Рыцар свабоды

І

Прыцемнена. Нецярплівы, трывожны шум натоўпу. З’яўляецца прыстойна апрануты селянін, здымае магерку, углядаецца ў цемру, натоўп заціхае. Селянін моцнага складу, з шырокай барадою, пастрыжаны пад гаршчок.

Голас з натоўпу. Гавары, Яська-гаспадар, не тамі!

Яська-гаспадар. Дзецюкі!.. Доўга маўчаў я, не казаў вам нічога, бо хацеў разгледзецца добра да разабраць, што гэта дзеецца на свеце, што б ужэ спавясціць вас па справядлівасці да сказаць, як наказуе Бог да сумленне, што нам цяпер трэба рабіці. Ждаць моўчкі больш ужэ нязмога! Памяркуйма толькі, што думаюць цяпер зрабіць з намі. Абяцаў нам цар зямлю. Чыноўнікі, паны да маскалі, усі ў адзін голас дурылі нас, што цар нам шчыра думае да дасць волю, Справядлівую Волю. І слухалі мы цара… Мы ўсё маўчалі да слухалі, усім кланялісь, за ўсё плацілі, усё цярпелі, ждучы канца, бо спадзяялісь Справядлівай вольнасці, спадзяялісь, што дадуць вольную зямельку да ў падушным справядлівы пабор будзе. Замест таго, што б аддаць нашую зямельку да якую ж зямлю?! Гэту, што з дзядоў-прадзедаў кроўнаю працай дзесяць раз ужэ на яе зарабілі да заплацілі. За гэту зямлю цар наказуе нам чынш плаціць у казначэйства. Да якія ж чыншы?.. Так волі нам ужэ і не будзе: век цэлы плаці да на век нясі астаткі, што б адплаціцца палатам да праўленням. Падмануў жа нас цар, а яго служкі — папы, чыноўнікі да маскалі — падвялі нас, як чорт добрую душу.

У Польшчы мужыкі таксама, як і мы, спадзяялісь на цара да ждалі волі ад няго, да як пабачылі, што цар толькі лёстачкамі душу выймае, а новымі падаткамі, некрутам да чыншамі астатнюю сарочку з ніх здзерці хоча, от усі разам з віламі да з косамі пайшлі дабівацца зямлі да праўды, а іншы і святой уніяцкай веры.

Памог бы пранцуз і нам, як памагае мужыкам у Польшчы, — дык што ж — цар адказуе, што ў нас мужыкі ўсім давольны, іншае волі не хочуць, што яны любяць цара да душы, што шлюць яму лісты, да зносяць падаткі, да ахвотна плоцяць чыншы, а некрута пастановяць колькі цару заўгодна, а уніі ніхто не хоча! І тут нас цар падманвае, скрывіць хоча праўду, што б нас саўсім пагубіць. А ждзе: да каму ж ён памагаць стане, калі ў нас будзе ціха. А мы, хоць нам царскія служкі зняверылісь надта, робім усё, што яны нам ні скажуць. Такім спосабам не зазнаць нам волі да справядлівасці. Не так думалі мужыкі Польшчы. Служылі яны яму верна, як і мы, да пабачыўшы, што не выслужаць нічога, сталі дабівацца волі.

Падумайце добра, да, памаліўшыся Богу, станем дружна разам за нашую вольнасць! Нас цар ужэ не падмане — не падвядуць маскалі! Няма для ніх у нашых сёлах ні вады, ні хлеба — для ніх мы глухі і немы і нічога не бачылі і не чулі. А пакуль яшчэ пара, трэба нашым хлопцам спяшыць з віламі да з косамі там, дзе дабіваюцца волі да праўды, — а мы, іх бацькі да жонкі нашы, сцерагці будзем да ўведамляць, адкуль на іх цягне нячыста маскоўская сіла, да ад душы памагаць усякімі спосабамі дзецюкам нашым, што за нас пойдуць біцца. А будзе ў нас вольнасць, якой не было нашым дзядам да бацькам.

Прамова набірае напал.

(…) Няма часу марудзіць, нам нельга ўжо цягнуць далей! З магутным баявым клічам абыдзем увесь край, несучы смерць ворагам, знішчаючы разам з імі і апірышчы дэспатызму — злую волю, баязлівасць. Браты рашуча засцерагаюць вас, што вораг у сваёй разні не шкадуе нават безабаронных, што толькі ва ўзброеным паўстанні знойдуць абарону вашыя старыя, жонкі і немаўляты. Дык да зброі, дзецюкі! Да зброі, верныя сыны сваёй зямлі! На ворага кожны, хто не здрадзіў сумленню! На апошні бой племя герояў заклікае недапомшчаная кроў, свабодная будучыня, шчаслівае заўтра. Праклён і ганьба злачынным баязліўцам! Вечная чэсць і слава мужным! Божы час настаў…

У адзіным парыве натоўп падхоплівае «Паўстанцкую песню» на матыў «І шуміць і гудзе…».

Натоўп (спявае).

На фоне спеваў паволі зацямняецца сцэна, і песня гучыць ужо ў цемры ўсё цішэй і цішэй. Святло высвечвае толькі годную постаць Яські. Падыходзіць усхваляваная Марыська, туліцца да яго світкі. Ён адной рукой абдымае за плечы дзяўчыну, а другою здымае парык, вусы і бараду. Перад намі Кастусь Каліноўскі — усхваляваны, шчаслівы.

Каліноўскі (хаваючы ў кішэню тэатральны рэквізіт). Ну, і як табе Яська-гаспадар з-пад Вільні?

Марыська. Я люблю вас абодвух… (Адрываецца ад грудзей любага, глядзіць яму ў твар, крыху трывожна.) Але Яська забыўся, што ён не Кастусь, і загаварыў напрыканцы як Каліноўскі… не па-мужыцку.

Каліноўскі. Не, любая Марыська, Яська — гэта Кастусь Каліноўскі, а Каліноўскі — гэта Яська-гаспадар. Не падзяліць мне самога сябе… Любі абодвух. Гэта так важна, так неабходна мне сёння… дзеля справы… дзеля вялікай нашай справы…

Марыська. Кастусёк, любы, родненькі, я вельмі шчаслівая, але мне так страшна…

Каліноўскі (туліць любую да сябе, доўга маўчыць). Пакінем страх баязліўцам. А мы на вельмі вялікае замахнуліся. Тут ужо не да страху…

Марыська. На вялікае… а чым яшчэ ўсё скончыцца…

Каліноўскі. Будзем спадзявацца, што Бог нас убачыць і праўду нашу падтрымае.

Марыська (няўпэўнена). Будзем… як жа цяпер не будзем?..

Сцэна зацямняецца і зноў асвятляецца.

ІІ

Рабочы пакой генерал-губернатара і камандуючага Віленскай ваеннай акругай. Дарагая мэбля, на покуці масіўны гадзіннік. Паміж вокнамі правай і левай сцяны — карты Расіі, Паўночна-Заходняга краю, Польшчы. На глухой сцяне, што перад намі, — партрэт Аляксандра ІІ у поўны рост. Над ім двухгаловы арол, збоку ад яго — сцяг-трыкалор. Перад партрэтам масіўны стол, абапал якога два крэслы.

Пасярэдзіне пакоя стаіць навыцяжку палкоўнік Лосеў і, бы марыянетка, паварочваецца тварам да Мураўёва, які распякае яго, ходзячы па кабінеце.

Мураўёў. Государь возмущён! Государь негодует! Государь требует огнём и мечом не только пресечь, но и искоренить крамолу в крае! Вы что, милостивейший государь, думаете, что меня, отставного генерала, старика, государь случайно призвал на военную, фронтовую службу?! И это, заметьте, после покорения Кавказа, разгрома Чечни и прочих мятежных территорий, где военные действия дали целую плеяду молодых генералов-усмирителей. Нет, августейший монарх не случайно на аудиенции вспомнил о великих делах великого фельдмаршала Суворова в этом проклятом крае. Но во времена крамолы Костюшки в этих местах были только цветочки. Мне и, между прочим, вам, виленскому губернскому жандармскому штаб-офицеру и председателю особой следственной комиссии Вильно, достались ягодки. Вы думаете, что меня здесь «вешателем» величают только с мая прошлого года? Нет, мой дорогой Александр Михалыч. Я вешаю здесь с 1830-х годов. И вы обязаны вешать или хотя бы исправно поставлять живой материал для виселиц!

Лосеў (вінавата). Стараюсь, ваше высокопревосходительство…

Мураўёў. Плохо стараетесь!

Лосеў. Виноват-с…

Мураўёў (прасвятлеўшы, прыпомніўшы). Припоминаю, когда я в 1831-м повесил в Гродно одного из первых революционеров-демократов из белорусцев некоего Воловича и по этому приятному случаю выступал перед городским дворянским собранием, один доморощенный шляхтич нарочито громко спросил своего соседа по креслу: «А не родственник ли наш новый губернатор моему бывшему Муравьеву-Апостолу, который был повешен в 1826 году?» Во гневе я тогда ответил наглецу: «Скажите ему, что я не из тех Муравьевых, которых вешают, а из тех, которые вешают!» (Гучна смяецца, Лосеў яго падтрымлівае.) М-да…

Лосеў (лісліва). Ваше высокопревосходительство, смею заметить, что ваше высочайшее назначение на службу в мятежном крае поистине вдохновило войска и карательные отряды. Виселицы становятся привычными приметами в здешнем пейзаже городов и весей. Близок и окончательный разгром шаек и бандформирований, а равно и истребление многочисленных одиночек-кинжальщиков даст нам богатый материал не только для массовых расстрелов и повешений, но и для подлинной зачистки в Северо-Западном крае. Наши войска на Кавказе, как я полагаю…

Мураўёў (сурова, са злосцю). За войска я спрошу с генералов, а вы, как мне кажется, уважаемый жандарм, упустите не только возможность стать генералом, но и рискуете потерять полковничьи погоны!

Лосеў (разгублена, перапалохана). Простите…

Мураўёў (перапыняе). Я не прощаю промахов своих подчинённых, а вы третий год гоняетесь за этим Яськой из-под Вильни, и всё без толку…

Лосеў (умольна). Ваше высокопревосходительство, клянусь честью офицера, я представлю его вам живого или мёртвого!

Мураўёў. О мёртвом и речи быть не может! Только живого!

Лосеў. Слушаюсь и исполню. Я о нём теперь знаю почти всё! Он у меня фактически в мешке, осталось — завязать.

Мураўёў (іранічна). В чём же дело?

Лосеў. Ваше высокопревосходительство, не сочтите за нескромность, но если я прослыл талантливым сыщиком, то Яська этот может считаться непревзойдённым конспиратором.

Мураўёў. В таком случае мне ничего не остаётся, как заменить хвастливого сыщика на непревзойдённого.

Лосеў (даволі нахабна). Поздно, многоуважаемый Михаил Николаевич. Меня поздно менять… и без надобности.

Мураўёў (абурана). Что значит поздно да ещё без надобности?! Вы что себе позволяете, полковник?!

Лосеў. Простите, но Яська почти в моих руках. Через день-другой будет в ваших. Клянусь Богом! И, между прочим, погонами. Я уже знаю все его клички и псевдонимы. Более того, я знаю, где он скрывается в эту минуту. (Глядзіць у акно.)

Мураўёў. Что же вы в таком случае две недели торчали в Могилёве?!

Лосеў. Я там, ваше высокопревосходительство, из тамошнего юного повстанческого комиссара Парфиановича тянул сведения не только о гнезде, в котором притаился главный мятежник, но и о явочной квартире-резиденции подпольного правительства Северо-Западной части России.

Мураўёў. Их правительство в Могилёве?..

Лосеў. Никак нет, ваше высокопревосходительство.

Мураўёў (нецярпліва). Что вы заладили… ваше высокопревосходительство! Ваше высокопревосходительство! Я и без вас знаю своё превосходительство!..

Лосеў. Их правительство в Вильно, и сам он здесь… в двух сотнях шагов от дворца генерал-губернатора. От нас обоих…

Мураўёў (здзіўлена і нават перапалохана). Вы шутите, полковник?!

Лосеў. Боже меня упаси от шуток, ваше высокопревосходительство. Подойдите, пожалуйста, вот к этому окну…

Мураўёў крыху збянтэжана падыходзіць да акна, на якое паказвае Лосеў.

Видите костёл святого Яна?

Мураўёў. Полковник, не задавайте глупых вопросов генералу… умному.

Лосеў. Так вот, весь квартал, примыкающий к костёлу, — это так называемые «муры», бывшие общежития бывшего университета. В одной из квартир этих «муров», «мурей» и проживает «диктатор Литвы» под, будем надеяться, последним своим псевдонимом. Не исключаю, что как раз в этот момент через своё окно он смотрит на ваши окна.

Мураўёў (адступаючы ад окна). Александр Михалыч, я не люблю таких шуток… Взять его сегодня же! Сейчас! Сию минуту!

Лосеў. Никак не возможно-с, ваше высокопревосходительство. Я знаю его псевдонимы, но не знаю в лицо, не знаю номера квартиры. Изучаем домовые книги, чтобы не спугнуть птицу, чтобы взять тёпленьким, прямо из гнёздышка.

Мураўёў (выціраючы ўспацелы лоб). Это, скажу я вам, не просто птица. Это орёл, судя по гнездовью пред окнами генерал-губернатора Муравьёва! Я отдаю должное его мужеству, но возмущён наглостью…

Лосеў. Не стоит, ваше высокопревосходительство, а шторы задёрнуть не помешает. (Закрывае шторы.) Он ведь и стрельнуть может.

Мураўёў таропка хрысціцца.

Мужество не последнее его качество. Это вам не казак-разбойник Разин, не мужлан Пугачёв. Я вам теперь о нём многое могу порассказать… Кстати, ваше высокопревосходительство, я весьма уверен в том, что моё усердие в поимке главного распорядителя не просто мятежа, а подлинного восстания по европейскому типу будет по достоинству оценено и вами, и августейшим монархом…

З закрыццём апошняга акна сцэна зацямняецца. Гадзіннік б’е дванаццаць.

ІІІ

Памяшканне, прыстасаванае пад турэмную камеру на аднаго вязня. Жалезны ложак без пасцелі, прыкуты да сцяны невялічкі столік, каля яго зэдлік, нізкае акно за кратамі.

Аднекуль далятаюць касцельныя спевы, арганная музыка. Каліноўскі ў задуменні ходзіць па камеры. Грымяць запоры, адчыняюцца дзверы, уваходзяць Лосеў і Паліцмайстар з папкай для Лосева.

Лосеў (добразычліва). С добрым утром, молодой человек!

Каліноўскі (стрымана). Здравствуйте, господин полковник…

Лосеў. Как спалось? (Глядзіць на жалезны ложак.)

Каліноўскі (у тон Лосеву). Спасибо, хорошо. Но некоторые неудобства всё же ощущались, если вы имеете в виду постель…

Лосеў. Некоторые неудобства, некоторые тревоги, определённые опасения. Понимаю. Сочувствую.

Каліноўскі. Естественно, тревоги. Если бы к вам ночью вломились, скажем, косинеры или кинжальщики…

Лосеў. Типун вам на язык.

Каліноўскі. Скрутили, связали и бросили в такую вот конуру, вы бы тоже, поди, встревожились…

Лосеў. Наверняка бы встревожился и даже перепугался. А вы, смотрю, держитесь молодцом, стало быть не из пугливых…

Каліноўскі. А чего мне, собственно, пугаться? Вины особой за собой не чувствую…

Лосеў. Как вы очутились в Вильно? Где были до этого? Какое учебное заведение окончили? Судя по произношению и одежонке, не из мужиков вы.

Каліноўскі. Совершенно верно. Окончил здешнюю гимназию, но университет — не успел, в организации польской не участвовал, из шайки Вислоуха, которой был захвачен прошлым летом, бежал в октябре, возвратился в Вильно. Наняв квартиру в бывших университетских мурах, занимался разработкою материалов исторических характеров славянских народностей… Чего пугаться? Разберетесь — отпустите. Сам понимаю — время неспокойное. Жандармы тоже имеют право и сомневаться, и ошибаться.

Лосеў. Вы, должно быть, не учитываете, что я из тех жандармов, которые не ошибаются. (Рэзка, патрабавальна.) Имя?! Фамилия?!

Каліноўскі. Я вам ещё вчера сказал: Игнатий Витоженец.

Лосеў. А Макаревич — кто?!

Каліноўскі. Понятия не имею.

Лосеў (паліцмайстару). Девицу — сюда!

Паліцмайстар. Которую?..

Лосеў (уважліва гледзячы на Каліноўскага). Девицу Ямонт… Марыську.

Паліцмайстар выходзіць.

А на тебе и волос не дрогнул…

Каліноўскі. Не будем тыкаться, полковник!

Лосеў. Именно этой реплики я от тебя и ожидал, интеллигент паршивый.

Паліцмайстар прыводзіць Марыську. Каліноўскі абыякава разглядае яе бы незнаемую.

Госпожа Ямонт, знаете ли вы этого человека? Если да, то с каких пор, где встретились, каковы ваши взаимоотношения?

Марыська (даволі спокойна). Я этого человека… вижу впервые.

Лосеў. В вашем положении ответ естественный. Но вы всё-таки присмотритесь повнимательнее и вспомните!.. Это, кстати, может значительно облегчить вашу участь, а равно и участь ваших родителей, сестер, брата…

Марыська (пасля доўгай паўзы). Нет, я его не знаю.

Лосеў. Точнее, вы забыли этого человека. Не велика беда. Нам напомнит о нём и о вас заодно повстанческий комиссар по Могилёвской губернии Витольд Парфианович.

Паліцмайстар падае Лосеву папку з паперамі. Той бярэ з яе аркуш і зачытвае.

«Приехав с Оскерко — это один из видных мятежников — из Минска в Вильно, мы остановились в „Петербургской“ гостинице. Оскерко ушёл в город, и, вернувшись около 4 часов пополудни, он меня взял к Ямонтам, там постучал в дверь, которую отворила, кажется, девица Ямонт, и мы вошли в маленькую комнату от входа прямо (в комнате вправо от двери находился диван, при нём стол и два стула, дальше стоял комод, окошко вправо от дивана выходило на галерею). Выйдя оттуда, мы нашли Макаревича и Владислава Милевича. Оскерко сказал мою фамилию, но Макаревич про свою умолчал, говорил, что назначит меня комиссаром в Могилёве…»

Каліноўскі. Бред!.. Какой-то Парфианович, какой-то Макаревич, какая-то девица Ямонт…

Марыська. Действительно, ваш Парфианович сказал «кажется, девица Ямонт». Мало ли что ему могло показаться?! И при чём тут я?..

Лосеў. Мы тщательно осмотрели дом Ямонтов и особенно комнату, так детально описанную могилёвским комиссаром. Интерьер в ней не изменился. Всё совпадает. Решили у вас спросить, не жил ли в ней Макаревич-Чарноцкий-Хамутиус-Витоженец, он же Викентий Константин Калиновский, он же Яська-гаспадар из-под Вильни?..

Марыська. Вам нужен какой-то Калиновский, ну так ищите его! При чём тут я и наш дом?!

Лосеу. Ваш дом, уважаемая госпожа Ямонт, был не только пристанищем главного распорядителя мятежа и диктатора Калиновского, но и резиденцией, где неоднократно заседало повстанческое так называемое Национальное правительство!

Марыська. Не говорите глупостей, господин полковник.

Лосеў (зрываецца на крык). Молчать!.. (Паліцмайстару.) Пригласите госпожу Григотович!

Паліцмайстар выходзіць і вяртаецца з Марыяй Грыгатовіч.

Утверждаю доподлинно, что Калиновский под псевдонимом Макаревич проживал полтора месяца на квартире вдовы виленского губернского архитектора Юзефы Григотович и познакомился там с молодой квартиранткой означенной Юзефы — Стефанией Фальской. В ноябре 1863 года сей Макаревич поручил Фальской отвезти конспиративное письмо в Ковно. Там мы её и арестовали. Перед вами дочь Юзефы Григотович Мария. Уважаемая госпожа Мария, известен ли вам этот человек, выдающий себя за Витоженца? Если известен, то откуда или от кого?..

Грыгатовіч. Наша квартирантка Стефания Фальская сказала мне как-то, что получила упомянутое вами письмо от господина Макаревича, который проживал у нас, и что Макаревич известен также под именем Константина Калиновского.

Лосеў. Спасибо, госпожа Григотович… Всё, Викентий Константин Калиновский, капкан полковника Лосева захлопнулся! Очень рад с вами познакомиться поближе.

Каліноўскі. Не магу адказаць узаемнасцю. Я сапраўды Вікенцій Канстанцін Каліноўскі — кіраўнік і распарадчык паўстання супраць расейскага царызму ў Літве і на Беларусі.

Марыська траціць прытомнасць і падае на падлогу.

Лосеў (Каліноўскаму). Займитесь дамой, а вернее, невестой! (Прапускае перад сабою Грыгатовіч.)

Лосеў, Грыгатовіч і Паліцмайстар выходзяць. Каліноўскі бярэ Марыську на рукі, пераносіць на ложак, спрабуе прывесці яе ў прытомнасць, але дарэмна. Разгублена мітусіцца па камеры, грукоча ў дзверы.

Каліноўскі (крычыць). Паклічце доктара! Вады! Дайце шклянку вады! Яна ж памірае! Дайце вады!..

Марыська (вельмі ціха). Не прасі, Кастусёк, я яшчэ не паміраю. Не прасі іх!

Каліноўскі кідаецца да Марыські, дапамагае ёй сесці, сам апускаецца на калені, хавае свой твар у яе футры, каб не паказаць слёзы страху за яе. Яна гладзіць, перабірае яго валасы.

Каліноўскі (глядзіць на дзяўчыну). Любая, родная, мілая мая Марыська…

Марыська (бярэ яго твар у рукі). Перапалохаўся?..

Каліноўскі. Як ніколі ў жыцці.

Марыська (вінавата). Галава закружылася, а зямля з-пад ног выскачыла. (Смяецца, а потым усведамляе, дзе яны і што з імі адбываецца. Ускаквае з ложка з жахам. Каліноўскі таксама падымаецца з падлогі. Яна туліцца да яго грудзей, шукаючы абароны. Абое заміраюць у абдымках.) Кастусёк, даражэнькі, што ж цяпер будзе?! Што з намі ўсімі будзе?!. Як жа так сталася, што ты ў іх лапах апынуўся?

Каліноўскі. Аднаму-адзінаму чалавеку адкрыў я сваё імя і… папаўся…

Марыська. І нас усіх ноччу схапілі: і маму, і тату, і сясцёр, і брата, нават служанку Карусю…

Каліноўскі. Адкуль яны прывялі цябе сюды і дзе я сам знаходжуся?

Марыська. Ты ў кляштары касцёла дамініканаў, а я насупраць у кляштары місіянераў. Нас падзяляе толькі двор. А дзе ўсе нашы — не ведаю. Я адна ў вязніцы… з мышамі…

Каліноўскі. Любая мая, адзіная мая ў свеце, мне невыносна цяжка сказаць табе, але, здаецца, нас раздзяліў ужо не двор паміж двух храмаў, а сама…

Марыська (амаль крычыць у сполаху). Не! Не! Не! Родненькі мой, як жа можна раздзяліць нас навечна, назаўсёды?!. Як жа можна… (Плача.)

Каліноўскі. Будзь мужнай, сонейка маё ненагляднае, птушачка мая трапяткая… кветачка мая незабыўная…

Марыська. Ты сапраўды нібы надоўга развітваешся са мною?..

Каліноўскі. Ты амаль угадала. Я развітваюся з табою назаўсёды…

Перапалоханымі вачыма яна глядзіць на яго і не верыць ні яму, ні сабе. А ён імправізуе, трымаючы яе за рукі.

Не выпускаючы рук Марыські са сваіх, ён апускаецца на калені і абсыпае рукі любай развітальнымі пацалункамі.

Даруй мне! Даруй за ўсё, калі здолееш…

Марыська таксама апускаецца на калені, абдымае любага, на нейкі момант замірае, а потым у адчаі, таропка абсыпае твар Кастуся пацалункамі.

Уваходзяць Лосеў і Паліцмайстар.

Лосеў. Свидание окончено!

Каліноўскі ўстае з падлогі і падхоплівае Марыську. Паліцмайстар спрабуе ўзяць яе за плячо, каб вывесці сілаю. Яна спакойна адводзіць яго руку, хрысціць суджанага, спінаю адыходзіць да дзвярэй.

Марыська. Бывай, Кастусёк… (Знікае за дзвярыма, за ёй выходзіць і Паліцмайстар.)

Лосеў (садзіцца на зэдлік, Каліноўскага жэстам запрашае прысесці на ложак). Прощание навсегда… Поцелуй в лоб… Сентиментальные стихи, и тоже прощальные…

Каліноўскі. Шпег-выведнік такога ўзроўню, а не ўтрымаўся, каб не прыліпнуць да замочнай шчыліны… Якая ганьба! Якая мярзота!..

Лосеў. Моё особое внимание к вам, диктатор, объясняется не моей испорченностью, а моим желанием помочь вам избежать виселицы, в неизбежности которой вы убеждены совершенно обоснованно.

Каліноўскі. Вы мне… дапамагчы?..

Лосеў. Да, я!.. Всё ещё можно… Нет, не всё, но кое-что изменить можно.

Каліноўскі. Патлумачце — не зразумеў…

Лосеў. Вы мне раскрываете конспиративную сеть всей вашей заговорщицкой организации, называете явки и имена сообщников, которые еще не убежали за границу, а я убеждаю его высокопревосходительство генерал-губернатора проявить христианское милосердие к своему основному врагу и заменить смертную казнь повешением на поселение с милой в каком-нибудь сибирском шалаше. Большего обещать не могу. Уж больно велики ваши «заслуги» перед матушкой Россией.

Каліноўскі. Не магу з гэтым пагадзіцца, паколькі заслугі перад матухнай Расіяй вашага «благородия» і яго «высокопревосходительства» генерала-вешальніка з заслугамі маімі ні ў якое параўнанне не ідуць.

Лосеў. Не скромничайте, господин Калиновский, Россия ваших подвигов долго не забудет.

Каліноўскі. Белая Русь, Літва, Польшча, Каўказ і народы ўсходніх і сярэднеазіяцкіх калоніяў Расейскай імперыі не тое што доўга, а ніколі ў вякі вякоў не забудуць вашых крывавых подзвігаў на іх землях.

Лосеў. Так мы можем поссориться. И я хочу заметить, что без ваших признаний о ваших «подвигах» на вашей земле картина нашей борьбы не будет полной. Ваши признания — это единственный способ войти в историю. Иначе в безвестности окажетесь не только вы, но и ваши соратники, если вы сокроете их имена. В ваших интересах пополнить наш архив.

Каліноўскі. Ці пра ваш архіў нам рупіцца? А свой мы захавалі надзейна. Час некалі аб’яднае іх, і людзі ацэняць нашыя подзвігі па справядлівасці.

Лосеў. Раньше, чем это случится, пройдут столетия.

Каліноўскі. Але ж яны пройдуць. А вам не церпіцца сёння ўведаць наш вопыт, нашу практыку, нашу тэхналогію барацьбы за наша выжыванне. Яны патрэбны вам, каб апярэджваць супраціўленне заваяваных, прадбачыць вывяржэнне вулканаў народнага гневу, тапіць людзей у крыві загадзя, да таго, як яго пякельная лава спапяліць акупантаў.

Лосеў. Я рад, что вы всё понимаете правильно. И надеюсь, тщательно обдумаете моё предложение. Игра стоит… жизни. Размышляйте!.. Думайте!..

Каліноўскі. Што ж яшчэ застаецца рабіць у турме, як не думаць?

Лосеў. Константин Семёнович, право же, я как профессионал отношусь к вам с уважением. Более того, вы мне просто симпатичны. Вы мой достойный визави.

Каліноўскі. Даруйце, я так не думаю і з гэтае прычыны не магу адказаць вам узаемнасцю.

Лосеў. И тем не менее советую вам помнить, что от меня и ни от кого другого зависит, быть вам или не быть. (Устае з зэдліка.) Честь имею!

Каліноўскі (таксама ўстае з ложка). Сумняваюся…

Лосеў. Простите, не понял?..

Каліноўскі. Сомневаюсь, говорю, что вы честь имеете…

Лосеў (стрымана). Не заботьтесь о моей чести, но позаботьтесь о своей судьбе. (Ад дзвярэй.) Особая следственная комиссия армейских костоломов выпотрошит вас до основания и ходатайствовать за вас перед Муравьёвым-вешателем не станет. И слушать вас на вашем дурацком наречии не будет.

Каліноўскі. Канкурыруючая фірма па здабычы чыноў і званняў у вобліку Асобай следчай камісіі?..

Лосеў. Вы мой трофей. И приз охотника на крупную дичь возьму я. Или я — не Лосев!

Каліноўскі. І ўсё ж здаецца мне, не пераплюнеце вы ні Асобую камісію, ні вешальніка і за мой кошт перад аўгусцейшым манархам не выслужыцеся.

Лосеў. Я не из тех, кто теряет надежду при встрече с трудной клиентурой. (Выходзіць.)

Сцэна зацямняецца.

ІV

Пакой Асобай следчай камісіі падобны на генерал-губернатарскі, толькі без багатай мэблі і гадзінніка, без геаграфічных картаў на сценах. Сцяна справа зацягнутая парцьерай. За сталом пад партрэтам Аляксандра ІІ — палкоўнік Шалгуноў, за асобнымі сталамі каля сцяны злева — штабс-капітан Сямёнаў і паручнік Гогель.

Лосеў прыводзіць Каліноўскага.

Лосеў. Здравия желаю, господа офицеры!

Каліноўскі. Добрай раніцы, панове.

Шалгуноў (крыху здзіўлена). Вы считаете её доброй?..

Каліноўскі. Раніца добрая сама па сабе і, на шчасце, не залежыць у дадзеным выпадку ад майго самаадчування.

Шалгуноў. А вы не могли бы изъясняться с нами на русском?

Каліноўскі. Я мог бы яшчэ на мове польскай і французскай, але ж вы пагарджаеце польскай, як і беларускай, а французская пасля паўстання «декабристов» у Расіі таксама павагай не карыстаецца. Таму я буду размаўляць толькі на мове сваіх бацькоў, дзядоў і прадзедаў і маўчаць на ўсіх іншых, у тым ліку і на вашай расейскай.

Лосеў (падыходзіць да Шалгунова). Распишитесь, господин председатель, о принятии от меня здешнего феномена на своё попечение. (Дае на подпіс аркуш з папкі, забірае яго.) Честь имею! (Выходзіць.)

Шалгуноў (да Сямёнава і Гогеля). Господа члены Особой следственной комиссии, ваше мнение относительно заявления подследственного о рабочем языке?

Сямёнаў. Возмутительное заявление.

Гогель. Считаю необходимым применить особые способы допроса, и этот дьявол заговорит на языке ангелов!..

Шалгуноў. Если перед нами действительно дьявол, то во плоти интеллигентного человека, исповедующего местный патриотизм, то есть национализм, что вполне понятно и требует в данных условиях определённого компромисса, поскольку в ином случае подследственный доставит себе излишние страдания, а нам — дополнительные хлопоты и потерю драгоценного времени. (Да Каліноўскага.) Что вы можете предложить со своей стороны, чтобы действительно избежать спецдопросов?

Каліноўскі. Наколькі мне вядома, паручнік Гогель, а ў сапраўднасці Гугель, што азначае «плевелы», пустазелле ў жыце, тутэйшы і ведае не толькі матчыну мову, але і валодае, як бачу, стэнаграфіяй. Няхай працуе, і следчая камісія будзе мець абсалютна дакладныя чарнавыя стэнаграмы-пратаколы допытаў.

Шалгуноў. Это что-то, но ещё не компромисс. (Да Сямёнава.) Ваши соображения, штабс-капитан?..

Сямёнаў. По двуязычной стенограмме мы с поручиком составляем официальный протокол допроса, естественно, на русском, а подследственный его подписывает.

Каліноўскі. Толькі пасля прачытання, выпраўлення і магчымых дапаўненняў.

Шалгуноў. Условились… Итак… ваша фамилия, имя, отчество? К какому сословию принадлежите?

Каліноўскі. Вікенцій Канстанцін Каліноўскі, сын Сымона. Бацька — патомны шляхціц, я — проста грамадзянін.

Шалгуноў. Возраст, вероисповедание?

Каліноўскі. Каталік. Днямі споўнілася 26.

Шалгуноў. Место рождения?

Каліноўскі. Вёска Мастаўляны Гарадзенскага павета.

Шалгуноў. Место учёбы, образование?

Каліноўскі. Свіслацкая гімназія, у 56-60-я гады — Пецярбургскі ўніверсітэт. Скончыў камеральнае аддзяленне юрыдычнага факультэта са ступенню кандыдата.

Шалгуноў. Есть ли вопросы к подследственному по последнему эпизоду?

Сямёнаў. Учёба — времена романтические. Назовите, так сказать, ваших кумиров…

Гогель.…и властелинов дум.

Каліноўскі. Да першых я б аднёс Адама Міцкевіча і Андрэя Тадэвуша Касцюшку, да другіх — Герцэна, Чарнышэўскага, Дабралюбава…

Сямёнаў. Какими науками увлекались в Петербурге?..

Каліноўскі. Класічнай нямецкай філасофіяй і заходнееўрапейскім сацыялізмам, вывучаў культуру і гісторыю славянскіх народаў.

Гогель. В общество «Земля и воля» входили?..

Каліноўскі. Не ўваходзіў, але сувязі не губляў.

Сямёнаў. В университете и стали врагом самодержавия и крепостничества, так сказать, в знак благодарности монарху за науку уму-разуму?

Каліноўскі. «Умом-разумом» і ўсімі фібрамі душы я ўзненавідзеў прыгон, самадзяржаўе і яго акупацыю маёй бацькаўшчыны яшчэ ў Свіслацкай гімназіі. А ва ўніверсітэце стаў перакананым прыхільнікам і прапагандыстам рэвалюцыйна-дэмакратычных ідэяў.

Шалгуноў. Место жительства после Петербурга?

Каліноўскі. Зрабіўшы некалькі няўдалых спробаў уладкавацца на працу ў Пецярбургу, у 1861 годзе вярнуўся ў Вільню, але і тут, а затым і ў Гародні мне было адмоўлена ў працы, хоць без справы, склаўшы рукі, я не сядзеў і стварыў даволі моцную і ўплывовую рэвалюцыйную арганізацыю.

Шалгуноў. Почему опять очутились в Вильно?

Каліноўскі. З канспіратыўных меркаванняў — даведаўся пра распараджэнні начальства гарадзенскага аб маім арыштаванні.

Шалгуноў. Перечислите в хронологической последовательности ваши революционные должности!

Каліноўскі. У 1856-60 гады — кіраўнік левага рэвалюцыйнага крыла зямляцтва студэнтаў універсітэта — выхадцаў з Беларусі, Літвы і Польшчы. З вясны 61-га года, як я ўжо сказаў, — стваральнік і кіраўнік рэвалюцыйнай арганізацыі ў Гародні. З лета 62-га — член «Камітэта руху» ў Вільні, рэдактар, аўтар і выдавец «Мужыцкай праўды». З восені — старшыня паўстанцкага Літоўскага правінцыйнага камітэта. У сакавіку 63-га — рэвалюцыйны камісар Гарадзенскага ваяводства; у маі — паўстанцкі цывільны начальнік Гарадзенскага ваяводства; з чэрвеня — член паўстанцкага Аддзела Літвы і кіраўнік аддзялення ўнутраных справаў; у ліпені ўзначаліў «чырвоны жонд» — гэта па-нашаму паўстанцкі Нацыянальны ўрад Літвы і Беларусі.

Шалгуноў. То есть сконцентрировали в своих руках всю полноту революционной власти в мятежном крае?

Каліноўскі. Вядома… У паўстаўшым краі.

Гогель. Некоторые, ваше благородие, с этого времени и, разумеется, до арестования называли его диктатором и даже королём Литвы и Беларуси.

Каліноўскі. Я таксама пра гэта чуў…

Сямёнаў. Какие из важнейших приказов, призывов, циркуляров, постановлений, инструкций для мятежников и их бандформирований написаны вами лично?

Каліноўскі. Усе найбольш важныя дакументы, звязаныя з народным паўстаннем у літоўска-беларускім краі і дзейнасцю на яго тэрыторыі паўстанцкіх атрадаў і іх кіраўнікоў напісаныя мною або пры маім удзеле ці па маёй ініцыятыве.

Сямёнаў. Перечислите главные из важнейших.

Каліноўскі. Думаю, што гэта інструкцыя Літоўскага правінцыяльнага камітэта для павятовых і акруговых начальнікаў; інструкцыя для ваенных паўстанцкіх начальнікаў; цыркуляр супраць дэзынфарматараў; дадатковая і падрабязная інструкцыя для павятовых камісараў; загад да народу зямлі Літоўскай і Беларускай і, вядома ж, адозва з заклікам да народу ўзнімацца на рашучую барацьбу.

Гогель. Авторство воззвания к усилению революционного террора тоже принадлежит вам?

Каліноўскі. Як і загад гарадзенскага камісара.

Гогель. А постановление Революционного трибунала о смертной казни предводителя дворянства Виленщины господина Домейко посредством использования убийц-кинжалыциков?..

Шалгуноў. К этому эпизоду мы обратимся особо.

Гогель. Слушаюсь!

Шалгуноў. А теперь о знакомствах по приезде из Гродно в Вильно…

Каліноўскі. У Вільні сустрэўся са знаёмым па ўніверсітэце інжынерам шляхоў зносінаў, кіраўніком партыі «чырвоных» Уладзіславам Малахоўскім, праз яго выйшаў на служачага чыгункі Нестара Дзюлёрана, які забяспечыў мяне дакументамі на імя Макарэвіча. Праз апошняга пазнаёміўся з Ануфрыем Духінскім, і калі ён быў прызначаны паўстанцкім ваяводаю ў Гарадзенскую губерню, то ўслед за ім па загаду Дзюлёрана з пашпартам на імя Чарноцкага я выехаў у Беласток для збору і дастаўкі Дзюлёрану звестак аб стане паўстанцкіх атрадаў.

Шалгуноў. Назовите сообщников по этой поездке и предводителей бандитских шаек Гродненщины.

Каліноўскі. Хаўруснікаў не меў, кіраўнікоў паўстанцкіх атрадаў не памятаю. Амаль тры гады прайшло, і кожны з сотняў меў не прозвішча, а псеўданім ці нават мянушку. Хіба ўсіх успомніш?

Шалгуноў. Дальше…

Каліноўскі. З Беластока і Гарадзеншчыны зноў быў адкліканы ў Вільню Дзюлёранам, у якім па прыездзе ўбачыў галоўнага рухавіка паўстання ў нашым літоўска-беларускім краі ў званні камісара Варшаўскага цэнтральнага нацыянальнага камітэта і Нацыянальнага ўрада ў Літве і на Беларусі.

Шалгуноў. В какой номинации вы были при Дзюлёране?

Каліноўскі. Не даючы ніякай намінацыі, ён прыняў мяне як бы сваім сакратаром. Я займаўся перапіскаю звестак і напісаннем артыкулаў аб ходзе паўстання для адсылкі за мяжу, даводзілася пісаць і намінацыі на прызначэнні…

Шалгуноў. Называйте, кого и на какие должности назначал Дзюлёран!

Каліноўскі. Памятаю, што пісаў намінацыю для Францішка Канаплянскага на паўстанцкага цывільнага начальніка Віленскага ваяводства…

Шалгуноў. Ещё на кого?!

Каліноўскі. Амаль адначасова з Канаплянскім на пасаду камісара Віленскага ваяводства быў прызначаны Сухадольскі-Дарманоўскі і Малахоўскі на паўстанцкага начальніка Вільні.

Сямёнаў. И всё?!

Каліноўскі. На шчасце, больш нікога не памятаю.

Шалгуноў. Куда девался Дзюлёран?

Каліноўскі. Бадай што эміграваў.

Шалгуноў. А вы приняли на себя роль главного распорядителя в крае?

Каліноўскі. Так! Я выконваў гэту ролю.

Шалгуноў. Есть ли вопросы к подследственному у членов комиссии?

Гогель. Да! Кто стал начальником Вильно после бегства Молоховского?

Каліноўскі. Міхаіл Ляпкоўскі.

Гогель. Где он сейчас?

Каліноўскі. А Бог яго ведае. Кожны ратуецца, як можа.

Сямёнаў. Кто стал начальником Вильно после Лепковского?

Каліноўскі. Гэту пасаду я даручыў свайму бліжэйшаму памочніку Ціту Далеўскаму.

Гогель. Назовите иных своих ближайших помощников.

Каліноўскі. Назаву хіба толькі светлай памяці Ігната Здановіча, пакаранага вамі смерцю, ды Томаша Грагатовіча, члена Літоўскага аддзела.

Сямёнаў. Кто ещё были членами Литовского отдела?

Каліноўскі. Аддзел распаўся яшчэ пры Дзюлёране, хто быў яго членамі, мне невядома.

Шалгуноў. Какие распоряжения и кому осенью прошлого года вами отдавались в усилиях поддержать активность бандформирований и отдельных бандитских шаек?

Каліноўскі. Дзейнасць мая напярэдадні зімовых халадоў 64-га года ў намаганнях падтрымаць народную справу барацьбы з расейскімі акупантамі абмежавалася толькі распараджэннямі аб зборы звестак пра стан баявых злучэнняў і атрадаў і іх дзейнасці, аб агульным настроі нацыянальнага духу і пра барацьбітоў, што загінулі ці былі схопленыя карнікамі.

Шалгуноў. И каковы были ответы с мест?

Каліноўскі. У асноўным няўцешныя. Таму ў сувязі з немагчымасцю зімою працягваць барацьбу, я даў распараджэнне аб роспуску атрадаў з выдачаю, калі будзе магчыма, адпускных білетаў касінерам і іх камандзірам… да вясны.

Шалгуноў. Ваши назначения в это время в губерниях? Поимённо!

Каліноўскі. Памятаю, бадай што, толькі кіраўніка Саву — відаць, гэта псеўданім, — і нейкага Міцкевіча, прызначаных начальнікамі атрадаў.

Сямёнаў. Кто такие Пеликша и Свенторжецкий?

Каліноўскі. Чуў ад Дзюлёрана, што яны нібыта прымалі ўдзел у справах Менскай губерні.

Гогель. Где находится Шадурский?

Каліноўскі. Хто ён такі і дзе знаходзіцца, мне невядома. І наогул, за выключэннем асобаў, мною ўжо названых, я больш ні з кім у непасрэдныя адносіны не ўваходзіў, нікога з асобаў, якія ім садзейнічалі, не ведаю ні ў Вільні, ні ў іншых губернях, можа, за выключэннем толькі Людвіка Дзічкоўскага — ковенскага паўстанцкага цывільнага начальніка і Альберта Грабоўскага — інфляндскага паўстанцкага ваяводы.

Сямёнаў. Кого знаете из воевод и главарей восстания в иных губерниях северо-запада России?

Каліноўскі. У Віленскай губерні, як вядома, пасля Канаплянскага ваяводы наогул не было, а хто ім быў у Менскай, не ведаю, з Віцебскай жа Гарадзенская са жніўня мінулага года па кіраванні паўстаннем адышла да Варшаўскага камітэта.

Гогель. Кого знаете из членов Комитета опеки в Вильно?

Каліноўскі. Нікога не ведаю, тым больш што ён, наколькі мне вядома, даўно ўжо не існуе. Але, між іншым, у Вільні ёсць асобы, што служаць справе дабрачыннасці і спагады сем’ям, што пацярпелі ад душыцеляў рэвалюцыі, але я іх, на жаль, не ведаю.

Шалгуноў. Кто такие Александр Оскерко, Яков Гейштар, Купеть, Баневич, семейство Кондратович?

Каліноўскі. Названых мне асобаў не ведаю.

Шалгуноў. Назовите адреса ваших явочных квартир в Вильно.

Каліноўскі. Кватэр наймаў некалькі, але ні адна з іх не была явачнай.

Шалгуноў. Хозяева квартир?..

Каліноўскі. Грыгатовіч Юзэфа. Ад яе я пераехаў у дом Кельчэўскай. Потым з’ехаў у Гародню. Вярнуўшыся зноў у Вільню, начаваў у Дзюлёрана, Малахоўскага, Сухадольскага, пасля наняў кватэру за касцёлам святога Пятра, адраса не памятаю, адтуль пераехаў у гатэль Пузіно, а затым і на апошнюю кватэру ў будынку цяперашняй гімназіі. Іншых мясцінаў для хованак я не меў і ніякіх знаёмстваў у Вільні ў мяне не было.

Шалгуноў. Ваши вопросы, господа члены комиссии?

Сямёнаў. Как часто вы выходили из дому?

Каліноўскі. Выходзіў штодзень, бавіў час на прагулках, заходзіў абедаць у розныя гатэлі, апошнім часам харчаваўся ў Палянскага на Нямецкай вуліцы.

Гогель. Выходит, вы не знали о розыскании вас полицией?

Каліноўскі. Наадварот, выдатна ведаў.

Гогель. И то правда, что вы любили прогулки у дворца губернатора?

Каліноўскі. А што тут незвычайнага? Затое я ў твар ведаў не толькі вышэйшых чыноў жандармерыі, але і многіх шпегаў, а з паліцмайстарам Вільні, як выхаваны чалавек, вітаўся лёгкім кіўком галавы, хоць ён мяне і не ведаў.

Шалгуноў. Любопытно, это была бравада шляхтича или осознанная игра со смертью в кошки-мышки?

Каліноўскі. Кіньце вы, палкоўнік. Я проста ведаў элементарнае: воўк ніколі не бярэ ахвяру каля сваёй бярлогі, а калі дакладней, то не ўяўляе яе паблізу бярлогі.

Шалгуноў. И последний на сегодня вопрос, только откровенно: вы могли бы при встрече убить генерал-губернатора Муравьёва?

Каліноўскі. Не. Гэту цяжкую работу ў нас выконвалі толькі кінжальшчыкі і толькі па прысуду Трыбунала. Індывідуальныя пазасудовыя расправы — не наш метад.

Шалгуноў звоніць у званок. З’яўляецца Паліцмайстар і выводзіць Каліноўскага.

V

Кабінет генерал-губернатара. Перад незадаволеным яго высокаправасхадзіцельствам палкоўнікі Шалгуноў і Лосеў стаяць навыцяжку, як радавыя перад разгневаным фельдфебелем.

Мураўёў. Что значит — никаких надежд?! Что значит — уклоняется от ответов на вопросы?! Что значит — не помнит фамилий сообщников?! Я должен знать все без исключения… и не о нём! Плевать я хотел лично на него. И его должности, и его инструкции мне и без вас известны! Если он умалчивает о сообщниках и дурачит вас тем, что мы знаем, принудите его назвать, изложить, раскрыть мотивы возмущения целого края. Я понимаю Польшу, но здесь же православная Северо-Западная Россия! Раскройте мне основания, повод к бунту, причины появившихся возможностей к взрыву гигантского масштаба, и опять же не в Польше, а здесь, на территории давно усмирённого и до недавних пор покорного быдла! Этого ждёт от нас его императорское величество! Россия ждёт! Пропади бы они пропадом, в конце концов, все его соратники и помощники, если бы они не были мне нужны!.. Если бы именно этим не интересовался августейший монарх!..

Лосеў (перапыняе). Клянусь вам — назовёт!

Мураўёў. Не клянитесь, полковник!.. Назовет он их или не назовёт! В конце концов, я и так загоню их если не на эшафот, так в Сибирь. Сети мои будут мелкоячеисты! Всех выужу, и ни одной даже мелкой рыбёшке не удастся ускользнуть в Европу. Но мне ещё нужны методы их конспирации, структура революционных организаций, их штабы, центры, явки, печатни, редакции, практика подготовки профессиональных мятежников, связи с российскими революционными демократами, не говоря уже о польских, а теперь ещё французских и английских. Империя, его императорское величество, мы, его опора и надежда, нуждаемся в науке побеждать непокорные народы нашей вотчины и дедины на основании практики, благоприобретённой на Кавказе и здесь, в Польше и Северо-Западном крае. Или она не империя, а мы не её опора! Калиновский не только практик, но и теоретик революции. Ему удалось то, к чему призывал «Колокол» Герцена и Чернышевский с Добролюбовым. Нас спас только извечный российский шовинизм в отношении к народам окраинным и то, что наша чернь удержалась от великой смуты. Этот местный вождь-предводитель многое знает не понаслышке. И меня интересует его мнение о причинах возмущения в Северо-Западном крае, о польской проблеме, о причинах поражения обоих восстаний — сегодня мы уже можем говорить об этом как о свершившемся факте. Мне интересны и необходимы соображения Калиновского на развитие событий в будущем. Разговорите его на эти темы хоть под протокол, хоть без протокола, хоть за чашкой кофе, хоть вырвите вместе с языком, но оставьте ему хотя бы столько сил и здоровья, что бы нам не нести его к виселице. Или вы его разговорите на означенные темы и сюжеты, или вы, господин Шелгунов, не следователь по особо важным делам, а вы, господин Лосев, не жандармский штаб-офицер, а гувернантка!..

Лосеў. Ваше высокопревосходительство, я помогу Павлу Никоноровичу. Калиновский кроме всего прочего назовёт поименно даже тех, о ком сам никогда не слышал.

Мураўёў (саркастычна). Будьте уж так любезны, Александр Михалыч. (Жорстка.) У меня нет времени отодвигать его казнь даже на полторы-две недели. (Глядзіць на партрэт Аляксандра ІІ.) Его величество ждёт и торопит. Они полагают, что смерть кумира черни содрогнёт этот край до основания и приведёт из лесу мужика с повинной, после чего в неограниченном количестве его необходимо будет спровадить в сибирские рудники и копальни вместе с домочадцами.

Около сорока лет тому я замирил и преобразовал этот проклятый край, будучи на службе августейшего монарха Николая І в качестве вице-губернатора в Витебске, а затем губернатора в Могилёве и Гродно. Я тогда предложил, а император издал ряд указов, которые на десятилетия перевернули вверх тормашками всю местную гражданскую жизнь. И белорусы стали забывать, кто и что они есть на самом деле. Я предложил императору закрыть Виленский университет, который был рассадником просвещённого национализма аборигенов, отменить на Белой Руси и в Литве действие Статута Великого Княжества Литовского, Русского и Жамойтского 1588 года и подчинить белорусские и литовские земли юрисдикции общероссийских законов. Я упразднил Брестскую церковную унию, присоединив униатскую церковь к православной. При мне русский чиновник, русская школа и русский поп сделали здесь гораздо больше, чем суворовская пуля-дура и штык-молодец. В итоге аборигены почти забыли не только какого они роду-племени, но и свой идиотский диалект.

Я уже не молод, я почти стар, и священный мой долг перед Россией и её цесарем в том, чтобы теперь уже в последний раз через такое сито просеять относительно просвещённую часть населения этого опасного края, чтобы в нём не осталось и следа даже от маломальского проблеска национального духа и интеллекта вообще.

Шалгуноў. Ваше высокопревосходительство, дорогой и высокочтимый наш покровитель и защитник, мы желаем вам долгие лета и исполнения всех ваших в высшей степени благородных намерений на благо нашего любимого, могучего и непобедимого Отечества!

Лосеў. А мы свой долг исполним с честью!

Мураўёў. Благодарю и надеюсь, господа. (Устае з-за стала.) И вот ещё что… К городскому полицмейстеру обратилась, как он сказал, некая вдова, дворянка Ядвига Мокрицкая, известная в Вильно филантропка, оказывающая своё сочувствие и посильное воспомоществование всякому попавшему в беду человеку. Посулила полицмейстеру энную сумму денег, только бы он устроил ей протекцию на встречу или хотя бы на передачу несчастному смертнику Калиновскому пару чистого белья, мыла и прочее. Заикнулась и о желании свидания с арестованной Марией Ямонт. (Лосеву.) Вам ничего не говорит имя этой филантропки?

Лосеў. Почему же не говорит? Ядвига Мокрицкая действительно добрая душа и истая христианка, и интерес её к смертнику Калиновскому был бы естественным, если бы она не доводилась родной сестрой матери Марии Ямонт — невесты Калиновского.

Мураўёў. Вот как! Я, разумеется, не знал столь пикантных деталей, но посоветовал полицмейстеру, обеспечивающему охрану Калиновского, не только устроить свидание Мокрицкой с арестантом, но и наладить переписку последнего с невестой. Вас же, Александр Михалыч, прошу создать невесте такие условия, известия о которых предельно бы угнетали или даже потрясли жениха.

Лосеў. Понял, ваше высокопревосходительство!

Мураўёў. С перепиской жениха и невесты я буду знакомить не только вас, Александр Михалыч, но и Особую следственную комиссию в лице уважаемого Павла Никонорича.

Шалгуноў. Спасибо, ваше высокопревосходительство.

Мураўёў. Что касаемо полицмейстера, он будет брать за свои услуги умеренную мзду, дабы прослыть в городе сочувствующим арестантам и привлечь к своей особе иных «филантропов». Следствию будет полезно, а полицмейстеру — заработачно… Не правда ли?

Лосеў (у захапленні). Гениально!..

Заслона.