Рускія народныя казкі

— I кашалёк мой!

Схаваў кашалёк, узяў торбу:

— Запрагай, гаспадар, каня, мне ехаць пара.

Шынкар загадаў парабку каня запрэгчы і выйшаў на двор дзеда правесці, а сам усё вохкае ды стогне.

Дзед сеў у сані:

— Бывай, гаспадарі Навукі не забывай і большы за чужым не ганіся!

I паехаў. Едзе ды пасміхаецца:

«Трэба і бабу трошкі павучыць, прыстрашыць, поедам мяне есць».

Падкаціў да хаты:

— Тпррру!

Выбегла баба на ганак, убачыла дзеда і давай сварыцца на яго:

— Усё лета яснае ды восень прабадзяўся, на зіму дадому з'явіўся! Хто тут для цябе хлеба назапасіў?

— Ідзі, старая, у хату, не мерзні!

Зайшлі ў хату. Баба не сунімаецца, яшчэ горш лаецца.

Тут дзед страсянуў торбу ды як крыкне:

— Двое з торбы!

Выскачылі два малойцы з дубінкамі: каго трэба наставіць на розум?

Спалохалася баба:

— Вой, дзедку, не чапай мяне, пашкадуй! Век табе слова насуперак не скажу!

— Ну вось, даўно б гэтак,— сказаў дзед і крыкнуў: — Двое ў торбу!

Зніклі малойцы з дубінкамі, а дзед страсянуў, разгарнуў абрус і кажа:

— Папіць, паесці!

I адкуль што ўзялося. Наставілася на стол розных страў ды напіткаў усялякіх...

Глядзіць баба і вачам не верыць.

А дзед кліча:

— Садзіся, пі, еш чаго толькі душа пажадае! Гэта ўсё наша.

Напаіў, накарміў бабу, потым узяў у рукі кашалёк-саматрас:

— Глядзі!

Страсянуў кашалёк раз, другі — і пасыпалася серабро ды золата, золата ды серабро...

— I гэта ўсё наша!

Зарадавалася баба, а дзед расказаў ёй, як гэтыя дзівосы дастаў, і як шынкар два разы яго абкрадаў, і як ён прымусіў шынкара аддаць яму абрус-самабор ды кашалёк-саматрас.

— Ну, нічога, дзедка, што было, тое прайшло, хай быллём зарастае, а ў нас з табою цяпер усяго ўволю: і самім ёсць што папіць-паесці, і добрых людзей пачаставаць хопіць.

Пачалі з таго часу дзед ды баба жыць ды быць прыпяваючы. I хто з суседзяў патрэбу мае, усім памагаюць. I ад усіх ім павага ды пашана.

На тым якраз часе і вярнуўся ў маёнтак аднекуль з-за мора пан. Прачуў ён, што дзед з бабаю жывуць у дастатку, загадаў паклікаць да сябе. Прыйшоў дзед.

Пан пытаецца:

— Быў ты самы што ні ёсць апошні бядняк, а цяпер самы спраўны гаспадар стаў. Расказвай усё, нічога не ўтойваючы, адкуль што ўзялося!

Расказаў яму дзед усё шчыра, як было, а пан яму ў адказ:

— Ніколі не паверу ў гэтыя байкі, пакуль на свае вочы не пабачу.

— Дык за чым затрымка? — дзед кажа.— Завітай да мяне, і я табе накажу і абрус-самапор i кашалёк-саматрас.

Пан загадаў тройку коней запрэгчы ў карэту. Пасадзіў дзеда з фурманам на козлы і сам сеў:

— ПаганяйІ А ты, мужык, наканиай дарогу.

Прыехалі. Прыпеў дзед папа ў святліцу, пасадзіў на покуць. Баба прынесла абрус-самабор:

— Глядзі, пане!

Дзед страсянуў абрус, разгарнуў і сказаў:

— Папіць, паесці!

Заставіўся стол усялякімі стравамі, прысмакамі ды напіткамі.

— Пакаштуй, пане дабрадзею, нашага хлеба-солі, калі не пагрэбуеш! — частуюць дэед з бабаю.

Пан таго паспытаў ды другога — смачнае, салодкае, лепш не трэба. Напіўся, наеўся па самае годзе, захмялеў.

— Ну, пра абрус-самабор ты казаў праўду. Пакажы цяпер кашалёк-саматрас!

Прынёс дзед кашалёк. Раз, другі страсянуў і пасыпаліся з кашалька серабро ды золата, золата ды серабро. У пана вочы загарэліся. Глядзіць на грошы — не наглядзіцца. Потым кажа:

— I пра кашалёк-саматрас твая праўда. А цяпер слухай маю праўду: хуценька загарні тэты абрус-самабор ды кашалёк-саматрас у новае палатно і нясі за мною ў маю карэту.

— Злітуйся, панеі — просяць дзед з бабаю. Як жа так? Гэтыя ж дзівосы вецер Паўночнік нам даў, а не табе.

Пан нагою тупнуў:

— Маўчаць! Не вам, халопам, мне пярэчыць! Вы абое мае, і ўсё, што ёсць у вас, таксама маё. Зразумелі?

— Як тут не зразумець! — кажа дзед. Усё як ёсць зразумелі.

— А зразумелі, дык паспяшайцеся — я чакаць не буду!

— Прынясі, старая, хутчэй маю новую торбу. Бачыш, пан спяшаецца... Даруй, пане, няма ў нас дома новага палатна.

Баба прынесла торбу, а пан падганяе:

— Хутчэй укладвайце!

— Зараз, зараз, пане!..— Дзед страсянуў торбу і крыкнуў: —Двое з торбы!

Выскачылі два дужыя малойцы з дубінкамі.

— Пачастуйце пана як мага лепш, каб век памятаў!

Узяліся малойцы пана дубінкамі мянціць. Ён спачатку адмахваўся ды лаяўся, потым закрычаў:

— Гэй, фурман, бяжы выручай!

Фурман прыбег. Раз-другі папала і яму дубінкай. Бачыць ён: кепскія справы — і бокам, бокам ды і наўцёкі.

А Двое з торбы сваю работу робяць: б'юць, малоцяць, толькі дубінкі пасвістваюць.

— Ох, мужычок,— закрычаў пан,— выпусці мяне, пакуль да смерці не забілі! Табе ж давядзецца адказваць!

— Пра мяне, пане, не турбуйся,— кажа дзед,— мне ўсё роўна адзін канец, а без цябе хоць людзям лягчэй будзе, і тое добра!

Тут пан на калені ўпаў:

— Даруй, мужычок! Зарок даю: ніколі больш на чужое дабро квапіцца не буду!

— Ну не, пане, не з таго цеста ты злеплены, каб за чужым не гнацца. Ужо калі панадзіўся сабака жорны лізаць, дык век яму не адстаць. Вось калі напішаш нам, усім мужыкам тваім, вольную ды адмовішся ад маёнтка і з'едзеш зусім ад нас, так і быць — жывым пакіну. А не, дык табе адна адсюль дарога — на той свет.

А малойцы сваю работу робяць: б'юць, малоцяць.

Не вытрываў пан — закрычаў:

— Ох, я на ўсё згодны! Давай хутчэй сюды чарніла і паперы прынясі! Усё, як ты кажаш, напішу, толькі жывога пусці!

Прынёс дзед пяро, чарніла ды паперу і загадаў Двум з торбы пачакаць. Пан напісаў усім сваім мужыкам вольную і маёнтак адпісаў на мужыкоў.

Дзед паперу прачытаў: «Усё правільна!» — і крыкнуў:

— Двое ў торбу!

Схаваліся малойцы, а пан ледзь-ледзь выбраўся з хаты і кажа:

— Заўтра паеду адсюль назаўжды, а ты, мужычок, нікому не кажы, што мяне тут збілі.

На другі дзень пан паехаў.

Мужыкі зямлю ўзялі і пачалі жыць-пажываць ды дзеда хваліць. I дагэтуль жывуць-пажываюць, ніякага ліха не знаюць, і з кожным годам усё лепш ды багацей жывуць.

Тут і казцы канец, а хто слухаў, маладзец.

Жыў-быў стары дзед, і было ў яго тры сыны. Старэйшага звалі Хведар, сярэдняга Сцяпан, а малодшага Сямён.

Каля самай вёскі праходзіла вялікая дарога. Была тая дарога кружная: вакол багнаў, балотаў ды чорных гразюкаў пятляла. Калі напрасткі ехаць — трэба тры дні, а балоты, багны ды чорныя гразюкі аб'язджаць— тры гады.

Надумаў дзед народу памагчы: пракласці дарогу напрамкі. Загадаў сынам з балотаў, з багнаў ваду спускаць, цераз чорныя гразюкі масты насцілаць кляновыя, каб ні пешы, ні конны ног не замачыў і замест трох гадоў за трое сутак па добрай дарозе ў горад трапляў.

Узяліся за работу: адзін сын каналы капае ды ваду спускае, другі — лес сячэ, а трэці — маеты мосціць, насціл сцеле; бацька памагае ўсім ды раіць, як лепш зрабіць. Працавалі доўга ці не — зрабілі мост на сто вёрст. Добра стала ўсім, хто ні едзе, хто ні ідзе: ідуць, едуць і ўсе вельмі рады.

— Дзякуй,— кажуць,— тым, хто гэты мост пабудаваў, вялікую народу палёгку зрабіў.

А дзед са сваімі сынамі зноў за сялянскую работу ўзяўся: лес высякае, пні, карані выкарчоўвае ды збажыну сее, як і раней.

На тым часе сышліся над мостам Сонца, Вецер ды Месяц, слухаюць, што людзі гавораць, ды кажуць:

— Увесь народ дзеда з сынамі за добрую справу хваліць, а жыве дзед, як і раней, кепска: сяк-так з хлеба на квас перабіваецца. Трэба нам памагчы яму з беднасці выбіцца.

Паклікалі дзеда і кажуць:

— За твае клопаты пра людзей мы цябе ўзнагародзім. Праг.і чаго хочаш.

Пакланіўся дзед Сонцу, Ветру ды Месяцу:

— Дзякуй. Мне, старому, нічога не трэба. Успомняць нас людзі— і добра. У сыноў пытайцеся — у іх усё жыццё наперадзе.

Паклікалі старэйшага брата, Хведара:

— Ты дарогу расчышчаў, мост будаваў. Прасі сабе якую хочаш узнагароду — усё збудзецца.

Падумаў Хведар і кажа:

— Я працаваў не адзін, а з бацькам ды з братамі і не ведаю, што ім трэба.

— А сабе ты чаго просіш?

Адказвае старэйшы брат:

— От каб збажына добра радзіла: град яе не выбіваў, маразы не вымарожвалі—больш мне нічога не трэба.

— Усё будзе, як ты хочаш,— Сонца, Вецер ды Месяц кажуць.— Ідзі ары ды сей — заўсёды будзеш з хлебам.

Паклікалі сярэдняга брата, Сцяпана:

— Ты з бацькам ды з братамі дарогу цераз багны, балоты пракладваў ды мост масціў. Прасі якую хочаш узнагароду — усё збудзецца.

Падумаў Сцяпан, падумаў: «Грошай папрасіць — патраціш грошы і застанешся ні з чым. Лепш за ўсё рамяство якое-небудзь добра ведаць!» — і кажа:

— Больш за ўсё мне па душы цяслярскае рамяство. От каб навучыцца гэтаму майстэрству: будаваў бы людзям хаты, прыгожыя дамы ставіў і сам ніколі галодны не быў бы.

— Ідзі,— кажуць Сонца, Вецер ды Месяц,— будзеш ты самы найлепшы цесля, і ўсе цябе будуць шанаваць, паважаць.

Спыталіся ў меншага брата, Сямёна:

— А табе якую ўзнагароду даць за тое, што з бацькам ды з братамі балоты, багны асушаў, мост будаваў? Хведар захацеў аратым застацца, Сцяпан — цеслям стаць. А ты да чаго ахвочы?

Сямён адказвае:

— Больш за ўсё мне хочацца салдатам стаць.

— Ты яшчэ зусім малады,— Сонца, Вецер ды Месяц кажуць,— нідзе не бываў, нічога не бачыў. Цяжка табе будзе ў салдатах служыць. Каб пасля не каяўся!

I зрабілі Сямёна шэрым зайцам:

— Збегай паглядзі спачатку на салдацкае жыццё-быццё.

Пабег Сямён шэрым зайцам, паглядзеў на салдат. Вучаць іх строем хадзіць: «Раз, два! Раз, два!» Прымушаюць усіх адразу паварочвацца: «Налева!.. Направа!.. Кругом!..» Вучаць цераз ірвы, канавы пераскокваць. Вучаць быстрыя рэкі пераплываць, са стрэльбаў страляць і штыкам! калоць: «Раз, два! Раз, два!» Будзяць на досвітку і да змяркання абучаюць.

Вярнуўся Сямён дадому.

Сонца, Вецер ды Месяц зрабілі яго добрым малойцам і пытаюцца:

— Бачыў, як цяжка ў салдатах служыць?

— Бачыў,— адказвае Сямён. А сам на сваім стаіць: Хочацца мне салдатам стаць.

Зрабілі яго Сонца, Месяц ды Вецер шпарканогім аленем:

— Бяжы прама тры дні, нікуды не збочвай, наглядзі яшчэ раз на салдат.

Бег Сямён шпарканогім аленем прама тры дні — і ўбачыў вялікае войска ў паходзе. Кожны салдат цяжкую паклажу нясе. Іх і сонца пячэ, і смага даймае, дожджык мочыць і холад студзіць. Ідуць: то гразюка па калені, то пыл слупам стаіць. Ідуць палкі ад раніцы да вечара: «Раз, два! Раз, два!» Усе, як адзін чалавек, крочаць.

Вярнуўся Сямён дадому.

Сонца, Вецер ды Месяц зрабілі яго добрым малойцам і кажуць:

— Тыя палкі, што ты бачыў, ідуць на вайну. Бачыў, якія цяжкія салдацкія паходы? Можа, цяпер перадумаў і чаго-небудзь іншага папросіш?

А Сямён адно паўтарае:

— Хачу салдатам стаць!

Тады Сонца, Вецер ды Месяц зрабілі яго трэці раз— ясным сокалам:

— Злятай паглядзі, як б'юцца салдаты ў баі.

Паляцеў Сямён ясным сокалам. Тры дні ляцеў — і ўбачыў бітву, крывавы бой. Тыя салдаты, што ў паходзе былі, грудзьмі сышліся з ворагам. Са стрэльбаў страляюць, быццам гром грыміць, дым наўкола сцелецца. Колюць штыкамі, шаблямі сякуць. Адна нага прэч — на другой стаіць; адна рука прэч—другою страляе. I не ўстаялі варожыя полчышчы, пабеглі без аглядкі...

Вярнуўся Сямён дадому.

Сонца, Вецер ды Месяц зрабілі яго добрым малойцам: і пытаюцца:

— Пабачыў, як цяжка салдатам на вайне? Ці пойдзеш цяпер у салдаты?

А Сямёну яшчэ мацней захацелася:

— Хачу ў салдатах служыць, сваю зямлю ад ворага бараніць!

— Ну, хай будзе па-твойму,— Сонца, Вецер ды Месяц кажуць.— А калі спатрэбіцца як салдату ворага высачыць або куды-небудзь спяшацца давядзецца, успомні зайца ды стукніся вобземлю — і станеш зайцам, а потым перакуліся цераз сябе — зноў чалавекам зробішся. Успомніш аленя, стукніся вобземлю — станеш аленем, а сокала прыгадаеш ды вобземлю стукнется — сокалам паляціш.

I стаў Сямён салдатам.

Служыў ён год ці два, і тут здарылася вайна: чужаземны кароль з вялікім войскам напаў на царства. Усе салдаты ў паход сабраліся, і сам цар павёў палкі на вайну,

Ішлі насустрач ворагу тры месяцы і дайшлі да тых мясцін, дзе трэба бой пачынаць. Варожыя полчышчы зусім блізка.

На тым часе спахапіўся цар — няма яго мяча-кладзянца! Дома забыўся. А без таго цудоўнага мяча-кладзянца як цару ў бой ісці?

I клікнуў цар кліч па ўсіх палках:

— Хто хутчэй за ўсіх прынясе з палаца мой меч-кладзянец, таго за верную службу са сваёю дачкою Мар'яй-царэўнай ажаню і пры жыцці зяцю трэць царства адпішу, а пасля мае смерці і ўсё царства застанецца.

Ахвотнікаў знайшлося многа. Адны хваляцца:

— Мы за месяц звернемся, меч прынясём!

Другія бяруцца і праз два тыдні вярнуцца. А адзін баярын абяцаўся за дзесяць дзён па меч-кладзянец з’ездзіць.

Салдат Сямён кажа:

— Каб мяне паслалі, я за суткі справіўся б.

Дайшла тая чутка да цара. Цар зарадаваўся, паклікаў салдата Сямёна і падае пісьмо:

— Ідзі, перадай Мар’і-царэўне пісьмо, яна табе меч-кладзянец дасць. Калі прынясеш у пару, будзеш маім зяцем.

Рана-раненька выбраўся Сямён у дарогу-пуцявіну. Адышоўся з вярсту, схаваўся з вачэй і ўспомніў пра зайца. Стукнуўся вобземлю — і памчаўся шэрым зайцам. З горкі на горку скача, бяжыць на ўсю заечую моц. Потым зрабіўся аленем шпарканогім і яшчэ хутчэй пабег.

Бег, бег аленем, прытаміўся, зрабіўся ясным сокалам — і апоўдні трапіў у сталіцу. Зрабіў над горадам круг, спусціўся каля царскага палаца і заляцеў праз акно ў царскую святліцу да Мар’і-царэўны. Убачыла яна сокала, кінулася лавіць, а сокал перакуліўся цераз галаву і стаў перад Мар’яй-царэўнай прыгожым малойцам. Падаў ёй пісьмо:

— Цар-гасудар паслаў мяне па меч-кладзянец.

Мар'я-царэўна пісьмо прачытала і адразу ж прынесла меч-кладзянец. Салдата Сямёна напаіла, накарміла, пачала распытваць:

— Як табе ўдалося ясным сокалам зрабіцца? Пакажы мне.

Сямён стукнуўся аб падлогу і паляцеў па святліцы ясным сокалам. Зрабіў круг, апусціўся каля царэўны. Яна паспела вырваць адно сакалінае перца. Сокал перакуліўся цераз галаву і зрабіўся добрым малойцам. Другі раз стукнуўся аб падлогу — шэрым зайцам па святліцы пабег.

Яна выстрыгла жмуток заечай поўсці. Трэці раз стукнуўся Сямён аб падлогу і зрабіўся перад дзяўчынай шпарканогім аленем. Мар'я-царэўна пагладзіла аленя і выстрыгла жмуток аленевай поўсці. Перакуліўся алень цераз галаву— зрабіўся зноў добрым малойцам.

Салдат Сямён спадабаўся Мар'і-царэўне, і яна яму таксама спадабалася. Ды не было часу доўга гаманіць. Помніў Сямён пра справу, пачаў з царэўнай развітвацца. Яна яго за белыя рукі ўзяла, сваім жаніхом назвала.

Тут добры малойца стукнуўся аб падлогу, зрабіўся ясным сокалам, прыхапіў меч-кладзянец і вылецеў з царскіх пакояў. Мар’я-царэўна праз акно яму ўслед глядзела, пакуль бачыць магла ў небе сокала.

Доўга ці не доўга ляцеў сокалам — крылы стаміліся, шэрым зайцам паскакаў, потым аленем шпарканогім пабег і пад вечар трапіў да сваіх войскаў. Заставалася ўсяго з вярсту прайсці. Перакуліўся алень цераз галаву — зрабіўся добрым малойцам. I так ён стаміўся — кроку ступіць не можа. Сеў каля яра пад ракітавы куст і адразу задрамаў. Праз сон думае: «Давай пасплю гадзінку-другую, паспею яшчэ». Прываліўся і заснуў моцным сном.

Спіць салдат Сямён, ніякага гора-ліха не чуе над сабою.

На той час баярын, што абяцаўся за дзесяць дзён з’ездзіць па меч-кладзянец, міма праходзіў. Глядзіць ён — царскі ганец спіць і побач меч-кладзянец ляжыць. Спачатку баярын здзівіўся, а потым выхапіў шаблю, адсек салдату Сямёну галаву. Кінуў цела ў яр, забраў меч-кладзянец і панёс цару:

— Вось, цар-гасудар, абяцаўся я за дзесяць дзён справіцца, а здолеў за адзін дзень вярнуцца, не тое што салдацік-хвалько. Ён і дваццаці вёрст яшчэ не паспеў прайсці: як сюды ехаў— сустрэў яго. Праз паўгода ў сталіцу трапіць!

Цар здзівіўся, узяў меч у рукі:

— Той самы!

Баярына пахваліў і пытаецца:

— Што новага ў сталіцы? Ці ўсё добра? I як цябе Мар'я-царэўна сустрэла? Я ж пісьмо сваё з салдатам паслаў.

— У сталіцы ўсё спакойна. Чакаюць цябе, царская вялікасць, з перамогаю. А Мар'я-царэўна мне, твайму баярыну, і без пісьма паверыла — я ёй усё на словах расказаў — і падала меч-кладзянец ды кланяцца загадала,

Назаўтра раніцай павёў цар свае войскі на ворага і нашчэнт разбіў варожыя полчышчы ў тым баі. Палавіну чужаземных салдат пасеклі, астатніх у палон узялі. Толькі каралю з блізкімі генераламі ўдалося ўцячы.

Загадаў цар усім сваім войскам адпачываць. Выкацілі бочкі з віном, пачастункаў панаставілі і давай банкетаваць. Трубы трубяць, барабаны б'юць, музыка іграе, песні пяюць. А як адбанкетавалі, адсвяткавалі, рушыла войска дадому. Усюды іх па дарозе з радасцю сустракаюць, віншуюць-вітаюць...

Многа ці мала мінула часу — убачыў Месяц у яры забітага салдата Сямёна і кажа Ветру ды Сонцу:

— Служыў Сямён верай і праўдай, ды загінуў не ў баі, а ад нечай ліхой рукі. Трэба яго ажывіць, з бяды выбавіць.

Сонца пасылае:

— Ляці, Вецер, за трыдзевяць зямель, у трыдзесятае царства, дастань у царыцы-даўганоскі жывой і мёртвай вады.

Расстараўся Вецер жывой і мёртвай вады, вярнуўся.

Папырскалі цела Сямёна мёртваю вадою — загаіліся раны, прырасла галава, як была. Папырскалі жывою вадою— уздыхнуў салдат Сямён, расплюшчыў вочы, на ногі падняўся:

— Бацюхны, ці не праспаў я часам?

Сам навокал азіраецца, шукае меч-кладзянец.

— Век бы ты тут спаў, каб мы цябе не ажывілі,— Сонца, Вецер ды Месяц кажуць.— Позна цяпер. тут цара шукаць: вайна даўно скончылася і ўсё войска з перамогаю ў сталіцу вярнулася. Трэба і табе самому туды спяшацца.

Салдат Сямён Сонцу, Ветру ды Месяцу ўсё пра службу сваю расказаў, за помач падзякаваў і пабег шэрым зайцам. Потым зрабіўся шпарканогім аленем. Бяжыць, спяшаецца — дарога не блізкая.

Якая вялікая зямля наша — канца-краю ёй няма!

Бег-бег аленем, прытаміўся, зрабіўся ясным сокалам. Ляціць над лясамі дрымучымі, над палямі шырокімі, над быстрымі рэкамі, над гарамі высокімі. Пад ім сёлы, гарады раскінуліся, раскошна стаяць.

I вось паказалася сталіца.

Апусціўся ясны сокал паблізу заставы, перакуліўся цераз сябе — зрабіўся добрым малойцам.

А ў горадзе ўсе дамы ўпрыгожаны. З гармат страляюць, у званы звоняць, і народ апрануты па-святочнаму. Усе смяюцца, шумяць, «ура» крычаць.

Пытаецца салдат Сямён у гараджан:

— Што за свята ў вас у горадзе?

Дзівяцца прахожыя:

— Відаць, ты здалёку прыйшоў, калі нічога не ведает! Нядаўна вярнуліся з перамогаю нашы войскі. I вось увесь народ праслаўляе сваіх салдат ды ваяводаў, а больш за ўсіх славіць баярына, які за адны суткі меч-кладзянец з палаца на поле бою цару прынёс. Сёння

прызначана вяселле: жэніцца той баярын з Мар'яй-царэўнай, і клічуць увесь народ у палац на вясельны банкет.

Салдат Сямён папрасіўся ў адной бабулькі на пастой. Адпачнуў крыху, потым памыўся, прыбраўся, узяў гуселькі і пайшоў на вяселле.

На царскім двары сталы панастаўлены. Піцення-ядзення стаіць поўным-поўна. Тыя сталы для ўсіх гараджан.

А на самым высокім ганку за асобным сталом, на вачах ва ўсіх, цар з царыцаю, жаніх з нявестаю ды блізкія баяры сядзяць. Усе на банкеце п'юць, ядуць, весяляцца. Адна нявеста невясёлая.

Народ за крайнім сталом перагаворваецца:

— Не па сваёй волі Мар'я-царэўна за баярына ідзе. Кажуць, сілком аддаюць.

Прымасціўся салдат Сямён каля апошняга стала, выпіў чарку маладога віна і пачаў на гусельках іграць ды жаласна прымаўляць:

Мар'я-царэўна страпянулася, як пачула песню. Пачала па баках азірацца і ўбачыла салдата Сямёна.

З месца паднялася, адлучылася на хвілінку з-за стала, вярнулася і кажа:

— Цар-гасудар, не загадвай караць, дай мне слова сказаць!

Цар дазволіў:

— Гавары, мая любая дачушка.

Мар'я-царэўна пакланілася на ўсе чатыры бакі, а цару з царыцаю асобна:

— Ці ведаеш ты, цар-гасудар, што не той мой жаніх, што каля мяне сядзіць, а той мой жаніх, што за крайнім сталом на двары на гусельках іграе?

Тут цар з царыцаю, і жаніх, і баяры, і ўсе госці перапужаліся:

— Што такое? Што з нявестаю сталася?

А Мар'я-царэўна кажа:

— Пакажы, салдат Сямён, як ты мог хутка збегаць па царскі меч-кладзянец.

Выйшаў Сямён з-за стала, стукнуўся вобземлю — шэрым зайцам пабег. Зрабіў круг па двары і ўскочыў на высокі ганак.

Мар'я-царэўна вузлік развязала, дастала заечай поўсці жмуток:

— Паглядзіце, бацюхна з матухнай, і вы ўсе, госці шаноўныя, адкуль у мяне заечая поўсць.

Прыклала жмуток поўсці да таго месца, дзе выстрыгла, і ўсе бачаць: так і было. Перакуліўся Сямён цераз галаву — зрабіўся добрым малойцам і зноў стукнуўся вобземлю — стаў аленем.

Дастала царэўна жмуток аленевай поўсці, і ўсе бачаць: тая самая ёсць.

Потым Сямён зрабіўся ясным сокалам. Прыклала царэўна сакалінае пяро: яно як тут і было. Салдат Сямён Мар'я-царэўна расказалі цару з царыцаю ды гасцям усю праўду, а баярын стаіць ні жывы ні мёртвы.

Цар загадаў баярына ў турму пасадзіць, а салдата Сямёна з Мар’яй-царэўнай павянчалі, і стаў салдат Сямён галоўным ваяводам у тым царстве.

У адным краі жыў-быў цар, халасты — не жанаты. Быў у яго па службе стралок, якога звалі Андрэй.

Пайшоў аднойчы Андрэй-стралок на паляванне. Хадзіў, хадзіў цэлы дзень па лесе — не пашанцавала, не мог на дзічыну натрапіць. Тым часам вечарэць пачало; ідзе ён дадому засмучаны. Аж бачыць — сядзіць на дрэве галубка.

«Давай, — думае, — стрэльну хоць гэтую».

Стрэльнуў і параніў яе — звалілася галубка з дрэва на сырую зямлю. Падняў яе Андрэй, хацеў адкруціць ёй галаву, пакласці ў торбу.

А галубка кажа яму чалавечым голасам:

— Не губі мяне, Андрэй-стралок! Вазьмі мяне жывую, прынясі дадому, пасадзі на акенца. Ды глядзі: як нападзе на мяне дрымота, адразу ж бі мяне правай рукой наводмаш — здабудзеш сабе вялікае шчасце.

Здзівіўся Андрэй-стралок: што такое? З выгляду звычайная птушка, а гаворыць чалавечым голасам. Прынёс ён галубку дадому, пасадзіў на акенца, а сам стаіць, чакае.

Мінуў нейкі час, галубка засунула галоўку пад крыло і задрамала. Андрэй успомніў, што яна яму наказвала,— стукнуў яе правай рукой наводмаш. Упала галубка на зямлю і зрабілася дзяўчынай Мар'яй-царэўнай, ды такой прыгожай, што ні прыдумаць, ні згадаць, толькі ў казцы сказаць.

Кажа Мар'я-царэўна стралку:

— Здолеў ты мяне ўзяць, умей і ўтрымаць — паціху, без шуму трэба вяселле спраўляць. Буду табе добрай ды вясёлай жонкай.

На тым яны і паладзілі.

Ажаніўся Андрэй-стралок з Мар'яй-царэўнай і жыве з маладою жонкаю — цешыцца. А службы не забывае: кожную раніцу на досвітку ідзе ў лес, настраляе дзічыны і нясе на царскую кухню.

Пажылі яны так нядоўга. Мар'я-царэўна кажа:

— Бедна жывеш ты, Андрэй.

— Ды як сама бачыш.

— Расстарайся рублёў сто, купі на гэтыя грошы рознага шоўку, я ўсё папраўлю.

Паслухаўся Андрэй, пайшоў да таварышаў, у каго рубель, у каго два пазычыў, накупляў рознага шоўку і прынёс жонцы. Мар'я-царэўна ўзяла шоўк і кажа:

— Кладзіся спаць, раніца за вечар мудрэйшая.

Андрэй лёг спаць, а Мар'я-царэўна села ткаць. Усю ноч ткала і выткала дыван, якога на ўсім свеце не бачылі: на ім усё царства вышыта, з гарадамі і вёскамі, з лясамі і нівамі, і птушкі ў небе, і звяры на гарах, і рыбы ў марах; наўкруг месяц і сонца ходзяць...

Раніцай Map'я-царэўна аддае дыван мужу:

— Ідзі на гасцінны дпор, прадай купцам, ды глядзі — свае цаны не прасі, а што дадуць, тое і бяры.

Андрэй узяў дыван, павесіў на руку і найшоў па гандлёвых радах.

Падбягае да яго адзін купец:

— Паслухай, шаноўны, колькі просіш?

— Ты купец-гандляр, ты і цану прыэначай.

Купец думаў, думаў — не можа ацаніць дыван. Падскочыў друті, за ім — яшчэ. Сабраўся натоўп вялікі купцоў, глядзяць на дыван, дзівяцца, а ацаніць не могуць.

На той час ехаў міма гандлёвых радоў царскі дарадца, і захацелася яму даведацца, пра што гэта гамоніць купецтва. Вылез з карэты, ледзьве праціснуўся праз вялікі натоўп і пытаецца:

— Дзень добры, купцы, заморскія госці. Пра што ў вас гамонка?

— Так і так, дывана ацаніць не можам.

Царскі дарадца паглядзеў на дыван і сам дзіву даўся:

— Скажы, стралок, скажы праўду шчырую: адкуль ты здабыў гэтакі цудоўны дыван?

— Так і так, мая жонка вышыла.

— Колькі ж табе даць за яго?

— А я сам не ведаю. Жонка наказала но таргавацца: колькі дадуць, тое і наша.

— Ну, вось табе, стралок, дзесяць тысяч.

Андрэй узяў грошы, аддаў дыван і пайшоў дадому. А царскі дарадца паехаў да цара і паказвае яму дыван.

Цар зірнуў — на дыване ўсё царства як на далоні. Ён так і ахнуў:

— Ну, што хочаш, а дывана я табе не аддам!

Дастаў цар дваццаць тысяч рублёў і аддае дарадцу

з рук у рукі. Дарадца грошы ўзяў і думае: «Нічога, я табе другі, яшчэ лепшы, закажу».

Сeў зноў у карэту і памчаўся ў слабаду. Знайшоў хатку, дзе жыве Андрэй-стралок, і стукаецца ў дзверы. Мар'я-царэўна адчыняе яму. Царскі дарадца адною нагою цераз парог пераступіў, а другою не пераступае, маўчыць і чаго прыехаў забыў: стаіць перад ім такая красуня-прыгажуня, век бы з яе вачэй не зводзіў, усё б глядзеў ды глядзеў.

Мар'я-царэўна чакала-чакала, што ён скажа, а потым павярнула царскага дарадцу за плечы І дзверы зачыніла. Ледзьве ён апамятаўся, нехаця паплёўся дадому. I з таго часу і есць не наесца і п'е — не нап'ецца: усё ў яго перад вачамі жонка стралка стаіць. Прыкмеціў гэта цар і пачаў дапытвацца, што за журба ў яго такая.

Дарадца кажа цару:

Ах, бачыў я ў аднаго стралка жонку, усё пра яе думаю! I не заесці гэта, не запіць, ніякімі зёлкамі не заваражыць.

Захацелася цару самому жонку стралка паглядзець. Надзеў ён не царскае, а звычайнае адзенне, паехаў у слабаду, знайшоў хату, дзе жыве Андрэй-стралок, і стукаецца ў дзверы. Мар'я-царэўна адчыніла яму. Цар адною нагою цераз парог пераступіў, другою не можа, зусім анямеў: стаіць перад ім невыказная прыгажосць.

Мар'я-царэўна чакала-чакала, што ён скажа, а потым павярнула цара за плечы і дзверы зачыніла.

Зашчымела ў цара на сэрцы. «Чаго,— думае,— хаджу халасты, не жанатыі Вось каб ажаніцца з гэтай красуняй. Не стральчыхай ёй быць—на раду ёй напісана быць царыцаю».

Вярнуўся цар у палац і задумаў думу нядОбрую — адбіць жонку ў жывога мужа. Кліча ён дарадца і кажа:

— Прыдумай, як звесці са свету Андрэя-стралка. Хачу з яго жонкай ажаніцца. Прыдумаеш — узнагароджу гарадамі і вёскамі і залатою казною, не прыдумаеш — здыму галаву з плеч.

Зажурыўся царскі дарадца, пайшоў і нос звесіў. Як зжыць са свету стралка, не можа прыдумаць. Ды з гора завярнуў у карчму віна выпіць.

Падбягае да яго карчомны выпівоха ў падраным каптаніку:

— Чаго, царскі дарадца, зажурыўся, чаго нос павесіў?

— Ідзі прэч, карчомны выпівоха!

— А ты мяне не гані, лепей шкляначку вінца паднясі, можа, я табе што-небудзь падкажу.

Паднёс яму царскі дарадца шклянку вінца і расказаў пра сваё гора. Карчомны выпівоха і кажа яму:

— Звесці са свету Андрэя-стралка справа няхітрая — сам ён прасцяк, ды жонка ў яго надта ж мудрая. Ну, ды мы зададзім загадку такую, што ёй не справіцца. Ідзі да цара і скажы: няхай ён пашле Андрэя-стралка на той свет даведацца, як пажывае нябожчык цар-бацюхна, Андрэй пойдзе і назад не вернецца.

Царскі дарадца падзякаваў карчомнаму выпівоху — ды бягом да цара:

— Так і так, можна стралка са свету звесці.

I расказаў, куды трэба паслаць і па што. Цар зарадаваўся, загадаў паклікаць Андрэя-стралка.

— Ну, Андрэй, служыў ты мне верай-праўдай, саслужы яшчэ службу, схадзі на той свет, даведайся, як. пажывае мой бацюхна. А не, дык мой меч—твая галава з плеч.

Андрэй вярнуўся дадому, сеў на лаўку і галаву звесіў. Мар'я-царэўна ў яго пытаецца:

— Чаго невясёлы? Мо няшчасце якое?

Расказаў ёй Андрэй, якую цар задаў яму службу, Мар'я-царэўна кажа:

— Ёсць аб чым бедаваць! Гэта не служба, а службачка, служба наперадзе будзе. Кладзіся спаць, раніца за вечар мудрэйшая.

Назаўтра раненька, толькі Андрэй прачнуўся, Мар'я-царэўна дае яму мяшок сухароў і залаты пярсцёнак:

— Ідзі да цара і прасі сабе ў тавьрышы царскага дарадцу, а то, скажы, табе не павераць, што быў на тым свеце. А як выйдзеш з таварышам у дарогу-пуцявіну, кінь перад сабою пярсцёнак, ён цябе завядзе.

Андрэй узяў мяшок сухароў і пярсценак, развітаўся з жонкаю і пайшоў да цара прасіць сабе на дарогу таварыша. Нічога не зробіш, цар згадзіўся, загадаў дарадцу ісці з Андрэем на той свет.

Вось яны ўдвух і выправіліся ў дарогу. Андрэй кінуў пярсцёнак — той і пакаціўся. Андрэй ідзе за ім палямі чыстымі, імхамі-балотамі, рэкамі-азёрамі, а за Андрэем царскі дарадца валачэцца.

Стомяцца ісці, паядуць сухароў — і зноў у дарогу.

Блізка ці далёка, хутка ці не — прыйшлі яны ў густы, дрымучы лес, спусціліся ў глыбокі яр, і тут пярсцёнак спыніўся.

Андрэй і царскі дарадца селі паесці сухароў. Зірк, паўз іх на старым-старэнькім цары двое чарцей дровы вязуць — вялізны воз — і паганяюць цара дубінкамі, адзін з правага боку, друті з левага.

Андрэй кажа:

— Глядзі! Як быццам гэта наш нябожчык цар-бацюхна?

— Ага, твая праўда, гэта ён самы дровы вязе.

Андрэй і закрычаў чарцям:

— Гэй, панове чэрці! Аслабаніце мне гэтаганябожчыка хоць на малы час, мне трэба ў яго пра сёе-тое распытаць.

Чэрці адказваюць:

— Няма калі нам стаяць ды чакаць! Самі, ці што, дровы павязём?

— А вы вазьміце ў мяне свежага чалавека па падмену.

Ну, чэрці выпраглі старога цара, на яго месца запрэглі ў воз царскага дарадцу і давай яго з абодвух бакоў паганяць дубінкамі — той гнецца, крэкча, а вязе.

Пачаў Андрэй распытваць старога цара пра яго жыццё-быццё.

— Ах, Андрэй-стралок,— адказвае цар, — кепскае мае жыццё на тым свеце! Пакланіся ад мяне сыну ды перадай, што я моцна-моцна яму наказваю, каб людзей не крыўдзіў, а не, дык і з ім тое самае будзе.

Толькі паспелі яны пагаманіць, чэрці ўжо назад едуць з парожнім возам. Андрэй развітаўся са старым царом, узяў у чарцей царскага дарадцу, і пайшлі яны назад.

Прыходзяць у сваё царства і з'яўляюцца ў палац. Цар убачыў стралка і са злосці накінуўся на яго:

— Як ты пасмеў назад вярнуцца?

Андрэй-стралок адказвае:

— Так і так, быў я на тым свеце ў вашага нябожчыка бацькі. Жыве ён кепска, загадаў вам кланяцца ды моцна-моцна наказваў людзей не крыўдзіць.

— А чым дакажаш, што хадзіў на той свет і майго бацьку бачыў?

— А тым я дакажу, што ў вашага дарадцы на спіне. I цяпер яшчэ сінякі відаць, як яго чэрці дубінкамі паганялі.

Тут цар пераканаўся, нічога не зробіш — адпусціў Андрэя дадому. А сам кажа дарадцу:

— Прыдумай, як звесці са свету стралка, а не, дык мой меч—твая галава з плеч.

Пайшоў царскі дарадца, яшчэ ніжэй нос звесіў. Заходзіць у карчму, сеў за стол, папрасіў віна. Падбягае да яго карчомны выпівоха:

— Чаго, царскі дарадца, зажурыўся? Паднясі мне шкляначку, я табе што-небудзь падкажу.

Дарадца паднёс яму шкляначку віна і расказаў пра сваю бяду. Карчомны выпівоха яму гаворыць:

— Вярніся назад і скажы цару, каб задаў ён стралку вось якую службу — яе не тое што выканаць, цяжка нават выдумаць: няхай пашле яго за трыдзевяць зямель, у трыдзесятае царства раздабыць ката-баюна.

Царскі дарадца пабег да цара і расказаў, якую службу задаць стралку, каб ён назад не вярнуўся. Цар пасылае па Андрэя:

— Ну, Андрэй, саслужыў ты мне службу, саслужы другую: ідзі ў трыдзесятае царства і раздабудзь мне ката-баюна. А не, дык мой меч — твая галава з плеч.

Пайшоў Андрэй дадому, ніжэй плячэй галаву звесіў і расказвае жонцы, якую цар задаў яму службу.

— Ёсць аб чым журыцца!—Мар'я-царэўна кажа.— Гэта не служба, а службачка, служба будзе наперадзе. Кладзіся спаць, раніца за вечар мудрэйшая.

Андрэй лёг спаць, а Мар'я-царэўна пайшла ў кузню і загадала кавалям выкаваць тры каўпакі жалезныя, жалезныя клешчы і тры пруты: адзін жалезны, другі медны, трэці алавяны.

Назаўтра раненька Мар'я-царэўна пабудзіла Андрэя:

— Вось табе тры каўпакі ды клешчы і тры пруты, ідзі за трыдзевяць зямель, у трыдзесятае царства. Трох вёрст не дойдзеш, пачне цябе моцна на сон хіліць — кот-баюн на цябе дрымоту напусціць. Ты не спі, рукамі махай, нагамі перабірай, а дзе і бокам каціся. Бо калі заснеш, кот-баюн заб'е цябе.

I тут Map'я-царэўна навучыла яго, як і што рабіць, і адпусціла ў дарогу.

Хутка казка расказваецца, ды не хутка ўсё робіцца — прыйшоў Андрэй-стралок у трыдзесятае царства. За тры вярсты пачаў яго адольваць сон. Надзявае Андрэй на галаву тры жалезныя каўпакі, рукамі махае, нагамі перабірае — ідзе, а дзе і бокам коціцца.

Сяк-так адолеў дрымоту і апынуўся каля высокага слупа.

Кот-баюн убачыў Андрэя, забурчаў, завуркатаў ды са слупа скок яму на галаву! Адзін каўпак разбіў і другі разбіў, узяўся быў за трэці. Тут Андрэй-стралок. схапіў ката клешчамі, сцягнуў на зямлю і давай прутамі лупцаваць. Спачатку біў жалезным прутом, зламаў жалезны, узяўся частаваць медным, і гэты зламаў і ўзяўся біць алавяным.

Алавяны прут гнецца, не ломіцца, вакол хрыбеціны абвіваецца. Андрэй б'е, а кот-баюн пачаў казкі расказваць пра папоў, пра дыяканаў, пра паповых дачок. Андрэй яго не слухае, усё лупцуе прутом.

Не пад сілу стала кату цярпець, бачыць, што не загаварыць яму Андрэя, ён і пачаў прасіцца:

— Адпусці мяне, добры чалавек! Што трэба, усё табе зраблю!

— А пойдзеш са мною?

— Куды хочаш пайду.

Андрэй падаўся ў дарогу назад і ката за сабою павёў. Дабраўся да свайго царства, прыходзіць з катом у палац, і кажа цару:

— Так і так, службу выканаў, здабыў вам ката-баюна.

Цар здзівіўся і кажа:

— Ану, кот-баюн, пакажы вялікі шал!

Тут кот кіпцюры свае вострыць, на цара імі мерыцца, хоча ў яго грудзі белыя раздзіраць, з жывога сэрца даставаць.

Цар спужаўся:

— Андрэй-стралок, сунімі, калі ласка, ката-баюна!

Андрэй ката супакоіў і ў клетку замкнуў, а сам пайшоў дадому, да Мар'і-царэўны. Жыве-пажывае, цешыцца з маладою жонкаю.

А ў цара яшчэ мацней сэрца шчыміць, няма яму спакою. Зноў паклікаў ён дарадцу:

— Што хочаш прыдумай, а звядзі са свету Андрэя-стралка, а не, дык мой меч — твая галава з плеч.

Царскі дарадца ідзе адразу ў карчму, знайшоў там карчомнага выпівоху ў падраным каптанчыку і просіць яго выручыць, падказаць што-небудзь. Карчомны выпівоха шкляначку віна выпіў, вусы выцер.

— Ідзі,— кажа,— да цара і скажы: няхай пашле Андрэя-стралка туды — не ведаю куды, прынесці тое — не ведаю, што такое. Гэтай задачы Андрэй ніколі не выканае і назад не вернецца.

Дарадца пабег да цара і ўсё яму далажыў. Цар пасылае па Андрэя:

— Саслужыў ты мне дзве службы, саслужы трэцюю: схадзі туды — не ведаю куды, прынясі тое — не ведаю, што такое. Саслужыш —_: узнагароджу па-царску, а не, дык мой меч — твая галава з плеч.

Прыйшоў Андрэй дадому, сеў на лаўку і заплакаў. Мар'я-царэўна ў яго пытаецца:

— Што, любы мой, такі невясёлы? Ці яшчэ бяда якая?

— Эх,— кажа,— за тваю красу ўсе напасці нясу! Загадаў мне цар ісці туды — не ведаю куды, прынесці тое — не ведаю, што такое.

— От гэта служба! Ну, ды нічога, кладзіся спаць, раніца за вечар мудрэйшая.

Мар'я-царэўна дачакалася ночы, разгарнула чараўнічую кнігу, чытала, чытала, чытала, кінула кнігу і за галаву схапілася: пра царову загадку ў кнізе нічога не сказана. Мар’я-царэўна выйшла на ганак, дастала хусцінку і махнула. Назляталася ўсялякіх птушак, назбягалася ўсялякіх звяроў.

Мар'я-царэўна ў іх пытаецца:

— Звяры лясныя, птушкі паднябесныя! Вы, звяры, усюды гойсаеце, вы, птушкі, усюды лятаеце: ці не чулі, як дайсці туды — не ведаю куды, прынесці тое — не ведаю, што такое?

Звяры і птушкі адказалі:

— Не, Мар'я-царэўна, мы пра тое і не чулі.

Мар'я-царэўна махнула хусцінкай — звяры і птушкі

зніклі, нібы і не было іх. Махнула другі раз — з'явіліся перад ёю два волаты:

— Што трэба? Чаго жадаеце?

— Слугі мае верныя, занясіце мяне на сярэдзіну акіян-мора.

Падхапілі волаты Мар’ю-царэўну, занеслі на акіян-мора і сталі на сярэдзіне, на самай бездані,— самі стаяць, як слупы, а яе на руках трымаюць. Мар'я-царэўна махнула хусцінкай, і прыплылі да яе ўсе гады і рыбы марскія.

— Вы, гады і рыбы марскія, вы ўсюды плаваеце, на ўсіх астравах бываеце: ці не чулі, як дайсці туды це ведаю куды, прынесці тое — не ведаю, што такое?

— Не, Мар'я-царэўна, мы пра тое не чулі.

Зажурылася Мар'я-царэўна і загадала занесці сябе дадому. Волаты падхапілі яе, прынеслі па Андрэеў двор, паставілі каля ганка.

Назаўтра раненька Map я-царэўна сабрала Андрэя ў дарогу і дала яму клубок нітак і вышываны ручнічок:

— Кінь клубок нітак перад сабою. Куды ён пакоціцца, туды і ты ідзі. Ды глядзі, куды б ні прыйшоў — будзеш умывацца, чужым ручніком не выцірайся, а выцірайся маім.

Андрэй развітаўся з Мар'яй-царэўнай, пакланіўся на ўсе чатыры бакі і пайшоў за заставу. Кінуў клубок перад сабою, клубок пакаціўся — коціцца ды коціцца. Андрэй ідзе за ім услед.

Хутка казка расказваецца, ды не хутка ўсё робіцца. Шмат царстваў і земляў прайшоў Андрэй. Клубок коціцца, нітка ад яго цягнецца: стаў клубок маленькі, з курыную галоўку; вось ужо які маленечкі зрабіўся, не відаць і на дарозе... Дайшоў Андрэй да лесу, бачыць — стаіць хатка на курыных лапках.

— Хатка, хатка, павярніся да мяне перадам, да лесу задам!

Хатка павярнулася, Андрэй увайшоў, аж бачыць — на лаўцы сядзіць сівая бабуля, прадзе кудзелю.

— Фу, фу! Рускага духу не чута і не бачана, а сёння рускі дух сам прыйшоў! Вось засмажу цябе ў печы ды з'ем і на костачках пакачаюся.

Андрэй кажа бабулі:

— Што ты, старая баба-яга, будзеш есці падарожнага чалавека! Падарожны чалавек кашчавы і чорны, ты спачатку напалі лазню, памый мяне, папар, тады і еш.

Баба-яга выпаліла ў лазні. Андрэй папарыўся, памыўся, дастаў жончын ручнічок і пачаў ім выцірацца.

Баба-яга пытаецца:

— Адкуль у цябе ручнічок? Яго мая дачка вышывала.

— Твая дачка мне жонка, мне і ручнічок дала.

— Ах, зяцюхна любы, чым жа мне цябе частаваць?

Тут баба-яга сабрала вячэру, панастаўляла ўсялякіх страў, віна і мёду. Андрэй не фанабэрыцца— сеў за стол, давай аплятаць. Баба-яга прысела побач — ён есць, яна распытвае: як ён з Мар'яй-царэўнай ажаніўся ды ці добра яны жывуць.

Андрэй усё расказаў: як жаніўся і як цар паслаў яго туды — не ведаю куды, здабыць тое — не ведаю, што такое.

— От каб ты памагла мне, бабуся!

— Ах, зяцюхна, пра гэтае ж дзіва дзіўнае нават я не чула! Ведае пра гэта адна старая жаба, жыве яна ў балоце трыста гадоў... Ну нічога, кладзіся спаць, раніца за вечар мудрэйшая.

Андрэй лёг спаць, а баба-яга ўзяла два венікі-дзеркачы, паляцела на балота і пачала клікаць:

— Бабка, жабка-скакуха, ці жывая ты?

— Жывая!

— Выйдзі да мяне з балота!

Старая жаба выйшла з балота, баба-яга ў яе пытаецца:

— Ці ведаеш ты, дзе тое — не ведаю, што такое?

— Ведаю.

— Скажы, зрабі ласку! Зяцю майму загадана служба: пайсці туды — не ведаю куды, узяць тое — не ведаю, што такое.

Жаба адказвае:

— Я яго правяла б, ды надта ж старая, мне туды не даскакаць. Данясе твой заць мяне ў сырадоі да вогненнай ракі, тады скажу.

Баба-яга ўзяла жабку-скакуху, паляцела дадому. Надаіла малака ў гаршчок, пасадзіла туды жабу і ранічкай пабудзіла Андрэя.

— Ну, зяць дарагі, адзявайся, вазьмі гаршчок з сырадоем, у малацэ — жаба, ды садзіся на майго каня, ён цябе завязе да вогненнай ракі. Там каня кінь і даставай з гаршка жабу, яна табе скажа.

Андрэй адзеўся, узяў гаршчок, сеў на каня бабы-ягі Доўга ці не — конь дамчаў яго да вогненнай ракі. Цераз яе ні звер не пераскочыць, ні птушка не пераляціць.

Андрэй злез з каня, жаба яму кажа:

— Дастань мяне, добры малойца, з гаршка, трэба нам цераз раку перабрацца.

Андрэй дастаў жабу з гаршка і пусціў на зямлю.

— Ну, добры малойца, цяпер садзіся мне на спіну.

— Што ты, бабуся, ты ж гэткая маленькая, я ж цябе задушу!

— Не бойся, не задушыш. Садзіся ды трымайся мацней.

Андрэй сеў на жабу-скакуху. Пачала яна надзімацца. Надзімалася, надзімалася — зрабілася быццам капа сена.

— Ці моцна трымаешся?

— Моцна, бабуся.

Зноў пачала жаба надзімацца — зрабілася яшчэ большай, нібы стог сена.

— Ці моцна трымаешся?

— Моцна, бабуся.

Зноў яна надзімалася, надзімалася — зрабілася вышэйшай за цёмны лес, ды як скочыць—і пераскочыла цераз вогненную раку; перанесла Андрэя на той бераг і зрабілася зноў маленькай.

— Ідзі, добры малойца, па гэтай сцяжынцы. Убачыш будыніну, хату—не хату, хлеў — не хлеў, заходзь туды і станавіся за печчу. Там знойдзеш тое — не ведаю, што такое.

Андрэй пайшоў па сцяжынцы, бачыць: старая хата — не хата, тынам абгароджана, без акон, без ганка. Ён туды зайшоў і схаваўся за печчу.

Вось праз нейкі час застукала, загрукала па лесе, і заходзіць у хату мужычок, сам з кокаць, барада з локаць, ды як крыкне:

— Гэй, сват Навум, есці хачу!

Толькі крыкнуў, ні адсюль ні адтуль з'явіўся стол накрыты, на ім піва бочачка ды бык засмажаны. Мужычок, сам з кокаць, барада з локаць, сеў каля быка, дастаў нож востры, пачаў мяса наразаць, у часнок мачаць, есці ды пахвальваць. Ацерабіў быка да апошняй костачкі, выпіў цэлую бочачку піва.

— Гэй, сват Навум, прыбяры аб’едкі!

I раптам стол прапаў, як і не было: ні касцей, ні бочачкі.

Андрэй дачакаўся, калі пойдзе мужычок, сам з кокаць, барада з локаць, выйшаў з-за печы, набраўся смеласці і паклікаў:

— Сват Навум, пакармі мяне!

Толькі паклікаў, ні адсюль ні адтуль з'явіўся стол, на ім розныя стравы, закускі і заедкі, віно і мёд.

Андрэй сеў за стол і кажа:

— Сват Навум, садзіся, браце, са мною, будзем есці-піць разам.

Адказвае яму нябачны голас:

— Дзякуй табе, добры чалавек! Столькі гадоў я тут служу, гарэлай скарынкі не бачыў, а ты мяне за стол пасадзіў.

Глядзіць Андрэй і дзівіцца: нікога не відаць, а

стравы са стала нібыта хто мяцёлкай змятае, віно і мёд самі ў чарку наліваюцца — чарка скок, скок ды скок! Андрэй просіць:

— Сват Навум, пакажыся мне.

— Не, мяне ніхто не можа бачыць: я тое — не ведаю, што такое.

— Сват Навум, хочаш у мяне служыць?

— Чаму не хацець! Ты, бачу я, чалавек добры.

Вось паелі яны, Андрэй і кажа:

— Ну, прыбірай усё ды пойдзем са мною.

Выйшаў Андрэй з хаткі, азірнуўся:

— Сват Навум, ты тут?

— Тут. Не бойся, я ад цябе не адстану.

Дайшоў Андрэй да вогненнай ракі, там яго жаба чакае:

— Добры малойца, знайшоў тое — не ведаю, што такое?

— Знайшоў, бабуся.

— Садзіся на мяне.

Андрэй зноў сеў на яе, жаба пачала надзімацца; надзьмулася, скокнула і перанесла яго цераз вогненную раку.

Тут ён жабе-квакусе падзякаваў і пайшоў дарогай-пуцявінай у сваё царства. Ідзе, ідзе, азірнецца:

— Сват Навум, ты тут?

— Тут. Не бойся, я ад цябе не адстану.

Ішоў, ішоў Андрэй, дарога далёкая — прытаміліся яго шустрыя ногі, абвялі яго белыя рукі.

— Эх,— кажа,— да чаго ж я змарыўся!

А сват Навум яму:

— Чаму ж ты мне даўно не сказаў? Я ж бы цябе як бачыш на месца даставіў.

Падхапіў Андрэя магутны віхор і панёс — горы і лясы, гарады і вёскі так унізе і мільгаюць. Ляціць Андрэй над глыбокім морам, і зрабілася яму страшна:

— Сват Навум, перадыхнуць бы!

Вецер адразу паслабеў, і Андрэй пачаў апускацца на мора. Глядзіць — дзе шумелі адны сінія хвалі, з'явіўся астравок, на астраўку стаіць палац з залатым дахам, навокал сад цудоўны...

Сват Навум кажа Андрэю!

— Адпачывай, еш, пі ды на мора паглядвай. Будуць плыць міма тры купецкія караблі. Ты купцоў запрасі ды пачастуй як след — у іх ёсць тры дзівосныя рэчы, Ты мяне памяняй на гэтыя рэчы — не бойся, я да цябе назад вярнуся.

Доўга ці не — з заходняга боку плывуць тры караблі. Карабелыпчыкі ўбачылі востраў, на ім палац з залатым дахам і навокал сад цудоўны.

— Што за цуд? — кажуць.— Колькі разоў мы тут плавалі, нічога, апроч сіняга мора, не бачылі. Давайце прычалім.

Тры караблі кінулі якары, тры купцы-карабелыйчыкі селі ў лёгкую лодачку, паплылі да вострава. А Андрэй-стралок ужо іх сустракае:

— Калі ласка, дарагія госці!

Купцы-карабельшчыкі ідуць, дзівяцца: на цераме дах як жар гарыць, на дрэвах птушкі пяюць, па дарожках звяры дзівосныя бегаюць.

— Скажы, добры чалавек, хто тут збудаваў гэта дзіва дзіўнае?

— Мой слуга, сват Навум, за адну ноч пабудаваў.

Андрэй павёў гасцей у церам:

— Гэй, сват Навум, падай нам папіць-паесці!

Hi адсюль ні адтуль з'явіўся накрыты стол, на ім віны і стравы, якія душа пажадае. Купцы-карабельшчыкі толькі ахкаюць.

— Давай,— кажуць,— добры чалавек, мяняцца: аддай нам свайго слугу, свата Навума, вазьмі ў нас за яго любую дзівосную рэч.

— Можна і памяняцца! А што ў вас за дзівосы?

Адзін купец дастае з-за пазухі дубінку. Ёй толькі скажы: «Ану, дубінка, палічы рэбры гэтаму чалавеку»,—дубінка сама пачне біць-малаціць, якому хочаш асілку дасць рады.

Другі купец дастае з-пад крыса сякеру, павярнуў яе абухом угору — сякера сама пачала сячы: цяп ды ляп — выйшаў карабель; цяп-ляп — яшчэ карабель з парусамі, з гарматамі, з храбрымі маракамі. Караблі плывуць, гарматы страляюць, храбрыя маракі загаду чакаюць.

Перавярнуў сякеру абухом уніз адразу караблі прапалі, быццам іх і не было.

Трэці купец дастаў з кішэні дудку, задудзеў — войска з'явілася: і конніца і пяхота, са стрэльбамі, з гарматамі. Войскі ідуць, музыка грыміць, сцягі лупаюць, коннікі імчацца, які загад будзе, пытаюцца.

Купец задудзеў з другога канца ў дудку і няма нічога, усё знікла.

Андрэй-стралок кажа:

— Нішто сабе вашы дзівосы, ды мой слуга даражэй каштуе. Хочаце мяняцца — аддавайце мне за майго свата Навума ўсе тры дзівосныя рэчы.

— А ці не зашмат будзе?

— Як сабе хочаце, інакш мяняцца не буду.

Купцы думалі, думалі: «Навошта нам дубінка, сякера ды дудка? Лети памяняцца, са сватам Навумам будзем без ніякіх клопатаў дзень і ноч і сытыя і п'яныя».

Аддалі купцы-карабельшчыкі Андрэю дубінку, сякеру і дудку і крычаць:

— Гэй, сват Навум, мы цябе бяром з сабою! Будзеш нам служыць верай-праўдай?

Адказвае ім нябачны голас:

— Чаму не паслужыць! Мне ўсё адно, у каго жыць.

Купцы-карабельшчыкі вярнуліся на свае караблі і давай баляваць-банкетаваць — п'юць, ядуць ды ўсё пакрыкваюць:

— Сват Навум, паварочвайся, давай тое, давай гэтае!

Перапіліся ўсе дап'яна, дзе сядзелі, там і спаць паваліліся.

А стралок сядзіць адзін у цераме, зажурыўся. «Эх,— думае,—дзе гэта цяпер мой верны слуга, сват Навум?»

— Я тут. Што трэба?

Андрэй зарадаваўся:

— Сват Навум, ці не пара нам на родную зямельку, да маладой жонкі? Занясі мяне дадому.

Зноў падхапіў Андрэя віхор і панёс у яго царства, на родную зямельку.

А купцы прачнуліся, і захацелася ім апахмяліцца:

— Гэй, сват Навум, ану збяры нам папіць-паесці, ды хутчэй паварочвайся!

Колькі ні звалі, ні крычалі, усё няма толку. Глядзяць, і вострава няма: на месцы яго шумяць адны сінія валі.

Пабедавалі купцы-карабельшчыкі: «Эх, абдурыў нас нядобры чалавек!» — ды нічога не зробіш, паднялі парусы і паплылі, куды ім трэба было.

А Андрэй-стралок прыляцеў на родную зямельку, апусціўся каля свайго доміка, глядзіць — замест доміка абгарэлы комін тырчыць.

Звесіў ён галаву ніжэй плеч і пайшоў з горада да сіняга мора, на голае месца. Сеў і сядзіць. Раптам, ні адсюль ні адтуль, прылятае шызая галубка, стукнулася аб зямлю і зрабілася яго маладой жонкай, Мар’яй-царэўнай.

Абняліся яны, павіталіся, пачалі адно аднаго распытваць, адно аднаму расказваць.

Мар’я-царэўна расказала:

— З таго часу як ты з дому пайшоў, я шызайгалубкай лятаю па лясах ды па гаях. Цар тры разы па мяне пасылаў, ды мяне не знайшлі і домік спалілі.

Андрэй кажа:

— Сват Навум, а ці нельга нам на голым месцы каля сіняга мора палац паставіць?

— Чаму нельга! Зараз будзе зроблена.

Не паспелі азірнуцца — і палац стаіць, ды такі прыгожы, лепшы за царскі; навокал зялёны сад, на дрэвах птушкі пяюць, па дарожках дзівосныя звяры бегаюць.

Увайшлі Андрэй-стралок з Мар'яй-царэўнай у палац, селі каля акенца і размаўляюць, адно на аднаго любуюцца.

Жывуць — гора не ведаюць, і дзень, і другі, і трэці.

А цар тым часам паехаў на паляванне да сіняга мора, аж бачыць — на тым месцы, дзе нічога не было, стаіць палац.

— Гэта які нахабнік без дазволу надумаўся на маёй зямлі будавацца?!

Пабеглі ганцы, усё разведалі і дакладваюць цару, што той Палац паставіў Андрэй-стралок і жыве ён у ім з маладою жонкаю, Мар'яй-царэўнай.

Яшчэ мацней загневаўся цар, пасылае даведацца, ці хадзіў Андрэй туды — не ведаю куды, ці прынёс тое — не ведаю, што такое.

Пабеглі ганцы, разведалі і дакладваюць:

— Андрэй-стралок хадзіў туды — не ведаю куды і раздабыў тое — не ведаю, што такое.

Тут цар і зусім раззлаваўся, загадаў сабраць войска, ісці на ўзмор'е, той палац разбурыць датла, а самога Андрэя-стралка і Мар'ю-царэўну пакараць лютай смерцю.

Убачыў Андрэй, што ідзе на яго вялікае войска, хутчэй схапіў сякеру, павярнуў яе абухом угору. Сякера цяп ды ляп — стаіць на моры карабель, зноў цяп ды ляп —

стаіць другі карабель. Сто разоў цяпнула — сто караблёў паплыло па сінім моры.

Андрэй дастаў дудку, задудзеў — з'явілася войска: і конніца і пяхота, з гарматамі, са сцягамі.

Начальнікі імчацца, загаду чакаюць. Андрэй загадаў пачынаць бой. Музыка зайграла, барабаны загрымелі, палкі рушылі. Пяхота крышыць царскіх салдат, конніца імчыцца, у палон забірае. А са ста караблёў гарматы так і б'юць па сталіцы.

Цар бачыць, войска яго ўцякае, кінуўся сам да войска— спыняць. Тут Андрэй дастаў дубінку:

— Ану, дубінка, палічы рэбры гэтаму цару!

Дубінка сама закруцілася, нібы кола, з аднаго канца на другі перакульваецца па чыстым полі; дагнала цара і стукнула яго ў лоб, забіла насмерць.

Жыў-быў цар. Больш за ўсё на свеце любіў той цар казкі слухаць.

I ўсё яму хацелася новых ды новых казак. Прыдворныя казачнікі ўсе казкі, якія ведалі, пераказалі, і ніхто больш цару дагадзіць не можа. Загадаў цар кінуць кліч:

— Ажаню са сваёю дачкою і паўцарства дам таму, хто раскажа казку, якой я яшчэ не чуў!

Ахвотнікаў знайшлося шмат: і князі, і баяры, і генералы, і купцы— ды ўсё без толку. Толькі хто распачне расказваць якую-небудзь казку, а цар ужо крычыць:

— Ведаю, ведаю, чуў гэтую казку!

На тым усё і скончыцца. Таго жаніха і прагоняць.

А ў тым царстве жыў, гараваў бедны мужык. Hi хаты, ні гаспадаркі ў яго не было. Жыў дзе давядзецца, піў, еў што знойдзецца, Іншы дзень галаднавата, іншы дзень і зусім не еўшы сядзеў. Неяк раз зайшоў той бядак у шынок пагрэцца, выпіць чарку вінца. Шынкар з яго пасміхаецца:

— Чаму не ідзеш цару казкі расказваць? Пэўна, царэўна ўсе вочы прагледзела: чакае цябе, жаніха, не дачакаецца.

Слухае бядняк кплівыя словы, а сам думае: «Давай пайду паспрабую шчасця. Царскім зяцем мне, вядома, не быць, а хоць дзень-другі на гатовых харчах пажыву».

Прыйшоў у палац. Цар пытаецца:

— Чаго, мужык, прыйшоў?

— Хачу табе, царская вялікасць, казку расказаць. Толькі загадай спачатку накарміць, напаіць мяне.

Цар паглядзеў на яго і ўсміхнуўся:

«Ну і жаніх! Кашуля — лата на лаце, лапці аборкай падвязаны».

Але нічога, згадзіўся слухаць.

Мужыка накармілі, напаілі. Цар сабраў блізкіх баяр ды дарадцаў і загадвае мужыку:

— Расказвай тваю казку!

— Мой нябожчык бацька,— кажа мужык,— быў самы багаты чалавек у нашым царстве. Пабудаваў ён высозныя харомы. Па даху тых харомаў галубы хадзілі ды з неба зоркі дзяўблі. От якія высокія былі тыя харомы. А двор у нас быў такі, што за ўвесь летні дзень голуб не мог пераляцець з канца ў канец.

Цар маўчыць, і баяры маўчаць, не перабіваюць, а мужык кажа:

— Далей расказваць буду заўтра, пасля абеду, пад'еўшы пірагоў ды мяккага хлеба.

I пайшоў на кухню вячэраць.

Назаўтра ўвечары пачаў ён сваю казку далей расказваць:

— I стаяў у нас на двары сямігадовы бык. На адным рагу сядзеў у таго быка пастух, а на другім—другі. Пастухі ў трубы трубілі, на ражках ігралі, песні спявалі,

а адзін аднаго ў вочы не бачылі і голасу не чулі. Во які ў нас быў бык вялізны!

Маўчыць цар, не перабівае, і баяры маўчаць. Казачнік падняўся і кажа:

— Заўтра казку дакончу, а сёння спачываць пара.

I пайшоў на кухню вячэраць. Тут цар загаварыў:

— Што будзем рабіць, баяры? Гэтакай казкі я не чуў, а выдаваць сваю дачку замуж за мужыка-лапцюжніка не хачу. Прыдумайце, як казачніка ашукаць.

Князі ды баяры пачалі думу думаць. Думалі-думалі і прыдумалі:

— Скажы, цар-гасудар, што ты гэтую казку чуў, і мы ўсе пацвердзім: ведаем, маўляў, чулі пра гэта. А каб больш надзейна было, загадай пра гэта грамату напісаць, і пад гэтай граматай мы ўсе свае подпісы паставім.

На тым і пагадзіліся.

Мужык пра тую змову даведаўся, аде выгляду не паказвае. Назаўтра як нічога і не было прыйшоў пасля абеду, сеў і пачаў казку канчаць:

— Была ў майго нябожчыка бацькі кабылка, за тры дні вакол свету абягала...

Князі ды баяры з царом пераглядваюцца, у бароды пасміхаюцца, а казачнік расказвае:

— Золата ды серабра ў нас былі свірны паўнюткія насыпаны. I ты, цар-гасудар, тым часам пазычыў у нас хуфэрак золата і дагэтуль яшчэ не аддаў...

Тут цар закрычаў:

— Ведаю, ведаю!

I князі ды баяры падтакваюць:

— Ведаем, чулі гэтую казку і грамату пра гэта падлісаць згодны!

Усхапіліся са сваіх месц, подпісы пад граматай паставілі. Узяў мужык грамату і кажа:

— А калі чум ды грамату аб гэтым падпісалі, дык плаці доўг, царская вялікасць!

Тут толькі цар здагадаўся:

— Ашукаў мяне мужык-лапцюжнік!

Ды нічога не зробіш: што напісана пяром — таго не высечаш тапаром. Давялося насыпаць куфэрак золата. Мужык грошыкі ўзяў і пачаў жыць-пажываць. I дагэтуль жыве ды пасміхаецца.

Ехалі два браты: адзін бедны, другі багаты. У абодвух па каню — у беднага кабылка, у багатага конь. Спыніліся яны на начлег разам. У беднага кабылка прывяла ўночы жарабятка; жарабятка падкацілася пад воз багатага. Будзіць ён раніцай беднага:

— Уставай, брат! У мяне воз уночы ажарабіўся.

Брат устае і кажа:

— Як гэта можа быць, каб воз ажарабіўся? Гэта мая кабылка жарабя прывяла.

Багаты кажа:

— Каб твая кабылка прывяла, жарабя каля яе было б!

Паспрачаліся яны і пайшлі да начальства. Багаты адорваў суддзяў грашамі, а бедны на словах апраўдваўся.

Дайшла справа да самога цара. Загадаў ён паклікаць абодвух братоў і задаў ім чатыры загадкі:

— Што на свеце дужэй і хутчэй за ўсё? Што на свеце тлусцей за ўсё? Што мякчэй за ўсё? І што мілей за ўсё?

I даў ім часу тры дні.

— На чацвёрты прыходзьце, адказ дайце!

Багаты падумаў-падумаў, успомніў пра сваю куму і пайшоў да яе парады прасіць.

Яна пасадзіла яго за стол, пачала частаваць, а сама пытаецца:

— Што такі засмучаны, кумок?

— Ды задаў мне цар чатыры загадкі, а масу ўсяго тры дні даў.

— Якія-такія загадкі, скажы мне.

— А вось якія, кума! Першая загадка: што на свеце дужэй і хутчэй за ўсё?

— Ну і загадка! У майго мужа карая кабыла ёсць; няма за яе нічога хутчэйшага! Калі ёй пугі дасі, зайца дагоніць.

— Другая загадка: што на свеце тлусцей за ўсё?

— У нас другі год рабому вепруку кормнаму; такі тлусты стаў, што на ногі не падымаецца!

— Трэцяя загадка: што на свеце мякчэй за ўсё?

— Вядомая рэч — пярына, мякчэйшага нічога няма!

— Чацвёртая загадка: што на свеце мілей за ўсё?

— Мілейшы за ўсё ўнучак Іванка!

— Ну, дзякуй табе, кума! Навучыла розуму, век цябе не забуду.

А бедны брат заліўся горкімі слязьмі і пайшоў дадому. Сустракае яго дачка сямігадовая:

— Чаго ты, бацюхна, уздыхаеш ды слёзы раняеш?

— Як жа мне не ўздыхаць, як слёз не раняць? Задаў мне цар чатыры загадкі, якіх мне ніколі не адгадаць.

— Скажы мне, якія загадкі.

— А вось якія, дачка: шго на свеце дужэй і хутчэй за ўсё, што тлусцей за ўсё, што мякчэй за ўсё і што мілей за ўсё?

— Ідзі, бацюхна, і скажы цару: дужэйшы і хутчэйшы за ўсё вецер, тлусцейшая за ўсё зямля: што ні расце, што ні жыве, зямля корміць! Мякчэйшая за ўсё рука: на што чалавек ні ляжа, а ўсё руку пад галаву кладзе; а мілейшага за сон няма нічога на свеце!

Прыйшлі да цара абодва брата — і багаты і бедны. Выслухаў іх цар і пытаецца ў беднага:

— Сам ты даўмеўся ці хто цябе навучыў?

Адказвае бедны:

— Ваша царская вялікасць! Ёсць у мяне дачка сямігадовая, яна мяне навучыла.

— Калі дачка твая такая мудрая, дык вось ёй нітачка шаўковая; няхай да раніцы вытча мне ручнік узорысты.

Мужык узяў шаўковую нітачку, прыходзіць дадому зажураны, засмучаны.

— Бяда наша! — кажа дачцэ.— Цар загадаў з гэтай нітачкі выткаць ручнік.

— Не журыся, бацюхна!—адказала дачка сямігадовая, адламала дубчык ад веніка, падае бацьку і наказвае: — Ідзі да цара, скажы, каб знайшоў такога майстра, які б зрабіў з гэтага дубчыка кроены: каб было на чым ручнік ткаць!

Мужык далажыў пра тое цару. Цар дае яму паўтары сотні яек.

— Аддай,— кажа,— сваёй дачцэ; няхай да заўтра выведзе мне паўтары сотні куранят.

Вярнуўся мужык дадому яшчэ больш зажураны, яшчэ больш засмучаны:

— Ах, дачка! З адной бяды выкруцішся — другая прычэпіцца!

— Не журыся, бацюхна! — адказвае дачка сямігадовая.

Папякла яйкі і прыхавала на абед ды на вячэру, а бацьку пасылае да цара:

— Скажы яму, што куранятам на корм трэба аднадзённае проса: каб за адзін дзень было поле ўзарана, проса пасеяна, зжата і абмалочана. Інакшага проса нашы кураняты і дзяўбці не будуць.

Цар выслухаў і кажа:

— Калі дачка твая такая мудрая, няхай заўтра ранічкай сама да мяне з'явіцца — ні пеша, ні на кані, ні голая, ні адзетая, ні з гасцінцам, ні без падаруначка.

«Ну,— думае мужык,— такой хітрай задачы і дачка не рашыць; давядзецца зусім прападаць!»

— Не журыся, бацюхна! — сказала яму дачка сямігадовая.— Схадзі ты да паляўнічых ды купі мне жывога зайца ды жывую перапёлку.

Бацька пайшоў і купіў ёй зайца і перапёлку.

Назаўтра раніцай скінула сямігадовая дачка ўсё адзенне, надзела на сябе сетку, у рукі ўзяла перапёлку, села вярхом на зайца і паехала ў палац.

Цар яе каля варотаў сустракае. Пакланілася яна цару.

— Вось табе, гасудар, падаруначак! —і падае яму перапёлку.

Цар працягнуў быў руку, перапёлка пырх — і паляцела ў поле!

— Добра,— кажа цар,— як загадаў, так і зроблена. Скажы мне цяпер: твой жа бацька бедны, чым вы корміцеся?

— Бацька мой на сухім беразе рыбу ловіць, нератоў у ваду не ставіць, а я ў прыполе рыбу нашу ды юшку вару.

— Што ты, дурная, калі гэта рыба на сухім беразе жыве? Рыба ў вадзе плавае.

— А ты разумны? Хто гэта калі бачыў, каб воз ажарабіўся?

Цар прысудзіў аддаць жарабя беднаму мужыку, а дачку яго сямігадовую ўзяў да сябе. Калі дзяўчына вырасла, ён ажаніўся з ёю, і стала яна царыцаю.

У аднаго беднага старога чалавека было тры сыны.

Пасылае бацька старэйшага:

— Пайдзі найміся ў парабкі, хоць што-небудзь заробіш.

Пайшоў старэйшы сын у другую воласць, а насустрач яму поп:

— Найміся, голубе, да мяне, толькі, цур, умова такая: калі хоць на дзень раней дамоўленага часу пойдзеш ад мяне — не бачыць табе твайго заробку, ні капейкі не дам.

Хлопец не пярэчыў і наняўся да папа на год.

Будзіць поп парабка да сонейка, працаваць прымушае дацямна, а корміць адзін раз у дзень і то не ўволю.

Ад голаду ды ад цяжкай работы хлопец зусім схуднеў — ледзьве ногі валачэ.

— Калі да дамоўленага часу служыць — жывому не быць, зусім змарнею.

Махнуў рукою на заробак і з пустымі рукамі вярнуўся дадому.

А папу толькі гэта і трэба, каб

парабак раней часу сышоў. Усе цяжкія работы пароблены, і грошы цэлыя.

На другі год пайшоў сярэдні брат у парабкі наймацца. I гэткім жа манерам, як і старэйшы брат, паўгода ў папа пакутаваў і таксама без капейкі, ледзь жывы дадому прыплёўся.

На трэці год падышла чарга малодшаму ў людзі ісці.

Пайшоў ён проста да таго папа, дзе старэйшыя браты гаравалі.

— Вось і добра,— зарадаваўся поп,— як раз я парабка шукаю. Наймайся, платай не пакрыўджу, а ўмова такая: да дамоўленага часу пражывеш — атрымлівай усё поўнасцю, як згоджана; калі раней дамоўленага часу пойдзеш — наракай на сябе, капейкі не заплачу.

— Добра,— кажа хлопец.

I ўдарылі па руках.

Назаўтра раніцай — яшчэ і на дзень не займалася — будзіць поп парабка:

— Уставай, хутчэй запрагай, паедзем па сена на далёкую сенажаць.

Пакуль парабак коней запрагаў, поп паспеў добра паснедаць, а парабку пападдзя дала ўсяго дзве ўчарашнія бульбіны.

— Паснедаеш у дарозе — бачыш, бацюшка спяшаецца, злуецца...

Паехалі. Толькі мінулі весніцы, саскочыў хлопец з саней і закрычаў:

— Пачакай, бацюшка! Я вужышчы забыўся, зараз збегаю.

Поп каня прытрымаў, лаецца.

А парабак прыбег, пастукаўся:

— Ох, матушка, бацюшка загадаў прынесці каравай: белага хлеба ды тры пірагі з рыбаю.

Пападдзя харчы загарнула, падала.

Хлопец прыхапіў у сенцах вужышчы, вярнуўся.

— Руш, бацюшка, вужышчы прынёс.

— Добра, хоць недалёка ад'ехаліся,— бурчыць поп.

Пакуль да месца дабраліся, сена накладвалі ды ўвязвалі — часу прайшло шмат.

Толькі пад вечар рушылі ў дарогу назад.

Поп з пярэдняга воза гукае:

— Дарога роўная, сані ў бакі не ганяе, я падрамлю! А ты, хлопча, глядзі, як даедзем да развілкі, трэба леваруч кіраваць!

Пасля гэтага закруціўся з галавою ў цёплы дарожны кажух і ўлёгся спаць на возе.

Парабак пірагоў наеўся ды белага хлеба, ляжыць на сваім возе. Даехалі да развілкі, і накіраваў хлопец коней не ўлева, як поп наказваў, а ўправа. Залез зноў на воз, пасміхаецца: «Правучу доўгавалосага, будзе помніць мяне».

Вёрст пятнаццаць яшчэ праехалі. Тут поп прачнуўся, глянуў па баках — бачыць, едуць не туды, куды трэба, пачаў лаяцца:

— Ох, каб ты спрах! Казаў жа — кіруйся ўлева. I аб чым толькі ты думаў, куды глядзеў?

— Як гэта—куды глядзеў? Ды ты ж сам і крычаў: «Трымайся правай рукі!»

«Відаць, я абмовіўся»,— падумаў поп і кажа:

— Ну, нічога не зробіш, трэба кружной дарогай ехаць. Тут вёрст праз дзесяць вёска будзе, давядзецца пераначаваць. Час позні, ды і есці страшэнна хочацца, проста не выцерпець.

— А ты, бацюшка, сянца пакаштуй,— парабак кажа,— я от дык нішто сабе падсілкаваўся, есці зусім не хочацца.

Поп наскуб мякчэйшай травы, пажаваў, пажаваў, выплюнуў:

— Не, не для мяне гэты харч.

Праехалі яшчэ з гадзіну ці дзве — паказалася воска.

Звярнулі да самай багатай хаты, да крамніка.

— Ідзі,— кажа поп,— прасіся начаваць, у мяне ад голаду рукі-ногі калоцяцца.

Парабак пастукаўся:

— Людзі добрыя, пусціце пераначаваць!

Выйшаў гаспадар:

— Заязджай, заязджай, начлегу з сабою не возяць.

— Ды я не адзін,— шэптам кажа хлопец,— са мною бацюшка нездаровы — як не пры сваім розуме. Так ён спакойны, ціхі, а як пачуе, што два разы адно і тое ж кажуць, нібы люты звер робіцца, на людзей кідаецца.

— Добра,— гаспадар адказвае,— буду ведаць і сваім скажу.

Парабак коней распрог, даў ім корму і памог папу злезці з воза.

Зайшлі ў хату. Гаспадары з апаскай паглядваюць на папа, маўчаць.

Надышла пара вячэраць, накрылі на стол.

Гаспадыня запрасіла:

— Сядайце, госці, з намі. Чым багаты, тым і рады.

Парабак адразу за стол, а поп чакае, калі яшчэ раз

папросяць.

Гаспадары другі раз не завуць, не асмельваюцца.

Пачалі вячэраць. Сядзіць поп збоку, злуецца сам на сябе:

«Трэба было адразу за стол садзіцца».

Так і прасядзеў усю вячэру, нічога не паспытаўшы.

Гаспадыня прыбрала са стала, паслала папу з парабкам: пасцель.

Хлопец толькі галаву на падушку апусціў, адразу моцна заснуў.

I гаспадары заснулі.

А галоднага папа сон не бярэ.

Раскатурхаў, пабудзіў парабка:

— Ой, есці хачу, не вытрываю.

— А чаму вячэраць не захацеў?

— Думаў, яшчэ папросяць.

— Прыкмеціў я,— шэпча парабак,— каля печы на паліцы гаршчок з кашай, ідзі паеш.

Поп усхапіўся і праз хвіліну зноў будзіць парабка:

— Гаршчок з кашай знайшоў, а лыжкі няма.

Раззлаваўся хлопец:

— Ну дзе я табе лыжку вазьму! Закасай рукавы і еш рукою.

Поп ад прагнасці сунуў у гаршчок абедзве рукі, а ў гаршку быў гарачы вар.

— Ох, не вытрываць, у рукі пячэ і выцягнуць не магу!

— Гора з табою,— хлопец бурчыць.— Зірні, каля сцяны тачыла. Разбі гаршчок, і ўсё.

Поп з усяе сілы стукнуў гаршком, толькі чарапкі паляцелі. У той жа момант хтосьці залямантаваў немым голасам:

— Гвалт, забілі!

Поп рынуўся вон з хаты.

Уся сям'я перапалохалася, запалілі агонь, аж бачаць: у гаспадара ўся лысая галава заліта варам. Стогне стары.

Сыны гаспадара да парабка падступілі:

— Навошта старога знявечылі?

— Хто каго знявечыў? I знаць не знаю, і ведаць не ведаю. А вось куды вы хворага папа падзелі?

Гаспадары — туды-сюды: і ў сенцы і на вышкі. Усё абшукалі — нідзе няма папа.

— Вось бачыце,— парабак кажа,— гаспадар ужо ачухаўся, а папа няма. Людзі вы не бедныя, адпусціце тавару з крамы на сотню рублёў —замнём справу, а не, дык у воласць паеду, давядзецца вам адказваць.

Гаспадары памуляліся, памуляліся, далі тавару на сто рублёў.

Хлопец падарункі прыхапіў, коней запрог і паехаў дадому.

Вярсту ад вёскі ад'ехаў, зірк — са стога саломы поп вылазіць:

— Баяўся, што гаспадары цябе не выпусцяць.

— Гаспадара ж не я, а ты забіў,— парабак адказвае,— табе і ў астрозе сядзець. Хто мяне трымаць будзе?

— Дык хіба насмерць?

— А ты як думаў? Зараз па ўрадніка паедуць.

Поп ажно рукамі пляснуў, калоціцца ўвесь:

— Ох, гора горкае! Няўжо нельга як-небудзь уладзіць?

— Уладзіць можна,— парабак кажа,— я ўжо гаварыў з гаспадарамі: маўляў, усё роўна старога ніяк не ажывіш.

— Ну і што?

— Ды вядома што: дорага просяць.

— Я нічога не пашкадую, усё аддам, абы толькі замяць справу!

— Просяць пару коней ды трыста рублёў грошай. Ну, і мне за турботы хоць сотню трэба.

«Дзякуй богу,— думае поп,— нічога не шкада, толькі б выкараскацца».

Адваліў парабку чатыры сотні, аддаў коней.

— Бяжы хутчэй, пакуль не перадумалі!

Парабак завёў коней у гумно, прывязаў, памарудзіў там трохі, вярнуўся да папа.

— Ідзі дадому, нічога не бойся, усё ўладжана. Прыпусціў поп наўцёкі, ад радасці ног не чуе.

А хлопец прывёў бацьку пару коней, аддаў грошы.

I за сябе і за братоў з папом разлічыўся.

У адной вёсцы жылі-былі два мужыкі: адзін багаты, а другі

бедны.

У багатага мужыка ўсяго ўдосталь, а ў беднага — дзяцей многа, а ўсяго дабра адна гусь.

I дайшло да таго, што няма чым бедняку дзяцей карміць. Што тут будзеш рабіць?

Думаў-думаў бядняк, чым дзяцей накарміць, і надумаў:

— Смаж, жонка, гусь!

Засмажыла жонка гусь, падала

на стол, а хлеба няма ні крошкі.

Кажа мужык:

— Ну як будзем без хлеба есці, хіба надоўга нам гэтай гусі хопіць? Лепш занясу яе пану, хлеба ў яго папрашу.

— Ідзі, муж дарагі, ідзі,— кажа жонка,— можа, хоць паўмяшка мукі дасць.

Прыйшоў мужык да пана:

— Прынёс табе гуску, не пагрэбуй узяць, а мне хоць крыху мукі дай — няма чым дзяцей карміць.

— Ну добра,— пан кажа.

— Здолеў ты гусь падарыць, здолей яе падзяліць паміж намі, каб нікому крыўды не было. Падзеліш без крыўды — дам мукі, а не зможаш—загадаю бізуноў даць.

А сям'я ў таго пана: сам з жонкаю, два сыны ды дзве дачкі — усіх шасцёра.

Папрасіў мужык нож і пачаў гусь дзяліць. Спачатку адрэзаў галаву, падае пану:

— Ты ўсяму дому галава—дык вось табе гусіная галава.

Адрэзаў гузку, пані падае:

— Табе дома сядзець, дом глядзець — вось табе гузка.

Адрэзаў лапкі, падае сынам:

— Вось вам па ножцы — таптаць бацькавы дарожкі.

А дочкам па крыльцу даў:

— Вам з бацькам ды з маці не век жыць — вырасцеце, паляціце прэч, сваё гняздо віць.

Астатняе сабе ўзяў:

— А я дурны мужык, ягамосці,— давядзецца мне грызці астатнія косці.

Засмяяўся пан:

— Добра, мужык, гусь падзяліў і сябе не пакрыўдзіў!

Паднёс чарачку вінца і загадаў даць два мяхі мукі

беднаму мужыку.

Дачуўся пра гэта багаты мужык, пазайздросціў бедняку. Засмажыў пяць тлустых гусей, прынёс пану, сам кланяецца:

— Не пагрэбуйце, яснавяльможны пане, прыняць на паклон ад мяне пяць кормных гусей!

— Дзякуй, браце, дзякуй! Здолеў ты гусей падарыць, здолей свой падарунак паміж намі падзяліць, каб нікому крыўды не было. Калі падзеліш без крыўды — узнагароджу, а не здолееш падзяліць — загадаю на стайні бізуноў даць.

Стаіць багаты мужык, прыкідвае і так і гэтак — ніяк не можа пяць гусей паміж шасцю чалавекамі падзяліць.

Паклікаў пан бедняка:

— Ці можаш пяць гусей паміж намі без крыўды падзяліць?

— А чаму не падзяліць! — адказвае бедны мужык.

Падае адну гусь пану і пані:

— Вас двое — і вось вам гусь. Цяпер вас стала трое.

Другую гусь двум сынам падаў:

— I вас цяпер трое стала.

Трэцюю падае дочкам:

— I вас стала трое.

Дзве астатнія гусі сабе ўзяў:

— I нас стала трое.

Пан засмяяўся:

— Ну малайчына, мужык! Ведаў, як трэба падзяліць, і пра сябе не забыўся!

Паднёс яму чарачку вінца, загадаў даць воз мукі, а багатага мужыка на стайню паслаў, загадаў бізуноў усыпаць.

Служыў салдат у палку дваццаць пяць гадоў, а цара ў вочы не бачыў. Вярнуўся дадому. Сталі яго распытваць пра цара, а ён не ведае, што і сказаць. Вось і пачалі яго папікаць родзічы і знаёмыя.

— Эх ты,— кажуць,— дваццаць пяць гадоў праслужыў, а цара ў вочы не бачыў!

Крыўдна гэта яму здалося: сабраўся і пайшоў цара глядзець.

Прыйшоў у палац. Цар пытае:

— Што скажаш, салдат?

— Так і так, ваша царская вялікасць! Служыў я табе ажно дваццаць пяць гадоў, а цябе ў вочы ніколі не бачыў: прыйшоў паглядзець.

— Ну глядзі!

Салдат тры разы абышоў вакол цара, усё аглядваў.

Цар пытаецца:

— Ну як, нішто сабе я?

— Нішто,— адказвае салдат.

— Ну, цяпер, служывы, скажы: ці высока неба ад зямлі?

— Гэтак высока, што там грукне, а тут чуваць.

— А ці шырокая эямля?

— Ву-унь там сонца ўсходзіць, а там заходзіць такая шырокаяІ

— А ці глыбокая зямля?

— Ды быў у мяне дзед, памёр гадоў дзевяноста таму назад, закапалі ў зямлю, з таго часу і дамоў не прыходзіў: пэўна, глыбокая!

Цар адаслаў салдата ў турму і наказаў яму:

— Не дай маху, служба! Я пашлю да цябе трыццаць гусакоў: здолей па пяру выскубці.

— Добра!

Паклікаў цар трыццаць багатых купцоў і задаў ім тыя ж загадкі, што і салдату задаваў. Яны думалі-думалі, не маглі адказу даць, і загадаў іх цар пасадзіць у турму.

Пытаецца ў іх салдат:

— Купцы-малайцы, вас за што пасадзілі?

— Ды, бачыш, цар-гасудар у нас дапытваецца, ці далёка неба ад зямлі, і наколькі зямля шырокая, і наколькі яна глыбокая, а мы — людзі цёмныя, не адказалі.

— Дайце мне кожны па тысячы рублёў, я вам праўду скажу.

— Калі ласка, браце, толькі навучы.

Узяў з іх салдат па тысячы і навучыў, як адгадваць царскія загадкі. Дні праз два паклікаў цар да сябе і купцоў і салдата. Задаў купцам тыя ж самыя загадкі і, як толькі яны адгадалі, адпусціў іх па сваіх дамах.

— Ну, служба! Здолеў па пяру выскубнуць?

— Здолеў, цар-гасудар, ды яшчэ наваг па залатым!

— А ці далёка табе дадому?

— Адсюль не відаць — далёка, значыцца!

— Вось табе тысяча рублёў, ідзі шчасліва.

Вярнуўся салдат дадому і зажыў прывольна, багата.

Спатрэбіўся аднаму папу батрак. Але паколькі поп быў вельмі скупы і ўсё шукаў, каб хто-небудзь да яго пайшоў як мага за меншую плату, дык ніхто да яго не наймаўся.

Вось аднойчы прыходзіць да яго мужык-жартаўнік і просіць сена для каня.

А поп яму кажа:

— Ты гэткі здаровы, малады, а ходзіш жабруеш. Наймайся лепш, голубе, да мяне ў парабкі.

— Можна. А колькі дасі?

— Буду плаціць гледзячы па тваёй рабоце.

I сказаў мужыку цану. А паколькі тады быў якраз сенакос, дык поп накарміў яго і павёў на луг паказваць сваю сенажаць. Парабак агледзеў усё, а як поп пайшоў, лёг на траву і праспаў увесь дзень да вечара.

Кожны дзень мужык-жартаўнік хадзіў на сенажаць, і поп заўсёды даваў яму з сабою хлеба і сала. I вось аднойчы батрак кажа:

— Больш я ў цябе працаваць не буду, давай мне разлік. Траву я ў цябе ўсю скасіў да апошняй травінкі.

Даў яму поп усяго некалькі капеек. Парабак застаўся незадаволены і кажа:

— Дай яшчэ хоць кусок сала.

Але поп наадрэз адмовіўся:

— Я і так табе пераплаціў, даў больш, чым абяцаў.

— Ну, калі ты мне не дасі сала,— сказаў парабак,— дык няхай уся твая траўка назад устане як някошаная!

I паехаў. А поп пайшоў на луг, паглядзеў і здзівіўся:

«Гэта не звычайны батрак, а вядзьмак: і праўда, стаіць трава як някошаная».

Кажа поп у царкве дыякану:

— Дыякан, дыякан, паглядзі ў акенца, ці не ідзе хто, ці не нясе чаго?

— Баба ідзе, збанок масла нясе!— адказвае дыякан.

А дзячок спявае:

— Падай, госпадзі!

Поп зноў:

— Дыякан, дыякан, паглядзі ў акенца, ці не ідзе хто, ці не нясе чаго?

— Баба ідзе, мех жыта нясе! — адказвае дыякан.

Дзячок зноў спявае:

— Падай, госпадзі!

Поп зноў кажа:

— Дыякан, дыякан, паглядзі ў акенца, ці не ідзе хто, ці не нясе чаго?

— Ідзе мужык, нясе дубіну на папоўскую спіну!—адказвае дыякан.

Тут поп і дзячок як заспяваюць:

— Табе, госпадзі!

Пазайздросціў адзін пан кавалю: «Жывеш-жывеш, яшчэ калі той ураджай будзе і грошай дачакаешся, а каваль малатком стук-грук — і з грашамі. Давай кузню завяду!»

Абзавёўся пан кузняй, загадаў лёкаю мяхі раздзімаць. Стаіць, чакае заказчыкаў. Едзе міма мужык, шыны заказаць хоча на ўсе чатыры колы.

— Гэй, стой! Заязджай сюды! — гукнуў пан.

Мужык пад'ехаў.

— Што табе?

— Ды вось, пане, шыны трэба на ўсе колы.

— Добра, зараз, пачакай!

— А колькі будзе каштаваць?

— Паўтараста рублёў трэба было б узяць, ну ды каб народ прывабіць, вазьму ўсяго сто.

— Згода.

Пачаў пан агонь распальваць, лёкай — мяхі раздзімаць.

Узяў пан жалеза, давай яго каваць, а каваць жа не ўмее — каваў, каваў, ды і перапаліў жалеза.

— Ну,— кажа,— мужычок, не выйдзе табе не тое што на ўсе калёсы, а не хопіць нават на перадок, толькі выкую адзін шынок¹.

— Адзін дык адзін,— згадзіўся мужык.

Каваў, каваў пан і кажа:

— Не выйдзе, мужычок, і адзін шынок, а можа, выйдзе, мо не выйдзе сашнічок.

— Ну добра, хоць сашнічок,— адказвае мужык. Пастукаў, пагрукаў пан малатком, яшчэ жалеза сапсаваў шмат і кажа:

— Ну, мужычок, не выйдзе і сашнічок, а можа, выйдзе, мо не выйдзе цвічок.

— Ну хоць цвічок!

Ды ў пана і на яго жалеза не хапіла: усё перапаліў.

— Ну, мужычок,— кажа пан,— не выйдзе і цвічок! Выйшаў у пана адзін «пшык»: сунуў ён у ваду кавалачак распаленага жалеза, што засталося, яно і зашыпела— «пшык!».

¹ Шынок — тут: шына, жалезны абруч на кола.

Жылі-былі муж з жонкаю. Жонка была страшэнна балбатлівая: не ўмела, калі трэба, язык за зубамі трымаць. Што толькі не пачуе, тут жа ўся вёска ведае.

Пайшоў аднаго разу мужык у лес, Пачаў воўчую яму капаць і знайшоў скарб. Знайшоў, а сам думае: «Ну, што цяпер рабіць? Як толькі жонка пра багацце дазнаецца, адразу пойдзе па ўсім наваколлі пагалоска, дойдуць чуткі да нашага пана, і бывайце, грошыкі: усе адбярэ».

Думаў-думаў і прыдумаў. Скарб закапаў, месца прыкмеціў і пайшоў дадому. Дайшоў да ракі, агледзеў сетку, а ў сетцы б'ецца шчупак. Мужык шчупака дастаў і далей пайшоў. Агледзеў па дарозе пастку, што на зайца была пастаўлена, а ў пастку заяц трапіў.

Мужык зайца дастаў, у пастку шчупака сунуў. А зайца занёс ды ў сетку ўблытаў.

Прыйшоў увечары дадому:

— Ну, Таццяна, палі ў печы ды напячы блінцоў як мага болей.

— А чаго гэта? Навошта, на ноч гледзячы, у печы паліць? I хто ўвечары блінцы пячэ? От яшчэ выдумаў!

— Не спрачайся, а рабі, што сказана. Ведаеш, Таня, я скарб знайшоў, трэба ўночы грошы дадому перанесці.

Жонка рада-рада. Хуценька ў печы запаліла, узялася блінцы пячы.

— Еш, любенькі, пакуль гарачыя.

Муж блінец з'есць, а два ці тры ў кайстру, блінец з'есць, а два ці тры ў кайстру — неўпрыкмет ад жонкі.

— Што гэта ты сёння так раз'еўся? Блінцоў на цябе не набярэшся...

— Дык жа дарога не блізкая, ды і грошай многа, трэба добра павячэраць.

Наладаваў мужык кайстру блінцамі і кажа:

— Ну, я сыты, еш сама, ды пойдзем, трэба спяшацца.

Жонка наспех павячэрала, і пайшлі.

Ідуць яны начным часам, мужык выперадзіў жонку і пачаў з кайстры блінцы даставаць ды на сукі вешаць.

А жонка ўбачыла на дрэвах блінцы:

— Вой, зірні, зірні, на суках блінцы!

— А што тут дзіўнага? Хіба ты не бачыла, як блінцовая хмара наперадзе нас прайшла?

— Не, не бачыла, я ўсё пад ногі глядзела, каб не спатыкнуцца.

— Зойдзем хіба,— мужык кажа,— тут у мяне пастка на зайца пастаўлена, паглядзім.

Падышлі да пасткі, выняў мужык шчупака.

— Вой, любенькі, як гэта рыбіна ў заечую пастку трапіла?

— А ты што, не ведаеш — ёсць такія шчупакі: і па зямлі ходзяць.

— А я і не ведала. Каб сваімі вачамі не бачыла, нікому б не паверыла.

Прыйшлі да ракі.

Жонка кажа:

— Недзе тут твая сетка пастаўлена, давай паглядзім.

Выцягнулі сетку, а ў ёй заяц.

Жонка рукамі пляснула:

— Вой, бацюхны! Што гэта сёння робіцца? У сетцы ж

заяц!

— Ну, чаго ты квохчаш, быццам ніколі не бачыла надзяных зайцаў.

— Дык жа і не бачыла.

Тым часам дайшлі да месца. Мужык выкапаў кацёл, пагроб грошай як панесці, і рушылі дадому.

Дарога ішла паўз гіанскі двор. Толькі яны параўняліся з дваром, як чуюць: «Мэ-ээ-ээ... мэ-ээ-ээ...» — авечкі бляюць.

— Вой, як страшна, хто гэта? — баба шэпча.

А мужык ёй:

— Бяжы хутчэй, гэта нашага пана чэрці душаць. Хаця б яны нас не прыкмецілі!

Прыбеглі дадому, ледзьве аддыхаліся.

Схаваў мужык скарб, пачалі спаць лажыцца.

— Глядзі ж, Таццяна, нікому не кажы пра скарб, а то кепска будзе.

— Вой, што ты, ды хіба я скажу!

Назаўтра ўсталі позна.

Запаліла баба ў печы, схапіла вёдры, пайшла па ваду.

Каля студыі суседкі пытаюцца:

Што гэта ты сёння, Таццяна, так позна ў печы запаліла?

— Вой, не кажыце, ноч жа прахадзіла, от і праспала.

— Дык куды ж ты ўночы хадзіла?

— А муж мой скарб жа знайшоў, і ўночы мы па грошы хадзілі.

У той жа дзень па ўсёй вёсцы толькі і гаворкі: «Таццяна з мужам скарб знайшлі, дзве кайстры грошай прынеслі».

Пад вечар дайшла чутка да пана. Загадаў пан мужыку прыйсці:

— Як ты пасмеў ад мяне ўтаіць, што скарб знайшоў?

— Знаць не знаю і ведаць не ведаю ні пра які скарб,— адказвае мужык.

— Не аднеквайся! — крычыць пан.— Мне ўсё вядома, бо твая ж баба і расказала пра скарб.

— Дык жа ў яе не ўсе дома! Яна такога нагаворыць, чаго і век не было.

— А вось пабачым!

I загадаў пан паклікаць Таццяну.

— Знайшоў твой муж скарб?

— Знайшоў, пане, знайшоў.

— Хадзілі з ім уночы па грошы?

— Хадзілі, хадзілі.

— Расказвай усё, як было.

— Спачатку ішлі ўсё лесам, а на суках навокал блінцы.

— Якія такія блінцы ў лесе?

— Ды з блінцовай жа хмары! Потым агледзелі заечую пастку, а там шчупак. Шчупака вынялі і далей пайшлі. Дайшлі да ракі, выцягнулі сетку, а ў сетцы — заяц. Ну, і зайца вынялі. Недалёка ад ракі муж скарб выкапаў. Нагрэблі грошай па кайстры і назад пайшлі. I якраз у той час паўз панскі двор праходзілі, як цябе, ягамосцю, чэрці душылі.

Тут пан не вытрымаў, нагамі затупаў:

— Вон адсюль, дурная баба!

— Ну вось,— мужык кажа,— бачыце, што маёй бабе верыць ні ў чым нельга.

— Веру, веру табе, ідзі дадому,— махнуў рукою пан. Пайшоў мужык дадому, пачаў жыць-пажываць і дагэтуль жыве ды з пана пасмейваецца.

Ішоў салдат на пабыўку. Прытаміўся ў дарозе, есці хочацца. Дайшоў да вёскі, пастукаўся ў крайнюю хату.

— Пусціце адпачыць падарожнага чалавека.

Дзверы адчыніла старая бабка:

— Заходзь, служывы.

— А ці няма ў цябе, гаспадынька, перакусіць чаго?

У бабкі ўсяго ўдосталь, а салдата накарміць пашкадавала, скупая была, прыкінулася бедненькай.

— Ох, добры чалавек, і сама сёння яшчэ нічога не ела: няма чаго.

— Ну, няма дык няма,— кажа салдат.

Тут ён прыкмеціў пад лаўкай сякеру без тапарышча.

— Калі няма нічога іншага, можна і з сякеры кашу зварыць.

Гаспадыня ажно рукамі пляснула:

— Як гэта з сякеры кашу?

— А вось так. Давай сюды чыгун.

Прынесла старая чыгун. Салдат сякеру вымыў, апусціў у чыгун, наліў вады і паставіў на агонь.

Бабка на салдата глядзіць, вачэй не зводзіць.

Дастаў салдат лыжку, памешвае варыва. Паспытаў.

— Ну, як? — пытаецца бабка.

— Хутка будзе гатова,— адказвае салдат,— шкада, што вось солі няма.

— Соль якраз у мяне ёсць, пасалі.

Салдат пасаліў, зноў пакаштаваў:

— Каб сюды ды жменьку круп.

Бабка прынесла з каморы торбачку круп.

— На, усып колькі трэба.

Варыў-варыў салдат, памешваў, потым паспытаў. Глядзіць бабка, адарвацца не можа.

— Ox і каша, цуд, а не каша,— хваліць салдат,— каб сюды ды трошкі масла — проста аб'ядзенне было б!

Знайшлося ў бабкі і масла.

Падмаслілі кашу.

— Бяры лыжку, гаспадынька.

Узяліся кашу есці ды нахвальваць.

— Вось ужо ніколі не думала, што з сякеры гэтакую добрую кашу можна зварыць,— дзівіцца бабка.

А салдат есць ды пасмейваецца.

Бедны мужык ішоў па чыстым полі, убачыў пад кустом зайца, зарадаваўся і кажа:

— Вось калі зажыву сваім домам! Вазьму гэтага зайца, заб'ю бізуном ды прадам за чатыры алтыны. На тыя грошы куплю свінку. Яна прывядзе мне дванаццаць парасят. Парасяткі вырастуць, прывядуць яшчэ па дванаццаць. Я ўсіх закалю, свіран мяса насалю. Мяса прадам, а на тыя грошыкі дом куплю ды сам ажанюся. Жонка народзіць мне двух сыноў: Ваську ды Ваньку. Дзеткі будуць поле араць, а я каля акна стаяць ды парадкі наводзіць. «Гэй вы, дзеткі,— гукну,— Васька ды Ванька! Надта людзей на рабоце не падганяйце, відаць, самі бедна ніколі не жылі!» Ды так моцна крыкнуў мужык, што заяц спалохаўся і ўцёк. Так вось дом з усім багаццем, з жонкай і з дзецьмі прапаў.

Запаліла баба ў печы і дыму ў хату напусціла — не прадыхнуць. «Трэба папрасіць у суседзяў рэшата — дым з хаты вынесці»,— падумала баба і пайшла да суседзяў, а дзверы за сабою не зачыніла.

Прыйшла да суседзяў. А тыя кажуць:

— Няма ў нас рэшата. Дагадаісе пазычылі.

Падалася баба к Дагадаісе ў канец сяла, узяла ў яе рэшата і пайшла дадому.

Увайшла ў хату, а дыму ў ёй як і не было.

Сцяміла тут баба, што, пакуль яна ногі біла, па рэшата хадзіла, дым праз дзверы выйшаў, папракнула сама сябе: «За дурной галавой — нагам неспакой!»

Сустрэліся пад вечар два прыяцелі. Адзін у другога і пытаецца:

— Што сёння рабіў?

— Рукавіцы шукаў.

— Знайшоў?

— Знайшоў.

— Дзе ж яны былі?

— Ды за поясам. А ты куды крочыш?

— За сем вёрст.

— Кісялю пасёрбаць?

— Не, камара шукаць.

— Гэта якога ж камара?

— Ды таго, што за нос укусіць мяне хоча.

— Дык ён жа з табою!

— Дзе гэта са мною?

— Ды на носе ў цябе!

Сустрэліся на дарозе пан і мужык.

— Мужык, адкуль ты?

— Здалёку, пане!

— А адкуль?

— З горада Растова, а пана Талстова.

— А ці вялікі горад?

— Не мераў.

— А магутны?

— Не дужаўся.

— Што ж там пачым?

— Людзі па хатах сядзяць, коні па стайнях стаяць.

— А чаго ездзіў?

— Па пакупку дарагую: па мерку гароху.

— От гэта добра!

— Добра, ды не надта!

— А чаму ж?

— Ехаў ды рассыпаў.

— От гэта кепска!

— Кепска, ды не надта!

— А чаму ж?

— Рассыпаў мерку, а сабраў дзве!

— А от гэта добра!

— Добра, ды не надта!

— Ды чаму ж?

— Пасеяў, ды рэдкі.

— От гэта кепска!

— Кепска, ды не надта!

— А чаму ж?

— Хоць рэдкі, ды стручкаваты!

— От гэта добра!

— Добра, ды не зусім!

— А чаму ж?

— Паповы свінні панадзіліся гарох таптаць-дратаваць.

— Гэта кепска!

— Кепска, ды не надта!

— А чаму ж?

— Я свіней забіў ды дзве дзяжы свежаніны насаліў.

— От гэта добра!

— Добра, ды не надта!

— А чаму ж?

— Паповы сабакі панадзіліся свежаніну цягаць-цягаць ды ўсю і павыцягвалі.

— От гэта кепска!

— Кепска, ды не надта!

— А чаму ж?

— Я тых сабак забіў ды жонцы футра пашыў.

— От гэта добра!

— Добра, ды не надта!

— А чаму ж?

— Ішла мая жонка каля папова двара; а поп пазнаў ды футра зняў.

— От гэта кепска!

— Кепска, ды не надта!

— А чаму ж?

— Я з папом судзіўся-судзіўся, сівога каня ды рыжую карову спусціў — вось мая справа і выгарала.