Рускія народныя казкі

Жылі-былі дзед ды бабка. Была ў іх курачка-рабка.

Знесла курачка яечка, ды не абы-якое, а залатое.

Дзед біў-біў—не разбіў.

Баба біла-біла — не разбіла.

Мышка бегла, хвосцікам махнула, яечка ўпала і разбілася.

Дзед плача, баба плача, а курачка кудахча:

— Не плач, дзед, не плач, баба: знясу вам яечка другое — простае, а не залатое.

Пасадзіў дзед рэпку. Вырасла рэпка вялікая-вялікая.

Пайшоў дзед рэпку з зямлі цягнуць.

Цягне-пацягне, выцягнуць не можа.

Паклікаў дзед бабку.

Бабка за дзедку, дзедка за рэпку — цягнуць-пацягнуць, вы цягнуць не могуць.

Паклікала бабка ўнучку.

Унучка за бабку, бабка за дзедку, дзедка за рэпку—цягнуць-пацягнуць, выцягнуць не могуць.

Паклікала ўнучка Жучку.

Жучка за ўнучку, унучка за бабку, бабка за дзедку, дзедка за рэпку — цягнуць-пацягнуць, выцягнуць не могуць.

Паклікала Жучка кошку.

Кошка за Жучку, Жучка за ўнучку, унучка за бабку, бабка за дзедку, дзедка за рэпку — цягнуць-пацягнуць, выцягнуць не могуць.

Паклікала кошка мышку.

Мышка за кошку, кошка за Жучку, Жучка за ўнучку, унучка за бабку, бабка за дзедку, дзедка за рэпку — цягнуць-пацягнуць — выцягнулі рэпку!

Жылі-былі дзед Ды баба.

Вось і кажа дзед бабе:

— Схадзі, старая, па кадушцы паскрабі, па скрыні памяці, ці не наскрабеш мукі на калабок.

Узяла баба крыльца, па кадушцы паскрэбла, па скрыні памяла і наскрэбла мукі жмені дзве.

Замясіла муку на смятане, зрабіла калабок, спякла ў масле і на акенца студзіць паклала.

Калабок паляжаў, паляжаў, узяў ды і пакаціўся — з акна на лаўку, з лаўкі на падлогу, па падлозе да дзвярэй, скок цераз парог— ды ў сенцы, з сенцаў на ганак, з ганка на двор, са двара за вароты, далей і далей.

Коціцца калабок па дарозе, насустрач яму заяц:

— Калабок, калабок, я цябе з'ем!

— Не еш мяне, заяц, я табе песеньку паспяваю:

I пакаціўся па дарозе — больш яго заяц і не бачыў Коціцца калабок, насустрач яму воўк:

— Калабок, калабок, я цябе з'ем!

— Не еш мяне, шэры воўк, я табе песеньку паспяваю

I пакаціўся па дарозе — больш яго воўк і не бачыў. Коціцца калабок, насустрач яму мядзведзь:

— Калабок, калабок, я цябе з'ем!

— Дзе табе, касалапаму, з'есці мяне!

I зноў пакаціўся — больш мядзведзь яго і не бачыў.

Коціцца калабок, насустрач яму лісіца:

— Калабок, калабок, куды коцішся?

— Качуся па дарожцы.

— Калабок, калабок, паспявай мне песеньку!

Калабок і заспяваў:

А лісіца кажа:

— Ах, песенька прыгожая, ды чую я кепска. Калабок, калабок, сядзь мне на носік, браток, ды паспявай яшчэ разок, мацней.

Калабок ускочыў лісіцы на нос і заспяваў мацней тую ж песеньку.

А лісіца зноў яму:

— Калабок, калабок, сядзь мне на язычок ды паспявай апошні разок.

Калабок скок лісіцы на язык, а лісіца яго — гам! — і з'ела.

Цецярук сядзеў на дрэве. Лісіца падышла да яго і кажа:

— Добры дзень, цецеручок, мой дружок! Як пачула твой галасок, дык і прыйшла цябе праведаць.

— Дзякуй на добрым слове,— сказаў цецярук.

Лісіца прыкінулася, што недачувае, і кажа:

— Што ты там гаворыш? Не чую. Ты б, цецеручок, мой дружок, спусціўся на траўку пагуляць, пагаманіць са мною, а то я з дрэва цябе не чую.

Цецярук сказаў:

— Баюся я спускацца на траву. Нам, птушкам, небяспечна хадзіць па зямлі.

— Хіба ты мяне баішся? — сказала лісіца.

— Не цябе, дык другіх звяроў баюся,— сказаў цецярук.— Усялякія звяры бываюць.

— Не, цецеручок, мой дружок, нядаўна ўказ аб’яўлены, каб па ўсёй зямлі мір быў. Цяпер ужо звяры адзін аднаго не чапаюць.

— От гэта добра,— сказаў цецярук,— а то вунь сабакі бягуць; каб па-даўнейшаму, дык табе ўцякаць трэба было б, а цяпер табе баяцца няма чаго.

Лісіца пачула пра сабак, натапырыла вушы і хацела ўцякаць.

— Куды ж ты? — сказаў цецярук.— Цяпер жа ўказ, сабакі не зачэпяць.

— А хто іх ведае? — сказала лісіца.— Можа, яны ўказа не чулі.

I кінулася наўцёкі.

Худы воўк хадзіў каля вёскі і сустрэў тлустага сабаку.

Воўк пытаецца ў сабакі:

— Скажы, сабака, дзе вы корм бераце?

Сабака яму гаворыць:

— Людзі нам даюць.

— Відаць, вы цяжкую людзям службу служыце?

Сабака сказаў:

— Не, наша служба не цяжкая. Работа наша—ўночы двор пільнаваць.

— I толькі за гэта вас кормяць?—спытаў воўк.— Гэта ж і я хоць зараз на вашу службу пайшоў бы, а то нам, ваўкам, цяжка корм здабываць.

— Што ж, ідзі,— сказаў сабака.— Гаспадар і цябе гэтак жа карміць будзе.

Воўк зарадаваўся і пайшоў з сабакам да людзей служыць. Пачаў ужо воўк у вароты заходзіць, аж бачыць ён, што ў сабакі на шыі поўсць выцерта. Ён і пытае:

— А гэта ў цябе, сабака, чаму?

— Ды так,— сказаў сабака.

— Як гэта так?

— Ды так, ад ланцуга. Удзень жа я на ланцугу сяджу, дык вось ланцугом і выцерла крыху поўсць на шыі.

— Ну, дык бывай, сабака,— сказаў воўк.— Не пайду да людзей жыць. Няхай сабе не такі тлусты буду, ды затое на волі.

Прыйша баба на поле жаць і схавала за кусты збан з малаком. Падкралася да збана лісіца, засунула ў яго галаву, малако выхлебтала, пара б і дадому, ды вось бяда — галавы са збана выцягнуць не можа. Ходзіць лісіца, галавою матае і гаворыць:

— Ну, збан, пажартаваў, ды і досыць. Адпусці ж мяне, збаночак! Хопіць табе, галубок, дурэць — пазабаўляўся, ды і хопіць.

Не адстае збан, хоць ты што хочаш рабі. Раззлавалася лісіца:

— Пачакай жа, пракляты! Не адсганеш па-добраму, дык я цябе ўтаплю.

Пабегла лісіца да рэчкі і давай збан тапіць. Збан, праўда, патануць патануў, але і лісіцу за сабою пацягнуў.

Бегла лісіца, на варон загледзелася і ўвалілася ў студню. Вады ў студні было няшмат: утапіцца не ўтопішся, але і выскачыць — не выскачыш. Сядзіць лісіца, бядуе. Ідзе казёл — разумная галава; ідзе, барадою трасе, рагамі матае. Зазірнуў ад няма чаго рабіць у студню, убачыў там лісіцу і пытае:

— Што ты там, лісічка, робіш?

Адпачываю, галубок,— адказвае лісіца.— Там наверсе горача, дык я сюды залезла. Тут такі халадок ды так добранька. Вадзіцы халодненькай — колькі хочаш.

А казлу даўно піць хацелася.

— А ці добрая хоць вада? — пытаецца казёл.

— Цудоўная!—адказвае лісіца.— Чыстая, сцюдзёная. Скачы сюды, тут абаім нам месца хопіць.

Скокнуў здуру казёл, траха лісіцу не задушыў, а яна яму:

— Эх, барадаты дурань, нават скочыць не ўмеў — усю апырскаў.

Ускочыла лісіца казлу на спіну, са спіны — на рогі, ды і вон са студні.

Траха быў не прапаў казёл з голаду ў студні; ледзьве яго знайшлі ды за рогі выцягнулі.

Жыў дзед з бабаю, і жылі яны вельмі бедна. Усяе жыўнасці ў іх толькі і было, што певень і сабака, ды і тых яны кепска кармілі. Вось сабака і ,кажа пеўню:

— Давай, брат Пеця, пойдзем у лес: кепска нам тут жыць.

— Хадзем,— кажа певень,— горш не будзе.

Вось І пайшлі яны куды вочы глядзяць. Прабадзяліся цэлы дзень, пачало змяркацца — пара начлегу шукаць. Сышлі яны з дарогі ў лес І выбралі вялікае дуплаватае дрэва. Певень узляцеў на сук, сабака залез у дупло, і заснулі.

Раніцай, як толькі днець пачало, певень і закрычаў:

— Ку-ка-рэ-ку!

Пачула пеўня лісіца; захацелася ёй пеўневым мясам паласавацца. Вось падышла яна да дрэва і пачала пеўня расхвальваць:

— От певень дык певень! Гэтакай птушкі я ніколі і не бачыла: І пёркі вунь якія прыгожыя, І грабеньчык вунь які чырвоненькі,

і голас вунь які ў цябе звонкі. Зляці да мяне, прыгажун!

— А чаго? — пытаецца певень.

— Пойдзем да мяне ў госці: у мяне сёння ўваходзіны і для цябе шмат гарошку назапашана.

— Добра,— кажа певень,— толькі мне аднаму ісці ніяк не выпадае: са мною таварыш.

«Вось гэта шчасце прываліла,— падумала лісіца,— замест аднаго пеўня будзе два».

— Дзе ж твой таварыш? — пытаецца яна.— Я і яго ў госці паклічу.

— Там, у дупле начуе,— адказвае певень.

Лісіца кінулася да дупла, а сабака яе за морду — цап!.. Злавіў і разарваў лісіцу.

Жылі-былі лісіца ды заяц. У лісіцы была хатка ледзяная, а ў зайца — лубяная.

Вось лісіца і дражніць зайца:

— У мяне хатка светлая, а ў цябе цёмная! У мяне светлая, а ў цябе цёмная!

Прыйшла вясна — у лісіцы хатка растала, а ў зайца стаіць як стаяла.

Тут лісіца і просіцца ў зайца:

— Пусці мяне, зайчык, хоць на свой двор.

— Не, лісічка,— кажа заяц,— не путчу: навошта дражнілася?

Пачала лісічка са слязьмі ўпрошваць. Заяц узяў ды і пусціў яе на свой двор.

На другі дзень лісіца зноў просіцца:

— Пусці мяне, зайчык, на ганачак.

— Не, не пушчу: навошта дражнілася?

Упрошвала, упрошвала лісіца, згадзіўся заяц і пусціў лісіцу на ганачак.

На трэці дзень лісіца зноў просіць:

— Пусці мяне, зайчык, у хатку.

— Не, не путчу: навошта дражнілася?

Прасілася, прасілася, заяц пусціў яе і ў хатку. Сядзіць лісіца на лаўцы, а заяц на печы.

На чацвёрты дзень лісіца зноў просіць:

— Зайчык, зайчык, пусці мяне на печ да сябе.

— Не, не путчу: навошта дражнілася?

Прасіла, прасіла лісіца, ды і выпрасіла — пусціў яе заяц і на печ.

Мінуў дзень-другі, пачала лісіца зайца з хаткі выганяць:

— Ідзі вон, касавокі. Не хачу з табой жыць!

Так і выгнала.

Сядзіць заяц і плача, бядуе, лапкамі слёзы выцірае. Бягуць сабакі:

— Цяў, цяў, цяў. Чаго, зайчык, плачаш?

— Як жа мне не плакаць? Была ў мяне хатка лубяная, а ў лісіцы — ледзяная. Прыйшла вясна, хатка ў лісіцы растала. Папрасілася лісіца да мяне, ды мяне ж і выгнала.

— Не плач, зайчык,— кажуць сабакі,— мы яе выганім.

— Не, не выганіце.

— Не, выганім.

Падышлі яны да хаткі:

— Цяў, цяў, цяў. Ідзі, ліса, вон!

А яна ім з печы:

Напалохаліся сабакі і ўцяклі.

Зноў сядзіць зайчык і плача. Ідзе воўк:

— Чаго, зайчык, плачаш?

— Як жа мне, шэры воўк, не плакаць? Была ў мяне хатка лубяная, а ў лісіцы — ледзяная. Прыйшла вясна, хатка ў лісіцы растала. Папрасілася лісіца да мяне, ды мяне ж і выгнала.

— Не плач, зайчык,— кажа воўк,— зараз я яе выганю.

— Не, не выганіш. Сабакі гналі, гналі — не выгналі. I ты не выганіш.

— Не, выганю.

Прыйшоў воўк да хаткі і завыў страшным голасам:

— Уыыы... уыыы... Ідзі, ліса, вон!

А яна з печы:

Спужаўся воўк і ўцёк.

Вось заяц зноў сядзіць і плача. Ідзе стары мядзведзь:

— Чаго, зайчык, плачаш?

— Як жа мне, мядзведзюхна, не плакаць? Была ў мяне хатка лубяная, а ў лісіцы — ледзяная. Прыйшла вясна, хатка ў лісіцы растала. Папрасілася лісіца да мяне, ды мяне ж і выгнала.

— Не плач, зайчык,— кажа мядзведзь,— я яе выганю.

— Не, не выганіш. Сабакі гналі, гналі — не выгналі, шэры воўк гнаў, гнаў — не выгнаў. I ты не выганіш.

— Не, выганю.

Пайшоў мядзведзь да хаткі і зароў:

— Рррр... ррр... Ідзі, ліса, вон!

А яна з печы:

Напужаўся мядзведзь і пайшоў.

Зноў сядзіць заяц і плача. Ідзе певень, нясе касу.

— Ку-ка-рэку! Зайчык, чаго ты плачаш?

— Як жа мне, пеўнік, не плакаць? Была ў мяне хатка «лубяная, а ў лісіцы — ледзяная. Прыйшла вясна, хатка ў лісіцы растала. Папрасілася лісіца да мяне, ды мяне ж і выгнала.

— Не плач, зайчык, я табе лісіцу выганю.

— Не, не выганіш. Сабакі гналі, гналі — не выгналі, шэры воўк гнаў, гнаў — не выгнаў, стары мядзведзь гнаў, гнаў — не выгнаў. А дзе ўжо табе выгнаць!

— Не, выганю.

Пайшоў певень да хаткі:

Пачула лісіца, напужалася і кажа:

— Збіраюся...

Певень зноў:

А лісіца кажа:

— Футру апранаю.

Певень трэці раз:

Напужалася лісіца, саскочыла з печы ды ходу. А зайчык з пеўнем сталі жыць ды пажываць у лубяной хатцы

Жылі-былі дзед і баба. Была ў іх унучка Маша.

Сабраліся раз сяброўкі ў лес — у грыбы ды ў ягады. Прыйшлі зваць з сабою і Машу.

— Дзядулька, бабулька,— кажа Маша,— пусціце мяне ў лес з сяброўкамі!

Дзед і баба кажуць:

— Ідзі, толькі глядзі ад сябровак не адставай, а то заблудзішся.

Прыйшлі дзяўчаткі ў лес, пачалі збіраць грыбы ды ягады. Вось Маша — за дрэўца ды за другое, за кусцік ды за другі — і адышлася далёка ад сябровак.

Пачала яна гукаць, пачала іх клікаць. А сяброўкі не чуюць, не адгукваюцца.

Хадзіла, хадзіла Маша па лесе— зусім заблудзілася.

Зайшла яна ў самую глуш, у самы гушчар. Бачыць — стаіць хатка. Пастукала Маша ў дзверы — ніхто не абзываецца. Штурхнула яна дзверы — дзверы і адчыніліся.

Увайшла Маша ў хатку, села каля акна на лавачку.

Села і думае:

«Хто ж тут жыве? Чаму нікога не відаць?..»

А ў той хатцы жыў вялізны-вялізны мядзведзь. Але яго тады дома не было: ён па лесе хадзіў.

Вярнуўся ўвечары мядзведзь, убачыў Машу, зарадаваўся.

— Ага,— кажа,— цяпер не пушчу цябе! Будзеш у мяне жыць. Будзеш у печы паліць, будзеш кашу варыць, мяне кашай карміць.

Пабедавала Маша, пасумавала, ды нічога не зробіш. Пачала яна жыць у мядзведзя ў хатцы.

Мядзведзь на цэлы дзень пойдзе ў лес, а Машы наказвае нікуды без яго з хаткі не выходзіць.

— А калі пойдзеш куды,— кажа,— усё роўна злаўлю і тады ўжо з'ем!

Пачала Маша думаць, як ёй ад мядзведзя ўцячы. Наўкол лес, у які бок ісці — не ведае, папытацца няма ў каго...

Думала яна, думала і прыдумала.

Прыходзіць раз мядзведзь з лесу, а Маша і кажа яму:

— Мядзведзь, мядзведзь, пусці мяне на дзянёк у вёску: я бабулі і дзядулю гасцінцаў занясу.

— Не,— кажа мядзведзь,— ты ў лесе заблудзішся. Давай гасцінцы, я іх сам занясу.

А Машы якраз гэта і трэба!

Напякла яна піражкоў, дастала вялізны кораб і кажа мядзведзю:

— Вось глядзі: я ў гэты кораб пакладу піражкі, а ты занясі іх дзядулю і бабулі. Ды памятай: кораб па дарозе не адкрывай, піражкоў не даставай. Я на дубок залезу, за табою сачыць буду!

— Добра,— кажа мядзведзь,— давай кораб!

Маша кажа:

— Выйдзі на ганак, паглядзі — ці не ідзе дожджыкі Толькі мядзведзь выйшаў на ганак, Маша хуценька залезла ў кораб, а на галаву сабе паднос з піражкамі паставіла.

Вярнуўся мядзведзь, бачыць — кораб гатовы. Узваліў яго на спіну і пайшоў у вёску.

Ідзе мядзведзь паміж ялінкамі, брыдзе мядзведзь паміж бярэзінкамі, у лагчынкі спускаецца, на ўзгоркі падымаецца. Ішоў-ішоў, стаміўся і кажа:

А Маша з кораба:

— Ну і зіркастая,— кажа мядзведзь, — усё бачыць! Падняў ён кораб і пайшоў далей. Ішоў-ішоў, ішоў-ішоў, спыніўся, сеў і кажа:

А Маша з кораба зноў:

Здзівіўся мядзведзь:

— Ну і хітрая! Высока сядзіць, далёка глядзіць! Устаў і пайшоў хутчэй.

Прыйшоў у вёску, знайшоў дом, у якім дзед з бабай жылі, і давай з усяе сілы стукаць у вароты:

— Тук-тук-тук! Адмыкаице, адчыняйце! И вам ад Машы гасцінцаў прынёс.

А сабакі счулі мядзведзя і кінуліся на яго. З усіх двароў бягуць, брэшуць.

Спужаўся мядзведзь, паставіў кораб каля варотаў, а сам хутчэй у лес наўцёкі.

Выйшлі тут дзед і баба да варотаў. Бачаць — кораб стаіць.

— Што гэта ў корабе? — кажа бабуля.

А дзед падняў вечка, глядзіць — і вачам сваім не верыць: у корабе Маша сядзіць — жывая і здаровая.

Узрадаваліся дзед і баба. Пачалі Машу абдымаць, цалаваць, разумненькай называць.

Ляцела варона над ракою. Глядзіць — паўзе рак. Варона — хап яго і села на галіну закусіць.

Бачыць рак, што прыходзіцца прападаць, і кажа:

— Эх, варона, варона, ведаў я твайго бацьку і тваю маці — слаўныя былі птушкі.

— Угу! — адказала варона, не разяўляючы рота.

— I братоў і сясцёр тваіх ведаў — ах, якія добрыя былі птушкі!

— Угу! — адказала зноў варона.

— Ды ўсё ж хоць і цудоўныя яны былі птушкі, але далёка ім да цябе. Разумнейшага за цябе я нікога не бачыў!

Спадабалася вароне, як яе хваляць.

— Ага! — каркнула яна на ўвесь рот і ўпусціла рака ў ваду.

Бегла лісіца па полі. Hi адсюль ні адтуль — выскачылі сабакі і пагналіся за ёю.

Лісіца ну ўцякаць! Бегла, бегла, ды пад пянёк у нару і залезла.

Сядзіць у нары і кажа сама сабе:

— Вушкі, вушкі, што вы рабілі?

— Мы слухалі ды слухалі, каб сабакі лісічку не з'елі.

— Ножкі, ножкі, што вы рабілі?

— Мы ўцякалі ды ўцякалі, каб сабакі лісічху не дагналі.

— Вочкі, вочкі, што вы рабілі?

— Мы глядзелі ды глядзелі, каб сабакі лісічку не з'елі.

— А ты, хвост, што рабіў?

— Я за пні, за кусты, за калоды чапляўся.

— А, дык ты вунь які? Наце ж, сабакі, ешце мой хвост!

Сабакі ўхапіліся за хвост і выцягнулі лісіцу. Ледзь жывая ўцякла яна ад іх.

У дзеда з бабай былі бык, баран, гусак ды певень і свіння.

Вось дзед і кажа бабе:

— А што, баба, певень нам не так і патрэбен, зарэжам яго к святу!

— Ну што ж, зарэжам.

Пачуў гэта певень і ўцёк уночы

ў лес. Назаўтра дзед шукаў, шукаў — не знайшоў пеўня.

Увечары зноў кажа бабе:

— Не знайшоў я пеўня, прыйдзецца нам свінню закалоць!

— Ну, закалі свінню.

Пачула гэта свіння і ўцякла ўночы ў лес.

Дзед шукаў, шукаў свінню — не знайшоў:

— Прыйдзецца барана зарэзаць!

— Ну што ж, зарэж

Баран пачуў гэта і кажа гусаку

— Уцякайма ў лес, а то зарэжуць і цябе і мяне!

I ўцяклі баран з гусаком у лес. Выйшаў дзед на двор — нямі ні барана, ні гусака. Шукаў, шукаў — не знайшоў.

— Што за дзіва! Уся жывёла звялася, адзін бык застаўся. Давядзецца, відаць, быка зарэзаць.

— Ну што ж, зарэж.

Пачуў гэта бык і ўцёк у лес.

Улетку ў лесе прыволле. Жывуць сабе ўцекачы — гора не ведаюць. Але мінула лета, надышла зіма.

Вось бык пайшоў да барана:

— Што ж, брат, пара надыходзіць сцюдзёная—трэба хату будаваць.

Баран яму адказвае:

— У мяне кажух цёплы, я і так перазімую.

Пайшоў бык да свінні:

— Хадзем, свіння, хату будаваць!

— А мне хоць які мароз—я не баюся: зарыюся ў зямлю і без хаты перазімую.

Пайшоў бык да гусака:

— Гусак, хадзем хату будаваць!

— Не, не пайду. Я адно крыло падсцялю, другім накрыюся — мяне ніякі мароз не пройме.

Пайшоў бык да пеўня:

— Давай хату будаваць!

— Не, не пайду. Я зіму і так пад елкаю пераседжу. Бык бачыць — справы кепскія. Трэба аднаму турбавацца.

— Ну,— кажа,— вы як хочаце, а я пачну хату ставіць. I збудаваў сабе хатку адзін. Запаліў у печы і палежвае, грэецца.

А зіма настала халодная, пачалі прыціскаць маразы. Баран бегаў, бегаў, сагрэцца не можа — і пайшоў да быка:

— Бэ-э!.. Бэ-э! Пусці мяне ў хатку!

— Не, баран. Я цябе клікаў хату будаваць, дык ты: сказаў, што ў цябе кажух цёплы, ты і так перазімуеш.

— А калі не пусціш, дык я разганюся, выб ю дзверы — табе ж будзе холадна.

Бык думаў, думаў: «Давай пушчу, а то замарозіць ён мяне».

— Ну, заходзь.

Баран увайшоў у хату і каля печкі на лаўку лёг.

Неўзабаве прыбегла свіння:

— Pox! Pox! Пусці мяне, бык, пагрэцца!

— Не, свіння. Я цябе клікаў хату будаваць, дык ты сказала, што табе хоць які мароз — ты ў зямлю зарыешся.

— А не пусціш, я лычом усе вуглы падрыю, тваю хату абярну!

Бык падумаў, падумаў: «Падрые вуглы, аберне хату».

— Ну, заходзь.

Убегла свіння ў хату і залезла ў склеп, пад падлогу.

За свіннёю гусак ляціць:

— Га-гак! Га-гак! Бык, пусці мяне пагрэцца!

— Не, гусак, не пушчу! У цябе два крылы, адно падсцелеш, другім накрыешся—і так перазімуеш.

— А не пусціш, дык я ўвесь мох са сцен выскубу!

Бык падумаў, падумаў і пусціў гусака. Зайшоў гусак у хату і сеў на прыпек.

Праз нейкі час прыбягае певень:

— Ку-ка-рэ-ку! Бык, пусці мяне ў хату!

— Не, не пушчу. Зімуй у лесе пад елкаю.

— А не пусціш, дык я ўзлячу на гарышча, усю зямлю са столі зграбу, у хату холаду напушчу!

Бык пусціў і пеўня. Уляцеў певень у хату, сеў на жэрдку і сядзіць.

Вось яны жывуць сабе — упяцярых — пажываюць. Даведаліся пра гэта воўк і мядзведзь.

— Хадзем,— кажуць,— у хатку, усіх з'ямо, самі будзем Там жыць.

Сабраліся і прыйшлі. Воўк кажа мядзведзю:

— Ідзі ты першы, ты дужэйшы.

— Не, я непаваротлівы, ты больш шустры за мяне, ідзі ты першы.

Воўк і пайшоў у хатку. Толькі ўвайшоў — бык рагамі яго Да сцяны і прыпёр. Баран разбегся Ды —трах, трах! — ваўка па рэбрах, А свіння са склепа крычыць:

— Рох-рох-рох! Нажы вастру, сякеры вастру, з жывога ваўка шкуру злуплю!

Гусак яго за бакі шчыпле, а певень бегае па жэрдцы Ды крычыць:

— Так, так, так, куд-куды, падавайце яго сюды! I ножык тут, і гужык тут... Тут яго і зарэжу, тут яго і падвешу!

Мядзведзь пачуў крык — ды ходу. А воўк тузаўся, тузаўся, ледзьве вырваўся. Дагнаў мядзведзя і расказвае:

— Ой, што мне было! Траха не забілі!.. Як усхапіўся мужычышча ў чорным армячышчы ды мяне віламі Да сцяны і прыпёр. А крыху меншы мужычок, апрануты ў шэры армячок, мяне абухом па рэбрах Ды ўсё абухом па рэбрах. А яшчэ меншы за таго, у беленькім каптанчыку, мяне абцугамі за бакі хапаў. А самы маленькі мужычок, у чырвоным халаціку, бегае па жэрдцы ды крычыць: «Так, так, так, куд-куды, падавайце яго сюды! I ножык тут, і гужык тут... Тут яго і зарэжу, тут яго і падвешу!» А з-пад падлогі яшчэ нехта як закрычыць: «Нажы вастру, сякеры вастру, з жывога шкуру злуплю!»

Воўк і мядзведзь з таго часу да хаткі і блізка не падыходзілі.

А бык, баран, гусак Ды певень і свіння жывуць там, пажываюць і гора не знаюць.

Жыў-быў заяц у лесе. Улетку яму добра было, а зімою кепска — даводзілася да сялян на прыгумень бегаць авёс красці.

Прыбягае ён да аднаго селяніна на прыгумень, а тут ужо чарада зайцаў. От ён і пачаў ім хваліцца:

— У мяне не вусы, а вусішчы, не лапы, а лапішчы, не зубы, а зубішчы — я нікога не баюся.

Зайцы і расказалі цётцы вароне пра гэтага хвалько. Цётка варона пайшла хвалько шукаць і знайшла яго пад карчом. Заяц спужаўся:

— Цётка варона, я не буду больш хваліцца!

— А як ты выхваляўся?

— Што ў мяне не вусы, а вусішчы, не лапы, а лапішчы, не зубы, а зубішчы.

Вось яна яго трошкі і паўшчувала:

— Больш не выхваляйся!

Аднойчы сядзела варона на

плоце, сабакі яе схапілі і давай шкуматаць, а заяц гэта ўбачыў:

«Як бы гэта вароне памагчы?»

Выскачыў на пагорачак і сеў. Сабакі ўбачылі зайца, кінулі варону — ды за ім, а варона зноў на плот. А заяц ад сабак уцёк.

Праз нейкі час варона зноў сустрэла гэтага зайца і кажа яму:

— Вось ты малайчына, не выхваляка, а сапраўдны смяляка!

Жылі-былі на адным двары казёл і баран, жылі паміж сабою дружна: сена жмут і той папалам. А як вілы ў бок — дык аднаму кату Ваську! Ён такі зладзюга і разбойнік, увесь час на здабытках, і калі дзе што кепска ляжыць, дык у яго жывот баліць.

Вось ляжаць сабе казёл і баран ды гамоняць. Hi адсюль ні адтуль — кот-вуркот, шэры лоб, ідзе ды так жаласна плача.

Казёл і баран пытаюцца ў яго:

— Кот-каток, шэранькі лабок, чаго ты плачаш, чаму на трох нагах скачаш?

— Як мне не плакаць! Біла мяне гаспадыня, біла, вушы круціла. Ногі паламала, ды яшчэ і павесіць абяцала.

— А за якую віну табе такая пагібель?

— А за тое мне пагібель, што смятанку злізаў!

I зноў заплакаў кот-вуркот.

— Кот-каток, шэры лабок, чаго ж ты яшчэ плачаш?

— Як жа мне не плакаць! Баба мяне біла ды прымаўляла: «Да нас прыйдзе зяць, а дзе той смятаны ўзяць? Хочаш не хочаш, а давядзецца казла і барана рэзаць!»

Зараўлі казёл і баран:

— Ах ты, шэры кот, бесталковы лоб! За што ж ты нас загубіў?! Вось мы цябе забадаем!

Тут кот-вуркот павініўся, дараваць яму папрасіўся. Казёл і баран яму даравалі, і пачалі яны ўтрох думаць: як ім быць і што рабіць?

— Ану, сярэдні брат,— спытаў кот у барана,— ці моцны ў цябе лоб? Паспрабуй аб вароты.

Падняўся баран, з разгону стукнуўся аб вароты лбом — пахіснуліся вароты, але не адчыніліся.

— Ану, старэйшы брат,— спытаў кот у казла,— ці моцны ў цябе лоб? Паспрабуй аб вароты.

Падняўся казёл-казлішча, разагнаўся, стукнуўся — вароты і адчыніліся.

Пыл слупам узнімаецца, трава да зямлі прыгінаецца, бягуць казёл і баран, а за імі скача на трох нагах кот — шэры лоб.

Стаміўся кот, пачаў прасіць-маліць названых братоў:

— Казёл і баран, не пакіньце меншага брата...

Узяў казёл ката, пасадзіў яго на сябе, і памчаліся яны зноў па гарах, па далах, па сыпучых пяскэх. Доўга беглі, і дзень і ноч, пакуль ногі сілу мелі.

I вось перад імі крутая гара, пад гарою скошаны луг, а на тым лузе стагі, быццам дамы, стаяць.

Спыніліся казёл, баран і кот адпачываць.

А ноч была асенняя, халодная. Дзе агню раздабыць? Думаюць казёл і баран, а кот — шэры лоб ужо расстараўся бяросты, абкруціў ёю казлу рогі і загадаў яму з бараном стукнуцца лбамі.

Стукнуліся казёл з бараном, ды так моцна— іскры з вачэй пасыпаліся,— бяроста і загарэлася.

Расклалі яны агонь, селі і грэюцца.

Не паспелі як след абагрэцца — бачаць: ідзе няпрошаны госць — мядзведзь:

— Пусціце пагрэцца, адпачнуць, штосьці знясілеў зусім...

— Сядай з намі, Міхал Іванавіч! Адкуль ідзеш?

— Хадзіў на пчальнік ды пабіўся з мужыкамі.

Пачалі яны ўчатырох бавіць цёмную ноч: мядзведзь пад стогам, кот — шэры лоб на стозе, а казёл з бараном — каля агню.

Раптам ідуць сем шэрых ваўкоў, восьмы — белы, і — проста да стога.

Забляялі казёл і баран са страху, а кот — шэры лоб і кажа:

— Авохці, белы воўк, над ваўкамі князь! Не ўводзь у злосць нашага старэйшага брата: ён сярдзіты, як разыдзецца — нікому не паздаровіцца. Хіба не бачыце, якая ў яго барада: у ёй уся сіла, барадою ён звяроў забівае, а рагамі толькі шкуру здымае. Лепш па-добраму падыдзіце ды хораша папрасіце: хочам, маўляў, пацешыцца, сілай памерацца з меншым брацікам, вунь з тым, што пад стогам ляжыць.

Ваўкі кату пакланіліся, абступілі мядзведзя і давай: з ім задзірацца. Мядзведзь трываў, трываў — ды як схопіць у кожную лапу па ваўку! Перапалохаліся яны, вырвался сяк-так і, падцяўшы хвасты, кінуліся наўцёкі.

А казёл і баран тым часам падхапілі ката, пабеглі ў лес і зноў нарваліся на шэрых ваўкоў.

Кот хуценька ўскарабкаўся на самую макаўку яліны, а казёл з бараном падскочылі, ухапіліся пярэднімі нагамь за яловы сук і павіслі.

Ваўкі стаяць пад ялінаю, зубамі ляскаюць.

Бачыць кот — шэры лоб, што справы дрэнь; пачаў кідаць у ваўкоў яловымі шышкамі і прыгаворваць:

— Раз воўк! Два воўк! Тры воўк! Усяго па ваўку на брата. Я, кот, нядаўна двух ваўкоў з'еў з костачкамі, дык яшчэ есці не хачу, а ты, большы брат, на мядзведзяў хадзіў, ды не злавіў, бяры сабе і маю долю!

Толькі ён сказаў так, казёл сарваўся і ўпаў проста рагамі на ваўка. А кот усё сваё крычыць:

— Трымай іх, лаві іх!

Тут ваўкоў такі страх апанаваў — кінуліся яны наўцёкі без аглядкі. Так і ўцяклі.

А кот — шэры лоб, казёл і баран пайшлі сваёю дарогаю.

Жылі сабе дзед ды баба. Дзед і кажа бабе:

— Ты, баба, пячы пірагі, а я запрагу каня ў сані, паеду рыбу лавіць.

Налавіў дзед рыбы поўныя саыі. Едзе дадому, аж бачыць: лісіца скруцілася абаранкам, ляжыць на дарозе.

Дзед злез з воза, падышоў, а лісічка не зварухнецца, ляжыць, як нежывая.

— Вось дык знаходка! Будзе маёй старой добры каўнер.

Узяў дзед лісіцу і паклаў на сані, а сам пайшоў спераду.

А лісіца тым часам і пачала скідваць паціхеньку з воза ўсё па рыбцы ды па рыбцы, усё па рыбцы ды па рыбцы.

Паскідала ўсю рыбу і сама ціхенька ўцякла.

Дзед прыехаў дадому і кліча бабу:

— Ну, старая, добры каўнер я табе прывёз!

Падышла баба да саней: няма на санях ні каўняра, ні рыбы. I пачала яна на дзеда сварыцца:

— Ах ты, стары хрыч, такі-сякі, яшчэ надумаўся мяне падманваць!

Тут дзед сцяміў, што лісічка тая была не мёртвая. Пабедаваў, пабедаваў, ды нічога не зробіш.

А лісіца тым часам сабрала на дарозе ўсю рыбу ў кучку, села і есць.

Падыходзіць да яе воўк:

— Дзень добры, кумка, хлеб ды соль...

— Я ем — свой, а ты збоку пастой.

— Дай мне рыбкі.

— Налаві сам, ды і еш.

— Дык я не ўмею.

— А што тут умець! Я ж, бачыш, налавіла. Ты, кумок, ідзі на рэчку, апусці хвост у палонку, сядзі ды прыгаворвай: «Лавіся, рыбка, і малая і вялікая! Лавіся, рыбка, і малая і вялікая!» Дык рыба цябе сама за хвост будзе хапаць. Чым даўжэй пасядзіш, тым больш наловіш.

Пайшоў воўк на рэчку, апусціў хвост у палонку, сядзіць і прыгаворвае:

А лісіца ходзіць вакол ваўка і сваё прыгаворвае:

Воўк пытаецца ў лісіцы:

— Што ты, кума, усё гаворыш?

— А я табе пасабляю, рыбку на хвост наганяю.

А сама зноў:

Сядзеў воўк цэлую ноч каля палонкі. Хвост у яго і прымёрз. Пад раніцу хацеў падняцца ды дзю там. Ён і думае: «Уга, колькі рыбы набралася і не выцягнуць!»

У гэты час ідзе баба з вёдрамі па ваду. Убачыла наўка і закрычала:

— Воўк, воўк! Біце яго!

Воўк—туды-сюды, не можа выцягнуць хвост. Баба кінула вёдры і давай яго біць каромыслам. Біла, біла, воўк тузаўся, тузаўся, адарваў сабе хвост і кінуўся наўцёкі.

«Ну добра,— думае,— я ж табе адплачу, кума!»

А лісічка залезла ў хату, дзе жыла тая баба, што па ваду пайшла, наелася з дзяжы цеста, галаву сабе цестам вымазала, выбегла на дарогу, павалілася і ляжыць — стогне.

Ідзе воўк:

— Дык вось як ты вучыш, кума, рыбу лавіць. Зірні, мяне ўсяго збілі...

Лісіца яму кажа:

— Эх, кумок! У цябе хваста няма, затое галава цэлая а мне галаву разбілі: бачыш—мазгі вылезлі, ісці не магу.

— I праўда,— кажа ёй воўк.— Дзе табе, кума, ісці садзіся на мяне, я цябе давязу.

Села лісіца ваўку на спіну. Ен яе і павёз.

Вось лісіца едзе на ваўку і ціхенька спявае:

— Ты што там, кума, усё гаворыш?

— Я, кумок, твой боль замаўляю.

А сама зноў:

Паехаў мужык у лес рэпу сеяць. Арэ там, працуе. Прыйшоў да яго мядзведзь:

— Мужык, я цябе зламлю.

— Не ламі мяне, мядзведзюхна, лепей давай разам рэпу сеяць. Я сабе вазьму хоць карэньчыкі, а табе аддам вяршкі.

— Хай будзе так,— сказаў мядзведзь.— А калі ашукаеш, дык у лес да мяне нават не прыязджай.

Сказаў і пайшоў у дуброву.

Рэпа вырасла вялікая. Мужык прыехаў увосень капаць рэпу. А тут мядзведзь з дубровы вылазіць:

— Мужык, давай рэпу дзяліць, маю долю аддавай.

— Добра, мядзведзюхна, давай дзяліць: табе вяршкі, а мне карэньчыкі.

Аддаў мужык мядзведзю ўсё бацвінне, а рэпу паклаў на воз і павёз у горад прадаваць.

Мядзведзь пераняў яго, запыніў:

— Мужык, куды ты едзеш?

— Еду, мядзведзюхна, у горад карэньчыкі прадаваць.

— Ану дай паспытаць — які твой карэньчык на смак?

Мужык даў яму рэпу. Мядзведзь як з'еў:

— А-а! — зароў.— Мужык, ашукаў ты мяне! Твае карэньцыкі салодзенькія. Цяпер не прыязджай да мяне ў лес па дровы, а то зламлю.

На другі год мужык пасеяў на тым месцы жыта. Прыехаў жаць, а мядзведзь ужо чакае яго:

— Цяпер мяне, мужык, не ашукаеш, давай маю долю!

Мужык кажа:

— Хай будзе па-твойму. Бяры, мядзведзюхна, карэньчыкі, а я сабе вазьму хоць вяршкі.

Зжаў мужык жыта, аддаў мядзведзю карэньчыкі, а жыта злажыў на воз і павёз дадому.

Мядзведзь і так, і гэтак — нічога з карэньчыкамі зрабіць не мог.

Раззлаваўся ён на мужыка, і з той пары мядзведзь з мужыком варагуе.

Жыў-быў мужык. У гэтага мужыка быў кот, ды такі памаўза, што бяда! Абрыдзеў ён да смерці. Вось мужык думаў, думаў, узяў ката, пасадзіў у мех і панёс у лес. Занёс і пакінуў яго ў лесе — няхай прападае.

Кот хадзіў, хадзіў і натрапіў на хатку. Залез на гарышча і палежвае сабе. А захоча есці — пойдзе ў лес, птушачак, мышэй наловіць, наесца ўволю — і зноў на гарышча, і гора яму мала!

Вось пайшоў кот гуляць, а насустрач яму лісіца. Убачыла ката і дзівіцца: «Колькі гадоў жыву ў лесе, а такога звера не бачыла!»

Пакланілася лісіца кату і пытаецца:

— Скажы, добры малойца, хто ты такі? Як ты сюды трапіў і як цябе зваць-велічаць?

А кот натапырыў поўсць і адказвае:

— Завуць мяне Катафей Іванавіч, я з сібірскіх лясоў прысланы да вас ваяводам.

— Ах, катафей Іванавіч! — кажа лісіца.— Не ведала я пра цябе, не чуда. Ну, то хадзем да мяне ў госці.

Кот пайшоў да лісіцы. Яна прывяла яго ў нару і пачала частаваць рознай дзічынкаю, а сама ўсё дапытваецца:

— Катафей Іванавіч, жанаты ты ці халасты?

— Халасты.

— I я, ліса-краса,— дзяўчына. Вазьмі мяне замуж!

Кот згадзіўся, і наладзілі яны баль-вяселле.

На другі дзень пайшла лісіца на здабыткі, а кот застаўся дома.

Бегала, бегала лісіца і злавіла качку. Нясе дадому, а насустрач ёй воўк:

— Стой, лісіца! Аддай качку!

— Не, не аддам!

— Ну, я сам забяру.

— А я скажу Катафею Іванавічу, ён цябе смерцю пакарае!

— А хто такі Катафей Іванавіч?

— Хіба ты не чуў? Да нас з сібірскіх лясоў прыслалі

ваяводам Катафея Іванавіча. Я раней была ліса-краса — дзяўчына, а цяпер нашага ваяводы жонка.

— Не, не чуў, Лізавета Іванаўна. А як бы гэта мне на яго паглядзець?

— У! Катафей Іванавіч у мяне такі сярдзіты: хто яму не даспадобы, адразу з'есць! Ты прыгатуй барана ды прынясі яму на паклон:барана пакладзі навідавоку, а сам схавайся каб кот цябе не ўбачыў, а то, брат, кепска табе будзе!

Воўк пабег па барана, а лісіца — дадому.

Бяжыць лісіца, і трапіўся ёй насустрач мядзведзь:

— Стой, лісіца, каму качку нясеш? Аддай мне!

— Ідзі ты лепш, мядзведзь, падалей, пакуль цэлы, а то скажу Катафею Іванавічу, ён цябе смерцю пакарае!

— А хто такі Катафей Іванавіч?

— А той самы, што прыслалі да нас з сібірскіх лясоў ваяводам. Я раней была ліса-краса — дзяўчына, а цяпер нашага ваяводы — Катафея Іванавіча — жонка.

— А ці нельга паглядзець яго, Лізавета Іванаўна?

— У! Катафей Іванавіч у мяне такі сярдзіть: хто яму не спадабаецца, адразу з'есць. Ты ідзі прыгатуй быка ды прынясі на паклон. Ды глядзі, быка пакладзі навідавоку, а сам схавайся, каб Катафей Іванавіч цябе не ўбачыў, а то кепска табе будзе!

Мядзведзь пайшоў па быка, а лісіца—дадому.

Вось прынёс воўк барана, аблупіў, стаіць і думае. Глядзіць — і мядзведзь прэцца з быком.

— Дзень добры, Міхал Іванавіч!

— Здароў, брат Лявон! Што, не бачыў лісіцы з мужам?

— Не, Міхал Іванавіч, сам іх чакаю.

— А ты схадзітка да іх, пакліч,— кажа мядзведзь ваўку.

— Не, не пайду, Міхал Іванавіч. Я непаваротлівы, ты лепш ідзі.

— Не, не пайду, брат Лявон. Я касматы, касалапы, куды мне!

Раптам — ні адсюль ні адтуль — бяжыць заяц. Воўк і мядзведзь як закрычаць на яго:

— Хадзі сюды, касавокі!

Заяц ажно прысеў, вушы на спіну паклаў.

— Ты, заяц, паваротлівы і на нагу лёгкі: збегай да лісіцы, скажы ёй, што мядзведзь Міхал Іванавіч з братам Лявонам Іванавічам даўно ўжо гатовы, чакаюць цябе, значыцца, з мужам, Катафеем Іванавічам, хочуць пакланіцца бараном ды быком.

Заяц прыпусціў да лісіцы на ўсю моц. А мядзведзь з воўк пачалі думаць, дзе б гэта ім схавацца.

Мядзведзь кажа:

— Я палезу на хваіну.

А воўк яму кажа:

— А я куды дзенуся? Я ж на дрэва не ўскарабкаюся? Схавай мяне куды-небудзь.

Мядзведзь схаваў ваўка ў кустах, заваліў сухім лісцем, а сам залез на хваіну, на самую макаўку, і пазірае, ці не ідзе Катафей Іванавіч з лісіцаю.

Заяц тым часам прыбег да лісіцынай нары:

— Мядзведзь Міхал Іванавіч з ваўком Лявонам Іван-вічам прыслалі сказаць, што яны даўно чакаюць цябе з мужам, хочуць пакланіцца вам быком ды бараном.

— Бяжы, касавокі, зараз будзем.

Вось і пайшлі кот з лісіцаю. Мядзведзь убачыў іх і кажа ваўку:

— Нейкі ж ваявода Катафей Іванавіч дужа маленькі!

Кот адразу ж кінуўся на быка, поўсць натапырыў, пачаў ірваць мяса і зубамі і лапамі, а сам мурчыць, нібыта злуецца:

— May, мау!..

Мядзведзь зноў кажа ваўку:

— Невялікі, ды пражэрлівы! Нам учатырох не з'есці, а яму аднаму мала. Чаго добрага, ён і да нас дабярэцца!

Захацелася і ваўку паглядзець на Катафея Іванавіча, ды скрозь лісце не відаць. I пачаў воўк ціхенька разграбаць лісце. Кот пачуў, што лісце шамаціць, падумаў, што гэта мыш, ды як кінецца — і проста ваўку ў пысу кіпцюрамі ўчапіўся.

Воўк перапужаўся, усхапіўся і давай уцякаць.

А кот сам спалохаўся і сігануў на дрэва, дзе сядзеў мядзведзь.

«Ну,—думае мядзведзь,— убачыў ён мяне!»

Злазіць яму не было калі, вось мядзведзь як чмякнецца з дрэва вобземлю, усё нутро адсадзіў, падхапіўся ды наўцёкі.

А лісіца наўздагон крычыць:

— Уцякайце, уцякайце, каб хаця ён вас не пазадзіраў!..

З таго часу ўсе звяры пачалі ката баяцца. А кот з лісіцаю прызапасілі на ўсю зіму мяса і пачалі жыць ды пажываць. I цяпер жывуць.

Сустрэўся з лісіцаю журавель:

— Што, лісіца, ці ўмееш лятаць?

— Не, не ўмею.

— Садзіся на мяне, навучу. Села лісіца на жураўля. Падняў яе журавель высока-высока.

— Што, лісіца, ці бачыш зямлю?

— Ледзь бачу, з аўчынку зямля здаецца!

Журавель і скінуў яе з сябе. Лісіца ўпала на мяккае месца, на капу сена.

Журавель падляцеў:

— Ну як, умеет, лісіца, лятаць?

— Лятаць-то ўмею — садзіцца цяжка!

— Сядай зноў на мяне, навучу. Села лісіца на жураўля. Яшчэ вышэй падняў ён яе і скінуў з сябе.

Упала лісіца на балота: на тры сажні правалілася ў зямлю.

Так лісіца і не навучылася лятаць.

Жылі-былі дзед ды баба. Не было ў іх дзяцей. Баба і кажа:

— Дзед, дзед, вылепі з гліны хлапчыну, нібыта і сын будзе.

Дзед вылепіў з гліны хлапчыну. Паклаў яго на печ сушыць. Высах хлопец і пачаў прасіць есці:

— Дай, бабка, малака кадушку ды бохан хлеба з падушку.

Прынесла яму баба гэта, а ён з'еў усё і зноў просіць:

— Есці хачу! Есці хачу!

I з'еў у дзеда з бабай увесь хлеб, выпіў усё малако і зноў крычыць:

— Есці хачу! Есці хачу!

Няма чаго яму больш даць. Гліняны хлопец саскочыў з печы і з’еў бабку з прасніцай, дзядка з кавенькай — і падаўся на вуліцу.

Ідзе насустрач бык. Гліняны хлопец кажа яму:

— З’еў я хлеба пяць боханаў-падушак, малака пяць кадушак, бабку з прасніцай, дзядка з кавенькай— і цябе, бык, з'ем!

Ды і з'еў быка.

Ідзе далей. Насустрач дрывасекі з тапарамі. Гліняны хлопец і кажа:

— З'еў я хлеба пяць боханаў-падушак, малака пяць кадушак, бабку з прасніцай, дзядка з кавенькай, быка з рагамі — і вас усіх з'ем.

I з'еў дрывасекаў з тапарамі.

Ідзе далей. Насустрач яму мужыкі з косамі ды бабы з граблямі.

Гліняны хлопец ім кажа:

— З'еў я хлеба пяць боханаў-падушак, малака пяць кадушак, бабку з прасніцай, дзядка з кавенькай, быка з рагамі, дрывасекаў з тапарамі — і вас усіх з'ем!

З'еў мужыкоў з косамі ды баб з граблямі і далей пайшоў. Сустрэў гліняны хлопец казла і кажа:

— З'еў я хлеба пяць боханаў-падушак, малака пяць кадушак, бабку з прасніцай, дзядка з кавенькай, быка з рагамі, дрывасекаў з тапарамі, мужыкоў з косамі, баб з граблямі — і цябе, казёл, з'ем!

А казёл яму кажа:

— Ды ты не турбуйся, стань пад горкай, а я падымуся на горку, разганюся ды табе ў рот і скочу.

Стаў гліняны хлопец пад горкай, а казёл разагнаўся з гары ды рагамі ў пуза як дасць! Тут і рассыпаўся гліняны хлопец.

I выйшлі з пуза бабка з прасніцай, дзядок з кавенькай, бык з рагамі, дрывасекі з тапарамі, мужыкі з косамі ды бабы з граблямі.

Усіх казёл выбавіў.

Не далёка і не блізка, у адным краі-старане жылі-былі дзед і баба, і было ў іх тры сыны. Малодшага звалі Іванка. Жылі яны — не гаравалі, з раніцы да ночы працавалі: поле аралі ды збажыну засявалі.

I пайшлі раптам па тым краі нядобрыя чуткі: збіраецца цуда-юда паганае на іхнюю зямлю напасці, усіх людзей са свету звесці, усе гарады-сёлы агнём спапяліць. Затужылі дзед з бабаю, забедавалі. А старэйшыя сыны суцяшаюць іх:

— Не бядуйце, татуля і матуля! Пойдзем мы на цуда-юда, будзем з ім біцца насмерць! А каб вам адным не тужыць, няхай з вамі Іванка застаецца жыць: ён яшчэ малады, каб у бой ісці.

— Не,— кажа Іванка,— не хачу я дома сядзець, на нашу бяду збоку глядзець ды вас чакаць, пайду і я з цудам-юдам біцца!

Дзед з бабай яго не адгаворвалі, не ўпрошвалі дома застацца.

Сабралі яны ўсіх трох сыноў у дарогу. Узялі браты дубіны важкія, узялі кайстры з хлебам-соллю, селі на добрых коней і паехалі.

Доўга ці не доўга ехалі яны — трапляецца ім насустрач стары чалавек.

— Дзень добры, малойцы!

— Добры дзень, дзядуля!

— Куды гэта вы едзеце?

— Едзем мы з паганым цудам-юдам біцца, змагацца, родную зямлю бараніць!

— Добра гэта, добра! Толькі для бою трэба вам не дубінкі, а мячы булатныя¹.

— А дзе ж іх дастаць, дзядуля?

— А я вас навучу. Едзьце вы, добрыя малойцы, усё прама і прама. Даедзеце вы да высокай гары. А ў той у гары — пячора глыбокая. Уваход у яе вялікім каменем завалены. Адваліце камень, зайдзіце ў пячору і знойдзеце там мячы булатныя.

Падзякавалі браты прахожаму і паехалі прама, як ён навучаў. Бачаць — стаіць гара высокая, з аднаго боку вялізны шэры камень прывалены. Адвалілі браты той камень і ўвайшлі ў пячору. А там зброі ўсялякай — і не злічыць! Выбралі яны сабе па мячу і паехалі далей.

— Дзякуй,— кажуць,— прахожаму чалавеку. З мячамі нам куды зручней біцца будзе!

Ехалі яны, ехалі і прыехалі ў нейкую вёску, Глядзяць — наўкол ніводнай жывой душы не відаць. Усё спалена, паламана. Стаіць адна маленькая хатка. Зайшлі браты ў хатку. Ляжыць на печы бабулька ды вохкае.

— Добры дзень, бабуся! — кажуць браты.

— Дзень добры, малойцы! Куды едзеце?

— Едзем мы, бабуся, на раку Смародзіну, на калінавы мост. Хочам з цудам-юдам біцца, на зямлю сваю не пусціць яго.

— Ох, малойцы, за добрую справу ўзяліся! Ен жа, злыдзень, усіх спустошыў, разграбіў! I да нас дабраўся. Толькі я адна тут ацалела...

Пераначавалі браты ў бабулі, назаўтра рана-раненька ўсталі і рушылі зноў у дарогу.

Пад'язджаюць да самай ракі Смародзіны, да калінавага моста. Па ўсім беразе ляжаць мячы ды лукі паламаныя, валяюцца косці чалавечыя... Знайшлі браты пустую хатку і парашылі спыніцца.

— Ну, браткі,— кажа Іван,— заехалі мы далёка ад роднай зямлі, трэба нам да ўсяго прыслухоўвацца ды прыглядацца. Давайце па чарзе ў дазор хадзіць², каб цуда-юда цераз калінавы мост не прапусціць.

Першай ноччу пайшоў у дазор старэйшы брат. Пахадзіў ён па беразе, паглядзеў за раку Смародзіну — усё ціха, нікога не відаць, нічога не чуваць. Лёг старэйшы брат пад ракітавы куст і заснуў моцна, ажно захроп.

А Іван ляжыць у хатцы — не спіцца яму, не дрэмлецца. Як надышла поўнач, узяў ён свой меч булатны і падаўся да ракі Смародзіны.

Глядзіць — пад кустом старэйшы брат спіць. на ўсю моц храпе. Іван не захацеў яго будзіць. Схаваўся пад калінавы мост, стаіць, пераезд вартуе.

Раптам на рацэ вада хвалямі пайшла, на дубах арлы заклекаталі — пад'язджае цуда-юда шасцігаловае.

Выехала цуда-юда на сярэдзіну калінавага моста — конь пад ім спатыкнуўся, чорны крумкач на плячы страпянуўся, ззаду чорны сабака натапырыў поўсць.

Кажа цуда-юда шасцігаловае:

— Што ты, мой конь, спатыкнуўся? Чаго ты, чорны крумкач, страпянуўся? Чаму ты, чорны сабака, натапырыў поўсць? Ці мо чуеце вы, што Іван — сялянскі сын тут? Дык ён яшчэ не нарадзіўся, а калі і нарадзіўся, дык сілаю не наліўся! Я яго на адну руку пасаджу, другою прыстукну!

Выйшаў тут Іван — сялянскі сын з-пад моста і кажа:

— Не хваліся, цуда-юда паганае! Не падстрэліў яснага сокала — рана пер'е скубці! Не спазнаў добрага малойцы— няма чаго ганіць яго! Давай лепей сілай мерацца: хто адолее, той і пахваліцца.

Вось сышліся яны, параўняліся, ды так стукнуліся, што наўкол зямля загула. Цуду-юду не пашанцавала: Іван—сялянскі сын адным махам збіў яму тры галавы.

— Пачакай, Іван — сялянскі сын!—крычыць цуда-юда.— Дай мне перадыхнуць!

— Які такі перадых! У цябе, цуда-юда, тры галавы, а ў мяне адна. Вось як будзе ў цябе адна галава, тады і перадых зробім.

Зноў яны сышліся, зноў стукнуліся.

Іван — сялянскі сын адсек цуду-юду і апошнія тры галавы. Пасля гэтага пасек тулава на дробныя кавалкі і пакідаў у раку Смародзіну, а шэсць галоў пад калінавы мост злажыў. Сам у хатку вярнуўся і спаць лёг.

Раніцай прыходзіць старэйшы брат. Пытаецца ў яго Іван:

— Ну што, ці не бачыў чаго?

— Не, браткі, міма мяне нават муха не пралятала!

Іван яму ні слоўца на гэта не сказаў.

На другую ноч выправіўся ў дазор сярэдні брат. Пахадзіў ён, пахадзіў, паглядзеў па баках і супакоіўся. Залез у кусты і заснуў.

Іван і на яго не спадзяваўся. Як мінула поўнач, ён тут жа сабраўся, узяў свой востры меч і пайшоў да paкі Смародзіны. Схаваўся пад калінавы мост і пачаў пільнаваць.

Раптам на рацэ вада хвалямі пайшла, на дубах арлы заклекаталі — пад'язджае цуда-юда дзевяцігаловае.

Толькі цуда-юда на калінавы мост уз'ехала — конь пад ім спатыкнуўся, чорны воран на плячы страпянуўся, ззаду чорны сабака натапырыў поўсць... Цуда-юда каня бізуном па баках, крумкача — па пер'і, сабаку — па вушах.

— Што ты, мой конь, спатыкнуўся? Чаго ты, чорны крумкач, страпянуўся? Чаму ты, чорны сабака, натапырыў поўсць? Ці мо чуеце вы, што Іван — сялянскі сын тут? Дык ён яшчэ не нарадзіўся, а калі і нарадзіўся, дык сілаю не наліўся: я яго адным пальцам заб'ю!

Выскачыў Іван — сялянскі сын з-пад калінавага моста:

— Пачакай, цуда-юда, не хваліся, перш за справу вазьміся! Яшчэ паглядзім, чый верх будзе!

Як махнуў Іван сваім булатным мячом раз-другі, так і сцяў з цуда-юда шэсць галоў. А цуда-юда стукнуў — па калені Івана ў сырую зямлю ўвагнаў. Іван — сялянскі сын схапіў жменю пяску і сыпануў свайму ворагу проста ў вачышчы. Пакуль цуда-юда вачышчы лраціраў ды прачышчаў, Іван адсек яму і астатнія галовы. Потым пасек тулава на дробныя кавалкі, пакідаў у раку Смародзіну, а дзевяць галоў пад калінавы мост злажыў. Сам у хатку вярнуўся. Лёг і заснуў, нібыта нічога не здарылася.

Раніцай прыходзіць сярэдні брат.

— Ну што,— пытаецца Іван,— ці не бачыў ты за ноч чаго-небудзь?

— Не, каля мяне ні адна муха не пралятала, ні адзін камар не пішчаў.

— Ну, калі так, хадземце са мною, браткі дарагія, я вам і камара і муху пакажу.

Прывёў Іван братоў пад калінавы мост, паказаў ім цуда-юдавы галовы.

— Вось,— кажа,— якія тут уночы мухі ды камары лятаюць. А вам, браткі, не ваяваць, а дома на печы ляжаць!

Сорамна стала братам.

— Сон,— кажуць,— змарыў...

На трэцюю ноч сабраўся ісці ў дазор сам Іван.

— Я,— кажа,— на страшны бой іду! А вы, браткі, усю ноч не спіце, прыслухоўвайцеся: як пачуеце мой свіст — выпускайце майго каня і самі да мяне на падмогу спяшайцеся.

Прыйшоў Іван — сялянскі сын да ракі Смародзіны, стаіць пад калінавым мостам, чакае.

Толькі мінула поўнач, сырая зямля захісталася, вада ў рацэ хвалямі пайшла, шалёны вецер завыў, па дубах арлы заклекаталі. Выязджае цуда-юда дванаццацігаловае. Усе дванаццаць галоў свішчуць, усе дванаццаць агнём-полымем шугаюць. Конь у цуда-юда дванаццацікрылы, шэрсць у каня медная, хвост і грыва жалезныя. Толькі ўз'ехаў цуда-юда на калінавы мост—конь пад ім спатыкнуўся, чорны крумкач на плячы страпянуўся, чорны сабака ззаду натапырыў поўсць. Цуда-юда каня бізуном па баках, крумкача — па пер'і, сабаку па вушах!

— Што ты, мой конь, спатыкнуўся? Чаго, чорны крумкач, страпянуўся? Чаму, чорны сабака, натапырыў поўсць? Ці мо чуеце, што Іван — сялянскі сын тут? Дык ён яшчэ не нарадзіўся, а калі і нарадзіўся, дык сілаю не наліўся: толькі дзьмухну—і следу ад яго не застанецца!

Выйшаў тут з-пад калінавага моста Іван — сялянскі сын.

— Не спяшайся, цуда-юда, хваліцца, каб табе потым не асарамаціцца!

— А, дык гэта ты, Іван — сялянскі сын? Чаго прыйшоў сюды?

— На цябе, варожая сіла, паглядзець, з табой сілай памерацца!

— Дзе табе са мной сілай мерацца! Ты муха перада мною!

Адказвае Іван — сялянскі сын цуду-юду:

— Прыйшоў я не казкі табе расказваць і не твае слухаць. Прыйшоў я насмерць біцца, ад цябе, праклятага, добрых людзей пазбавіць!

Размахнуўся тут Іван сваім вострым мячом і адсек цуду-юду тры галавы. Цуда-юда падхапіў гэтыя галовы, чыркануў па іх сваім агнявым пальцам, да шыяў прылаў, і адразу ўсе галовы прыраслі, быццам і з плеч не падалі.

Кепска давялося Івану: цуда-юда свістам яго глушыць, агнём паліць-смаліць, іскрамі абсыпае, па калені ў сырую зямлю заганяе...

— Можа, хочаш ты адпачыць, Іван — сялянскі сын?

— Які там адпачынак? Па-нашаму — бі, сячы, сябе не глядзі! — кажа Іван.

Свіснуў ён, кінуў сваю правую рукавіцу ў хатку, дзе браты яго чакалі. Рукавіца ўсе шыбы ў вокнах павыбівала, а браты спяць, нічога не чуюць.

Паднатужыўся Іван, размахнуўся яшчэ мацней і адсек цуду-юду шэсць галоў. Цуда-юда падхапіў свае галовы, чыркануў агнявым пальцам, да шыяў прыклаў—і зноў усе галовы на сваіх месцах. Рынуўся ён тут на Івана, загнаў яго па пояс у сырую зямлю.

Бачыць Іван — справы дрэнь. Зняў левую рукавіцу, шпурнуў у хатку. Рукавіца страху прабіла, а браты ўсё спяць, нічога не чуюць.

Трэці раз размахнуўся Іван — сялянскі сын, адсек цуду-юду дзевяць галоў. Цуда-юда падхапіў іх, чыркануў агнявым пальцам, да шыяў прыклаў — галовы зноў прыраслі. Рынуўся ён тут на Івана і загнаў яго ў сырую зямлю па самыя плечы...

Зняў Іван сваю шапку і шпурнуў у хатку. Ад таго ўдару хатка захісталася, траха бярвенні не раскаціліся, Тут толькі браты прачнуліся, чуюць — Іванаў конь моцна ржэ ды з ланцугоў ірвецца.

Кінуліся яны ў стайню, выпусцілі каня, а ўслед за ім і самі пабеглі.

Іванаў конь прымчаўся і давай біць цуда-юда капытамі Засвістаў цуда-юда, засіпеў, пачаў каня іскрамі абсыпаць.

А Іван — сялянскі сын тым часам вылез з зямлі, злаўчыўся і адсек цуду-юду агнявы палец. Пасля гэтага давай сячы яму галовы. Збіў усе да адной! Тулава на дробныя кавалкі пасек і пакідаў у раку Смародзіну.

Тут прыбягаюць браты.

— Эх, вы! — кажа Іван.— За вашу санлівасць я ледзь галавою не заплаціў!

Прывялі яго браты ў хатку, умылі, накармілі, напаілі і спаць палажылі.

Назаўтра Іван раненька ўстаў, пачаў адзявацца-абувацца.

— Куды ты гэтак рана падняўся? — кажуць браты.— Адпачнуў бы пасля такога пабоішча!

— Не,— адказвае Іван,— няма калі адпачываць мне:

пайду да ракі Смародзіны сваю папругу шукаць — згубіў там.

— Ахвота табе! — кажуць браты.— Заедзем у горад — новую купіш.

— Не, мне мая трэба!

Падаўся Іван да ракі Смародзіны, ды не папругу ўзяўся шукаць, а перайшоў на той бераг цераз калінавы мост і падкраўся непрыкметна да цуда-юдавага мураванага палаца. Падышоў да адчыненага акенца і давай слухаць — ці не задумваюць тут яшчэ чаго-небудзь ліхога.

Глядзіць — сядзяць у палацы тры цуда-юдавы жонкі ды маці, старая змяіха. Сядзяць яны ды змаўляюцца.

Першая кажа:

— Адпомшчу я Івану — сялянскаму сыну за майго мужа! Забягу наперад, калі ён з братамі дадому вяртацца будзе, напушчу гарачыні, а сама студняй зраблюся. Захочуць яны вады выпіць — і ад першага ж глытка мёртвымі паваляцца!

— Гэта ты добра прыдумала! — кажа старая змяіха.

Другая кажа:

— А я запабягу наперад і зраблюся яблыняй. Захочуць яны па яблычку з'есці — тут іх і разарве на шматкі!

— I ты добра прыдумала!—кажа старая змяіха.

— А я,— кажа трэцяя,— напушчу на іх сон ды дрымоту, а сама запабягу наперад і зраблюся мяккім дываном з шаўковымі падушкамі. Захочуць браты паляжаць-адпачыць — тут іх і спаліць агнём!

— I ты добра прыдумала! — сказала змяіха.— Ну, а калі вы іх не загубіце, я сама зраблюся вялізнай свіннёй, даганю іх і ўсіх трох праглыну.

Падслухаў Іван — сялянскі сын іхнюю гаворку і вярнуўся да братоў.

— Ну што, знайшоў ты сваю папругу? — пытаюцца браты.

— Знайшоў.

— I варта было час на гэта траціць!

— Варта, браткі!

Пасля гэтага сабраліся браты і паехалі дадому.

Едуць яны палямі, едуць лугамі. А дзень такі гарачы, такі спякотны. Піць хочацца — ратунку няма! Глядзяць браты — стаіць студня, у студні сярэбраны карэц плавае. Кажуць яны Івану:

— Давай, браце, прыпынімся, халоднай вадзіцы пап'ем і коней напоім!

— Невядома, якая ў гэтай студні вада,— адказвае Іван.— Можа, гнілая ды брудная.

Саскочыў ён з каня і давай мячом сячы-крышыць гэтую студню. Завыла студня, зараўла немым голасам. Тут апусціўся туман, спёка спала—і піць не хочацца.

— Вось бачыце, браткі, якая вада ў студні была,— кажа Іван.

Паехалі яны далей.

Доўга ехалі ці не — убачылі яблыньку. Вісяць на ёй яблыкі вялікія ды румяныя.

Саскочылі браты з коней, хацелі былі яблычкі рваць. А Іван забег наперад і давай яблыню мячом пад самы корань сячы. Завыла яблыня, закрычала...

— Бачыце, браткі, што гэта за яблыня? Нясмачныя на ёй яблычкі!

Селі браты на коней і паехалі далей.

Ехалі яны, ехалі і вельмі стаміліся. Глядзяць — разасланы на полі дыван узорысты, мяккі, а на ім падушкі пуховыя.

— Паляжым на гэтым дыване, адпачнем, падрэмлем з гадзінку! — кажуць браты.

— Не, браткі, не мякка будзе на гэтым дыване ляжаць! — адказвае ім Іван.

Раззлаваліся на яго браты:

— Што ты за ўказчык нам: тое няможна, гэта няможна!

Іван у адказ ні слоўца не вымавіў. Зняў ён сваю папругу, на дыван кінуў. Шуганула папруга полымем і згарэла.

— Вось і з вамі тое ж самае было б! — кажа Іван братам.

Падышоў ён да дывана і давай мячом дыван ды падушкі на шматкі сячы. Пасек, параскідаў у бакі і кажа:

— Дарэмна вы, браткі, бурчалі на мяне! Бо і студня, і яблыня, і дыван — усё гэта цуда-юдавы жонкі былі. Хацелі яны нас загубіць, ды не ўдалося ім гэта: самі ўсе загінулі!

Паехалі браты далей.

Многа ці мала праехалі — раптам неба пацямнела, вецер завыў, зямля загула: бяжыць за імі вялізная свіння. Разявіла зяпу да вушэй — хоча Івана з братамі праглынуць. Тут малойцы — не дурныя ж! — дасталі са сваіх торбаў дарожных па пуду солі і кінулі свінні ў зяпу.

Зарадавалася свіння — думала, што Івана — сялянскага сына з братамі схапіла. Спынілася і пачала жаваць соль. А як рассмакавала — зноў рынулася наўздагон.

Бяжыць, шчацінне натапырыла, зубамі ляскае. Вось-вось дагоніць...

Тут Іван загадаў братам у розныя бакі на сваіх конях імчацца: адзін направа памчаўся, другі — налева, а сам Іван — уперад.

Падбегла свіння, спынілася — не ведае, каго спачатку даганяць.

Пакуль яна думала ды ў розныя бакі лычам круціла, Іван падскочыў, падняў яе ды з усяго размаху аб зямлю бразнуў. Рассыпалася свіння на пыл, а вецер гой пыл падхапіў і на ўсе бакі развеяў.

З таго часу ўсе цуды-юды ды змеі ў тым краі звяліся — без страху людзі жыць пачалі.

А Іван — сялянскі сын з братамі вярнуўся дадому, да бацькі, да маці. I пачалі яны жыць ды пажываць, поле араць ды пшаніцай засяваць.

Даўным-даўно ў аднаго цара было тры сыны. Вось, калі сыны ў гады ўвайшлі, цар сабраў іх і кажа:

— Сынкі мае любыя, пакуль я яшчэ не стары, хацелася б мне вас пажаніць і паглядзець на вашых дзетак, на маіх унукаў.

Сыны бацьку адказваюць:

— Дык што ж, бацюхна, блаславі. З кім табе хацелася б нас ажаніць?

— Вось што, сынкі, бярыце па страле, выходзьце ў чыстае поле і страляйце: куды стрэлы ўпадуць, там і доля ваша, лёс ваш.

Сыны пакланіліся бацьку, узялі па страле, выйшлі ў чыстае поле, напялі лукі і стрэлілі. У старэйшага сына страла ўпала на баярскі двор, падняла стралу баярская дачка. У сярэдняга сына ўпала страла на шырокі купецкі двор, падняла яе купецкая дачка.

А ў малодшага сына, Івана-царэвіча, страла паднялася і паляцела, сам не ведае куды. Вось ён ішоў, ішоў, дайшоў да балота, бачыць — сядзіць жаба, падхапіла яго стралу. Іван-царэвіч кажа ёй:

— Жаба, жаба, аддай маю стралу.

А жаба яму адказвае:

— Вазьмі мяне замуж!

— Што ты, як гэта я вазьму сабе за жонку жабу?

— Бяры, відаць, лёс твой такі, доля твая такая.

Зажурыўся Іван-царэвіч. Ды нічога не зробіш, узяў

жабу, прынёс дадому. Цар згуляў тры вяселлі: старэйшага сына ажаніў з баярскай дачкою, сярэдняга — з купецкай, а няшчаснага Івана-царэвіча — з жабай.

Вось цар паклікаў сыноў:

— Хачу паглядзець, каторая з вашых жонак найлепшая рукадзельніца. Няхай пашыюць мне да заўтра па кашулі.

Сыны пакланіліся бацьку і пайшлі.

Іван-царэвіч прыйшоў дадому, сеў і галаву звесіў. Жаба па падлозе скача, пытаецца ў яго:

— Чаго, Іван-царэвіч, замаркоціўся? Ці, можа, гора якое?

— Бацюхна загадаў табе да заўтра кашулю яму пашыць.

Жаба адказвае:

— Не тужы, Іван-царэвіч, лепей кладзіся спаць, раніца за вечар мудрэйшая.

Іван-царэвіч лёг спаць, а жаба скокнула на ганак, скінула з сябе жабіную скуру і зрабілася Васілісай Прамудрай, такой красуняй, што і ў казцы не раскажаш.

Васіліса Прамудрая пляснула ў ладкі і крыкнула:

— Мамкі, нянькі, збягайцеся, збірайцеся! Пашыйце мне да раніцы такую кашулю, якую бачыла я ў свайго роднага бацюхны.

Іван-царэвіч раніцай прачнуўся, жаба зноў па падлозе скача, а кашуля ўжо ляжыць на стале, загорнутая ў ручнік. Зарадаваўся Іван-царэвіч, узяў кашулю, панёс бацьку. Цар у гэты час прымаў дарункі ад большых сыноў. Старэйшы сын разгарнуў кашулю, цар узяў яе і сказаў:

— Гэтую кашулю ў курнай хаце насіць.

Сярэдні брат разгарнуў кашулю, цар сказаў:

— У ёй толькі ў лазню хадзіць.

Іван-царэвіч разгарнуў кашулю, аздобленую золатам-серабром, мудрагелістымі ўзорамі. Цар толькі глянуў:

— Ну, от гэта кашуля — на святы яе надзяваць.

Пайшлі браты дадому — тыя два — і гамоняць паміж сабой:

— Не, мусіць, мы дарэмна смяяліся з жонкі Івана-царэвіча: яна не жаба, а нейкая хітра³...

Цар зноў сыноў паклікаў:

— Няхай вашы жонкі спякуць мне да заўтра хлеб. Хачу ўведаць, каторая лепей гатуе.

Іван-царэвіч галаву звесіў, прыйшоў дадому. Жаба ў яго пытаецца:

— Чаго замаркоціўся?

Ён адказвае:

— Трэба да заўтра спячы цару хлеб.

— Не тужы, Іван-царэвіч, лепей кладзіся спаць, раніца за вечар мудрэйшая.

А тыя нявесткі спачатку смяяліся з жабы, а цяпер паслалі адну бабку-нахлебніцу паглядзець, як жаба будзе пячы хлеб.

Жаба хітрая, яна гэта сцяміла. Замясіла дзяжу цеста, печ зверху разламала ды проста туды, у дзірку, усю дзяжу і перакуліла. Бабка-нахлебніца прыбегла дацарскіх нявесгак, усе расказала, і тыя гэтак жа пачалі рабіць.

А жаба скокнула на ганак, зрабілася Васілісай Прамудрай, пляснула ў ладкі:

— Мамкі, нянькі, збягайцеся, збірайцеся! Спячыце мне да раніцы мяккі белы хлеб, які я ў майго роднага бацюхны ела.

Іван-царэвіч раніцай прачнуўся, а ўжо на стале ляжыць бохан хлеба, усяляк аздоблены: з бакоў узоры адмысловыя, зверху гарады з заставамі.

Іван-царэвіч узрадаваўся, загарнуў хлеб у настольнік, панёс бацьку. А цар у гэты час прымаў хлеб ад большых сыноў. Іх жонкі павылівалі цеста ў печ, як ім бабка-нахлебніца сказала, і выйшла ў іх адна гарэлая гразь. Цар узяў хлеб ад старэйшага сына, паглядзеў і адаслаў у чалядню⁴. Узяў ад сярэдняга сына і туды ж адаслаў. А як падаў Іван-царэвіч, цар сказаў:

— От гэта хлеб, толькі на свята яго есці.

I загадаў цар тром сваім сынам, каб заўтра з’явіліся да яго на банкет разам з жонкамі.

Зноў вярнуўся Іван-царэвіч дадому невясёлы, ніжэй плеч галаву звесіў. Жаба па падлозе скача:

— Ква-ква, Іван-царэвіч, чаго замаркоціўся? Ці мо пачуў ад бацюхны слова няласкавае?

— Жабка, жабка, як мне не бедаваць? Бацюхна наказаў, каб я прыйшоў з табою на банкет, а як я цябе людзям пакажу?

— Не тужы, Іван-царэвіч,— адказвае жаба, ідзі на банкет адзін, а я ўслед за табою буду. Як пачуеш стук ды гром, не пужайся. Запытаюцца ў цябе, скажы: «Гэта мая жабка ў каробачцы едзе».

Іван-царэвіч і пайшоў адзін. Вось старэйшыя браты прыехалі з жонкамі, а тыя разадзетыя, у строі прыбраныя, нарумяненыя, нафарбаваныя.

Стаяць ды з Івана-царэвіча смяюцца:

— Чаму ж ты без жонкі прыйшоў? Хоць бы ў хусцінцы яе прынёс. Дзе ты такую красуню знайшоў? Пэўна, усе балоты аблазіў.

Цар з сынамі, з нявесткамі, з гасцямі паселі за сталы дубовыя, за абрусы ўзорыстыя — баляваць. Раптам узняўся такі стукат ды грукат, што ўвесь палац хадуном захадзіў. Госці папужаліся, паўсхопліваліся с месцаў, а Іван-царэвіч кажа:

— Не бойцеся, шаноўныя госці: гэта мая жабка ў каробачцы прыехала.

Падляцела да царскага ганка пазалочаная карэта, шасцёркай белых коней запрэжаная, і выходзіць з яе Васіліса Прамудрая: на блакітнай сукенцы — густыя зоркі, на галаве — месяц ясны, такая красуня — ні падумаць, ні згадаць, толькі ў казцы сказаць. Бярэ яна Івана-царэвіча за руку і вядзе за сталы дубовыя, за абрусы ўзорыстыя.

Пачалі госці есці, піць, весяліцца. Васіліса Прамудрая выпіла са шклянкі ды рэшткі сабе ў левы рукаў выліла. Закусіла лебедзем ды костачкі ў правы рукаў укінула.

Жонкі большых царэвічаў прыкмецілі яе хітрыкі і давай тое ж самае рабіць.

Папілі, паелі, прыйшла пара ў скокі ісці. Васіліса Прамудрая падхапіла Івана-царэвіча. I ўжо так яна скакала-танцавала, круцілася-вярцелася—усім на дзіва. Махнула левым рукавом — раптам зрабілася возера, махнула правым рукавом — паплылі па возеры белыя лебедзі. Цар і госці дзіву даліся.

А старэйшыя нявесткі пайшлі скакаць-танцаваць:

махнулі рукавом — толькі гасцей запырскалі, махнулі другім — толькі косці разляцеліся, адна костка цару ў вока пацэліла. Цар раззлаваўся І прагнаў абедзвюх нявестак.

Тым часам Іван-царэвіч адлучыўся ціхенька, пабег дадому, знайшоў там жабіну скуру і кінуў яе ў печ, спаліў на агні.

Васіліса Прамудрая вяртаецца дадому, спахапілася — няма жабінай скуры. Села яна на лаўку, засмуцілася, зажурылася і кажа Івану-царэвічу:

— Ах, Іван-царэвіч, што ж ты нарабіў? Каб ты яшчэ ўсяго толькі тры дні пачакаў, я вечна тваёю была б. А цяпер бывай. Шукай мяне за трыдзевяць зямель, у трыдзесятым царстве, у Кашчэя Бессмяротнага...

Зрабілася Васіліса Прамудрая шэрай зязюляй і вылецела ў акно. Іван-царэвіч паплакаў, паплакаў, пакланіўся на ўсе чатыры бакі і пайшоў куды вочы глядзяць — шукаць жонку, Васілісу Прамудрую. Ішоў ён блізка ці далёка, доўга ці не, боты збіў, каптан знасіў, шапку дождж злямчыў. Трапляецца яму насустрач стары дзядок.

— Добры дзень, малойца! Што шукаеш, куды цябе твая дарога вядзе?

Іван-царэвіч расказаў яму пра сваё няшчасце. Стары дзядок і кажа яму:

— Эх, Іван-царэвіч, навошта ты жабіну скуру спаліў? Не ты яе надзеў, не табе яе трэба было і здымаць. Васіліса Прамудрая хітрэйшая, мудрэйшая за свайго бацьку ўдалася. Ен за гэта разгневаўся на яе і загадаў ёй тры гады жабаю быць. Ну, нічога не зробіш, вось табе клубок: куды ён пакоціцца, туды і ты ідзі за ім смела.

Іван-царэвіч падзякаваў старому дзядку і пайшоў за клубочкам. Клубок коціцца, ён за ім Ідзе. У чыстым полі трапляецца яму насустрач мядзведзь. Іван-царэвіч нацэліўся, хоча забіць звера. А мядзведзь гаворыць яму чалавечым голасам:

— Не забівай мяне, Іван-царэвіч, калі-небудзь я табе спатрэблюся.

Іван-царэвіч пашкадаваў мядзведзя, не стрэліў у яго, пайшоў далей. Зірк, ляціць над ім качар. Ён нацэліўся, а качар кажа яму чалавечым голасам:

— Не забівай мяне, Іван-царэвіч, я табе спатрэблюся. Ён пашкадаваў качара і пайшоў далей. Бяжыць касавокі заяц. Іван-царэвіч зноў намерыўся, хоча ў яго страляць, а заяц кажа чалавечым голасам:

— Не забівай мяне, Іван-царэвіч, я табе спатрэблюся. Пашкадаваў ён і зайца, пайшоў далей. Падыходзіць да сіняга мора, аж бачыць — на беразе, на пяску, ляжыць шчупак, ледзьве дыхае і кажа яму:

— Ах, Іван-царэвіч, пашкадуй мяне, кінь у сіняе мора!

Ён кінуў шчупака ў мора, пайшоў далей берагам. Доўга ці не, прыкаціўся клубочак да лесу. Там стаіць хатка на курыных лапках, вакол сябе паварочваецца.

— Хатка, хатка, стань, як стаяла, як маці паставіла: да лесу задам, да мяне перадам.

Хатка павярнулася да яго перадам, да лесу задам. Іван-царэвіч зайшоў у яе, аж бачыць: на печы, на чарані, на дзевятай цагліне, ляжыць баба-яга, касцяная нага, зубы— на паліцы, а нос у столь урос.

— Чаго, добры малойца, да мяне завітаў? — кажа яму баба-яга.— Работы шукаеш ці ад работы ўцякаеш?

Іван-царэвіч ёй адказвае:

— Ах ты, старая качарга, ты б мяне спачатку напаіла, накарміла, у лазні папарыла, тады б і дапытвалася.

Баба-яга яго ў лазні папарыла, напаіла, накарміла, у пасцель палажыла, і Іван-царэвіч расказаў ёй, што шукае сваю жонку, Васілісу Прамудрую.

— Ведаю, ведаю,— кажа яму баба-яга,— твая жонка цяпер у Кашчэя Бессмяротнага. Цяжка яе будзе выбавіць, нялёгка з Кашчэем справіцца: яго смерць на кончыку іголкі, тая іголка ў яйку, яйка ў качцы, качка ў зайцы, той заяц сядзіць у каменным куфэрку, а куфэрак стаіць на высокім дубе, і той дуб Кашчэй Бессмяротны, як сваё вока, сцеражэ.

Іван-царэвіч у бабы-ягі пераначаваў, і назаўтра раніцай яна яму паказала, дзе расце высокі дуб. Доўга ці не, дайшоў туды Іван-царэвіч, бачыць — стаіць, шуміць высокі дуб, на ім каменны куфэрак, а дастаць яго цяжка.

Раптам, ні адсюль ні адтуль, прыбег мядзведзь і вывернуў дуб з коранем. Куфэрак упаў і разбіўся. З куфэрка выскачыў заяц—і наўцёкі з усіх ног. А за ім другі заяц гоніцца, дагнаў і на шматкі разарваў. А з зайца вылецела качка, паднялася высока, пад самае неба. Зірк, на яе качар рынуўся, як стукне яе — качка яйка выпусціла, яйка ўпала ў сіняе мора...

Тут Іван-царэвіч заліўся горкімі слязьмі — дзе ж у моры яйка знайсці! Раптам падплывае да берага шчупак і трымае яйка ў зубах. Іван-царэвіч разбіў яйка, дастаў іголку і давай у яе кончык ламаць. Ён ломіць, а Кашчэй Бессмяротны шалее, кідаецца сюды-туды. Колькі ні шалеў, ні кідаўся Кашчэй, зламаў Іван-царэвіч у іголкі кончык, давялося Кашчэю памерці.

Пайшоў Іван-царэвіч у Кашчэеў палац белакаменны. Выбегла насустрач Васіліса Прамудрая, пацалавала яго ў вусны мядовыя. Іван-царэвіч з Васілісай Прамудрай вярнуліся дадому і жылі доўга і шчасліва да глыбокай старасці.

Жыў-быў цар Берандзей, у яго было тры сыны, малодшага звалі Іван.

I быў у цара цудоўны сад; расла ў тым садзе яблыня з залатымі яблыкамі.

Пачаў хтосьці ў царскі сад лазіць, залатыя яблыкі красці. Цару стала шкада свайго саду. Пасылае ён туды варту. Ніякая варта не можа злавіць злодзея.

Цар перастаў і піць, і есці, затужыў. Сыны бацьку суцяшаюць:

— Дарагі наш бацюхна, не тужы. Мы самі будзем сад пільнаваць.

Старэйшы сын кажа:

— Сёння мая чарга, пайду пільнаваць сад ад злодзея.

Пайшоў старэйшы сын. Колькі ні хадзіў звечара, нікога не высачыў, прылёг на мяккую траву і заснуў.

Раніцай цар пытаецца ў яго:

— Ану парадуй мяне: ці бачыў ты злодзея?

— Не, родны бацюхна, усю ноч не спаў, вачэй не зводзіў, а нікога не бачыў.

На другую ноч пайшоў сярэдні сын пільнаваць і таксама праспаў усю ноч, а раніцай сказаў, што но бачыў злодзея.

Надышоў час малодшаму сыну ісці пільнанаць. Пайшоў Іван-царэвіч у бацькаў сад і нават прысесці баіцца, не тое што прылегчы. А як сон пачне яго браць, он расою з травы памыецца і прагоніць сон.

Палавіна ночы мінула, яму і здаецца: у садзе нейкае святло. Святлей і святлей. Увесь сад асвяціла. Ён бачыць — на яблыню села Жар-птушка і дзяўбе яблыкі.

Іван-царэвіч ціхенька падпоўз да яблыні і злавіў птушку за хвост. Жар-птушка страпянулася і паляцела, засталося ў яго ў руцэ адно пяро з яе хваста.

Раніцай прыходзіць Іван-царэвіч да бацькі.

— Ну што, дарагі мой Ваня, ці бачыў ты злодзея?

— Дарагі бацюхна, злавіць не злавіў, а высачыў, хто наш сад спусташае. Вось ад злодзея памяць вам прынёс. Гэта, бацюхна, Жар-птушка.

Цар узяў тое пяро і з таго часу пачаў піць, і есці, і тугі не ведаць. Вось аднойчы і задумаўся ён пра гэтую пра Жар-птушку.

Паклікаў ён сыноў і кажа ім:

— Дарагія мае дзеці, асядлалі б вы добрых коней, паездзілі б па белым свеце, пашукалі, ці не натрапілі б дзе на Жар-птушку.

Дзеці бацьку пакланіліся, асядлалі добрых коней і рушылі ў дарогу: старэйшы ў адзін бок, сярэдні ў другі, а Іван-царэвіч у трэці бок.

Ехаў Іван-царэвіч доўга ці не. Дзень быў летні. Прытаміўся Іван-царэвіч, злез з каня, спутаў яго, а сам спаць паваліўся.

Многа ці мала часу мінула, прачнуўся Іван-царэвіч, бачыць —каня няма. Пайшоў яго шукаць, хадзіў, хадзіў і знайшоў свайго каня — адны косці абгрызеныя.

Затужыў Іван-царэвіч: куды без каня ісці ў такую далячынь?

«Ну што ж,— думае,— узяўся — нічога не зробіш».

I пайшоў пеша.

Ішоў, ішоў, стаміўся страшэнна.

Сеў на мяккую траву і зажурыўся, сядзіць.

Hi адсюль ні адтуль бяжыць да яго шэры воўк.

— Чаго, Іван-царэвіч, сядзіш, чаго зажурыўся, галаву звесіў?

— Як жа мне не тужыць, шэры воўк? Застаўся я без добрага каня.

— Гэта я, Іван-царэвіч, твайго каня з'еў... Шкада мне цябе! Раскажы, чаго ў дарогу далёкую выправіўся, куды яна цябе вядзе?

— Паслаў мяне бацюхна паездзіць па белым свеце, знайсці Жар-птушку.

— Фу, фу, табе на сваім добрым кані за тры гады не даехаць да Жар-птушкі. Я адзін ведаю, дзе яна жыве. Так і быць, каня твайго з'еў — буду табе служыць верай-праўдай. Садзіся на мяне ды трымайся мацней.

Сеў Іван-царэвіч на яго верхам, шэры воўк і памчаўся — сінія лясы міма вачэй прапускае, азёры хвастом замятае. Доўга ці не, дабягаюць яны да высокай крэпасці. Шэры воўк і кажа:

— Слухай мяне, Іван-царэвіч, запамінай: лезь цераз сцяну, не бойся — час добры, усе вартаўнікі спяць. Убачыш у цераме акенца, на акенцы стаіць залатая клетка, а ў клетцы сядзіць Жар-птушка. Ты птушку вазьмі, за пазуху пакладзі, ды глядзі клеткі не чапай!

Іван-царэвіч цераз сцяну пералез, убачыў гэты церам — на акенцы стаіць залатая клетка, у клетцы сядзіць Жар-птушка. Ён птушку ўзяў, за пазуху паклаў, ды загледзеўся на клетку. Сэрца яго і распалілася: «Ах, якая — залатая, дарагая! Як жа такую не ўзяць!» I забыўся, што яму воўк наказваў. Толькі дакрануўся да клеткі, пайшоў па крэпасці шум: трубы затрубілі, у барабаны забілі, вартаўнікі прачнуліся, схапілі Івана-царэвіча і павялі яго да цара Афрона.

Цар Афрон разгневаўся і пытаецца:

— Чый ты, адкуль?

— Я цара Берандзея сын, Іван-царэвіч.

— Ай, які сорам! Царскі сын ды пайшоў красці.

— А што ж, калі ваша птушка лятала, наш сад спусташала?

— А ты б прыйшоў да мяне, хораша папрасіў, я яе і так аддаў бы, з павагі да твайго бацькі, цара Берандзея. А цяпер па ўсіх гарадах путчу нядобрую славу пра вас... Ну ды нічога, саслужыш мне службу, я табе дарую. У такім вось царстве ў цара Кусмана ёсць конь залатагрывы. Прывядзі яго мне, тады аддам табе Жар-птушку з клеткай.

Зажурыўся Іван-царэвіч, ідзе да шэрага воўка. А воўк яму:

— Я ж табе казаў, не чапай клетку! Чаму не слухаўся майго загаду?

— Ну, даруй жа ты мне, даруй, шэры воўк.

— Ага, даруй... Добра, садзіся на мяне. Узяўся за гуж, не кажы, шт.о не дуж.

Зноў памчаўся шэры воўк з Іванам-царэвічам. Доўга ці не, дабягаюць яны да той крэпасці, дзе стаіць конь залатагрывы.

— Лезь, Іван-царэвіч, цераз сцяну, вартаўнікі спяць. Ідзі ў стайню, бяры каня, ды глядзі аброць не чапай!

Іван-царэвіч пералез у крэпасць, там усе вартаўнікі спяць, зайшоў на стайню, злавіў каня залатагрывага, ды паквапіўся на аброць — яна золатам, дарагімі камянямі аздоблена; у ёй залатагрываму каню толькі і гуляць.

Іван-царэвіч дакрануўся да аброці — пайшоў шум па ўсёй крэпасці: трубы затрубілі, у барабаны забілі, вартаўнікі прачнуліся, схапілі Івана-царэвіча і павялі да цара Кусмана.

— Чый ты, адкуль?

— Я Іван-царэвіч.

— Эге ж, за якія дурыкі ўзяўся — каня красці! На гэта просты мужык не згодзіцца. Ну ды нічога, дарую табе, Іван-царэвіч, калі саслужыш мне службу. У цара Далмата ёсць дачка Алена Прыгожая. Украдзі яе, прывязі да мяне — падару табе залатагрывага каня з аброццю.

Яшчэ мацней зажурыўся Іван-царэвіч, пайшоў да шэрага воўка.

— Казаў я табе, Іван-царэвіч, не чапай аброць! Не паслухаўся ты майго загаду.

— Ну, даруй жа мне, даруй, шэры воўк.

— Ага, даруй... Ды ўжо хай сабе, садзіся мне на спіну.

Зноў памчаўся воўк з Іванам-царэвічам. Дабягаюць яны да цара Далмата. У яго ў крэпасці гуляе ў садзе Алена Прыгожая з мамкамі, нянькамі. Шэры воўк кажа:

— На гэты раз я цябе не пушчу, сам пайду. А ты ідзі назад дарогай-пуцявінай, я цябе хутка даганю.

Іван-царэвіч пайшоў назад дарогай-пуцявінай, а шэры воўк пераскочыў сцяну — ды ў сад. Прытаіўся за кустом і глядзіць: Алена Прыгожая выйшла са сваімі мамкамі, нянькамі. Гуляла, гуляла і толькі трошкі ад стала ад мамак і нянек, шэры воўк схапіў Алену Прыгожую, перакінуў цераз спіну — і наўцёкі.

Іван-царэвіч ідзе дарогай-пуцявінай, раптам даганяе яго шэры воўк, на ім сядзіць Алена Прыгожая. Зарадаваўся Іван-царэвіч, а шэры воўк яму:

— Садзіся на мяне хутчэй, каб хаця за намі пагоні не было.

Памчаўся шэры воўк з Іванам-царэвічам, з Аленай Прыгожаю па дарозе назад — сінія лясы міма вачэй прапускае, рэкі, азёры хвастом замятае. Доўга ці не, дабягаюць яны да цара Кусмана. Шэры воўк пытаецца:

— Чаго, Іван-царэвіч, прыціх, зажурыўся?

— Ды як жа мне, шэры воўк, не тужыць? Як расстануся з такою красою? Як Алену Прыгожую на каня буду мяняць?

Шэры воўк адказвае:

— Не разлучу я цябе з такою красою — схаваем яе дзе-небудзь, а я зраблюся Аленай Прыгожаю, ты і вядзі мяне да цара.

Тут яны Алену Прыгожую схавалі ў лясной хатцы. Шэры воўк перакуліўся цераз галаву і зрабіўся — кропля ў кроплю — вылітай Аленай Прыгожай. Павёў яго Іван-царэвіч да цара Кусмана. Цар зарадаваўся, пачаў яму дзякаваць:

— Дзякуй табе, Іван-царэвіч, што дастаў мне нявесту. Бяры сабе залатагрывага каня з аброццю.

Іван-царэвіч сеў на гэтага каня і паехаў па Алену Прыгожую. Узяў яе, пасадзіў на каня, і едуць яны дарогай-пуцявінаю.

А цар Кусман наладзіў вяселле, банкетаваў цэлы дзень да вечара, а як трэба было спаць класціся, павёў ён Алену Прыгожую ў спальню, ды толькі лёг з ёю на ложак, глядзіць — воўчая морда замест маладой жонкі! Цар ад страху зваліўся з ложка, а воўк уцёк прэч.

Даганяе шэры воўк Івана-царэвіча і пытаецца:

— Аб чым задумаўся, Іван-царэвіч?

— Як жа мне не думаць? Шкада расставацца з такім скарбам — канём залатагрывым, мяняць яго на Жар-птушку.

— Не тужы, я табе памагу.

Вось даязджаюць яны да цара Афрона. Воўк і кажа:

— Гэтага каня і Алену Прыгожую ты схавай, а я зраблюся канём залатагрывым, ты мяне і вядзі да цара Афрона.

Схавалі яны Алену Прыгожую і залатагрывага каня ў лесе. Шэры воўк перакінуўся цераз спіну, зрабіўся залатагрывым канём. Іван-царэвіч павёў яго да цара Афрона. Цар зарадаваўся і аддаў яму Жар-птушку з залатой клеткай.

Іван-царэвіч вярнуўся пеша ў лес, пасадзіў Алену Прыгожую на залатагрывага каня, узяў залатую клетку з Жар-птушкаю і паехаў дарогай-пуцявінаю ў родны край.

А цар Афрон загадаў падвесці яму падараванага каня і толькі хацеў сесці на яго — конь перакінуўся ў шэрага воўка. Цар ад страху дзе стаяў, там і ўпаў, а шэры воўк кінуўся наўцёкі і хутка дагнаў Івана-царэвіча.

— Цяпер бывай, мне далей ісці нельга.

Іван-царэвіч злез з каня і тры разы пакланіўся да зямлі, з павагай падзякаваў шэраму воўку.

А той кажа:

— Не навек развітвайся са мною, я яшчэ табе ў прыгодзе стану.

Іван-царэвіч думае: «У якой яшчэ прыгодзе? Усе жаданні мае збыліся». Сеў на залатагрывага каня, і зноў паехалі яны з Аленай Прыгожаю, з Жар-птушкаю. Даехаў ён да сваіх мясцін, захацелася яму папалуднаваць, Было ў яго з сабою кр'ыху хлебца. Ну, яны паелі, крынічнай вады папілі і леглі адпачыць.

Толькі Іван-царэвіч заснуў, пад'язджаюць да яго браты. Ездзілі яны па чужых землях, шукалі Жар-птушку, вярнуліся з пустымі рукамі. Пад'ехалі, аж бачаць — у Івана-царэвіча ўсё здабыта.

Вось яны і згаварыліся:

— Давай заб'ём брата, уся здабыча будзе наша.

Дамовіліся так і забілі Івана-царэвіча. Селі на залатагрывага каня, узялі Жар-птушку, пасадзілі на каня Алену Прыгожую і застрашылі яе:

— Дома не кажы нічога!

Ляжыць Іван-царэвіч мёртвы, над ім ужо крумкачы лятаюць. Hi адсюль ні адтуль прыбег шэры воўк і схапіў крумкача з крумкачанём.

— Ляцітка ты, крумкач, па жывую і мёртвую ваду. Прынясеш мне жывой і мёртвай вады, тады адпушчу тваё крумкачаня.

Крумкач, нічога не зробіш, паляцеў, а воўк трымае яго крумкачаня. Доўга ці не доўга лятаў крумкач, прынёс ён жывой і мёртвай вады. Шэры воўк папырскаў мёртвай вадой раны Івану-царэвічу, раны загаіліся; папырскаў яго жывой вадой — Іван-царэвіч ажыў.

— Ох, моцна ж я спаў!..

— Моцна ты спаў, — кажа шэры воўк.— Каб не я, зусім бы не прачнуўся. Родныя браты цябе забілі і ўсю здабычу тваю звезлі. Садзіся на мяне хутчэй.

Памчаліся яны ў пагоню і дагналі абодвух братоў. Тут іх шэры воўк разарваў на шматкі, а шматкі па полі параскідаў.

Іван-царэвіч пакланіўся шэраму воўку і развітаўся з ім навекі.

Вярнуўся Іван-царэвіч дадому на кані залатагрывым, прывёз бацьку свайму Жар-птушку, а сабе — нявесту, Алену Прыгожую.

Цар Берандзей зарадаваўся, пачаў распытваць. Іван-царэвіч расказаў, як памог яму шэры воўк дастаць здабычу, ды як браты забілі яго соннага, ды як шэры воўк іх разарваў.

Пабедаваў цар Берандзей і хутка суцешыўся. А Іван-царэвіч ажаніўся з Аленай Прыгожай, і пачалі яны жыць-пажываць ды гора не знаць.

Толькі Іван-царэвіч заснуў, пад'язджаюць да яго браты. Ездзілі яны па чужых землях, шукалі Жар-птушку, вярнуліся з пустымі рукамі. Пад'ехалі, аж бачаць — у Івана-царэвіча ўсё здабыта.

Вось яны і згаварыліся:

— Давай заб'ём брата, уся здабыча будзе наша.

Дамовіліся так і забілі Івана-царэвіча. Селі на залатагрывага каня, узялі Жар-птушку, пасадзілі на каня Алену Прыгожую і застрашылі яе:

— Дома не кажы нічога!

Ляжыць Іван-царэвіч мёртвы, над ім ужо крумкачы лятаюць. Hi адсюль ні адтуль прыбег шэры воўк і схапіў крумкача з крумкачанём.

— Ляцітка ты, крумкач, па жывую і мёртвую ваду. Прынясеш мне жывой і мёртвай вады, тады адпушчу тваё крумкачаня.

Крумкач, нічога не зробіш, паляцеў, а воўк трымае яго крумкачаня. Доўга ці не доўга лятаў крумкач, прынёс ён жывой і мёртвай вады. Шэры воўк папырскаў мёртвай вадой раны Івану-царэвічу, раны загаіліся; папырскаў яго жывой вадой—Іван-царэвіч ажыў.

— Ох, моцна ж я спаў!..

— Моцна ты спаў, — кажа шэры воўк.— Каб не я, зусім бы не прачнуўся. Родныя браты цябе забілі і ўсю здабычу тваю звезлі. Садзіся на мяне хутчэй.

Памчаліся яны ў пагоню і дагналі абодвух братоў. Тут іх шэры воўк разарваў на шматкі, а шматкі па полі параскідаў.

Іван-царэвіч пакланіўся шэраму воўку і развітаўся з ім навекі.

Вярнуўся Іван-царэвіч дадому на кані залатагрывым, прывёз бацьку свайму Жар-птушку, а сабе — нявесту, Алену Прыгожую.

Жылі мужык ды баба. У іх была дачка ды сынок маленькі.

— Дачушка,— сказала маці,— мы пойдзем на работу, глядзі браціка! Не ідзі нікуды з двара, будзь разумніцай — мы купім табе хустачку.

Бацька з маткай пайшлі, а дзяўчынка забылася, што ёй гаварылі: пасадзіла браціка на траўцы пад акном, а сама пабегла на вуліцу гуляць.

Наляцелі гусі-лебедзі, падхапілі хлопчыка і панеслі на крылах.

Вярнулася дзяўчынка, глядзіць — няма браціка. Ахнула, кінулася туды-сюды — няма!

Яна яго клікала, слязьмі залівалася, бедавала, што бацька і маці не даруюць ёй гэтага,— брацік не адгукнуўся.

Выбегла яна ў чыстае поле і толькі згледзела: мільганулі далёка ў небе гусі-лебедзі і зніклі за цёмным лесам. Тут яна здагадалася, што яны схапілі яе браціка: пра гусей-лебедзяў даўно ўжо хадзіла нядобрая слава, што яны маленькіх дзяцей хапаюць.

Кінулася дзяўчынка даганяць іх. Бегла, бегла, бачыць — стаіць печ.

— Печка, печка, скажы, куды гусі-лебедзі паляцелі?

Печ ёй адказвае:

— З'еш мой жытні піражок — скажу.

— Буду я Жытні пірог есці! У майго бацюхны і пшанічныя не ядуцца...

Печ ёй не сказала. Пабегла дзяўчынка далей — стаіць яблыня.

— Яблыня, яблыня, скажы, куды гусі-лебедзі паля-целі?

— З'еш мой лясны яблычак — скажу.

— У майго бацюхны і садовыя не ядуцца...

Яблыня ёй не сказала. Пабегла дзяўчынка далей. Цячэ

малочная рака, кісельныя берагі.

— Малочная рака, кісельныя берагі, куды гусі-лебедзі паляцелі?

— Паспытай майго простата кісяльку з малачком — скажу.

— У майго бацькі і смятанка не есца...

Доўга яна бегала па палях, па лясах, ды брата так і не знайшла. А тут і вечар надыходзіць. Рабіць няма чаго — трэба ісці дамоў. Раптам бачыць — стаіць хатка на курынай лапцы, з адным акенцам, вакол сябе паварочваецца.

У хатцы старая баба-яга кудзелю прадзе. А на лаўцы сядзіць брацік, забаўляецца сярэбранымі яблычкамі.

Дзяўчынка ўвайшла ў хатку:

— Добры дзень, бабулька!

— Добры дзень, малая! Чаго прыйшла?

— Я па імхах, па балотах хадзіла, сукенку намачыла, прыйшла пагрэцца.

— Садзіся пакуль што кудзелю прасці.

Баба-яга дала ёй верацяно, а сама пайшла. Дзяўчынка прадзе — раптам з падпечка выбягае мышка і кажа ёй: