд партыі прыняў гістарычнае рашэнне аб замене харчовай развёрсткі харчовым падаткам (ГБССР, 169). Паблр. пастанова, а ў значаньні разьвёрстка паблр. раскладка.
рыданне - рыдание: з трывогай азірнуліся і пачулі ўжо глухія рыданні дзяўчыны (МЛ-ВД, IV, 366); Рыданні падступалі ў Зосі пад горла (УК-ЗГГ, 194). Паблр. узрыгі.
рэўнасць - ревность: Калі нарадзілася Соня і Леначка, рэўнасць яго не толькі не паменшала, але стала яшчэ больш лютай (УК-ВЛ, II, 1959, 13); Потым Алёша перастаў падабацца, рэўнасць да Каці знікла (ІШ-Кр, 236). Паблр. зайздрасьць.
састаў - состав: Павышалася майстэрства кіруючых савецкіх кадраў каманднага саставу (ГБССР, 371), але: Пленум пастанавіў перад... усім камандна-палітычным складам партызанскага руху... задачу далейшага расшырэньня партызанскай барацьбы (тамсама, 397). Паблр. склад.
сачыненне - сочинение: напісаў сачыненне на тройку (ІШ-Кр, 351). У гэтым значаньні ў бел. мове ўжываем укладаньне, праца.
свяшчэнны - священный: Замацаваць брацкі саюз рабочага класа з сялянствам - наш свяшчэнны абавязак (ГБССР, 196); Дастойны ўклад у гэтую свяшчэнную справу ўнёс і беларускі народ (КБ, 14). Паблр. сьвяты, сьвятарны.
скажаць - искажать: Рысы твару выцягваліся, скажаліся (МЛ-ВД, I, 4). Паблр. у гэтым выпадку выкрыўляцца, крывіцца.
скалочваць* - сколачивать: Імперыялісты... скалочвалі антысавецкі ваенны блок (ГБССР, 213). Паблр. зьбіраць, згуртоўваць.
скатваць - скатывать: Андрэй стаяў адным каленам на падлозе і скатваў шынель (АК-РНД, 91). Паблр. скручваць, згортваць.
смірны* - смирный: Нават шкада яго было, такога смірненькага, прычасанага (УК-ВЛ, II, 1959, 32). Паблр. рахманы, ціхмяны, пакорлівы.
спаймаць* - поймать: спаймалі і ўтаймавалі чубатага злодзея (УК-ВЛ, IV, 1959, 116). Паблр. злавіць.
спаяны - спаянный: Спаяныя брацкай дружбай (З, 15.8.61). Паблр. зьнітаваны, згуртаваны.
ствол - ствол: Прагаліна раптам павузела, а ніжэй паміж стваламі таполяў ператварылася ў нейкую незвычайную шчарбіну (АК-РНД, 5); Ствол яе быў гладкі і роўны (тамсама), але: Прайшлася Вера ўздоўж тоўстага, у некалькі абхватаў, камля (тамсама). Паблр. камель.
сугуба* - сугубо: Нарада наша склікана, панове неафіцыйна і сугуба тайна (ПГ-СУ, 55). Паблр. вельмі, асабліва, зусім.
сукупнасць - совокупность: Да гэтых фінансавых цэнтраў непасрэдна далучаліся і мясцовыя банкі, якія ў сукупнасці з імі кантралявалі ўсе рашаючыя пазіцыі ў эканоміцы перадрэвалюцыйнай Беларусі (ФР, 9); На базе грамадскай уласнасці на сродкі вытворчасці пачала мяняцца ўся сукупнасць вытворчых адносін (тамсама, 48). Паблр. у першым прыкладзе можна ўжыць разам, супольна, а ў другім - злучво, суцэльнасьць.
супруг* - супруг: Вашага паважанага супруга рэкамендуюць галоўным архітэктарам горада (УК-ЗГГ, 117). Паблр. муж.
угоддзе - угодье: Лепшыя землі і ўгоддзі знаходзіліся ў руках памешчыкаў і кулакоў (ГБССР, 330); плошча зямельных угоддзяў... павялічылася (тамсама, 313). Паблр. ужыткоўнасьць.
унушэнне, унушальна, унушаць - внушение, внушительно, внушать: Неаднаразовыя гутаркі і ўнушэнні брыгадзіра не давалі патрэбных вынікаў (КБ, 43); Сыдзі з дарогі, пудзіла! - суха і ўнушальна прапанаваў чалавеку Мішка (МП-ЗП, XI, 1958, 92). Слова чужое ў бел. мове. Замест яго можна ўжыць намова, намаўляньне, узьдзейваньне.
урач - врач: У 1940 г. у сельскай гаспадарцы Беларусі працавала ўжо больш... ветарынарных урачоў (ГБССР, 316). Паблр. лекар. Слова лекар ужо зусім выкінута зь бел. мовы БССР.
урок - урок: Беларускі народ атрымаў з барацьбы супраць інтэрвентаў і белагвардзейцаў сур'ёзны палітычны ўрок (ГБССР, 164). Паблр. лекцыя, навука.
хадайніцтва - ходатайство: яна акуратна вылажыла запоўненыя бланкі папярэдніх допытаў, заяў на прапускі, лісты, хадайніцтвы (МЛ-ВД, I, 126); Было задаволена хадайніцтва рабочых Ленінграда (ГБССР, 196). Паблр. стараньне.
шар - шар: весткі... абляцелі зямны шар (КБ, 2); Удары більярдных шароў гулка разлягаліся ў пустым пакоі (УК-ВЛ, IV, 1959, 103). Паблр. куля, гала.
чаканіць - чеканить: Роўным строем, чаканячы крок, ідуць салдаты (З, 15.07.61). Паблр. адбіваць, выбіваць.
чарцёж - чертеж: Інжынер Палякоў прынёс чарцяжы капра (КБ, 41). Паблр. рысунак.
член - член: У канцы вайны БССР прыняла ўдзел у стварэнні Арганізацыі Аб'еднаных Нацый і з 1945 г. з'яўляецца адным з яе членаў (ГБССР, 432). Паблр. сябра.
Б. Словы із супольнымі каранямі, але з расейскай структурай
абавязацельства - обязательство: Гэтае абавязацельства неабходна настойліва ажыццяўляць (КБ, 6); яна выконвае не ўсе абавязацельствы перад калгасам (ТХ-ДП, 80). Паблр. забавязаньне.
абнародаваць - обнародовать: У загадзе... абнародаваным у дзень вызвалення горада (ФР, 37). Паблр. абвесьціць.
абстаяць - обстоять: А вось з выданнем нот справа абстаіць зусім дрэнна (ЛіМ, 21.07.61); Асабліва дрэнна абстаялі справы на заводзе «Аўтазапчастка» (КБ, 27). У гэтым значаньні ў бел. мове можна ўжыць стаяць.
аб'ём - объем: Па аб'ёму прамысловай вытворчасці Савецкі Саюз абагнаў Францыю (ГБССР, 290). Паблр. абыймо, абсяг.
аб'явіць - объявить: Фронт барацьбы супраць белапалякаў быў аб'яўлен галоўным (ГБССР, 145). Паблр. абвесьціць.
авалодаць - овладеть: Спецыялісты... дапамаглі калгаснікам авалодаваць арганічнай навукай (ГБССР, 316). Паблр. апаноўваць або здабываць навуку.
адстаяць - отстоять: гэты дзяржаўны саюз патрэбен для таго, каб адстаяць самастойнае існаванне савецкіх рэспублік (ГБССР, 182). Паблр. абараніць.
бачны, бачнасць - видимый, видимость: Адсюль бачны два магутных хатных капры (КБ, 40); з'яўляюцца членамі калгаса толькі для бачнасці. (З, 16.05.61). Замест бачны паблр. можна ўжыць прыкметны, або былі відаць, а заміж для бачнасьці можна сказаць дзеля вока.
безагаворачны - безоговорочный: патрабавалася безагаворачная капітуляцыя Японіі (ГБССР, 423). Паблр. можна ўжыць або бязумоўны або бязь ніякіх умоваў.
бедства - бедствие: трэба ўзнагародзіць тых, якія пасля нязмерных бедстваў працягваюць праяўляць гераізм (ФР, 50); Усякае гвалтоўнае парушэнне гэтай агульнасці з'яўляецца нацыянальным бедствам (тамсама, 129). Паблр. бяда, няшчасьце.
ва - во: Ва ўзброенай сутычцы з паліцыяй былі забітыя і раненыя (ГБССР, 345); Становішча працоўных ва ўмовах эканамічнай дэпрэсіі заставалася па-ранейшаму цяжкім (тамсама, 347); Савецкая ўлада ў Беларусі была ўстаноўлена не ва ўсіх раёнах адначасова (ФР, 28). Прыйменьнік расейскі ва (во) сяньня ўжо поўнасьцяй выціснуў адпаведны яму ў бел. мове ува (ува).
відазмяніць - видоизменить: Новая гістарычная эпохаі... відазмяніла гэтую перспектыву сацыялістычнай рэвалюцыі (КБ, 11). Паблір. будзе проста зьмяніць, перамяніць.
воін - воин: Выключную ўвагу аддавалі працаўнікі тылу раненым воінам (ГБССР, 379). Паблр. ваяк, жаўнер.
воінскі - воинский: У адпаведнасці з законам аб усеагульным воінскім абавязку (З, 15.09.61). Паблр. вайсковы.
грабёж - грабеж: Капіталістычныя краіны здабывалі сродкі... шляхам ваенных грабяжоў (ГБССР, 212). Паблр. рабунак.
заніжаць - занижать: мэбля па заніжаемых цэнах (З, 16.05.61). Паблр. зьнізіць, зьніжаны.
злабадзённы - злободневный: Значнае месца прысвечана такім злабадзённым пытанням, як надбор і расстаноўка кадраў (КБ, 70). Паблр. надзённы, пякучы.
злашчасны - злосчастный: ці ўсё там у парадку ў гэтай злашчаснай кнізе (МЛ-ВД, I, 134). Паблр. можна тут ужыць няшчасны.
змяняемасць* - изменяемость: Дапускаецца вялікая змяняемаснь прапагандысцкіх кадраў (З, 15.07.61). Таму што ў бел. мове няма дзеяпрыметніка цяперашняга часу залежнага стану зьмяняемы, дык ня можа быць і ўтворанага ад яго назоўніка змяняемасць. Заміж яго павінна быць зьменнасьць, зьменлівасьць.
знамянальны - знаменательный: Гэтая знаменальная дата залатымі літарамі ўпісана ў летапіс (КБ, 11). Паблр. паказальны, важны, вялікі.
малейшы* - малейший: Нямецка-фашысцкія захопнікі люта распраўляліся з насельніцтвам за малейшае выказванне нездавалення акупацыйным рэжымам (ГБССР, 373). Такой формы вышэйшае ступені прыметніка малы бел. мова ня ведае. Паблр. найменшы.
насаджаць* - насаждать: яны насаджалі ў Беларусі кулацкія хутары і дробныя пасёлкі (ГБССР, 235). Гэты дзеяслоў у бел. мове із суфіксам -в- - насаджваць.
неймаверны - неимоверный: Сродкі да жыцьця мала-памалу знікаюць з прычыны неймаверных падаткаў (ГБССР, 93). Паблр. няверагодны.
непазбежнасць, непазбежны - неизбежность, неизбежный: Ленін... падкрэсьліваў непазбежнасьць паўтарэння асноўных рыс рускай рэвалюцыі ў міжнародным маштабе (КБ, 17). Паблр. няўхільнасьць, нямінучасьць, няўхільны, нямінучы.
непераўзыйдзены - непревзойденный: Ленін - непераўзыйдзены арганізатар (КБ, 12). Паблр. неперавышаны.
нямысліма* - немыслимо: Існаванне капіталізма без нацыянальнага прыгнёту таксама нямысліма, як нямысліма існаванне сацыялізма без вызвалення прыгнечаных нацый (ФР, 20). Паблр. у гэтым значаньні можна ўжыць не да падуманьня.
падзенне - падение: быў прыпынен працэс падзення сельскай гаспадаркі Беларусі (ГБССР, 179). Паблр. упадак, паданьне.
падзёж* - падеж: Скараціўся падзеж маладняку (ГБССР, 316). Паблр. вопадзь, памор, пошасьць.
пазбягаць - избегать: радыё таксама пазбягае аднаактовак (ЛіМ, 18.08.61). Паблр. унікаць, ухіляцца (ад чаго), высьцерагацца.
паплаціцца - поплатиться: Жорстка паплаціўся Піліп Ластоўскі за сваё маладушша (ЛіМ, 18.08.61). Гэтая форма дзсяслова ў бел. мове не ўжываецца. Замест яе можна сказаць проста - заплаціць.
параджаць - порождать: прычыны, якія параджаюць эксплаатацыю чалавека чалавекам (ГБССР, 257). Паблр. радзіць, нараджаць, выклікаць, спрычыняць.
паследаваць* - последовать: Яго прыкладу паследавалі іншыя (МЛ-ВД, II, 28). Паблр. за ягоным прыкладам пайшлі.
пастаянны - постоянный: На пастаянную работу ў вёску партыя паслала вялікі атрад кіруючых работнікаў (КБ, 50); Пры партыйных органах працавалі сотні пастаянных дэлегацкіх сходаў жанчын (ГБССР, 216). Паблр. сталы, заўсёдны.
паўсямесна* - повсеместно: Стварэнне і работа камітэтаў сялянскай беднаты... паўсямесна падтрымліваліся шырокімі слаямі бяднейшага сялянства (ФР, 34). Паблр. усюды, скрозь, паўсюдна.
перамоганосны - победоносный: Камуністычная партыя расчысціла дарогу нашаму перамоганоснаму руху ўперад (КБ, 51). Паблр. пераможны.
плацёж - платёж: Пры нявыплаце падаткаў плацяжы спаганяліся шляхам секвестра (ГБССР, 333). Паблр. плата, сплата.
правячы - правящий: Правячыя колы Польшчы імкнуліся задушыць рэвалюцыйны рух (ФР, 133). Паблр. кіраўнічы.
прадаставіць* - предоставить: сцэна тэатра была прадастаўлена Беларускаму ардэнаноснаму тэатру імя Янкі Купалы (ЛіМ, 19.09.61). Паблр. у гэтым значаньні будзе даць, аддаць.
прадстаць* - предстать: Яны прадсталі перад судом (ГБССР, 343). Паблр. стаць, зьявіцца, паўстаць.
прадузятасць - предвзятость: Адміністраванне ў гэтай справе магло выклікаць у сялян толькі прадузятасць супраць калектыўных форм гаспадаркі (ФР, 47). Паблр. упярэджаньне.
разрадка - разрядка: важнейшым укладам у справу разрадкі міжнароднай напружанасці ў Эўропе было б заключэнне германскага мірнага дагавору (З, 15.08.61). Паблр. разрэджаньне, распружаньне.
садружнасць - содружество: Іх садружнасць непарушная (КБ, 17); вучоныя ў садружнасці з работнікамі вытворчасці... зробяць новыя тэарэтычныя даследаванні (тамсама, 36). У першым выпадку паблр. будзе сяброўства, у другім - разам, у супрацоўніцтве.
састаяць* - состоять: У партыі састаялі? (МЛ-ВД, «Полымя», IX, 1957, 66). Паблр. быць, належаць (да).
саставіць - составить: вы сёння не саставіце мне кампанію на танцы (КК-ЛД, 15). Паблр. зрабіць, стварыць, у іншым значаньні - скласьці.
свяціла - светило: Як жа новае свяціла навукі? - А гэтае свяціла нарабіла мне столькі брыдотных прапаноў, што я дзіву давалася (МЛ-ВД, III, 425). Для абазначаньня гэтага паняцьця ў беларускай мове ўжываецца ў пераносным значаньні слова сьветач або зорка.
спешка - спешка: З завода давялося хутка выбрацца, бо праявіў тут Боўцік непатрэбную спешку (МЛ-ВД, III, 274). Паблр. пасьпех.
стрымаць - сдержать: Сваё слова мантажнікі стрымалі (КБ, 41). У гэтым значаньні ў беларускай мове ўжываецца датрымаць, а стрымаць скалькаванае з рас. сдержать.
убраць - убрать: яны спяшаліся ўбраць ураджай у свае сховішчы (ГБССР, 408). Паблр. зыбраць. У іншых выпадках - прыняць, забраць.
указаць - указать: З'езд асудзіў усе апазіцыйныя групоўкі, указаўшы, што яны дапамагаюць ворагам Савецкай улады (ГБССР, 169). Паблр. у гэтым значаньні - зазначыць.
унізіцельны - унизительный: Прыгнёт памешчыкаў і капіталістаў дапаўняўся ўнізіцельным нацыянальным зняволеннем (ФР, 12). Паблр. зьняважлівы, зьняважальны.
устараніць - устранить: манапалістычныя колы ЗША і Англіі імкнуліся ўстараніць нямецкіх і янонскіх канкурэнтаў з сусветнага рынку (ГБССР, 363). Паблр. адсунуць, у іншых значаньнях - прыняць, прыбраць, зьнішчыць.
уход - уход: аб забароне самавольнага ўходу рабочых прадпрыемстваў і ўстаноў (ГБССР, 310). Паблр. адыход.
цэласнасць - целостность: Савецкі народ змагаўся за захаванне цэласнасці і незалежнасці першай у свеце сацыялістычнай дзяржавы (ГБССР, 363). Паблр. цэласьць, суцэльнасьць.
шэсце - шествие: у перыяд трыумфальнага шэсця савецкай улады (ГБССР, 87). Паблр. паход.
В. Беларускія словы з расейскім значаньнем
адмяніць - отменить: трэба ня толькі звергнуць эксплуататараў,... ня толькі адмяніць іх уласнасць, трэба адмяніць яшчэ і ўсякую прыватную ўласнасць на сродкі вытворчасці (КБ, 52). Слова адмяніць ужываецца ў бел. мове толькі ў сваім беспасярэднім значаньні, а ў пераносным значаньні, як у вышэй прыведзеным прыкладзе, яно ня ўжываецца. Заміж яго павінна быць скасаваць.
дзяленне - деление: У 1938 г. у Беларусі было ўведзена новае адміністрацыйна-тэрытарыяльнае дзяленне (ГБССР, 302). У гэтым значаньні ў бел. мове ўжываецца падзел, а дзяленьне ўжываецца толькі ў значаньні працэсу, найчасьцей - арытмэтычнага дзеяньня.
зыходзіць - исходить: Савецкі ўрад зыходзіць з таго,... што бакі праявяць сур'ёзныя адносіны да перагавораў (З, 15.09.61); Бальшавікі Беларусі, зыходзячы з ленінскіх указанняў... пачалі паўсюдна ствараць і ўмацоўваць саветы (ФР, 31). Паблр. гаворыцца зыходзіць уніз, зыходзіць з гары й пад., але ў значаньні, у якім ужываецца рас. слова исходить, ужываецца выходзіць.
колькі-небудзь - сколько-нибудь: У ёй амаль адсутнічала колькі-небудзь значная прамысловасць (КБ, 4). Колькі-небудзь у бел. мове ўжываецца ў значаньні неазначальнага лічэбніка, а ня прыслоўя, як у прыведзеным прыкладзе, дзе маем чысты русіцызм. Паблр. у гэтым выпадку гаворыцца хоць крыху, больш-менш.
мецца - иметься: у іх меліся яшчэ і сур'ёзныя недахопы (ГБССР, 226); меліся выпадкі разбазарвання грамадскіх зямель (тамсама, 458); недахопы... меліся на гэтым участку дзейнасці (КБ, 27). У беларускай мове гэты дзеяслоў у знаротнай форме ўжываецца ў значаньні адчуваць сябе й выступае галоўна ў пытальнай форме пры прывітаньні: як маешся?, як маецеся? Другое значаньне - спадзяванага або плянаванага дзеяньня (мы маемся пайсьці, гэта мелася быць учора, і пад.). У значаньні, якое мае гэты дзеяслоў у прыведзеных прыкладах, ужываецца быць.
некалькі - несколько: Карціна некалькі павярхоўная (ЛіМ, 16.05.61); прабіваліся на гэты бераг ужо некалькі іншым... спосабам (МЛ-ВД, I, 46); Натуральна, некалькі зменшыліся і заработкі (КБ, 42). У бел. мове некалькі ўжываецца вылучна ў значаньні неазначальнага лічэбніка, а ня прыслоўя, як у прыведзеных прыкладах. У гэтым выпадку паблр. будзе трохі, крыху.
пакуль - пока: Між тым стварэнню дамовых кухань пакуль не ўдзяляецца належнай увагі (КБ, 63). У гэтым значаньні паблр. павінна быць пакульшто.
узрост - возраст: Па ўзросту Андрэй і сапраўды быў старэйшы (АК-РНД, 113); Максім Сцяпанавіч наагул чамусці лічыў патрэбным успамінаць і спасылацца на свой узрост (УК-ВЛ, VII, 1960, 33); у Палескім ваяводстве няпісменных ва ўзросце старэй 10 год было 70% (ГБССР, 335). Слова ўзрост у беларускай мове абазначае вышыню або прагрэс росту, а ў значаньні, якое слова гэтае мае ў прыведзеных прыкладах, ужываецца слова век.
Прыведзеныя вышэй тры катэгорыі русіцызмаў - адно невялічкая частка слоўных запазычаньняў з расейскае мовы, выбраных намі з абмежаванай колькасьці друкаваных тэкстаў, якія, на нашую думку, найбольш характэрныя й пашыраныя. Успомнены беларускі савецкі мовавед Крукоўскі ацэньнае, што адно толькі беспасярэднія запазычаньні з расейскае мовы, якія мы аднесьлі да першай катэгорыі словаў з рознымі ў абедзьвюх мовах каранямі, становяць прыблізна 3-5% усяго слоўнага запасу сучаснай беларускай літаратурнай мовы ў БССР[46]. Беларускі мовавед Я.Станкевіч, рэцэнзуючы ўспомнены «Расейска-беларускі слоўнік» Інстытуту Мовазнаўства Акадэміі Навук БССР, які налічвае каля 86.000 словаў, уважае, што «ў беларускай часьці слоўніка ўведзена ня меней дзьвюх трэйціх словаў расейскіх, адно перапісаных беларускім ды часта сапсаваным менаванаю «рэформаю» («рэформаю» 1933 году - С.С.) правапісам»[47]. Як сказана ў прадмове да гэтага слоўніка, ён, «асабліва ў беларускай сваей часьці, ставіць сабе і заданьні нарматыўнага парадку», г.зн., што ён зьяўляецца абавязваючым для практычнага карыстаньня. Усё гэта сьветчыць, што працэс русіфікацыі беларускае мовы ў галіне слоўніцтва зайніоў ужо далёка.
Пры гэтым працэс гэты праводзіцца вельмі шыбка. Даючы вышэй пералік найбольш пашыраных у беларускай мове русіцызмаў у галіне лексыкі, мы абазначылі зоркамі тыя словы ў сучаснай беларускай літаратурнай мове БССР, якіх яшчэ няма ў менаваным «Руска-беларускім слоўніку» 1953 году. Як чытач мог заўважыць, такіх словаў, абазначаных зоркамі, даволі ладная колькасьць, што ўсяго некалькі год перад надрукаваньнем тэкстаў, адкуль мы бралі пададзеныя прыклады, яшчэ ня былі ўведзеныя ў беларускую літаратурную мову.
Крукоўскі ўважае за беспасярэднія запазычаньні з расейскае мовы толькі тыя словы, што мы выдзелілі ў першую катэгорыю. Затое словы, выдзеленыя ў другую й трэйцюю катэгорыю, ён адносіць да пасярэдніх запазычаньняў ці г.зв. калькаваньня (гэтак называецца ў моваведзе працэс тварэньня словаў і выразаў у дадзенай мове паводля ўзору й тыпу словаў і выразаў іншае мовы) з расейскае мовы. У запраўднасьці, аднак, зь нязначнымі выняткамі, маем таксама й тут дачыненьне зь беспасярэднімі запазычаньнямі, а толькі ў рэдкіх выпадках можа быць мова аб калькаваньні, працэс якога адбываўся-б унутры беларускай мовы. Гэты наш пагляд пацьвярджаюць дзьве важныя акалічнасьці. Папершае, зьяўляецца выключаным, каб на працягу такога кароткага часу, які нас дзеліць ад пачатку русіфікацыйнай кампаніі ў БССР, г.зн. на працягу ня болей, як трыццаць гадоў, маглі ўнутры самой беларускай мовы адбыцца такія вялікія зьмены ў кірунку ейнае русіфікацыі. Падругое, блізу ўсе запазычаньні з расейскае мовы, аднесеныя Крукоўскім да пасярэдніх запазычэньняў, маюць свае чыста беларускія адпаведнікі ў беларускай мове, якія або ўжываюцца й надалей паралельна з расейскімі запазычаньнямі, або ўжываліся ў беларускай мове перад русіфікацыйным працэсам, а толькі цяпер зь яе выкінутыя. Дык бадай як ва ўсіх трох групах словаў расейскага находжаньня, гэтак і ў расейскіх граматычных формах, уведзеных у беларускую літаратурную мову на месца выціснутых зь яе формаў собскіх, маем справу зь беспасярэднімі й навет у бальшыні выпадкаў мэханічнымі запазычаньнямі, як вынікам плянава праводжанага русіфікацыйнага працэсу.
Для беларускае мовы найбольш небясьпечнымі зьяўляюцца ўводжаныя ў яе расейскія словы, якія мы выдзялілі ў другую й трэйцюю катэгорыю. Дзеля таго, што яны маюць карані, супольныя расейскай і беларускай мове, а пры гэтым карані для абедзьвюх моваў прадуктыўныя, дык неспэцыялістаму ў галіне мовы нялёгка заўважыць іхнага расейскага паходжаньня. Хіба толькі гэтым можна вытлумачыць дзіўную на першы пагляд зьяву, што знаходзім даволі шмат русіцызмаў у мове навет некаторых тых беларускіх савецкіх аўтараў, якія ў іншых выпадках выступаюць як шчырыя абароньнікі чысьціні беларускае мовы. Значыцца, русіцызмы трапляюць у іхную мову часта зусім нясьведама. Затое русіцызмы першае катэгорыі, карані якіх або зусім ня існуюнь у беларускай мове, або зьяўляюцца непрадуктыўнымі ці мала прадуктыўнымі, легка ўспрыймаюцца, як чужыя для беларускай мовы.
Савецкі вучоны М.Каммары вызначыў агульныя прынцыпы, паводля якіх «падабенствы й адпаведнасьці ў мовах народаў СССР абумоўленыя ўплывам расейскае мовы». Гэтыя падабенствы й адпаведнасьці, паводля Каммары, выражаюцца, «папершае, у запазычаньні спэцыфічных расейскіх і асабліва новых савецка-расейскіх выразаў і ў калькаваньні іх; падругое, у засваеньні асноўнага фонду інтэрнацыянальнай лексыкі за пасярэдніцтвам расейскае мовы»[48]. Іншыя савецкія моваведы І.Беладзед і А.Мельнічук вызначаюць расейскай мове ролю «крыніцы ўдасканаленьня нацыянальных моваў»[49]. Усе беларускія савецкія моваведы адназгодна сьцьвярджаюць, што беларуская мова асабліва ў савецкі пэрыяд павялічыла свой слоўны запас шляхам запазычаньняў з расейскае мовы. І гэта таму, што, як піша М.Крукоўскі, «якімі-б шырокімі ні былі магчымасьці словаўтварэньня на базе ўласнага лексычнага матарыялу, яны ўсё-ж ня могуць поўнасьцю забясьпечыць задаваленьне імкліва растучых патрэб грамадзтва ў новых словах. Таму беларуская мова зьвяртаецца таксама за дапамогай да рускай мовы, запазычваючы зь яе неабходныя словы, якія на тых або іншых прычынах ня могуць быць утвораны на базе ўласных моўных сродкаў»[50]. Пагляд Крукоўскага дапаўняе іншы беларускі савецкі мовавед Ф.Янкоўскі, цьвердзячы, што «запазычаньне зьяўляецца неабходнасьцю толькі тады, калі ў мове няма адпаведнага слова»[51]. (Усюды падчыркнута намі - С.С.)
Адкладаючы на пазьней пытаньне словаў інтэрнацыянальнага паходжаньня, гэтта з асаблівым націскам трэба падчыркнуць, што толькі вельмі нязначная частка расейскіх запазычаньняў у сучаснай беларускай літаратурнай мове, як паказваюць прыведзеныя намі прыклады, можа быць абумоўленая вызначанымі савецкімі моваведамі прынцыпамі, якія пацьвярджалі-б, што расейскія запазычаньні прыйшлі ў беларускую мову, як «спэцыфічныя расейскія і асабліва новыя савецка-расейскія выразы», як «крыніца ўдасканаленьня» беларускай мовы, як «неабходныя словы, якія па тых або іншых прычынах ня могуць быць утвораныя на базе ўласных моўных сродкаў» ці калі ў беларускай мове «няма адпаведнага слова». У асноўным-жа расейскія запазычаньні адбываюцца ў тых выпадках, калі, папершае, беларускія словы маюць зусім іншыя карані, чымся адпаведныя ім расейскія словы; падругое, калі беларускія й адпаведныя ім расейскія словы, хоць і маюць супольныя карані, але ўзаемна розьняцца сваей структурай, г.зн. этымалягічнай будовай; патрэйцяе, калі беларускія й расейскія словы, супольныя каранямі й этымалягічнай будовай, розьняцца між сабой сэмантычна. У трох успомненых выпадках беларускія словы, як розныя тымі або іншымі элемэнтамі ад расейскіх словаў, мэханічна выкідаюцца із слоўнага запасу беларускае мовы й гэтак-жа мэханічна заменьваюцца чужымі ёй расейскімі словамі.
Пасьля ўсяго сказанага, не астаецца ніякае няпэўнасьці ў пытаньні, якая канчальная мэта такой моўнай палітыкі Савецкага Саюзу. Гэтая мэта сфармуляваная ўжо ў словах вышэй цытаванага М.Крукоўскага: «Збліжэньне» беларускай з расейскай мовай «зайшло ўжо настолькі далёка, што пачынае ўтварацца пласт новых агульных слоў, якія зьяўляюцца пачаткам новага, будучага лексічнага адзінства»[52]. Із зразумелых прычынаў Крукоўскі забыўся дадаць, што гэтае «будучае лексычнае адзінства» дасягаецца вылучна на базе аднэй расейскай мовы, а не ўзаемных уплываў усіх моваў Савецкага Саюзу, бо ў практыцы толькі нерасейскія мовы змушаныя «разьвівацца», «удасканальвацца» й «узбагачвацца» на базе мовы «вялікага рускага народу». Затое расейская мова мае ўсе ўмовы свабоднага й натуральнага разьвіцьця й практычна разьвіваецца безь якіх-небудзь «узбагачэньняў» з боку нерасейскіх моваў.
Неазнаёмленым з усімі аспэктамі палітычных умоваў у Савецкім Саюзе можа выдацца вельмі дзіўным і незразумелым, што ня толькі партыйныя асьветчаньні, але й савецкія спэцыялістыя ў галіне моваведы адназгодна інтэрпрэтуюць факт яўнай русіфікацыі беларускае мовы, як працэс для яе натуральны й навет карысны. Гэтак ужо цытаваны кандыдат філялягічных навук А.Аксамітаў, пасьля прыведзеных ім аргумэнтаў у абароне апрычонасьці й чысьціні беларускае мовы, неўспадзеўкі прыходзіць да супярэчнага із сваімі разважаньнямі выснаву: «У сучасны момант беларуская мова разьвіваецца па шляху няўхільнага зьбліжэньня зь вялікай рускай мовай. Але ў гэтым працэсе было-б памылкова бачыць заняпад беларускай мовы, бо якраз тут адлюстроўваецца найбольш поўнае й інтэнсыўнае яе разьвіцьцё»[53]. Яшчэ перад Аксамітавам амаль тымі-ж словамі цьвердзіў і Крукоўскі, што працэс зьбліжэньня беларускай мовы зь «вялікай рускай мовай» адбываецца «не як вынік дэградацыі, заняпаду беларускай мовы, а, наадварот, як вынік найбольш поўнага і інтэнсыўнага разьвіцьця яе»[54]. Ані Аксамітаў, ані Крукоўскі, хіба-ж, і самі ня вераць у тое, што гавораць, а разглядаюць свае выказваньні, як няўхільную даніну камуністычнай дыялектыцы.
Працэс русіфікацыі беларускае мовы найшырэй закрануў ейны лексычны матарыял, што зьяўляецца зусім зразумелым, калі ўзяць на ўвагу агульна ведамы факт, што й нармальныя ўплывы аднэй мовы на другую звычайна лягчэй даступныя й шырэй адбіваюцца ў галіне лексыкі, чымся ў фанэтыцы, марфалёгіі або сынтаксе. Слоўныя запазычэньні з расейскае мовы можна падзяліць на тры агульныя катэгорыі: 1. словы, хоць із славянскімі, але чужымі беларускай мове каранямі або з каранямі ў беларускай мове непрадуктыўнымі, якія ня твораць у ёй марфалягічнага гнязда, але выступаюць адно ў паасобных словах, далёкіх паводля значаньня й славатворнай будовы ад адпаведных ім расейскіх словаў. 2. Словы з каранямі, ведамымі й прадуктыўнымі ў беларускай мове, якія, аднак, у тым значаньні, якое яны маюць у расейскай мове, у беларускай мове ня ўжываюцца, або маюць зусім іншую вонкавую структуру, чымся ў расейскай мове. 3. Словы, якія ў тэй самай форме існуюць і ў беларускай мове, але маюць у ёй зусім іншае значаньне, чымся ў расейскай мове. Беларускі савецкі мовавед М.Крукоўскі перадапошнюю групу словаў называе структуральнымі калькамі з расейскай мовы, а апошнюю групу - калькамі сэмантычнымі[45].
Ніжэй зьілюструем найбольш тыповымі й пашыранымі прыкладамі ўсе тры ўспомненыя катэгорыі слоўных запазычэньняў з расейскае мовы. (Словаў, абазначаных зоркамі, няма ў «Расейска-беларускім слоўніку» з 1953 г.).
А. Словы з рознымі ў абедзьвюх мовах каранямі
аберагаць* - оберегать: Падатковая палітыка аберагала інтарэсы памешчыкаў і кулакоў (ГБССР, 333). У беларускай мове ў гэтым значаньні ўжываюцца словы ашчаджаць, ахоўваць.
абвузданне* - обуздание: Прадстаўнікі СССР у Лізе Нацый выступілі з заклікамі да абвуздання агрэсіўных дзеянняў фашысцкіх дзяржаў (ГБССР, 259). Пабеларуску - утаймаваньне, уціхаміраньне.
абвяржэнне - опровержение: Пагражаеце і патрабуеце: надрукаваць абвяржэнне (З, 16.05.61); Не лічу патрэбным абвяргаць (КК-ЛД, 30); Яго можа навучыць толькі жыццё, неабвержны факт, перад якім ён апынецца (ТХ-ДП, 100). Паблр. адкліканьне, адклікаць, зьняпраўдзіць, запярэчыць, незапярэчны, у залежнасьці ад адценьня значаньня.
азнаменаваць - ознаменовать: Гэтую падзею працоўныя гарадоў і сёл рэспублікі азнаменавалі новымі творчымі перамогамі (ГБССР, 284). Паблр. адзначыць.
апасацца - опасаться: Ён апасаецца, каб праз гэта не павялічылі праграму наагул (УК-ВЛ, II, 1959, 25); Яны ж рабілі тут, што хацелі, нікога не баючыся, не апасаючыся таго, ніто нехта калі-небудзь можа папракнуць іх (МЛ-ВД, IV, 357)); Ваўчок адчуўшы, што Кашалёў мацней за яго воляй, апасаўся ўшчынаць з ім спрэчку (ТХ-ДП, 400). Паблр. баяцца, асьцерагацца, сьцерагчыся.
аплот* - оплот: бачаць у Савецкім Саюзе... аплот міру, дэмакрацыі і сацыялізма (КБ, 18); Разбурыць аплот эўрапейскай і азіяцкай рэакцыі - царска-самадзяржаўны лад - было нялёгкай задачай (ФР, 17). Паблр. апора (пераносн.).
аснашчэнне - оснащение: на гэтай аснове забяспечваецца аснашчэнне сельскай гаспадаркі навейшай тэхнікай (КБ, 49). Паблр. аснада, аснаджаньне, забясьпечаньне.
асобы* - особый: На долю працоўных Савецкай Беларусі выпала... асобая задача быць пастаянным вартавым савецкіх варот (ГБССР, 288). Паблр. адмысловы, асаблівы.
атражэнне* - отражение: Падрыхтавацца... атражэнню атакі (ІМ-ДНН, 11). Паблр. адбіцьцё, адбой, адпор.
ачаг - очаг: акупацыйны рэжым у Заходнім Берліне... ператварыўся ў небяспечны ачаг узнікнення новай вайны (КБ, 68). Паблр. вогнішча (пераносн.).
беззаветна* - беззаветно: беззаветна адданых справе камунізма (ГБССР, 351). Паблр. самааддана, самаахвярна.
беражлівасць* - бережливость: Спаборніцтва за эканомію і беражлівасць набыло шырокі размах (КБ, 46). Паблр. ашчаднасьць.
беражоны* - береженый: Беражонага і бог беражэ (ІМ-ДНН, 27). Паблр. сьцеражонага й Бог сьцеражэ.
ветка - ветка: на тэрыторыі Заходняй Беларусі была пабудавана толькі адна чыгуначная ветка Варапаева-Друя (ГБССР, 427). Расейскаму ветка адпавядае блр. галіна, але ў значаньні пераносным, як у прыведзеным прыкладзе, будзе адгаліненьне.
вопыт* - опыт: Накоплены ў гэтай справе вопыт трэба ўмела выкарыстаць (КБ, 63). Паблр. дазнаньне, практыка.
дзяшовы* - дешевый: Цяпер настае самы спрыяльны час для атрымання малака, ялавічыны, свініны на дзяшовых зялёных кармах (З, 31.05.61); клапоціцца цяпер аб тым, каб атрымаць дзяшовы тавар (ГБССР, 200); Удзяляем увагу і падзешаўленню вытворчасці ялавічыны (КБ, 38); зрабіць больш дзяшовай вытворчасць прадуктаў раслінаводзтва (тамсама, 39). Паблр. танны, танна, патаненьне.
доблесць - доблесть: Я згодзен прызнаць, што гэта працоўная доблесць (ІШ-Кр, 137); За доблесную працу Савецкі ўрад у снежні 1935 г. ўзнагародзіў іх ордэнамі Савецкага Саюза (ГБССР, 280). У старой белар. літаратурнай мове быў адпаведнік гэтаму дабрамужнасьць, дабрамужны. У цяперашняй мове яго можна замяніць словам гэраічнасьць, гэраізм, гэраічны.
залог - залог: У гэтым залог паспяховага выканання (КБ, 46); У рэвалюцыйнай творчасці саміх мас вялікі правадыр... бачыў залог трыумфу сацыялістычных адносін (ФР, 31). Паблр. зарука.
звяно - звено: Брыгады... сталі асноўным звяном у калгаснай вытворчасці (ГБССР, 280). Паблр. вязьмо, вянцо, злучво.
звяржэнне - свержение: закончыць вайну сапраўды дэмакратычным мірам без звяржэння буржуазіі немагчыма (ГБССР, 13); сілай зброі звергнуць уладу буржуазіі (тамсама, 33). Паблр. ськінуць, зрынуць.
здзелка - сделка: Не павінна быць здзелкі з уласным сумленнем (КБ, 23). У гэтым значаньні паблр. будзе угода, каншахт, кампраміс.
здзельшчына, здзельны - сдельщина, сдельный: уводзілася здзельшчына ў аплаце працы (ГБССР, 232); 85% рабочых перайшлі на здзельную аплату (тамсама). Паблр. у гэтым значаньні можна ўжыць выпрацоўка, выпрацавальны, выпрацоўны.
знешне, знешні - внешне, внешний: знешне сур'ёзна... адказала Вольга Калінаўна (ІШ-Кр, 132); Ноткі самахвальства... і знешняя глыбакадумнасць пытання закранулі Паходню (ТХ-ДП, 68). Паблр. вонкава, вонкавы. Слова вонкавы зусім выкінута зь бел. мовы БССР.
змычка - смычка: У адпаўленчы пэрыяд змычка паміж горадам і вёскай ішла галоўным чынам праз гандаль (ГБССР, 186). Тыповы расейскі саветызм, якога даўней ня было і ў расейскай мове. Яго можна замяніць словам злучнасьць.
ільгота - льгота: Калгасы атрымалі вялікія ільготы па нарыхтоўках сельгаспрадуктаў (КБ, 51). Паблр. палёгка.
іспыты - испытания: Ну як твас іспыты? (УК-ВЛ, VII, 60). Паблр. экзамены, выпыты.
ісціна - истина: Вы адказалі, пан Вейс, як і заўсёды, святую ісціну (МЛ-ВД, III, 459); У барацьбе за шчасце чалавек знаходзіць ісціннае прызначэнне (ПГ-СУ, 69). Паблр. праўда, праўдзівы, запраўдны.
каварны - коварный: Але ўсе гэтыя каварныя намеры ворагаў беларускага народа праваліліся (ГБССР, 338). Паблр. падступны, зрадлівы.
койка* - койка: У гасцініцы Андрэю ўдалося выпрасіць койку для Веры (АК-РНД, 97). Паблр. ложак. У белар. савецкай мове койка пакульшто ўжываецца ў значаньні ложка толькі ў дачыненьні да гасьцініцы, шпіталю й пад., у іншых выпадках яшчэ бытуе слова ложак. Але: На ўвесь Маладзечанскі павет функцыяніравала толькі адна бальніца з 30 ложкамі (ГБССР, 335).
крушэнне - крушение: ганебная сістэма каланіялізму знаходзіцца на мяжы свайго поўнага крушэння (З, 15.08.61); Кастрычніцкая рэвалюцыя паклала пачатак крушэнню капіталізма (КБ, 2). Паблр. развал. У іншых выпадках можна ўжыць слова катастрофа.
мяцеж - мятеж: яны... пачалі арганізоўваць на тэрыторыі нашай краіны мецяжы (ГБССР, 168). Паблр. бунт.
накапленне - накопление: звышпланавыя накапленні (УК-ВЛ, VII, 1960, 36); Накоплены ў гэтай справе вопыт трэба ўмела выкарыстаць (КБ, 63). Паблр. намнажэньне, назапашваньне, награмаджэньне, назапашаны, намножаны, награмаджаны.
намётка - наметка: Для распрацоўкі першапачатковых намётак плана былі прыцягнуты брыгадзіры (КБ, 31). Паблр. накід.
недаўменне* - недоумение: Мы глядзелі на яго з недаўменнем (АБ-ДЛ, 20). Паблр. зьдзіўленьне, зьбянтэжанасьць.
непазбежны - неизбежный: Зніклі галеча, беспрацоўе, крызісы - непазбежныя спадарожнікі капіталізма (ГБССР, 425). Паблр. нямінучы, няўхільны.
несакрушальны - несокрушимый: Беларускі народ прадэманстраваў сваё несакрушальнае маральна-палітычнае адзінства (ГБССР, 301). Паблр. нязломны.
падаўленне, падавіць - подавление, подавить: патрабавалі прыняць рашучыя меры для падаўлення паўстанцаў (ГБССР, 339); несліся патрабаванні: агнём і мячом падавіць нацыянальна-вызваленчы рух беларускага народа (тамсама). Паблр. здушэньне, здушыць.
падвяргаць - подвергать: Відаць, што яна не раз падвяргалася артылерыйскаму абстрэлу (ПГ-СУ, 21); Вострай крытыцы быў падвергнут начальнік пагрузачна-разгрузачнага цэха (КБ, 9); Яны падверглі рэзкай і прынцыповай крытыцы кіраўніцтва камбіната (тамсама. 21). Паблр. паддаваць, паддаць, падпадаць.
пазбягаць - избегать: Ва ўсякім разе пра гэта пазбягалі гаварыць (УК-ЗГГ, 406); Андрэй выпіў двума поўнымі глыткамі, і сам здзівіўся, што выпіў з ахвотаю, хоць раней заўсёды пазбягаў выпіўкі (АК-РНД, 274). Паблр. унікаць, ухіляцца ад, высьцерагацца.
папрок*, папракаць* - попрек, попрекать: хто кіне папрок на гэтую заўчасную магілу чалавека (МЛ-ВД, I, 31); але: Па сэрцах людзей прайшоў калючы халадок і нешта падобнае на дакор сабе, на сорам (тамсама); Заснеш дзе-небудзь! - поўжартам, аднак не без суровасці, папракнуў Андрэй (АК-РНД, 120); Забавіліся вы, - з дабразычлівым папрокам сказаў праваднік Андрэю (тамсама, 338), але: Андрэю здалося, што ў глыбока запалых, сумных вачах Марыі бліснуў нейкі дакор. І ён пачаў думаць, за што дакор? (тамсама, 191); Аднак і недалікатны ж чалавек! - уголас папракнуў самога сябе Паходня (ТХ-ДП, 193), але: Параска глянула на Яшчына з дакорам (тамсама 143). Паблр. дакор, дакараць. Прыведзеныя прыклады наглядна добра паказваюць, як беларускае слова дакор, дакараць выціскаецца расейскім словам папрок, папракаць, якія сяньня ўжываюцца паралельна, але ў тэкстах першай катэгорыі выразна пераважае расейскае слова, а ў тэкстах другой катэгорыі вялікая перавага яшчэ на баку дакор, дакараць.
пахаць* - пахоть: на кожны двор прыпадала ў сярэднім пахаці 5,20 дзесяціны (ГБССР, 190), але: у многіх раёнах ворныя землі прыйшлі ў заняпад (тамсама, 433). Паблр. ворная зямля, ральля, ворыва, у залежнасьці ад значаньня.
плацце - платье: ёй не падабалася плацце - завузкае (УК-ВЛ, VIII, 1960, 84). Паблр. сукенка.
подзвіг* - подвиг: Вядзі ж і далей нас на подзвігі, наш дарагі камандзір! (МЛ-ВД, IV, 216); сам ня быў гатовы на падобны подзвіг (ІШ-КР, 179); Так, жыць і ісці на подзвіг (УК-ЗГГ, 72). Паблр. вычын, дасягненьне, і пад., залежна ад адценьня значаньня.
поезд - поезд: Значыцца поезд у іх няма каму весьці? (ІШ-ДНН, 38); Але ўражанне, што поезд, у якім ехаў Васіль Пятровіч, стаіць, ня знікла: адплываў вакзал, а поезд стаяў (УК-ЗГГ, 596). Але: Ляснулі буферы, і цягнік плаўна крануўся з месца (тамсама); іх цягнік, як і раней, стаіць (тамсама); Набіраючы хуткасці, цягнік рушыў са станцыі (МЛ-ВД, II, 4). Паблр. цягнік.
прамы* - прямой: Ёсць і прамыя доказы (КК-ЛД, 36); Сума прамых падаткаў была вышэйшая, чым нават у царскай Расіі (ГБССР, 333). Паблр. просты, беспасярэдні.
прыўрочаны* - приуроченный: спраўлялі свята ўраджаю, прыўрочанае да дзесяцігоддзя калгаса (МЛ-ВД, 1, 52). Паблр. прытарнаваны, прымеркаваны.
пуць - путь: І толькі тут, ужо на станцыі, адбыўся выбух вагона, які нарабіў, вядома, вялікай шкоды і самому эшалону і станцыйным пуцям (МЛ-ВД, IV, 39); Перадайце генералу, што ўсіх, хто стане на нашых пуцях, растопчам (ІШ-ДНН, 40). Паблр. шлях. «Русско-белорусский словарь» падае шлях, а пуць толькі ў значаньні чыгуначнага шляху.
пуцёўка - путевка: пуцёўкі ў дамы адпачынку і санаторыі (ГБССР, 320). Паблр. ськіраваньне.
разараць, разарэнне - разорять, разорение: непасільныя падаткі разаралі жыхароў Беларусі (ГБССР, 93); беларускі народ... узнімаў з руін сваю разораную нямецка-фашысцкімі акупантамі гаспадарку (тамсама, 430); Вузкасць унутранага рынку буржуазнай Польшчы тлумачылася разарэннем і галечай сялянскіх мас (тамсама, 328). Паблр. руйнаваць, разбураць, спусташаць.
разграміць - разгромить: камуністы Беларусі разграмілі... як трацкісцка-зіноўеўскую, так і буржуазную апазіцыі (ГБССР, 215). Паблр. разбурыць, разьбіць, зьнішчыць, здрузгатаць.
раздуваць* - раздувать: Праціўнікі мірнага ўрэгулявання з Германіяй раздуваюць ваенны псіхоз (З, 15.09.61). Паблр. разьдзьмухваць.
раскол, раскалоць - раскол, расколоть: Сваім актам заходнія дзяржавы завяршылі раскол Германіі (КБ, 65); Раскол краіны выклікаў сур'ёзныя дыспрапорцыі ў эканоміцы ГДР (тамсама); спрабавалі захапіць кіраўніцтва Грамадой у свае рукі, каб затым раскалоць арганізацыю (ГБССР, 341). Паблр. разьбіцьцё, расшчапленьне, падзел, разбурэньне, разьбіць, расшчапіць, разбурыць.
распасцірацца - распростираться: распасціралася злавесная і страшная... зямля (УК-ВЛ, IV, 1959, 108); Навакол распасціраўся бяскрайні стэп (УК-ВЛ, IV, 1959, 115). Паблр. разьлягацца, расьсьцілацца.
рашэнне - решение: X з'езд партыі прыняў гістарычнае рашэнне аб замене харчовай развёрсткі харчовым падаткам (ГБССР, 169). Паблр. пастанова, а ў значаньні разьвёрстка паблр. раскладка.
рыданне - рыдание: з трывогай азірнуліся і пачулі ўжо глухія рыданні дзяўчыны (МЛ-ВД, IV, 366); Рыданні падступалі ў Зосі пад горла (УК-ЗГГ, 194). Паблр. узрыгі.
рэўнасць - ревность: Калі нарадзілася Соня і Леначка, рэўнасць яго не толькі не паменшала, але стала яшчэ больш лютай (УК-ВЛ, II, 1959, 13); Потым Алёша перастаў падабацца, рэўнасць да Каці знікла (ІШ-Кр, 236). Паблр. зайздрасьць.
састаў - состав: Павышалася майстэрства кіруючых савецкіх кадраў каманднага саставу (ГБССР, 371), але: Пленум пастанавіў перад... усім камандна-палітычным складам партызанскага руху... задачу далейшага расшырэньня партызанскай барацьбы (тамсама, 397). Паблр. склад.
сачыненне - сочинение: напісаў сачыненне на тройку (ІШ-Кр, 351). У гэтым значаньні ў бел. мове ўжываем укладаньне, праца.
свяшчэнны - священный: Замацаваць брацкі саюз рабочага класа з сялянствам - наш свяшчэнны абавязак (ГБССР, 196); Дастойны ўклад у гэтую свяшчэнную справу ўнёс і беларускі народ (КБ, 14). Паблр. сьвяты, сьвятарны.
скажаць - искажать: Рысы твару выцягваліся, скажаліся (МЛ-ВД, I, 4). Паблр. у гэтым выпадку выкрыўляцца, крывіцца.
скалочваць* - сколачивать: Імперыялісты... скалочвалі антысавецкі ваенны блок (ГБССР, 213). Паблр. зьбіраць, згуртоўваць.
скатваць - скатывать: Андрэй стаяў адным каленам на падлозе і скатваў шынель (АК-РНД, 91). Паблр. скручваць, згортваць.
смірны* - смирный: Нават шкада яго было, такога смірненькага, прычасанага (УК-ВЛ, II, 1959, 32). Паблр. рахманы, ціхмяны, пакорлівы.
спаймаць* - поймать: спаймалі і ўтаймавалі чубатага злодзея (УК-ВЛ, IV, 1959, 116). Паблр. злавіць.
спаяны - спаянный: Спаяныя брацкай дружбай (З, 15.8.61). Паблр. зьнітаваны, згуртаваны.
ствол - ствол: Прагаліна раптам павузела, а ніжэй паміж стваламі таполяў ператварылася ў нейкую незвычайную шчарбіну (АК-РНД, 5); Ствол яе быў гладкі і роўны (тамсама), але: Прайшлася Вера ўздоўж тоўстага, у некалькі абхватаў, камля (тамсама). Паблр. камель.
сугуба* - сугубо: Нарада наша склікана, панове неафіцыйна і сугуба тайна (ПГ-СУ, 55). Паблр. вельмі, асабліва, зусім.
сукупнасць - совокупность: Да гэтых фінансавых цэнтраў непасрэдна далучаліся і мясцовыя банкі, якія ў сукупнасці з імі кантралявалі ўсе рашаючыя пазіцыі ў эканоміцы перадрэвалюцыйнай Беларусі (ФР, 9); На базе грамадскай уласнасці на сродкі вытворчасці пачала мяняцца ўся сукупнасць вытворчых адносін (тамсама, 48). Паблр. у першым прыкладзе можна ўжыць разам, супольна, а ў другім - злучво, суцэльнасьць.
супруг* - супруг: Вашага паважанага супруга рэкамендуюць галоўным архітэктарам горада (УК-ЗГГ, 117). Паблр. муж.
угоддзе - угодье: Лепшыя землі і ўгоддзі знаходзіліся ў руках памешчыкаў і кулакоў (ГБССР, 330); плошча зямельных угоддзяў... павялічылася (тамсама, 313). Паблр. ужыткоўнасьць.
унушэнне, унушальна, унушаць - внушение, внушительно, внушать: Неаднаразовыя гутаркі і ўнушэнні брыгадзіра не давалі патрэбных вынікаў (КБ, 43); Сыдзі з дарогі, пудзіла! - суха і ўнушальна прапанаваў чалавеку Мішка (МП-ЗП, XI, 1958, 92). Слова чужое ў бел. мове. Замест яго можна ўжыць намова, намаўляньне, узьдзейваньне.
урач - врач: У 1940 г. у сельскай гаспадарцы Беларусі працавала ўжо больш... ветарынарных урачоў (ГБССР, 316). Паблр. лекар. Слова лекар ужо зусім выкінута зь бел. мовы БССР.
урок - урок: Беларускі народ атрымаў з барацьбы супраць інтэрвентаў і белагвардзейцаў сур'ёзны палітычны ўрок (ГБССР, 164). Паблр. лекцыя, навука.
хадайніцтва - ходатайство: яна акуратна вылажыла запоўненыя бланкі папярэдніх допытаў, заяў на прапускі, лісты, хадайніцтвы (МЛ-ВД, I, 126); Было задаволена хадайніцтва рабочых Ленінграда (ГБССР, 196). Паблр. стараньне.
шар - шар: весткі... абляцелі зямны шар (КБ, 2); Удары більярдных шароў гулка разлягаліся ў пустым пакоі (УК-ВЛ, IV, 1959, 103). Паблр. куля, гала.
чаканіць - чеканить: Роўным строем, чаканячы крок, ідуць салдаты (З, 15.07.61). Паблр. адбіваць, выбіваць.
чарцёж - чертеж: Інжынер Палякоў прынёс чарцяжы капра (КБ, 41). Паблр. рысунак.
член - член: У канцы вайны БССР прыняла ўдзел у стварэнні Арганізацыі Аб'еднаных Нацый і з 1945 г. з'яўляецца адным з яе членаў (ГБССР, 432). Паблр. сябра.
Б. Словы із супольнымі каранямі, але з расейскай структурай
абавязацельства - обязательство: Гэтае абавязацельства неабходна настойліва ажыццяўляць (КБ, 6); яна выконвае не ўсе абавязацельствы перад калгасам (ТХ-ДП, 80). Паблр. забавязаньне.
абнародаваць - обнародовать: У загадзе... абнародаваным у дзень вызвалення горада (ФР, 37). Паблр. абвесьціць.
абстаяць - обстоять: А вось з выданнем нот справа абстаіць зусім дрэнна (ЛіМ, 21.07.61); Асабліва дрэнна абстаялі справы на заводзе «Аўтазапчастка» (КБ, 27). У гэтым значаньні ў бел. мове можна ўжыць стаяць.
аб'ём - объем: Па аб'ёму прамысловай вытворчасці Савецкі Саюз абагнаў Францыю (ГБССР, 290). Паблр. абыймо, абсяг.
аб'явіць - объявить: Фронт барацьбы супраць белапалякаў быў аб'яўлен галоўным (ГБССР, 145). Паблр. абвесьціць.
авалодаць - овладеть: Спецыялісты... дапамаглі калгаснікам авалодаваць арганічнай навукай (ГБССР, 316). Паблр. апаноўваць або здабываць навуку.
адстаяць - отстоять: гэты дзяржаўны саюз патрэбен для таго, каб адстаяць самастойнае існаванне савецкіх рэспублік (ГБССР, 182). Паблр. абараніць.
бачны, бачнасць - видимый, видимость: Адсюль бачны два магутных хатных капры (КБ, 40); з'яўляюцца членамі калгаса толькі для бачнасці. (З, 16.05.61). Замест бачны паблр. можна ўжыць прыкметны, або былі відаць, а заміж для бачнасьці можна сказаць дзеля вока.
безагаворачны - безоговорочный: патрабавалася безагаворачная капітуляцыя Японіі (ГБССР, 423). Паблр. можна ўжыць або бязумоўны або бязь ніякіх умоваў.
бедства - бедствие: трэба ўзнагародзіць тых, якія пасля нязмерных бедстваў працягваюць праяўляць гераізм (ФР, 50); Усякае гвалтоўнае парушэнне гэтай агульнасці з'яўляецца нацыянальным бедствам (тамсама, 129). Паблр. бяда, няшчасьце.
ва - во: Ва ўзброенай сутычцы з паліцыяй былі забітыя і раненыя (ГБССР, 345); Становішча працоўных ва ўмовах эканамічнай дэпрэсіі заставалася па-ранейшаму цяжкім (тамсама, 347); Савецкая ўлада ў Беларусі была ўстаноўлена не ва ўсіх раёнах адначасова (ФР, 28). Прыйменьнік расейскі ва (во) сяньня ўжо поўнасьцяй выціснуў адпаведны яму ў бел. мове ува (ува).
відазмяніць - видоизменить: Новая гістарычная эпохаі... відазмяніла гэтую перспектыву сацыялістычнай рэвалюцыі (КБ, 11). Паблір. будзе проста зьмяніць, перамяніць.
воін - воин: Выключную ўвагу аддавалі працаўнікі тылу раненым воінам (ГБССР, 379). Паблр. ваяк, жаўнер.
воінскі - воинский: У адпаведнасці з законам аб усеагульным воінскім абавязку (З, 15.09.61). Паблр. вайсковы.
грабёж - грабеж: Капіталістычныя краіны здабывалі сродкі... шляхам ваенных грабяжоў (ГБССР, 212). Паблр. рабунак.
заніжаць - занижать: мэбля па заніжаемых цэнах (З, 16.05.61). Паблр. зьнізіць, зьніжаны.
злабадзённы - злободневный: Значнае месца прысвечана такім злабадзённым пытанням, як надбор і расстаноўка кадраў (КБ, 70). Паблр. надзённы, пякучы.
злашчасны - злосчастный: ці ўсё там у парадку ў гэтай злашчаснай кнізе (МЛ-ВД, I, 134). Паблр. можна тут ужыць няшчасны.
змяняемасць* - изменяемость: Дапускаецца вялікая змяняемаснь прапагандысцкіх кадраў (З, 15.07.61). Таму што ў бел. мове няма дзеяпрыметніка цяперашняга часу залежнага стану зьмяняемы, дык ня можа быць і ўтворанага ад яго назоўніка змяняемасць. Заміж яго павінна быць зьменнасьць, зьменлівасьць.
знамянальны - знаменательный: Гэтая знаменальная дата залатымі літарамі ўпісана ў летапіс (КБ, 11). Паблр. паказальны, важны, вялікі.
малейшы* - малейший: Нямецка-фашысцкія захопнікі люта распраўляліся з насельніцтвам за малейшае выказванне нездавалення акупацыйным рэжымам (ГБССР, 373). Такой формы вышэйшае ступені прыметніка малы бел. мова ня ведае. Паблр. найменшы.
насаджаць* - насаждать: яны насаджалі ў Беларусі кулацкія хутары і дробныя пасёлкі (ГБССР, 235). Гэты дзеяслоў у бел. мове із суфіксам -в- - насаджваць.
неймаверны - неимоверный: Сродкі да жыцьця мала-памалу знікаюць з прычыны неймаверных падаткаў (ГБССР, 93). Паблр. няверагодны.
непазбежнасць, непазбежны - неизбежность, неизбежный: Ленін... падкрэсьліваў непазбежнасьць паўтарэння асноўных рыс рускай рэвалюцыі ў міжнародным маштабе (КБ, 17). Паблр. няўхільнасьць, нямінучасьць, няўхільны, нямінучы.
непераўзыйдзены - непревзойденный: Ленін - непераўзыйдзены арганізатар (КБ, 12). Паблр. неперавышаны.
нямысліма* - немыслимо: Існаванне капіталізма без нацыянальнага прыгнёту таксама нямысліма, як нямысліма існаванне сацыялізма без вызвалення прыгнечаных нацый (ФР, 20). Паблр. у гэтым значаньні можна ўжыць не да падуманьня.
падзенне - падение: быў прыпынен працэс падзення сельскай гаспадаркі Беларусі (ГБССР, 179). Паблр. упадак, паданьне.
падзёж* - падеж: Скараціўся падзеж маладняку (ГБССР, 316). Паблр. вопадзь, памор, пошасьць.
пазбягаць - избегать: радыё таксама пазбягае аднаактовак (ЛіМ, 18.08.61). Паблр. унікаць, ухіляцца (ад чаго), высьцерагацца.
паплаціцца - поплатиться: Жорстка паплаціўся Піліп Ластоўскі за сваё маладушша (ЛіМ, 18.08.61). Гэтая форма дзсяслова ў бел. мове не ўжываецца. Замест яе можна сказаць проста - заплаціць.
параджаць - порождать: прычыны, якія параджаюць эксплаатацыю чалавека чалавекам (ГБССР, 257). Паблр. радзіць, нараджаць, выклікаць, спрычыняць.
паследаваць* - последовать: Яго прыкладу паследавалі іншыя (МЛ-ВД, II, 28). Паблр. за ягоным прыкладам пайшлі.
пастаянны - постоянный: На пастаянную работу ў вёску партыя паслала вялікі атрад кіруючых работнікаў (КБ, 50); Пры партыйных органах працавалі сотні пастаянных дэлегацкіх сходаў жанчын (ГБССР, 216). Паблр. сталы, заўсёдны.
паўсямесна* - повсеместно: Стварэнне і работа камітэтаў сялянскай беднаты... паўсямесна падтрымліваліся шырокімі слаямі бяднейшага сялянства (ФР, 34). Паблр. усюды, скрозь, паўсюдна.
перамоганосны - победоносный: Камуністычная партыя расчысціла дарогу нашаму перамоганоснаму руху ўперад (КБ, 51). Паблр. пераможны.
плацёж - платёж: Пры нявыплаце падаткаў плацяжы спаганяліся шляхам секвестра (ГБССР, 333). Паблр. плата, сплата.
правячы - правящий: Правячыя колы Польшчы імкнуліся задушыць рэвалюцыйны рух (ФР, 133). Паблр. кіраўнічы.
прадаставіць* - предоставить: сцэна тэатра была прадастаўлена Беларускаму ардэнаноснаму тэатру імя Янкі Купалы (ЛіМ, 19.09.61). Паблр. у гэтым значаньні будзе даць, аддаць.
прадстаць* - предстать: Яны прадсталі перад судом (ГБССР, 343). Паблр. стаць, зьявіцца, паўстаць.
прадузятасць - предвзятость: Адміністраванне ў гэтай справе магло выклікаць у сялян толькі прадузятасць супраць калектыўных форм гаспадаркі (ФР, 47). Паблр. упярэджаньне.
разрадка - разрядка: важнейшым укладам у справу разрадкі міжнароднай напружанасці ў Эўропе было б заключэнне германскага мірнага дагавору (З, 15.08.61). Паблр. разрэджаньне, распружаньне.
садружнасць - содружество: Іх садружнасць непарушная (КБ, 17); вучоныя ў садружнасці з работнікамі вытворчасці... зробяць новыя тэарэтычныя даследаванні (тамсама, 36). У першым выпадку паблр. будзе сяброўства, у другім - разам, у супрацоўніцтве.
састаяць* - состоять: У партыі састаялі? (МЛ-ВД, «Полымя», IX, 1957, 66). Паблр. быць, належаць (да).
саставіць - составить: вы сёння не саставіце мне кампанію на танцы (КК-ЛД, 15). Паблр. зрабіць, стварыць, у іншым значаньні - скласьці.
свяціла - светило: Як жа новае свяціла навукі? - А гэтае свяціла нарабіла мне столькі брыдотных прапаноў, што я дзіву давалася (МЛ-ВД, III, 425). Для абазначаньня гэтага паняцьця ў беларускай мове ўжываецца ў пераносным значаньні слова сьветач або зорка.
спешка - спешка: З завода давялося хутка выбрацца, бо праявіў тут Боўцік непатрэбную спешку (МЛ-ВД, III, 274). Паблр. пасьпех.
стрымаць - сдержать: Сваё слова мантажнікі стрымалі (КБ, 41). У гэтым значаньні ў беларускай мове ўжываецца датрымаць, а стрымаць скалькаванае з рас. сдержать.
убраць - убрать: яны спяшаліся ўбраць ураджай у свае сховішчы (ГБССР, 408). Паблр. зыбраць. У іншых выпадках - прыняць, забраць.
указаць - указать: З'езд асудзіў усе апазіцыйныя групоўкі, указаўшы, што яны дапамагаюць ворагам Савецкай улады (ГБССР, 169). Паблр. у гэтым значаньні - зазначыць.
унізіцельны - унизительный: Прыгнёт памешчыкаў і капіталістаў дапаўняўся ўнізіцельным нацыянальным зняволеннем (ФР, 12). Паблр. зьняважлівы, зьняважальны.
устараніць - устранить: манапалістычныя колы ЗША і Англіі імкнуліся ўстараніць нямецкіх і янонскіх канкурэнтаў з сусветнага рынку (ГБССР, 363). Паблр. адсунуць, у іншых значаньнях - прыняць, прыбраць, зьнішчыць.
уход - уход: аб забароне самавольнага ўходу рабочых прадпрыемстваў і ўстаноў (ГБССР, 310). Паблр. адыход.
цэласнасць - целостность: Савецкі народ змагаўся за захаванне цэласнасці і незалежнасці першай у свеце сацыялістычнай дзяржавы (ГБССР, 363). Паблр. цэласьць, суцэльнасьць.
шэсце - шествие: у перыяд трыумфальнага шэсця савецкай улады (ГБССР, 87). Паблр. паход.
В. Беларускія словы з расейскім значаньнем
адмяніць - отменить: трэба ня толькі звергнуць эксплуататараў,... ня толькі адмяніць іх уласнасць, трэба адмяніць яшчэ і ўсякую прыватную ўласнасць на сродкі вытворчасці (КБ, 52). Слова адмяніць ужываецца ў бел. мове толькі ў сваім беспасярэднім значаньні, а ў пераносным значаньні, як у вышэй прыведзеным прыкладзе, яно ня ўжываецца. Заміж яго павінна быць скасаваць.
дзяленне - деление: У 1938 г. у Беларусі было ўведзена новае адміністрацыйна-тэрытарыяльнае дзяленне (ГБССР, 302). У гэтым значаньні ў бел. мове ўжываецца падзел, а дзяленьне ўжываецца толькі ў значаньні працэсу, найчасьцей - арытмэтычнага дзеяньня.
зыходзіць - исходить: Савецкі ўрад зыходзіць з таго,... што бакі праявяць сур'ёзныя адносіны да перагавораў (З, 15.09.61); Бальшавікі Беларусі, зыходзячы з ленінскіх указанняў... пачалі паўсюдна ствараць і ўмацоўваць саветы (ФР, 31). Паблр. гаворыцца зыходзіць уніз, зыходзіць з гары й пад., але ў значаньні, у якім ужываецца рас. слова исходить, ужываецца выходзіць.
колькі-небудзь - сколько-нибудь: У ёй амаль адсутнічала колькі-небудзь значная прамысловасць (КБ, 4). Колькі-небудзь у бел. мове ўжываецца ў значаньні неазначальнага лічэбніка, а ня прыслоўя, як у прыведзеным прыкладзе, дзе маем чысты русіцызм. Паблр. у гэтым выпадку гаворыцца хоць крыху, больш-менш.
мецца - иметься: у іх меліся яшчэ і сур'ёзныя недахопы (ГБССР, 226); меліся выпадкі разбазарвання грамадскіх зямель (тамсама, 458); недахопы... меліся на гэтым участку дзейнасці (КБ, 27). У беларускай мове гэты дзеяслоў у знаротнай форме ўжываецца ў значаньні адчуваць сябе й выступае галоўна ў пытальнай форме пры прывітаньні: як маешся?, як маецеся? Другое значаньне - спадзяванага або плянаванага дзеяньня (мы маемся пайсьці, гэта мелася быць учора, і пад.). У значаньні, якое мае гэты дзеяслоў у прыведзеных прыкладах, ужываецца быць.
некалькі - несколько: Карціна некалькі павярхоўная (ЛіМ, 16.05.61); прабіваліся на гэты бераг ужо некалькі іншым... спосабам (МЛ-ВД, I, 46); Натуральна, некалькі зменшыліся і заработкі (КБ, 42). У бел. мове некалькі ўжываецца вылучна ў значаньні неазначальнага лічэбніка, а ня прыслоўя, як у прыведзеных прыкладах. У гэтым выпадку паблр. будзе трохі, крыху.
пакуль - пока: Між тым стварэнню дамовых кухань пакуль не ўдзяляецца належнай увагі (КБ, 63). У гэтым значаньні паблр. павінна быць пакульшто.
узрост - возраст: Па ўзросту Андрэй і сапраўды быў старэйшы (АК-РНД, 113); Максім Сцяпанавіч наагул чамусці лічыў патрэбным успамінаць і спасылацца на свой узрост (УК-ВЛ, VII, 1960, 33); у Палескім ваяводстве няпісменных ва ўзросце старэй 10 год было 70% (ГБССР, 335). Слова ўзрост у беларускай мове абазначае вышыню або прагрэс росту, а ў значаньні, якое слова гэтае мае ў прыведзеных прыкладах, ужываецца слова век.
Прыведзеныя вышэй тры катэгорыі русіцызмаў - адно невялічкая частка слоўных запазычаньняў з расейскае мовы, выбраных намі з абмежаванай колькасьці друкаваных тэкстаў, якія, на нашую думку, найбольш характэрныя й пашыраныя. Успомнены беларускі савецкі мовавед Крукоўскі ацэньнае, што адно толькі беспасярэднія запазычаньні з расейскае мовы, якія мы аднесьлі да першай катэгорыі словаў з рознымі ў абедзьвюх мовах каранямі, становяць прыблізна 3-5% усяго слоўнага запасу сучаснай беларускай літаратурнай мовы ў БССР[46]. Беларускі мовавед Я.Станкевіч, рэцэнзуючы ўспомнены «Расейска-беларускі слоўнік» Інстытуту Мовазнаўства Акадэміі Навук БССР, які налічвае каля 86.000 словаў, уважае, што «ў беларускай часьці слоўніка ўведзена ня меней дзьвюх трэйціх словаў расейскіх, адно перапісаных беларускім ды часта сапсаваным менаванаю «рэформаю» («рэформаю» 1933 году - С.С.) правапісам»[47]. Як сказана ў прадмове да гэтага слоўніка, ён, «асабліва ў беларускай сваей часьці, ставіць сабе і заданьні нарматыўнага парадку», г.зн., што ён зьяўляецца абавязваючым для практычнага карыстаньня. Усё гэта сьветчыць, што працэс русіфікацыі беларускае мовы ў галіне слоўніцтва зайніоў ужо далёка.
Пры гэтым працэс гэты праводзіцца вельмі шыбка. Даючы вышэй пералік найбольш пашыраных у беларускай мове русіцызмаў у галіне лексыкі, мы абазначылі зоркамі тыя словы ў сучаснай беларускай літаратурнай мове БССР, якіх яшчэ няма ў менаваным «Руска-беларускім слоўніку» 1953 году. Як чытач мог заўважыць, такіх словаў, абазначаных зоркамі, даволі ладная колькасьць, што ўсяго некалькі год перад надрукаваньнем тэкстаў, адкуль мы бралі пададзеныя прыклады, яшчэ ня былі ўведзеныя ў беларускую літаратурную мову.
Крукоўскі ўважае за беспасярэднія запазычаньні з расейскае мовы толькі тыя словы, што мы выдзелілі ў першую катэгорыю. Затое словы, выдзеленыя ў другую й трэйцюю катэгорыю, ён адносіць да пасярэдніх запазычаньняў ці г.зв. калькаваньня (гэтак называецца ў моваведзе працэс тварэньня словаў і выразаў у дадзенай мове паводля ўзору й тыпу словаў і выразаў іншае мовы) з расейскае мовы. У запраўднасьці, аднак, зь нязначнымі выняткамі, маем таксама й тут дачыненьне зь беспасярэднімі запазычаньнямі, а толькі ў рэдкіх выпадках можа быць мова аб калькаваньні, працэс якога адбываўся-б унутры беларускай мовы. Гэты наш пагляд пацьвярджаюць дзьве важныя акалічнасьці. Папершае, зьяўляецца выключаным, каб на працягу такога кароткага часу, які нас дзеліць ад пачатку русіфікацыйнай кампаніі ў БССР, г.зн. на працягу ня болей, як трыццаць гадоў, маглі ўнутры самой беларускай мовы адбыцца такія вялікія зьмены ў кірунку ейнае русіфікацыі. Падругое, блізу ўсе запазычаньні з расейскае мовы, аднесеныя Крукоўскім да пасярэдніх запазычэньняў, маюць свае чыста беларускія адпаведнікі ў беларускай мове, якія або ўжываюцца й надалей паралельна з расейскімі запазычаньнямі, або ўжываліся ў беларускай мове перад русіфікацыйным працэсам, а толькі цяпер зь яе выкінутыя. Дык бадай як ва ўсіх трох групах словаў расейскага находжаньня, гэтак і ў расейскіх граматычных формах, уведзеных у беларускую літаратурную мову на месца выціснутых зь яе формаў собскіх, маем справу зь беспасярэднімі й навет у бальшыні выпадкаў мэханічнымі запазычаньнямі, як вынікам плянава праводжанага русіфікацыйнага працэсу.
Для беларускае мовы найбольш небясьпечнымі зьяўляюцца ўводжаныя ў яе расейскія словы, якія мы выдзялілі ў другую й трэйцюю катэгорыю. Дзеля таго, што яны маюць карані, супольныя расейскай і беларускай мове, а пры гэтым карані для абедзьвюх моваў прадуктыўныя, дык неспэцыялістаму ў галіне мовы нялёгка заўважыць іхнага расейскага паходжаньня. Хіба толькі гэтым можна вытлумачыць дзіўную на першы пагляд зьяву, што знаходзім даволі шмат русіцызмаў у мове навет некаторых тых беларускіх савецкіх аўтараў, якія ў іншых выпадках выступаюць як шчырыя абароньнікі чысьціні беларускае мовы. Значыцца, русіцызмы трапляюць у іхную мову часта зусім нясьведама. Затое русіцызмы першае катэгорыі, карані якіх або зусім ня існуюнь у беларускай мове, або зьяўляюцца непрадуктыўнымі ці мала прадуктыўнымі, легка ўспрыймаюцца, як чужыя для беларускай мовы.
Савецкі вучоны М.Каммары вызначыў агульныя прынцыпы, паводля якіх «падабенствы й адпаведнасьці ў мовах народаў СССР абумоўленыя ўплывам расейскае мовы». Гэтыя падабенствы й адпаведнасьці, паводля Каммары, выражаюцца, «папершае, у запазычаньні спэцыфічных расейскіх і асабліва новых савецка-расейскіх выразаў і ў калькаваньні іх; падругое, у засваеньні асноўнага фонду інтэрнацыянальнай лексыкі за пасярэдніцтвам расейскае мовы»[48]. Іншыя савецкія моваведы І.Беладзед і А.Мельнічук вызначаюць расейскай мове ролю «крыніцы ўдасканаленьня нацыянальных моваў»[49]. Усе беларускія савецкія моваведы адназгодна сьцьвярджаюць, што беларуская мова асабліва ў савецкі пэрыяд павялічыла свой слоўны запас шляхам запазычаньняў з расейскае мовы. І гэта таму, што, як піша М.Крукоўскі, «якімі-б шырокімі ні былі магчымасьці словаўтварэньня на базе ўласнага лексычнага матарыялу, яны ўсё-ж ня могуць поўнасьцю забясьпечыць задаваленьне імкліва растучых патрэб грамадзтва ў новых словах. Таму беларуская мова зьвяртаецца таксама за дапамогай да рускай мовы, запазычваючы зь яе неабходныя словы, якія на тых або іншых прычынах ня могуць быць утвораны на базе ўласных моўных сродкаў»[50]. Пагляд Крукоўскага дапаўняе іншы беларускі савецкі мовавед Ф.Янкоўскі, цьвердзячы, што «запазычаньне зьяўляецца неабходнасьцю толькі тады, калі ў мове няма адпаведнага слова»[51]. (Усюды падчыркнута намі - С.С.)
Адкладаючы на пазьней пытаньне словаў інтэрнацыянальнага паходжаньня, гэтта з асаблівым націскам трэба падчыркнуць, што толькі вельмі нязначная частка расейскіх запазычаньняў у сучаснай беларускай літаратурнай мове, як паказваюць прыведзеныя намі прыклады, можа быць абумоўленая вызначанымі савецкімі моваведамі прынцыпамі, якія пацьвярджалі-б, што расейскія запазычаньні прыйшлі ў беларускую мову, як «спэцыфічныя расейскія і асабліва новыя савецка-расейскія выразы», як «крыніца ўдасканаленьня» беларускай мовы, як «неабходныя словы, якія па тых або іншых прычынах ня могуць быць утвораныя на базе ўласных моўных сродкаў» ці калі ў беларускай мове «няма адпаведнага слова». У асноўным-жа расейскія запазычаньні адбываюцца ў тых выпадках, калі, папершае, беларускія словы маюць зусім іншыя карані, чымся адпаведныя ім расейскія словы; падругое, калі беларускія й адпаведныя ім расейскія словы, хоць і маюць супольныя карані, але ўзаемна розьняцца сваей структурай, г.зн. этымалягічнай будовай; патрэйцяе, калі беларускія й расейскія словы, супольныя каранямі й этымалягічнай будовай, розьняцца між сабой сэмантычна. У трох успомненых выпадках беларускія словы, як розныя тымі або іншымі элемэнтамі ад расейскіх словаў, мэханічна выкідаюцца із слоўнага запасу беларускае мовы й гэтак-жа мэханічна заменьваюцца чужымі ёй расейскімі словамі.
Пасьля ўсяго сказанага, не астаецца ніякае няпэўнасьці ў пытаньні, якая канчальная мэта такой моўнай палітыкі Савецкага Саюзу. Гэтая мэта сфармуляваная ўжо ў словах вышэй цытаванага М.Крукоўскага: «Збліжэньне» беларускай з расейскай мовай «зайшло ўжо настолькі далёка, што пачынае ўтварацца пласт новых агульных слоў, якія зьяўляюцца пачаткам новага, будучага лексічнага адзінства»[52]. Із зразумелых прычынаў Крукоўскі забыўся дадаць, што гэтае «будучае лексычнае адзінства» дасягаецца вылучна на базе аднэй расейскай мовы, а не ўзаемных уплываў усіх моваў Савецкага Саюзу, бо ў практыцы толькі нерасейскія мовы змушаныя «разьвівацца», «удасканальвацца» й «узбагачвацца» на базе мовы «вялікага рускага народу». Затое расейская мова мае ўсе ўмовы свабоднага й натуральнага разьвіцьця й практычна разьвіваецца безь якіх-небудзь «узбагачэньняў» з боку нерасейскіх моваў.
Неазнаёмленым з усімі аспэктамі палітычных умоваў у Савецкім Саюзе можа выдацца вельмі дзіўным і незразумелым, што ня толькі партыйныя асьветчаньні, але й савецкія спэцыялістыя ў галіне моваведы адназгодна інтэрпрэтуюць факт яўнай русіфікацыі беларускае мовы, як працэс для яе натуральны й навет карысны. Гэтак ужо цытаваны кандыдат філялягічных навук А.Аксамітаў, пасьля прыведзеных ім аргумэнтаў у абароне апрычонасьці й чысьціні беларускае мовы, неўспадзеўкі прыходзіць да супярэчнага із сваімі разважаньнямі выснаву: «У сучасны момант беларуская мова разьвіваецца па шляху няўхільнага зьбліжэньня зь вялікай рускай мовай. Але ў гэтым працэсе было-б памылкова бачыць заняпад беларускай мовы, бо якраз тут адлюстроўваецца найбольш поўнае й інтэнсыўнае яе разьвіцьцё»[53]. Яшчэ перад Аксамітавам амаль тымі-ж словамі цьвердзіў і Крукоўскі, што працэс зьбліжэньня беларускай мовы зь «вялікай рускай мовай» адбываецца «не як вынік дэградацыі, заняпаду беларускай мовы, а, наадварот, як вынік найбольш поўнага і інтэнсыўнага разьвіцьця яе»[54]. Ані Аксамітаў, ані Крукоўскі, хіба-ж, і самі ня вераць у тое, што гавораць, а разглядаюць свае выказваньні, як няўхільную даніну камуністычнай дыялектыцы.
ТЕЛЕГРАМКанал с обзорами, анонсами новинок и книжными подборками
Книжный Вестник
Бот для удобного поиска книг (если не нашлось на сайте)
Поиск книг
Свежие любовные романы в удобных форматах
Любовные романы
О психологии, саморазвитии и личностном росте
Саморазвитие
Детективы и триллеры, все новинки
Детективы
Фантастика и фэнтези, все новинки
Фантастика
Отборные классические книги
Классика
ВКОНТАКТЕБиблиотека с любовными романами, которая наверняка придётся по вкусу женской части аудитории
Любовные романы
Библиотека с фантастикой и фэнтези, а также смежных жанров
Фантастика
Самые популярные книги в формате фб2
Топ фб2
книги