Сцягі над штыкамі

ПРАЛОГ

Упершыню я пачуў пра гэтыя падзеі гадоў праз дзесяць пасля таго, як яны адбыліся. Мне тады было, можа, якіх сем ці восем гадоў. Пачуў ад маці. Маці ж мая — жанчына зусім непісьменная (пасля ўжо, калі пачаў хадзіць у школу, я навучыў яе трохі чытаць i распісвацца). Уяўленне пра ўсё, што адбывалася нават у яе роднай вёсцы, мела, бадай, такое ж прымітыўнае, як мы, дзеці, бо ніхто яе не вучыў разуменню падзей, што адбываліся навокал, у ix сувязі з тым вялікім, што завецца гісторыяй. Але яе ўласная душэўная рана — боль ад страты брата — была яшчэ свежая, i праз тое, відаць, маці расказвала так, што нас з братам Паўлам гэта моцна хвалявала. Запомнілася на ўсё жыццё, што ў адну з доўгіх зім часцей за ўсё мы прасілі:

«Матка, раскажы, як германцы наступалі».

Пэўна, нарадзілася ўжо ў сэрцах дзіцячая далікатнасць, i мы не прасілі: «Раскажы, як забілі дзядзьку»,— хоць асабіста я, стаіўшы дыханне, чакаў менавіта гэты эпізод — як забілі камандзіра атрада Андрэя Калініна, матчынага брата.

Маю тую даўнюю просьбу да маці нагадала мне малодшая дачка Алеся, якая нядаўна пачала штодня надакучаць мне:

— Тата, раскажы, як ты быў маленькі.

Лепш за ўсё казкі слухала яна простыя, нявыдуманыя, праўда, для яе шмат у чым незвычайныя,— эпізоды бацькавага маленства. Але калі я вычарпаў усё, што адбывалася ў сапраўднасці, i пачаў выдумляць забаўныя гісторыі, дачка смяялася больш, весялей, аднак прасіць расказаць, як я быў маленькі, пачала радзей. А можа проста падрасла?

У дачкі маёй ёсць усё: кнігі, радыё, тэлевізар i вялікі горад навокал з мноствам людзей.

Маё маленства праходзіла ў лесе. Ад леснічоўкі да бліжэйшай вёскі кіламетры тры, i ў кароткія зімовыя дні, калі завеі замяталі дарогі, мы часам па тыдню не бачылі людзей. Навакольныя сяляне ў той час неахвотна па сваёй волі наведваліся да лесніка. Але менавіта зімой i асабліва ў завейныя ночы, калі хутка замятала снегам сляды i пні, не мог сядзець дома, не мог спаць ці расказваць дзецям казкі ляснік. Лес тады кралі бязбожна. Жылі яшчэ аднаасобна, кожны меў каня i кожны заставаўся верны старому запавету: «Хто ў лесе не злодзей, той у двары не гаспадар».

Бацька мой быў шчыры вартавы лесу i бясстрашны чалавек. Як толькі наступала зімовая ноч, сумётная, завірушная, ён ускідваў на плячо ружжо, станавіўся на шырокія паляўнічыя лыжы i — у абход, часам да світання, а часам на суткі i на двое, бо раніцай па слядах ішоў у вёскі, знаходзіў спіленыя дрэвы, складаў акты.

Мы заставаліся ў леснічоўцы з маці. Лес падступаў над самыя вокны, змешаны — бярозы, сосны, дубы, i ў ветраную ноч ён не проста шумеў — стагнаў, гудзеў, свістаў i трашчаў. Было жудасна, нават нам, звыклым да такога ляснога адзіноцтва. Маці баялася, напэўна, больш, чым мы, малыя, бо здараліся выпадкі, калі парубшчыкі помсцілі леснікам. Да таго ж бацьку ўжо аднойчы падстрэлілі. I ён падстрэліў парубшчыка. Было з-за чаго баяцца.

Маці дзіўна адпалохвала ўяўных ворагаў: брала запасное ружжо (у хаце ix заўсёды было два), выходзіла на ганак i выстрэльвала ў паветра. Пасля гэтага доўга гаўкаў абуджаны Мурза. Зрэдку, калі хадзіў недалёка, на стрэл адгукаўся бацька — трубіў у рог ці страляў. Тады маці вярталася зусім заспакоеная, забіралася да нас за печ... Так, не на печ, а за печ, бо леснічоўкі ў лясах, якія да рэвалюцыі належалі князю Паскевічу, збудаваны былі на адзін узор: печ клалася не ў куце, як у сялянскіх хатах, a адступіўпіы ад глухіх сцен, i за ёй утвараліся ўтульныя закуткі i сховішчы; забярэшся туды, адгародзішся ад хаты якой-небудзь посцілкай, каб не глядзець на чорныя страшныя вокны, i адчуваеш сябе, як у крэпасці,— цёпла, газнічка курыць, на сцяне ад яе куродыму смешная кудзелька ценю.

Прыходзіла адзіная вячэрняя дзіцячая радасць —матчыны расказы. Маці наша не была Арынай Радзівонаўнай. Казак, песень ведала яна нямнога i расказвала ix, відаць, не вельмі ўмела — не запомніліся мне яе казкі. А вось пра звычайныя жыццёвыя падзеі, асабліва пра тое, што сама бачыла, маці ўмела расказваць так, што мы слухалі, як самую дзівосную казку, i надоўга запаміналі. Але самае моцнае ўражанне на маё дзіцячае ўяўленне рабіў расказ ripa нямецкае наступленне i пра смерць дзядзькі Андрэя.

Калі пераказваць коратка, з захаваннем матчынага разумення тых падзей, то выглядала гэта так...

Калі ў Карме даведаліся, што ў Піцеры, у Маскве, у Гомелі рабочыя прагналі буржуяў i паноў, то людзі, кармянцы, хадзілі па сялу з чырвонымі сцягамі i спявалі песні. Андрэй, матчын брат, завадатарам быў. У Ігаўцы дзялілі маёнтак i панскую зямлю. Андрэй i туды хадзіў. I ў Добруш i ў Насовічы.

А пасля рыхтаваліся да першых выбараў, дзе ўсе павінны былі аддаць свае галасы —хто за які спіс хоча. Старых баб i дзяўчат такіх, як мая маці, выбары гэтыя палохалі. Але дзядзька Андрэй i другія хлопцы хадзілі па хатах i тлумачылі, за які спіс трэба галасаваць. Маці помніла, што яна i ўся ix сям'я галасавала за нумар дзевяты.

У каляды ўсхваляваліся людзі — немцы наступаюць. Спачатку называлі гарады, занятыя імі, пра якія маці да таго не чула i пасля не помніла ix назваў, для баб i жанок, як яна, гарады тыя былі на краю света. А старыя людзі, салдаты былыя, казалі, што гэта недалёка. Таму пачалі збірацца ў атрад, каб абараніцца ад немцаў. Камандзірам выбралі Андрэя Калінійа. Ё,н паехаў у Гомель i прывёз тры вазы вінтовак. Усім маладзейшым мужчынам вінтоўкі выдалі. Атрады гэтакія ж стварыліся ў Крупцы, Пераросце, у Агародні, у Кузмінічах. Разы два атрады сыходзіліся разам, вялі вучэнне. Па Карме ішло цэлае войска ў кажухах, у світках, валенках i лапцях. Людзі верылі, што такое войска спыніць праклятых германцаў, якім сваей зямлі мала — чужой захацелі.

Калі ў першы тыдзень вялікага посту прынеслі вестку, што Гомель занялі, Андрэй дадому вачэй не паказваў ні ўдзень, ні ўначы: ездзіў некуды, хадзіў, войска сваё вучыў у полі, акопы пад Ігаўкай капалі — дзяўблі мёрзлую зямлю.

Хутка немцы i Добруш узялі. Па крупецкім атрадзе, які стаў ім на дарозе, каб далей не пускаць, з гар. мат білі. Паміж Крупцам i Пераростам вял hei бой ішоў, на пагорку немцаў паклалі, як снапоў на таку. Вельмі ўзлаваўся цар германскі за сваіх забітых, загадаў па сёлах з гарматаў страляць. Людзі ў халодных падвалах сядзелі, ратаваліся ад снарадаў i куль.

Два дні біліся кармянцы ў чыстым полі пад Ігаўкай, у гразі, бо вясна ўжо наступіла. Ды што ты зробіш, калі ў немцаў гарматы i кулямёты, a ў нашых — адны вінтоўкі, i да тых патронаў не хапала; маці чула гэта ад бацькі майго, які таксама быў у атрадзе; у тую зіму яны толькі пажаніліся.

Мусілі адступіць нашы. Цераз рэчку, па Ягадным, добра, што балота не растала яшчэ, на Злынку падаліся ўсе атраднікі.

Андрэй на хвіліначку дадому заскочыў — узяць у дальнюю дарогу хлеб ды сухія анучы.

Выйшаў з хаты на вуліцу, каб дагнаць свой атрад. I тут, пасярод вуліцы, перад вокнамі роднай хаты, куля насцігла.

— Германцаў не было яшчэ тады на нашай вуліцы,— расказвала маці, выціраючы слёзы. — Людзі кажуць: свой стрэліў, каторы ўраднікам пры цары служыў. Злыя былі на Андрэя, што ён адразу за Саветы стаў, што атрадам камандаваў, што ў Добруш хадзіў — таварыша Леніна памагаў вызваляць. Мы ў падвале сядзелі, не бачылі, як забілі Андрэя. А пасля германцы два дні не падпускалі нікога да яго, калі даведаліся, што ён камандзірам быў. На страх людзям, каб ніхто супраць ix не выступаў, з кулямётаў стралялі. Бацька наш — ваш дзед Сцепанец — прасіў, маліў, грошы плаціў, каб дазволілі пахаваць Андрэя. А потым яшчэ папа прасілі, каб згадзіўся адпяваць...

У зімовыя вечары, седзячы за печчу ў леснічоўцы, слухаў я гэты няхітры расказ, i дзіцячае сэрца мае кранаў матчын боль i смутак, i, як нішто іншае, распальвала фантазію незвычайнасць лесу, бясстрашша блізкіх мне людзей, не якіх-небудзь невядомых чужынцаў — сваіх, кармянцаў, што не пабаяліся з вінтоўкамі пайсці на нямецкія гарматы.

Пасля, калі авалодаў іншай формай пазнання свету — кнігай, вывучыў біяграфію Леніна i гісторыю рэвалюцыі, я, добра помнячы матчын расказ, здзіўляўся, жадаючы зразумець, адкуль, з чаго, з якой падзеі магла ўзнікнуць неверагодная легенда, што Андрэй Калінін хадзіў у Добруш памагаць чырвонагвардзейцам вызваліць Ільіча ад немцаў.

Бацька мой гэтага не ведаў, адмахваўся: «Мала што прыйдзе бабе ў галаву». Леснікаваў ён далека ад роднай вёскі. У Карму я наведваўся рэдка i неяк не выпадала распытаць у каго-небудзь з тых, хто ўдзельнічаў у гэтых падзеях. Ды ўрэшце я згадзіўся з думкай маіх сяброў-студэнтаў, што легенда гэтая — мясцовы сялянскі водгук-адгалосак на кадэцка-эсэраўскую брахню i паклёп, што нібыта немцы везлі правадыра рэвалюцыі ў пламбіраваным вагоне.

На гэтым, праўду кажучы, я супакоіўся i пазней не часта ўспамінаў матчын расказ — усяму свой час. Сам паўдзельнічаў у падзеях яшчэ больш драматычных i вялікіх — у вайне з фашызмам. Як пісьменніку хапала сюжэтаў больш блізкай гісторыі i сучаснасці.

Ды раптам гады два назад, чытаючы дакументы тых далёкіх часоў, калі ішло змаганне за перамогу Савецкай улады, натрапіў я на зводку штаба Маскоўскай ваеннай акругі. Член франтавой калегіі Аралаў i член аператыўнага аддзела М'устафін 8 сакавіка 1918 года ў 20 гадзін данеслі ў штаб Маскоўскай ваеннай акругі:

«На Заходнім фронце, нягледзячы на заключэнне міру, баявыя дзеянні на ўчастку Гомель — Навазыбкаў не спыняюцца. 6 сакавіка пасля абстрэлу немцамі нашага атрада ў раёне станцыі Добруш з гармат i кулямётаў, якія стаялі на платформах поезда пад камандай рускага афіцэра ў пагонах падпалкоўніка, нашы войскі, моцна ўзлаваныя гэтым, перайшлі ў наступленне i кароткім ударам занялі станцыю Добруш. 7 сакавіка бой працягваўся. Мы прасунуліся ўперад i адбілі страчаны тры дні назад браніраваны поезд «Таварыш Ленін».

Дык вось адкуль вынікла леі'енда, якую расказвала маці!

Іду па слядах падзей, якім больш паўвека.

1

Камісар атрада Елісей Арэф'еў выйшаў з цемнаватай кватэркі начальніка раз'езда і... заплюшчыўшыся, захлынуўся ад святла i паветра. Раніца была дзівосная, казачная. Такая можа быць толькі ў сакавіку, напрадвесні. I толькі вось тут, сярод лесу, на маленькім раз'ездзе, дзе навокал амаль першабытная прырода. Сапраўды, лес амаль не крануты рукой чалавека, з двух бакоў падступае да самага насыпу,— лісцвены лес, нізінны: дубы, асіны, грабы, вольхі. Пад дрэвамі ляжыць яшчэ снег. Снег ужо крануты вясной i людзьмі, што асталяваліся тут. Але ад начнога мароза ён i падшэрх i дзіўна звініць пад нагамі ў байцоў. Над галавой, на старых ліпах, што ўзвышаюцца над станцыйным будынкам,— птушынае вяселле. Колькі ix там! Спяваюць на ўсе галасы! Ён, камісар, масквіч, гараджанін, нават не ведае, як яны называюцца, гэтыя спявачкі ранняй вясны... Вераб'ёў ён ведае. Але вераб'ёў там, здаецца, няма. Яны вось тут, пад нагамі,— асмялелі i пырхаюць, скачуць на насыпу, каля цяплушак, на дахах вагонаў, каля кухні, што мірна дыміла на тым баку пуці на прыстанцыйнай паляне паміж штабялёў бярвення i шурак бярозавых дроў. Чаго-чаго, a паліва хапае тут!

Блакіт неба ажно рэзаў вочы. Сонца сляпіла. Яно толькі ўзнялося над лесам i стаяла акурат над чыгуначнай прасекай, якая тунелем, звужаючыся ўдалечы, рассякала лес рэйкамі, што, бліскаючы зайчыкамі, ляцелі на ўсход.

Арэф'еў, чалавек гадоў пад сорак, з юнацкай рамантычнай узнёсласцю падумаў, што сонца ўзышло ў Маскве. Ад думкі такой стала хораша.

Прыслухаўся. Панавала цішыня. Не, ён не чуў больш, як весела, з пералівамі спявае піла — піляць дровы каля кухні, звініць снег i шаргоча пясок па насыпу пад нагамі, шчабечуць птушкі. Ён слухаў іншую цішыню, жаданую, доўгачаканую,— цішыню міру. Ён, як мільёны іншых салдат, марыў пра яе, такую цішыню, змагаўся за яе. I вось нарэшце здзейснілася гэтая ўсенародная мара. Пазаўчора атрымана тэлеграма Крыленкі, што ў Брэсце падпісаны мірны дагавор. Вярхоўны Галоўнакамандуючы загадаў спыніць усялякія ваенныя дзеянні i заставацца на сваіх пазіцыях.

Загад яны выканалі.

Ix Маскоўскі чырвонагвардзейскі атрад, штаб яго, тылы, размясціліся на гэтым лясным раз'ездзе Закапыцце, адкуль можна звязацца па тэлеграфе з цэнтрам. Баявыя роты — там, на ўзлессі, пад Добрушам, з якога яны мусілі тры дні назад адступіць пад націскам кайзераўскіх войск.

Цішыня жаданая, але нярадасная. У Елісея Ягоравіча сціснулася сэрца. Во куды, гады, дапялі — да Масквы рукой падаць! У снежні, калі Троцкі сарваў перагаворы, ix атрад маскоўскіх пралетарыяў паслалі ў Калінкавічы, каб памагчы знясіленай арміі стрымаць нямецкі наступ. Але старая армія па сутнасці развальвалася, а новую рэвалюцыйную армію не паспелі япічэ стварыць. Чатыры месяцы ўсяго жыве Савецкая рэспубліка! Праўда, народ на Палессі — у гарадах, у сёлах — узнімаецца на немца. Але зноў-такі, каб арганізаваць, узяць пад кантроль партыі, узброіць, навучыць гэтыя стыхійныя атрады — патрэбен быў час, а яго не хапала.

Акрамя загаду Крыленкі, сёння ўначы прыйшла шыфроўка камандзірам, камісарам, рэўкомам, саўдэпам прыфрантавых паветаў: усімі сіламі захоўваць умовы міру, не адказваць на нямецкія правакацыі i асабліва пільна сачыць за тымі, хто хоча сарваць мір да склікання Надзвычайнага Усерасійскага з'езда Саветаў, які павшей зацвердзіць Брэсцкі дагавор.

Арэф'еў ведаў з друку, ад таварышаў, што прыязджалі з Масквы, якое змаганне прыйшлося весці Леніну за гэты мір, як нялёгка было Ільічу даводзіць нават некаторым бальшавікам, што калі не заключым мір цяпер, хоць бы такі, цяжкі, рабаўніцкі, будзе яшчэ цяжэй — народу, партыі, краіне.

Елісей Ягоравіч быў упэўнены, што начная шыфроўка паслана па ўказанні Леніна. Таму адчуваў асаблівую адказнасць не толькі за свой атрад, але i за тое, што робіцца ў наваколлі, ва ўсходняй паласе Гомельскага павета, дзе спыніўся фронт у дзень заключэння міру.

За свой атрад ён спакойны. Большасць — рабочыя, загартаваныя ў рэвалюцыйных баях, i салдаты, якія добраахвотна ўліліся ў атрад з дэмабілізаваных часцей, амаль чвэрць людзей — члены партыі, бадай, ні ў адной часці такога партыйнага ядра няма. Ды i які яны атрад! Пасля таго як паўмесяца назад Ленін падпісаў дэкрэт аб стварэнні Чырвонай Арміі, самі байцы пачалі называць сваю часць — Першы Маскоўскі пралетарскі полк. Пра гэтае агульнае жаданне яны з камандзірам паведамілі ў рэўваенсавет акругі. Магчыма, што для таго каб афіцыйна аформіць нарадясэнне новага палка рабочасялянскай арміі, учора выклікалі ў штаб камандзіра. Немалая гэта гаспадарка — полк. Адна назва як павышае адказнасць! Раней палкамі камандавалі палкоўнікі, акадэміі канчалі, i афіцэраў можа добрая паўсотня, калі не больш, у палку было. А ён, Арэф'еў, з дзевяцьсот сёмага па дванаццаты ў Сібіры ў рудніках адукоўваўся. У пачатку вайны, праўда, апынуўся бліжэй да ваеннай навукі — слесарам-аружэйнікам у артмайстэрнях Паўночнага фронту, праз умелыя рукі свае да унтэра даслужыўся. Але нічога. Як кажуць — не багі гаршкі лепяць. Не дрэнныя, выходзіць, стратэгі i тактыкі рабочыя i салдаты, калі здолелі даць па шапцы ўсім залатапагоннікам з ix акадэміямі i штабамі. Вунь таварыш Крыленка ўсяго толькі былы прапаршчык, а камандуе франтамі не горш за аляксеевых i духоніных. Але найбольшую ўпэўненасць давала думка, што ёсць у партыі, у народа, у яго новай арміі Вярхоўны Галоўнакамандуючы ў самым высокім значэнні гэтых слоў — Ленін. Змагаючыся так настойліва за мір з немцамі, Ленін, безумоўна, глядзіць далёка ўперад.

Вось чаму ён, балыдавік Арэф'еў, павінеп зрабіць усё, каб тут, на ix участку, ніхто не парушыў загад аб спыненні агня, што магло б даць немцам падставу наступаць далей — на Москву. Стрымаць ix цяпер наўрад ці хопіць сіл.

Камісара трывожылі суседзі — гомельскія атрады. Ён ведаў: гомельцы рвуцца ў бой. Учора гаварыў з ix камандзірамі. Разумеў: ім, тутэйшым, асабліва балюча, што немцы захапілі ix зямлю, гарады, сёлы, здзекаваюцца з матак, жонак, дзяцей. Некаторыя сельскія атрады ўзніклі стыхійна ўсяго некалькі дзён назад. Натуральна, што ў такіх жыве партызанскі дух, анархічныя замашкі.

Найбольшыя з мясцовых атрадаў —Другі Гомельскі i рабочых Лібава-Роменскай чыгункі — асталяваліся па суседству — ва ўрочышчы Плоскае, у канторы лясніцтва. Гэта вярсты за тры ад раз'езда.

Арэф'еў ішоў туды. Трэба пазнаёміць партыйцаў з тэлеграмай рэўваенсавета.

Думаў пра мір, пра многія справы ў маладой рэспубліцы, пра свой будучы полк. Але паміж думкамі пра вялікае зноў i зноў — у каторы раз за раніцу — захапляўся навакольнай прыгажосцю. Лесам — перш за ўсё. Які лес! Ён як бы ўзнімае чалавека, яго думкі, настрой, веру ў жыццё, нават у бяссмерце, не папоўскае, а чалавечае — у бяссмерце душы народнай. Дубы-асілкі, ім можа гадоў па трыста, не менш. А бярозы! Якое хараство ў ix напрадвесні! Як нявесты. Увасабленне чысціні i радасці.

Адышоўшы ад раз'езда, углыбіўшыся ў пушчу, Елісей Ягоравіч акунуўся ў незвычайную цішыню — нібы на дно марское апусціўся, як у сне ці ў казцы, ажно спалохаўся на міг. Неверагодны свет. Незнаёмае нязвыклае адчуванне. Чаму так замерлі дрэвы? Хоць бы адна галінка варухнулася. Быццам прыслухоўваюцца да нечага вельмі таемнага, што могуць пачуць адны яны, дрэвы. Сонца ўзнялося, прасвечвае голы лес i на аселым, наздраватым зашэрхлым снезе сплятаюцца дзівосныя карункі святла i ценю. Праталін у лесе яшчэ нямнога, не як у полі, дзе снег застаўся толькі на касагорах ды ў равах. Уначы добра падмаражвала, i ў лесе санная дарога яшчэ трымае. На палянках дарогу разрэзалі раўчукі, перамёрзлыя за ноч. Удзень яны забулькаюць, i прайсці ў дзіравых ботах будзе не так проста.

Не, у лесе не мёртвая цішыня. Лес поўны ўжо жыцця — птушынага. Як i каля раз'езда, птушкі пырхаюць у галлі, спяваюць на ўсе галасы — клічуць, шукаюць адна адну, жвава скачуць па дарозе, збіраюць насенне ад нацярушанага за зіму сена. Тут многа вазілі сена, клочча яго вісела на галінах дрэў.

Прайшоўшы яшчэ трохі, Арэф'еў пачуў шум недалёкага скаплення людзей. Дзіўна, то пэўны час нічога нё было чуваць, то гукі адразу парвалі лясную цішыню, быццам ён, Арэф'еў, пераступіў нейкую мяжу ці сцяну i з казачнай бязмоўнасці, амаль ненатуральнай, уступаў у свет людзей, жыцця. Гукі іншыя, чым на раз'ездзе — больш вясковыя: заржаў конь, брахаў сабака, нечым ляпалі, быццам кавалі, але больш глуха, чым б'е молат па кавадлу, крычала кабета — лаялася, плакала дзіця.

Сапраўды, на лясніцкай сядзібе — прасторнай паляне, якая раптоўна, з-за дубоў, адкрылася позірку, вакол старой няўклюднай будыніны канторы, новага прыгожага дома ляснічага i леснічоўкі, што сіратліва стаяла воддаль — нібы цыганскі табар разбілі... На чорнай раллі гарода стаяць сані i, наадварот, у сасняку, дзе ляжаў яшчэ снег, стаптаны i забруджаны — вазы. Коні, каровы, нават валы, хоць у гэтых раенах на ix рэдка дзе ездзяць — значыцца, прыехалі здалёк, відаць, з Украіны. Кастры. Пах варыва. Узброеныя мужчыны i па-сялянску апранутыя жанчыны, дзе-нідзе дзеці.

Арэф'еў са здзіўленнем адзначыў, што за суткі людзей, коней, фурманак тут, напэўна, падвоілася.

А да ix на раз'езд прыйшоў невялікі атрад, дзевяць чалавек, з-пад Рэчыцы. Але хлопцы маладыя, дужыя, узброеныя, гатовыя жыццё аддаць за Савецкую ўладу. Ён, Арэф'еў, залічыў ix у полк. Зноў злавіў сябе на думцы, што каторы раз ужо называе свой атрад палком. Падумаў, што ўчора i сёння яго ніхто тут не спыніў. Трэба сказаць тутэйшым камандзірам, што нельга праяўляць такую бесклапотнасць, калі побач фронт.

У канторы, якую гамяльчане занялі пад штаб, было пуста, адзін дзяжурны каля палявых тэлефонаў — сувязі з пярэднім краем i з раз'ездам Закапыцце.

Камандзіры снедалі ў лесніка.

Арэф'еў пайшоў туды.

Снедалі камунай. Відаць, у тую ж раніцу наспех, з негабляваных шалёвак збілі доўгі — на ўсю леснічоўку, ад акна да печы — стол на козлах. За сталом на ўслонах i на дошцы, пад якую паставілі цурбакі, сядзела чалавек дванаццаць. Добрую палову гэтых людзей Арэф'еў убачыў упершыню.

Новыя людзі.

Насустрач яму ветліва падняўся камандзір чыгуначнага атрада Арол.

— Заходзь, заходзь, Ягоравіч. Якраз пад бульбу. Глядзі, колькі ў нас гасцей. Увесь гомельскі саўдэп.

— Не ўвесь, Міхайлыч,— усміхнуўся адзін з незнаемых, светлавалосы, як хлапчук, але плячысты дзябёлы мужчына, акуратна паголены, у той час, калі амаль усе іншыя абраслі бародамі. Ён першы працягнуў руку, назваў сябе.

— Бахцін.

Арэф'еў прыгадаў, што яны сустракаліся, калі вялі бой на Дняпры.

Бахцін зноў засмяяўся:

— Тады я быў з барадой.

— Куліненка,— панура назваў сябе другі чалавек, з выгляду — стомлены ці хворы.

Іншыя віталіся па-сялянску, не называючы сябе.

Арол таксама не назваў ix прозвішчаў. Аднаго толькі прадставіў. Чалавек гэты ўвайшоў у хату следам за Арэф'евым, несучы ў абедзвюх руках па вялікай глінянай місцы, у якія наклаў па цэлай капе квашанай капусты, ажно расол цёк цераз край на рукі, капаў на падлогу. Па-гаспадарску паставіў міскі на стол. Арэф'еў падумаў, што гэта — гаспадар, ляснік. Але Арол сказаў:

— Гэта, Ягоравіч, ваш бліжэйшы сусед. Левы фланг прыкрывае. Камандзір Кармянскага атрада Калінін.

Мужчына гадоў трыццаці пяці, Калінін пачырванеў, як юнак. У яго быў прывабны здаровы сялянскі твар, які нібы асвятляўся знутры, а таму i палымнеў так. I вочы гарэлі дабратой, спагадай, розумам.

Ён запрасіў першы:

— Сядайце з намі снедаць, таварыш.

— Дзякую, я снедаў.

— Хіба вы елі такую капусту? Як пахне! — Калінін смачна пацягнуў носам. — Зелле! I бульбы Марына не паскупілася.

— Што гэта ты, Андрэй, кажаш! — адгукнулася з папрокам леснічыха,— Вы галовы свае за нас не шкадуеце, а я бульбы пашкадую. Ешце на здароўе. Чагочаго, а бульбы хапае.

Яна стаяла перад печчу, абапёршыся на вілы, асветленая полымем, расчырванелая, са збітай на патыліцу хусткай.

— Памажы мне, дзеверка, чыгун выцягнуць,— папрасіла гаспадыня,— А то яго вілы не бяруць, гэты чан.

Калінін увішна кінуўся да печы, узяў у гаспадыні тоўсты ручнік, нырнуў у зяпу печы, з якой дыхала жарам, i выхапіў адтуль чыгун вядры на два. Адцадзіў у ражку кіпень. Шуганула ўгору пара. Апетытна запахла варанай бульбай; зверху яна падгарэла, i выгляд гэтых прыгарак ажно сліну ў Арэф'ева пагнаў. Сняданак у атрадзе быў не дужа багаты — колькі лыжак пшоннай кашы з кропляй алея — абы пахла.

Павітаўшыся з усімі, Арэф'еў сеў за стол побач з камандзірам яшчэ аднаго мясцовага атрада — Дзямідам Грышалёвым. З гэтым чалавекам ён пазнаёміўся колькі дзён назад — яго атрад удзельнічаў у баях за Добруш. Грышалёў яму падабаўся. Разважлівы, спакойны, паармейску дакладны, знешне акуратны, падцягнуты, ён паказаў сябе адукаваным вайскоўцам, a галоўнае — перакананым бальшавіком. Камісар Маскоўскага атрада напісаў пра яго Берзіну: во гатовы камандзір для Чырвонай Арміі!

Аднак месца выбраў Арэф'еў не вельмі ўдала: якраз тварам у твар з Авяр'янам Лагуном, камісарам браняпоезда, захопленага тры дні назад немцамі. Лагун — зусім малады хлопец, гадоў дваццаць усяго, па ўзросту — сын Елісея Ягоравіча. Але рост хлопца — сажань! Сіні мундзір чыгуначніка рабіў яго самым паважным, унушальным сярод гэтых схуднелых, па-сялянску апранутых людзей. I твар яго быў трохі незвычайны: прыгожы, з правільнымі рысамі, але пабіты воспай, рабацінне гэтае надавала яму суровы выгляд i рабіла больш сталым. Хто не ведаў, даваў Лагуну гадоў на дзесяць больш.

Арэф'еў сустракаўся з Лагуном ужо тройчы, i кожны раз два камісары разыходзіліся амаль што ворагамі.

Лагун страшэнна перажываў страту браняпоезда, смерць таварышаў i вініў у гэтым Маскоўскі атрад: адступілі раней часу, не падтрымалі... Кінуў нават у запале папрок у баязлівасці: «Скуру сваю ратавалі». Несправядлівы папрок, а таму вельмі крыўдны — для яго, Арэф'ева, i для ўсіх масквічоў. Не хоча хлопец зразумець, як ні даводзілі яму, што каб яны кінуліся тады на нямецкія гарматы i кулямёты, то паклалі б палавіну людзей. А каму гэта на карысць, траціць такіх людзей — гвардыю?

Лагун i цяпер нервова прасунуў па стале, па негабляваных дошках свае «кулачкі» па пуду вагой, загнаў стрэмку і, выцягваючы яе пазногцем, глянуў на госця спадылба, непрыветліва спытаў:

— Што, камісар, прыйшоў агітаваць за мір?

— A хіба вы супраць міру? — гэтак жа сурова спытаў Арэф'еў.— За мір змагаецца Ленін, партыя.

Такое пытанне трохі збянтэжыла Лагуна.

«Гарачы, але няспелы»,— падумаў пра яго Елісей Ягоравіч, адчуваючы сімпатыю да хлопца за яго збянтэжанасць.

За сталом сціхлі, насцярожыліся: надзвычай сур'ёзная размова пачыналася. Толькі Калінін, мабыць, не пачуў, пра што загаварылі,— заняты быў іншым клопатам.

— А мы яе вось сюды, — зняў ён з крука рэшата.

— Нядобра, Андрэй! Хто гэта бульбу ў рэшаце падае? Сорам! — спалохалася гаспадыня.

— Нічога! — падтрымаў Арол.— Мы госці непераборлівыя.

Калінін паставіў пасярод стала рэшата i вывернуў у яго з чыгуна бульбу.

На міг пахучая пара, як туман, закрыла тых, хто сядзеў насупраць, i Арэф'еў не заўважыў, як знікла збянтэжанасць з Лагуновага твару.

— Другі чыгун, Марына, стаў варыць у мундзірах. Абіраць няма калі.

— Нядобра з шалупкамі.

— Эге, ды вы тут распанелі. Багатыя,— азваўся адзін з тых, хто не назваў Арэф'еву сваё прозвішча.— На Палессі ў мундзірах вараць. Менш адыходу. Ды, бадай, смачней. Я дык люблю ў мундзірах.

— Прашу, таварышы,— запрасіў Калінін, паказваючы на бульбу i капусту.— Чым багаты... Яно не пашкодзіла б i па чарцы, але чаго няма, таго няма.

— Рэвалюцыя знішчыць гэтае зелле! — сказаў Лагун зноў-такі даволі сурова.

Арэф'еў убачыў, што хто-ніхто з камандзіраў, рэўкомаўцаў, людзей сталых, бывалых, усміхнуўся з такога катэгарычнага прысуду «зеллю». Яму таксама хацелася ўсміхнуцца, але ён падумаў пра іншае: ніхто не адказаў на яго пытанне. Няўжо гэтыя людзі супраць міру? Не можа быць. Яны ж добра ведаюць, што такое вайна. Яго думку як бы адгадаў Бахцін. Узяўшы бульбіну, перакінуў яе з далоні на далоню, падзьмуў i паклаў на стол. Сказаў:

— Не, таварыш, мы — за мір. Думаю, за гэтым сталом няма ніводнага чалавека, хто не хацеў бы міру. Колькі ў сёлах сірот, удоў! Мы ўчора начавалі ў вёсцы за Веткай. Сказалі людзям, што дагавор аб міры з немцамі падпісаны — сяляне плакалі. Ад радасці. Але, відаць, i ад гора. Хіба можа быць радасны мір для тых, у чые хаты нахабна ўваліўся чужы салдат? Вунь да Арла прыйшлі хлопцы з-пад Буды-Кашалёвай, расказваюць, як служкі нямецкага імперыялізму акружылі адну вёску i з гармат білі па жанчынах i дзецях...

Арэф'еў чуў пра нямецкія зверствы. Але нават імі нельга апраўдаць выступленне супраць міру. Яго абавязак — давесці гэта людзям...

— Мір патрэбны для перадышкі. Каб рэспубліка сабрала сілы...

— Усё гэта мы разумеем, таварыш,— цяжка ўздыхнуў хворы Куліненка; ён прастуджана кашляў, трымаў у далонях бульбіну i ўдыхаў гарачую пару.

— Трэба, каб арміі прымірыліся. Перадышка патрэбна, як хлеб i вада. Але народ, які скінуў з шыі свайго цара, які адчуў, што такое воля, не прымірыцца з кайзераўскімі акупангамі. Народ стыхійна ўзнімаецца на барацьбу...— упэўнена, як па пісанаму, гаварыў энергічны Бахцін; ён адзіны за сталом не адкусіў ні ад астылай бульбіны, ні ад скібкі хлеба, пакладзенага Калініным каля кожнага з гасцей, не зачэрпнуў драўлянай лыжкай капусты. Астатнія апетытна елі.

Бахціна перапыніў Грышалёў — падтрымаў:

— Немцы хочуць аддаць Гомельшчыну ўкраінскай радзе. Над гэтай маркай яны, канечне, палезуць у незанятыя яшчэ воласці, у ix жа дагавор з радай. Што ў такім разе нам рабіць?

Пытанне было нечаканае, i Арэф'еў не ведаў, як на яго адказаць. А па вачах усіх, хто сядзеў насупраць, ён бачыў, што ад яго чакаюць адказу. У Лагуна праз яго рабацінне вылазіла стоеная нядобрая ўхмылка. Складвалася недарэчнае становішча: выходзіла, што ён, камісар атрада, адзін супраць усіх, быццам перад ім не таварышы па партыі, a непрыяцелі. Нават разважлівы, вытрыманы Грышалёў i той вось як прыціснуў да сцяны!

— Думаю, што ў мірным дагаворы ўсё распісана.

— Дагавор немцы навязалі драпежны, імперыялістычны. Сам таварыш Ленін гаворыць пра гэта ў тэлеграме...

— Але ёсць i такая тэлеграма,— Арэф'еў меў на ўвазе прачытаць гамяльчанам начную шыфроўку з захаваннем ваеннай тайны, але тут дастаў паперу з кішэні фрэнча i перадаў Бахціну. Усе, хто сядзеў з другога боку стала, з цікавасцю пацягнуліся да паперы, акрамя аднаго барадатага дзядзькі — камандзіра Веткаўскага атрада; селянін гэты не ўмеў чытаць.

— Думаю, гэта таксама паслана па ўказанні Леніна. Ніякіх правакацый на лініі спынення агню!

Грышалёў, між тым, сам адказаў на сваё пытанне:

— Мы абвяшчаем сябе неадрыўнай часткай Расійскай Савецкай рэспублікі, i калі немцы палезуць у нашы воласці, будзем біцца за кожнае сяло. У маім атрадзе больш за сто штыкоў, у Калініна — каля сотні. Так, Андрэй? Такія ж атрады ў Насовічах, у Пераросце, у Васільеўцы. Мы выставім цэлую армію!

Перадаючы тэлеграму на другі бок стала, Бахцін сказаў Арэф'еву:

— Дарэмна трывожышся, камісар. Мы не збіраемся біць немцаў у лоб. Будзем біць у спіну. Бачыш, мы позна снедаем. Як паны. Чаму, думаеш? Трохі не да дня сядзелі, раіліся, спрачаліся. I вось вырашылі паслаць ад Гомельскага Савета такое пісьмо. Праўда, не прыйшлі яшчэ да згоды — каму. Пісалі камандуючаму фронтам. Але прапануюць паслаць таварышу Леніну. Тады прыйдзецца напісаць інакш. Яно не зусім яшчэ гатова. Але паслухай,— Бахцін з унутранай кішэні сваёй зашмальцаванай ватоўкі дастаў пацёрты вучнёўскі сшытак, разгарнуў яго, прачытаў: «Ва ўсіх канцах нашага павета, нават у самых глухіх, ідзе арганізацыя нартызанскіх атрадаў без кіраўнікоў, без сродкаў, без зброі. Ахопленыя нястрымнай прагай пометы ненавіснаму ворагу рэвалюцыі i свабоды, збіраюцца яны ў асобныя атрады, часта нават не звязаныя паміж сабой, i калі ix прадаставіць самім сабе, яны асуджаны на пагібель. Улічваючы ўсё гэта, мы, выканаўчы камітэт Гомельскага Савета рабочых i сялянскіх дэпутатаў, цвёрда рашылі стаць на чале стыхійнага народнага руху, надаць яму планамернасць, стройнасць, i тады поспех на нашым баку. Ваш загад аб спыненні баявых дзеянняў з немцамі ў межах Расійскай Федэрацыі Рэспублікі не можа аднесціся да нас, мы — партызаны, i таму Ваш загад нас не датычыць. Каб мы выканалі загад i не пайшлі за працоўнымі масамі, тады мы больш не рэвалюцыянеры.

Пройдзе некалькі дзён, пачнецца поўнае разводдзе, дарогі стануць непраходныя для немцаў — мы ж усюды пройдзем. Вас іменем рэвалюцыі просім не перашкаджаць, але калі немцы... паспрабуюць прарвацца на Закапыцце, дайце тады ім там з вашымі войскамі дастойны адпор» [¹]

Пісьмо было занадта катэгарычнае i спачатку насцярожыла Арэф'ева. Але апошнія словы супакоілі. Ен разумеў, што гамяльчане сапраўды не збіраюцца партызаніць тут, на лініі міру. A хіба можна запярэчыць супраць таго, каб там, у тыле, пад немцамі гарэла захопленая імі зямля? Няхай адчуе кайзер.

— Што скажаш, масквіч? — пераможна спытаў Лагун, усё яшчэ настроены амаль варожа і, па ўсім відаць, гатовы кінуцца ў бой, калі ён, Арэф'еў, адкажа не тое.

— Магу падпісацца пад такім дакументам.

Лагун ударыў па стале кулаком, — ажно падскочылі амаль ужо апусцелыя міскі з-пад капусты.

— Нарэшце чую голас партыйца! А то мне здавалася, камісар, ты пагоны прымерваеш на свой фрэнч.

Крыўдна было салдату Арэф'еву, які чатыры месяцы назад зрываў пагоны ў афіцэраў, чуць такое, але задзірацца ён не стаў: лепей не чапаць такога маладога i гарачага! Не хапала яшчэ пасварыцца тут. Не да сваркі. Затрывожыла іншая думка: «Чаму кіраўнікі падполля выйшлі сюды, за лінію фронту? Навошта склікалі камандзіраў мясцовых атрадаў? Ці не хочуць яны зняць гэтыя атрады з фронту i павесці ў тыл?»

Хворы Куліненка, расчырванелы ад гарачай бульбы, весела бліснуў вачыма — зусім не пануры чалавек, выходзіць.

— Добра, камісар, што ты разумееш нас. Над пісьмом, канечне, мы яшчэ падумаем. Калі Берзіну ці Мяснікову — можна i так. Калі ж таварышу Леніну — так нельга: «просім не перашкаджаць...» Ленін заклікаў да партызанскай барацьбы. Яшчэ калі былі ў Гомелі, нам з Віцебска перадалі копію тэлеграмы за подпісам Леніна: «Разбірайце пуці — дзве вярсты на дзесяць. Узрывайце масты!» Помніш, Міхаіл? Во што раіць Ленін!

— Адным словам, да цябе, таварыш Арэф'еў, адна просьба: перадаць наша пісьмо. Тэлеграф у тваіх руках,— сказаў Бахцін, дапісваючы нешта ў пісьме кароценькім алоўкам, аловак ён паслініў, i на губе яго засталася фіялетавая плямка.

— Пісьмо перадамо. Але нам... усім нам трэба зразумець, што галоўная сіла, якая цераз паўгода — год пагоніць немцаў,— Чырвоная Армія, што ствараецца па дэкрэту Саўнаркома. Часці старой арміі дэмабілізуюцца, штабы распускаюцца, дырэктыву вы ведаеце. Ядро новай рэвалюцыйнай арміі — нашы атрады, чырвонагвардзейскія. I чым хутчэй i больш ix стане кадравымі часцямі...

Арэф'еў убачыў, што гамяльчане пераглянуліся паміж сабой. Значыцца, чуццё яго не падвяло: была ў ix размова пра атрады, напэўна, спрачаліся нават.

— Атрады, Ягоравіч, застануцца,— першы адгукнуўся Арол,— Вы называеце сябе палком. Маіх хлопцаў прынімайце як батальён. Якраз жа набярэцца добры батальён.

Камандзіра чыгуначнікаў падтрымаў Грышалёў.

— Калі немцы палезуць на нашы сёлы — будзем біцца. Але калі не выстаім — сіла ў яго, у немца, артылерыя, конніца — прывядзем атрады сюды, на злучэнне з вамі, у Чырвоную Армію. Так, Андрэй? — звярнуўся ён да Калініна, які не прысядаў — памагаў гаспадыні, зліваў кіпень з другога чыгуна бульбы, зваранай ужо ў мундзірах.

Ніхто не запярэчыў Арлу i Грышалёву. Куліненка, які дагэтуль еў нехаця, старанна вышкрабаў лыжкай рэшткі сопкай бульбы. Лагун выкалупваў з дошкі бурштынавы сучок.

Елісей Ягоравіч адчуў спакой i, бадай, радасць: камандзіры самі вырашылі правільна, па-партыйнаму. Усё добра. Высвятляць, чыя задума — павесці атрады ў тыл,— не варта. Навошта распаляць спрэчку, якая, відаць, закончылася яшчэ ўначы згодай: на захопленай немцамі зямлі ствараць новыя атрады — партызанскія. "Мабыць, i ўсе трымаліся такой думкі, бо хутка размова перайшла на іншыя тэмы. Загаварылі пра вясну — якая яна ідзе? Пра лес i лясніцтва.

З-за печы даўно выглядалі два цікаўныя мурзатыя тварыкі. Елісей Ягоравіч весела падміргнуў ім, i дзеці пачалі з ім гульню вачамі.

Леснічыха прапанавала прастуджанаму Куліненку «чаю з зеллем». Пасля бульбы i капусты чаю захацелі ўсе. Чай ускіпяцілі ў тым жа чыгуне на настоі чабора, бруснічнага лісця, яшчэ нейкіх траў. Усе сказалі ў адзін голас, што «чай — царскі» i па чарзе — не хапіла конавак i кубкаў — пілі яго са смакам.

Ніхто нікуды не спяшаўся. Мір. Вясна. Усім было хораша. Пачалі расказваць вясёлыя прыгоды.

На двары гаманілі людзі, іржалі коні, ix недалёка падкоўвалі. I гэта былі таксама мірныя гукі — як напрадвесні ў сяле.

Усе насцярожыліся, калі пачуўся тупат капытоў аб яшчэ мёрзлую зямлю i фыркнуў стомлены конь. Гэта нагадала вайну. На кані, што спыніўся каля ганка, сядзела двое: хлапчук гадоў дванаццаці i кавалерыст з башлыком на шынялі i ў казацкай шапцы. Зводны батальён рэвалюцыйных салдат — у ім была паўсотня кавалерыстаў — займаў абарону паміж атрадамі Арла i Маскоўскім — на самым блізкім подступе да Добруша.

Нешта там здарылася. Вось чаму i Арэф'еў, i Арол, i Лагун нецярпліва ўзняліся з-за стала.

Першы пераступіў парог хлапчына. Ён быў мокры па вушы. Лапці, анучы, палатняныя штонікі, шэрая сукня i нават шапка-аблавушка — усё набрыняла вадой. Хлапчына дрыжэў, рукі i твар яго пасінелі ад холаду, але вочы зіркалі смела i весела. Ён як бы шукаў позіркам таго, хто яму патрэбны, ці хацеў адгадаць, хто тут, сярод гэтых людзей, галоўнейшы.

Кавалерыст далажыў ад дзвярэй, звяртаючыся да Арла:

— Таварыш камандзір! Перабежчык адтуль, ад немца. Нам нічога не кажа. Патрабуе начальніка браняпоезда Басіна.

Камандзіры пераглянуліся паміж сабой: Басіна пахавалі чатыры дні назад пасля цяжкага бою, у якім страцілі браняпоезд.

Лагун ступіў да хлапца, глуха сказаў:

— Басіна няма, забілі яго немцы. За Басіна — я.

Хлопец знізу — ад вялізных ботаў да бялявага ўскудлачанага чуба — агледзеў камісара. Выгляд Лагуна i, напэўна, яго мундзір чыгуначніка, зрабілі ўражанне. Міаўчанне іншых пацвердзіла, што гэты высокі чалавек не маніць.

Тады хлапчына сарваў з галавы аблавушку, не шкадуючы, разарваў сапрэлую падкладку, вырваў з-пад яе клок прамасленага пакулля, працягнуў Лагуну. Той не адразу нават сцяміў, што гэта, i нават сумеўся: навошта яму гэтае пакулле?

— Пісьмо там, — падказаў хлапчук.

Пакуль Лагун асцярожна раздзіраў пакулле, леснічыха першая — калі тыя мужчыны здагадаюцца! — праявіла клопат пра хлапца:

— Дзіцятка маё, на табе ж сухой ніткі няма. Як на моры плыў.

— Рэчку пераходзіў. А на бераг немцы выйшлі. Я прылёг, а лёд асеў, верхаводка найшла. Як шугануў! Думаў — усё, пад лёд пайду. Чуць выбраўся.

— Як жа цябе завуць?

— Валодзька... Бурцаў.

— А божачка! Андрэй! Фамілія ж наша, кармянская.

— Са Жгуні мы... Будашнікам у Ларышчаве бацька мой.

— Лезь на печ, Валодзька. Я табе пераадзецца дам. Чаю гарачага нап'ешся. Бач, як калоцішся. Дзеці! Кыш на вуліцу!

Лагун між тым дастаў з пакулля тонкую трубку з прамасленай паперы, у ёй, у трубцы,— пісьмо на паўаркуша вучнёўскага, у клетачку.

Лагун чытаў спачатку моўчкі. Усе ўбачылі, як пачырванела яго патыліца, папера затрапятала ў руках. Ён павярнуўся да камандзіраў.

— Таварышы!.. дарагія... Не, вы паслухайце, што піша наш машыніст Плавінскі! Дык гэта ж бальшавік! А я здраднікам яго лічыў... У Гомель чалавека паслаў пагіярэдзіць, каб не верылі Плавінскаму, калі ён з'явіцца.

— Я казаў: не спяшайся рабіць вывады,— адгукнуўся Арол.

— А ён... во дзе ён! Паслухайце!.. «Ісак Барысавіч... (Гэта нябожчык Басін...) Поезд наш стаіць у Ларышчаве. Немцы знялі гармату i кулямёты. Больш нічога не чапаюць. Паверылі, што вы ўзялі мяне гвалтоўна, я ж беспартыйны — «пан машыніст», i па-нямецку трохі лапатаць умею. Для ix — я рамантую пашкоджаны кулям! паравоз. Ён ужо гатовы. Немцы ладзяць масток, які разбілі снарадам. Думаю, пуць на Добруш сёння будзе адкрыты. Ахова ix тут невялікая, салдаты бадзяюцца па вёсках — шукаюць ежу. Калі ўдарыць нечакана ранічкай па Ларышчаву i па Добрушу — каб стрэлкі перавесці — праскочым. Сэрца маё старое чуе. Ды i відней мне адгэтуль, як яно складваецца. Паспяшайцеся. А то пагоняць поезд у Гомель — тады ўсё, не вырвеш».

У Лагуна палаў твар, гарэлі вочы, калі ён адарваў ix ад пісьма i паглядзеў у твары камандзіраў. Позірк яго прасіў, маліў: падтрымайце тое, што просіць стары машыніст, не пярэчце. Чаму яны маўчаць усе? Хіба можна маўчаць, калі трэба вырашаць неадкладна?

Першы падтрымаў той жа радасны вястун — хлапчук, высунуўшы з-за коміна ўскудлачаную галаву i голыя худыя плечы.

— Дзядзька Ладзіслаў сказаў, што лепш зайсці ад Іпуці i ўдарыць праз сяло. У Ларышчаве немцы ў школе. Афіцэр сталуецца ў папа. А дзядзька Ладзіслаў сталуецца ў нас. Ён хворы, страшэнна кашляе. Усю ноч бухае, як у бочку. I задыхаецца. Матка мая травамі яго поіць.

— Мой атрад можа ўдарыць ад Жгуні i патрымаць пад кантролем участак чыгункі Добруш — Ларышчава, — па-вайсковаму каротка i дакладна сказаў Грышалёў.

— I я прывяду свой атрад,— падтрымаў яго Калінін.— Пад тваю агульную каманду, Дзямідавіч.

Трывога ўдарыла ў сэрца Арэф'еву. Выходзіць, пісьмо нейкага машыніста ў адзін міг, як ветрам, здзьмула ўсё, пра што ён тут гаварыў цэлую раніцу. Здзьмула ўсю дамоўле)насць. Гамяльчане загаварылі пра бой, як пра вырашаную справу. Нельга, каб гэта здарылася! Hi ў якім разе! Дорага такі бой мог абысціся рэспубліцы!

— Таварышы! Вы што, забыліся? Падпісаны мір. Ёсць загад...

— Мы — партызаны,— усміхнуўся Бахцін; ён ды яшчэ чалавекі два сядзелі за сталом.

— Не! Тут вы не партызаны! Тут лінія, дзе спыніліся войскі дзвюх дзяржаў, што падпісалі мір! I во... во,— ён зноў выхапіў з кішэні пазаўчарашні загад i начную тэлеграму,— дырэктыва партыі: ніякіх правакацый! Дорага нам каштаваў мір, каб мы так легка...

Лагун усёй сваёй агромністай постаццю насунуўся на нізкага Арэф'ева, гатовы, здавалася, змяць яго, збіць з ног.

— Ты гатовы на лапкі стаць перад кайзерам! А мы не станем! Не! Праз цябе, праз такіх, як ты, мы страцілі браняпоезд, які носіць імя правадыра рэвалюцыі. У гэты поезд рабочыя нашых майстэрань усю душу ўклалі, увесь свой рэвалюцыйны агонь. Гэта ўсё адно, што баявы сцяг страціць. Няма сцягу — няма часці.

Беспартыйны чалавек падказвае, як адбіць браняпоезд, а партыец, камісар,. заклікае стаць перад немцамі на калені. Ды нас расстраляць трэба! I цябе першага, калі мы не адаб'ём браняпоезд!

Арэф'еў убачыў спалоханыя вочы гаспадыні, няўцямныя — у хлопца, які, надзеўшы лесніковы доўгія порткі i доўгую кашулю, саскочыў з печы i стаяў босы, не разумеючы, чаму дзядзька ў салдацкім шынялі не хоча адбіваць браняпоезд.

— Дзядзечка! Там жа дзядзька Ладыслаў чакае,— шмаргануў носам хітры Валодзька.

Камісар масквічоў падумаў, што не да твару ім, людзям адной партыі, так па-бабску сварыцца, крычаць на ўсю хату. Ён адступіў, узяў з падаконніка фуражку, надзеў, паправіў папругу на шынялі i сказаў ціха, спакойна, але выразна i цвёрда:

— Маскоўскаму пралетарскаму палку...

— Чулі? Ужо — палку? Я ж казаў: ён прымярае пагоны!

Арэф'еў не звярнуў увагі на зняважлівыя Лагуновы словы.

— ...палку Чырвонай Арміі даручана трымаць абарону на гэтым участку... аб'яднаць мясцовыя атрады. Як камісар палка, я выконваю загад партыі! Я забараняю ўсялякія дзеянні, якія могуць справакаваць наступленне немцаў. Хто парушыць,— буду патрабаваць рэвалюцыйнага суда i расстрэлу.

— Ды пайшоў ты, ведаеш куды! — крыкнуў Лагун, але не вылаяўся: раптам павярнуўся i кінуўся з хаты, грукнуў дзвярыма так, што зазвінелі шыбы.

Арэф'еў сказаў Арлу:

— На тваю адказнасць, Міхайлавіч. Твой атрад трымае абарону.

— Не бойся, Ягоравіч. Будзе парадак.

— А вы, таварышы, пастарайцеся астудзіць гэтую гарачую галаву, — кіўнуў ён на дзверы.

Бахцін адвёў вочы.

Куліненка ўздыхнуў i закашляўся.

Арэф'еў па-вайсковаму казырнуў на развітанне. Але каля печы спыніўся, працягнуў руку гаспадыні.

— Дзякую за хлеб-соль.

Леснічыха збянтэжылася да слёз.

— А божачка, няма за што. На здароўе вам.

2

Гарматны стрэл падхапіў Арэф'ева, быццам снарад разарваўся ў яго над галавой. Ён выскачыў з цяплушкі, дзе гутарыў з камісарамі рот. Першая думка — пра гамяльчан: усё-такі пачалі? Гэтая ix звышрэвалюцыйнасць можа стаць здрадай рэвалюцыі. Дробнабуржуазная сялянсткая стыхія! Але тут жа ўспомніў, што ніводзін мясцовы атрад не мае артылерыі. Батарэя гаўбіц ёсць толькі ў ix, у масквічоў. Не магла ж яна без загаду адкрыць агонь.

Між тым, гарматныя стрэлы сталі часцейшыя і, здавался, набліжаліся. Арэф'еў кінуўся ў станцыйны будынак, дзе стаялі апараты тэлефоннай сувязі. Начальнік штаба Міхайлаў, былы паручнік, крычаў у трубку:

— Што там у вас здарылася?

— Ніхто нічога пакуль што не ведае. Страляюць за лесам, направа ад нас, дзе пазіцыі Лукіна.

Але ж у зводным батальёне няма гармат. Хто ж можа -страляць?

Хвілін праз колькі пазванілі з Плоскага. Гаварыў Арол:

— На ветку папяровай фабрыкі выйшаў нямецкі поезд i абстрэльвае дарогу на Часа-Рудню. Трэба думаць: рыхтуюць наступленне. Абходны манеўр. Усе выязджаем на перадавую.

Камісары рот стаялі каля ручной дрызіны, двое, самыя дужыя, трымаліся за рычагі.

Арэф'еў разам з іншымі памог разагнаць дрызіну. Ускочылі на платформу. Хлопцы качалі што ёсць сілы.

Сонца свяціла ў вочы. Чырванню гарэлі рэльсы. Арэф'еў успомніў, што раніцай ён любаваўся сонцам, якое стаяла на такой жа вышыні i гэтак жа — якраз над чыгуначнай прасекай, але з другога боку — з усходу. Было яно па-вясноваму ласкавае, мірнае. А гэтае, вячэрняе,— крывава-чырвонае, трывожнае.

За якія чвэрць гадзіны даехалі да завала — вялікага штабеля бярвенняў, што перагароджваў чыгуначнае палатно.

Па ўзлеску праходзіла лінія фронту. Кіламетры за чатыры віднеліся будынкі станцыі Добруш. Бой ішоў не на станцыі — у мястэчку, дзе над голымі вербамі ўзвышаліся бяздымныя закураныя коміны фабрыкі.

Гарматы замоўклі, але кулямётная i ружэйная страляніна ўчашчалася.

Камандзір роты, якая займала абарону каля чыгункі, ведаў ужо ўсе падрабязнасці — прынеслі веставыя, бо тут, у чыгуначнай будцы, быў камандны пункт усяго атрада, стаяў адзіны тэлефонны апарат.

Поезд з браніраванымі пляцоўкамі прыйшоў з Ларышчава на фабрычную ветку i абстраляў з гармат нашы пазіцыі. Гамяльчане i салдаты зводнага батальёна, узлаваныя такой правакацыяй, адразу ж пайшлі у контрнаступленне. Поезд адышоў. Бой ідзе з тымі немцамі, што чатыры дні назад уступілі ў Добруш.

Камандзіры i камісары не прасілі — патрабавалі, каб атрад тут жа выступаў. Людзі рваліся падтрымаць суседзяў — выканаць свой салдацкі абавязак. Хіба можна сядзець склаўшы рукі, калі побач гінуць таварышы?

Арэф'еў маўчаў, галава яго раскалвалася ад думак. Йяўжо немцы выкарысталі захоплены поезд, на браніраваных шчытах якога напісана імя Леніна? Якая подлая здзеклівая правакацыя! Але навошта яна ім, гэтая правакацыя? Няўжо мір зноў сарваны? Зноў вайна? Армія распушчана. Новая яшчэ не створана. Сілы няма. Адным энтузіязмам такіх, як Лагун, Бахцін, немцаў не стрымаеш. А да Масквы ўсяго шэсцьсот вёрст. Ад Петраграда немцы яшчэ бліжэй. Ён, Арэф'еў, чытаў загад Крыленкі: баі ішлі пад Псковам i Нарвай.

Камісар пазваніў у Закапыцце, спытаў у Міхайлава, ці няма якіх указанняў са штаба. Нічога не было. Прадыктаваў тэлеграму аб нямецкай правакацыі, загадаў паслаць яе ў Петраград, у Смаленск, у Маскву.

Сонца села. Змяркалася. Зноў на ноч браўся мароз.

Страляніна ў Добрушы сціхла.

Камандзір зводнага батальёна прыслаў данясенне: мястэчка ўзялі, але немцы заселі на станцыі. Прасіў выбіць ix адтуль, бо станцыя — вось яна, перад імі, масквічамі! Чаму ж яны маўчаць?

Але маўчыць тэлеграф у Закапыцці. Таму маўчыць i ён, Арэф'еў.

Адказ прыйшоў позна ўначы — са Смаленска, са штаба Заходняга фронту. Тэлеграфная стужка прынесла:

«Выконвайце загад галоўнакамандуючага аб спыненні ваенных дзеянняў. На правакацыі не адказвайце.

Па магчымасці ўступіце з праціўнікам у перагаворы. Да вас выехаў член ваеннай калегіі».

Адказ радасны ў адным: значыцца, мір не сарваны, дагавор жыве. Але што ж тады гэта такое? Што яму, Арэф'еву, рабіць, калі раніцай немцы палезуць зноў? Як уступаць у перагаворы з такімі правакатарамі?

Не заснуў камісар у тую ноч ні на хвіліну. I не дарэмна думаў, не дарэмна баяўся. Як толькі сонца зноў паднялося над рэйкамі, назіральнікі, што сядзелі на ўзлессі на соснах, паведамілі, што да станцыі набліжаецца поезд. Праз паўгадзіны загрымелі гарматы. Прывёзшы падмацаванне, немцы пайшлі ў наступленне на Добруш.

Што рабіць? Што рабіць? Чый загад, чыю волю ён, камісар, бальшавік, павінен выконваць? Арэф'еў адчуваў, што цярпенне яго камандзіраў, байцоў накалілася да чырвані, i можа здарыцца, што нават гэтыя дысцыплінаваныя маскоўскія пралетарыі — не сялянская стыхія! — могуць не дачакацца загада. Вунь, камісар роты латыш Паульсон глядзіць на яго амаль з нянавісцю.

На мокрым кані прыляцеў сам Арол. Кіраўнік сялянскага паўстання ў шостым годзе, загартаваны, як i ён, Арэф'еў, катаргай. Разважлівы, здавалася, заўсёды спакойны, камандзір гамяльчан дыхаў гэтак жа цяжка, як яго загнаны конь, i гэткі ж мокры i заляпаны граззю быў, заікаўся, каўтаў словы, хоць стараўся гаварыць ветліва, без абурэння:

— Лагун яшчэ ўначы павёў атрад да Ларышчава. Спыніць яго было нельга пасля таго, што ўчынілі немцы. Грышалёў таксама павядзе сваіх. З двух бакоў атакуюць яны раз'езд. Калі наш браняпоезд яшчэ там, захопяць яго. Але ж дарогу ім перагарадзіў гэты пракляты нямецкі поезд. Не пагонім яго назад — атрады апынуцца ў мышалоўцы. Баявыя хлопцы! Касцяк! А-а, Ягоравіч? Не мы ж першыя пачалі...

Арэф'еў хвіліну стаяў, як акамянелы. Ён паспрабаваў уявіць, хоць рабіў гэта ўжо не аднойчы ўначы: як паступіў бы тут Ленін? I раптам хораша ўсміхнуўся Арлу. Павярнуўся да Міхайлава, які прыехаў з Закапыцця яшчэ на досвітку:

— Начштаба! Запішы загад... для гісторыі і... для трыбунала. У адказ на нямецкую правакацыю загадваем... Першае. Батарэі адкрыць агонь па браняпоезду праціўніка. Другое. Усім ротам перайсці ў наступленне на станцыю Добруш, заняць яе. Трэцяе. Заняць раз'езд Ларышчава. Адбіць браняпоезд... калі ён там. Гэта не запісвай. Подпісы: камісар, начштаба.

Узяў з рук у Міхайлава чыгуначную квітанцыйную кніжку, на якой той пісаў,— па царскім гербе i вадзяных знаках, распісаўся пад загадам. Пасля павярнуўся да камандзіра роты:

— Анечкін, разбярыце завал.

— А завал навошта разбіраць? — здзівіўся той.

— Разабраць завал!

3

Машыніст Уладзіслаў Плавінскі сядзеў на гарышчы будкі абходчыка i праз акенца сачыў, што робілася на раз'ездзе, дзе стаялі абрабаваныя немцамі браніраваныя платформы, застылыя, мёртвыя, i яго паравоз, жывы, цёплы... Яшчэ цёплы. Але калі за дзень нічога не адбудзецца i ўвечары яго не пусцяць на паравоз, то да раніцы гэта ўжо будзе не машына, а яшчэ адзін стальны нябожчык: замерзне вада, парве трубы. Мароз уначы градусаў пятнаццаць.

На раз'ездзе было ціха. Неслі варту тыя ж, знаёмыя ўжо, нямецкія салдаты. Не, не адны тыя. Салдат стала больш. I афіцэр другі. Ніхто з ix нікуды не адлучаецца, як раней. Усе гэтак жа насцярожана, як ён, Плавінскі, услухоўваліся ў гарматныя стрэлы ў Добрушы. Адгэтуль з гарышча, калі перайсці на другі бок i паглядзець у шчыліну падстрэшша, відно, дзе манеўруе нямецкі поезд i дзе рвуцца снарады. Чые снарады? Чым скончыцца бой? Хто пераможа?

Пазаўчора немцы лапаталі: «Мір, мір!» Дзе ж ён да д'ябла, той мір? Учора, як толькі адрамантавалі масток, з Гомеля прайшоў нямецкі браніраваны поезд i адразу ж у Добрушы загрымелі гарматы.

Ён, Плавінскі, не верыў у мір. Ён тры дні жыў спадзяваннем. Верыў: не могуць хлопцы пакінуць такі браняпоезд. Як рабілі яго ў майстэрнях! Дзень i ноч! Якое імя далі!

Ca сваім старым сэрцам, з астмай, ён нават не падумаў, каб бегчы за маладымі па полі, па снезе i раллі, калі нямецкі снарад разбіў масток i поезд не мог прарвацца на Добруш.

Ён, машыніст, застаўся на паравозе, як капітан на караблі, які тоне. Ашукаў немцаў. Зрабіў на ix уражанне. Стары, тоўсты чалавек, спакойна пыхкаючы люлькай з незвычайным пахучым тытунём (Плавінскі падсыпаў у тытунь шалфей i астматол) прывітаў пераможцаў на ix роднай мове. Паверылі немцы, што бальшавікі гвалтоўна мабілізавалі яго, бо не знайшлі іншага машыніста, хто мог бы павесці ix поезд.

Гаспадарлівасць яго таксама падабалася дбайным i ашчадным немцам. Машыніст папрасіў дазволу адрамантаваць свой пашкоджаны паравоз. Пашкоджанні былі невялікія. Наадварот, рамантуючы, Плавінскі сам некаторыя «хітрыя» вінцікі павыкручваў — на выпадак, калі немцам раптам прыйдзе ў галаву праверыць паравоз.

Галоўнае — не даць астыць катлу, каб можна было ў любы час, пашураваўшы ў топцы якую гадзіну, давесці ціск да таго ўзроўню, каб пацягнуць пяць платформ, закаваных у браню, набраць хуткасць.

Тры ночы правёў ён на паравозе, грэўся каля топкі. Удзень з сынам будачніка Валодзькам пілавалі прамасленыя шпалы, цягалі цурбакі ў паравозную будку. Шкадаваў вугаль, яго мала засталося. Была ў гэтым яшчэ дана хітрасць: паказаць нямецкім салдатам, што печы ў станцыйным будынку i ў цяплушках лепш паліць дрывамі, якіх тут хапае, а не вугалем, за якім яны спрабавалі лазіць у тэндэр.

Два дні Уладзіслаў Францавіч чакаў хлопцаў ці хоць бы вестачкі ад Басіна, ад Лагуна. Паводзіў сябе як дзіця, як той Валодзька, якога не адарваць ад машыны. Але хто мог прыслаць такую вестачку? Хто ведае, што ён тут, а не забіты немцамі? Ці не сядзіць даўно ў Гомелі, у сваім добрым на пяць пакояў доме па Сталярнай, пад крылом у пані Ядвігі, якая даўно клікала на яго галаву кару боскую за тое, што ён звязаўся з бязбожнікамі бальшавікамі. «Знайгаоў прыяцеляў — галадранцаў!» — крычала жанчына.

На трэці дзень ён паслаў да сваіх Валодзьку, з пісьмом да Басіна. Ад немцаў даведаўся, што фронт стаіць каля Добруша.

Сапраўды, ён, лысы дзед, паводзіць сябе, як хлапчук. Якое права меў ён без дазволу бацькоў пасылаць Валодзьку? Можа здарыцца, што на смерць паслаў дзіця. Чаму забраўся сюды, на гарышча, дзе пад бляшаным дахам сабачы холад, скразнякі? А ён i так прастуджаны, грудзі раздзірае кашаль. Адным словам, пан Уладзіслаў баіцца. У часе прыступу з яго грузнага цела выходзяць апошнія сілы, i яно робіцца, як мяшок з мякінай — мяккае, рыхлае, толькі з грудзей вырываецца паветра, як лішняя пара праз кантрольны клапан. Hi на што ён пасля прыступу не здатны — на нагах ледзьве стаіць, руку падняць не можа. A калі спатрэбіцца шураваць у топцы? Дзе там прыйдзецца! Ад таго, напэўна, i адчуў сябе так блага i на гарышча залез, як стары кот, што знікла надзея. Раніцай знікла, калі ўчарашні поезд зноў прайшоў на Добруш, везучы на платформах дзве добрыя роты салдат, i калі там, на ўсходзе, адкуль свяціла сонца, зноў забухалі гарматы.

Не, надзея знікла нават не тады. Пазней. Калі знаёмыя салдаты, з якімі ён, дабрак, амаль пасябраваў, прыйшлі i выгналі яго з паравоза. Адзін нават выцяў прыкладам у плячо. Лаяліся. Чаму? Што ім здалося падазроным? Але не арыштавалі. Піхнулі ў бок будкі. «Ідзі ідзі, стары».

Чаму ён забраўся сюды, на гарышча? Мог бы сядзець унізе, у памяшканні, грэць каля печы прастуджаныя грудзі. Ад страху? Дык не, не вельмі спалохаўся. Каб збаяўся, то не прынёс бы з будачнікавага хлеўчука, дзе схаваў яе ў першую ноч, вінтоўку. Зноў-такі, навошта яму тут вінтоўка? Па кім ён будзе страляць? Далібог жа, як хлапчук. Горш за Валодзьку. Яшчэ дзве вінтоўкі, пакінутыя на платформах, ён схаваў у тэндары, пад вуглём. Можа, з-за ix ён i залез на гарышча? Знойдуць немцы тыя вінтоўкі — возьмуць за штаны: навошта хаваў? Не, схаваўся ён сюды, бадай, не ад немцаў — ад гаспадыні. Добрая будачніца, якая карміла яго бульбай i нават салам, з учарашняга дня, калі невядома куды знік сын, глядзіць не надта ласкава — здагадваецца, што не без яго ўдзелу сышоў некуды Валодзька. Ад паравоза хлопца адарваць нельга было. «Чаму ж ты маўчыш, стары? — так, напэўна, думае маці,— Куды паслаў малога? Навокал жа вайна. Загіне дзіця».

Не, глядзець у вочы гаспадыні яму не сорамна. Скажа ён ёй, куды пайшоў Валодзька.

На гарышча ён палез, каб бачыць добра раз'езд, свой паравоз, бо з акна будкі не ўсё відаць. I, магчыма, каб здалёк убачыць сваіх, калі яны будуць наступаць.

Уладзіслаў Францавіч цяжка ўздыхнуў, набіў у люльку тытуню з шалфеем, высек крэсівам агеньчык. Уцягнуў пахучы дым. Лягчэй зрабілася дыхаць. Трасца на яе, на астму, гэтую, вось жа прычапілася, назола!

Падумаў: што яго, старога, хворага чалавека, якому даўно час на пенсію, пацягнула за бальшавікамі? Дзіўна, ад думкі такой зрабілася амаль весела. Сам пайшоў, сам папрасіўся, ніхто не ўгаворваў. Эх, як крычала пані Ядвіга! Лямантавала на ўвесь дом! Як, апусціўшы вочы, праходзілі міма некаторыя яго калегі — такія ж старыя машыністы. А яму хацелася паказаць ім услед кукіш. Такую дулю ён сунуў чатыры месяцы назад гомельскаму «Вікжэлю» Ліпкіну. Пасля таго як бальшавікі ўзялі ўладу ў Петраградзе, вікжэльцы крычалі i пагражалі агульнай забастоўкай. Ён, Плавінскі, не разабраўшыся яшчэ тады, што да чаго, быў за такую забастоўку: няхай усе, хто рвецца да ўлады, адчуюць сілу чыгуначнікаў. Што яны зробяць без машыністаў, дэпоўцаў, дыспетчараў, пуцейцаў?! Але калі той жа Ліпкін на другі дзень паклікаў яго, Плавінскага, i загадаў весці састаў да Віцебска... А перад гэтым у дэпо выступіў старшыня савета бальшавік Аеплеўскі i сказаў чыгуначнікам, што гэта за састаў такі — контррэвалюцыйны полк на дапамогу Керанскаму, які вядзе войскі на рабочы Петраград. Тады ён, пан Плавінскі, на якога спадзяваўся «Вікжэль», сунуў Ліпкіну прамасленую дулю — пад самы нос.

Уладзіслаў Францавіч успомніў, якія вочы зрабіліся ў вікжэльца, i ціха засмяяўся, ажно ў грудзях неяк пацяплела i кашаль адступіў.

A ў Добрушы добрая калатнеча ўшчалася. Гукаюць не асобныя стрэлы, а гарматы равуць, як валы на бойHi. Што гэта? Кулямёты ўжо чуваць? Машыніст кінуўся на другі бок падстрэшша, заглянуў у шчыліну. Выпускаючы ў яснае неба клубы дыму, на ўсёй пары да Ларышчава ішоў поезд. Яўна — немцы адступаюць, уцякаюць. Таму i кулямётная страляніна чуваць.

У Плавінскага радасна ёкнула сэрца. Загрукала, як у юнака. Адразу, у момант, адступіла ўдушша. Зрабілася легка. Цела налівалася сілай i бадзёрасцю.

«Што, атрымалі па зубах, геры? Не лезьце на чужую зямлю, пся крэў. Думалі, вас тут з хлебам-соллю стрэнуць?»

Ён запыхкаў люлькай на ўсю моц, не зводзячы вачэй з поезда, што імкліва набліжаўся.

Праз колькі хвілін паравоз, абшыты бранявымі плітамі,— ён штурхаў платформы задняй цягай — спыніўся на пераездзе перад самай будкай. Здавалася, высунь з падстрэшша руку — тэндар дастанеш. Салдат на платформах было нямнога, не столькі, колькі раніцай праехала на Добруш.

Яшчэ здзіўлены машыніст убачыў, што паміж немцам! — рускія. I камандуе рускі падпалкоўнік. Ён бег паўз платформы з пісталетам у руцэ, крычаў, брыдка лаяўся, некаму пагражаў. Страшэнная злосць апанавала старога машыніста.

«Сучы ты сын! — лаяў ён падпалкоўніка.— Гад ты паўзучы! Мабыць жа дваранін, халера на цябе. Падла ты ванючая, а не афіцэр! Тры гады гнаў салдат за веру, цара i айчыну на злейшага супастата. Пра патрыятызм крычаў. Дзе ж ён дзеўся, твой патрыятызм? Каму ты прадаўся? Узяць бы цябе, сабаку, на мушку».

Адчуваў: во на каго рука не ўздрыгнула б, хоць за свае шэсць дзесяткаў гадоў ён кураня не забіў, не толькі чалавека. Шкада, што нельга стрэліць — сям'я тут, дзеці.

Між тым, унізе, у хаце пачуліся галасы, крык гаспадыні. Няўжо гэтыя рабуюць? Не, не так крычаць дзеці — нібыта радасна вішчаць. Валодзька! Яго голас. У старога слёзы сыпанулі з вачэй ад радасці: жывы Валодзька! А што маці яго лупіць — гэта нічога. Маці балюча не паб'е.

Уладзіслаў Францавіч высунуўся ў лаз, чакаючы, што, ратуючыся ад матчынай дзягі, Валодзька выскачыць у сенцы. Так яно i здарылася, Ляпнулі дзверы. Крыкнула будачніца:

— Пайдзі толькі на паравоз — шкуру спушчу. Табе i тоўстаму кныру таму, завадатару лысаму! Знайшлі забаўку, старое i малое!

Гэта пра яго, Плавінскага.

Ён весела ўсміхнуўся i ціха паклікаў:

— Валодзька!

У адзін міг хлопец ускочыў на гарышча.

— Дзядзька Ладзіслаў!

— Цішэй ты!

Валодзька абхапіў яго тоўстую гюстаць, зашаптаў знізу ў падбародак:

— Яны ўжо тут. За гумнамі ляжаць у Ларышчаве.

— Хто?

— Атрад. Камісар Лагун... высокі такі, рабы... ён вас ведае. З атрадам ён. Кулямёт у ix «максім»,— хваліўся хлопчык набытымі ведамі.

Плавінскаму перахапіла дыханне. Ён моцна прыціснуў галаву хлопчыка да сваіх грудзей, да зашмальцаванага кажуха: маўчы, маўляў, Валодзька, усё зразумела без слоў.

Памаўчаўшы, усхвалявана спытаў:

— Жывём, цёзка?

— Жывём, дзядзька.

— Папала табе ад маці?

— Што там папала! Памахала ручніком. А мне ў атрадзе, глядзіце, якую паддзёўку далі, на ваціне. Хоць пугай сцёбай — да жывога не дастанеш.

У гэты час з гумнішча ўдарыў кулямёт. Яны кінуліся да акенца. Эх, як замітусіліся салдаты каля поезда. Некаторыя ляглі на насып. Валодзька не адразу зразумеў, што гэта забітыя. Іншыя лезлі пад колы i адтуль, з другога боку, узбіраліся на платформы, пад прыкрыцце брані. З поезда таксама залапатаў кулямёт, забухалі вінтоўкі. На пярэдняй платформе, што стаяла каля самай будкі, павярнула сваё доўгае дула гармата, гакнула так, што Плавінскаму i Валодзьку здалося: дах знесла над імі. Унізе зазвінела шкло, мабыць, вылецелі ўсе шыбы. Ці то, можа, у вушах звінела?

Уладзіслаў Францавіч не зашаптаў, a закрычаў Валодзьку на вуха:

— Ляці ўніз. Скажы маці, каб лезла з вамі ў пограб.

Але, відаць, немцы не бачылі, у каго страляюць. А яны стаялі на насыпу i па ix з гумнаў вялі прыцэльны агонь. Таму яшчэ праз колькі хвілін машыніст даў гудок, паравоз штурхнуў платформы, i поезд пасунуўся цераз раз'езд у бок Навабеліцы. Відаць, камандзір браняпоезда зразумеў, што займае вельмі нязручную пазіцыю i спалохаўся, што чырвонагвардзейцы могуць адрэзаць шлях да адступлення. За поездам, даганяючы яго, бегла нямецкая ахова. Салдаты чапляліся, хто за што здолеў, i ад куль падалі на насып.

Плавінскі ўбачыў: ад гумнаў да раз'езда беглі людзі. Здалёк пазнаў Лагуна. Глянуў у другі бок: на чыстым полі, дзе праталіны перамяжоўваліся на касагорах з палосамі іскрыстага снегу, як з зямлі, выраслі постаці людзей. Яны таксама беглі да раз'езда.

Уладзіслаў Францавіч скінуў шапку, перажагнуў сваю лысіну: дзякую пану богу, дарога на Добруш адкрыта! З юнацкім спрытам па хісткай лесвіцы саскочыў уніз. Прыгінаючыся пабег да паравоза. Ззаду, з прыгрэбка, закрычала кабета:

— Валодзя! Ну, сарві-галава! Заб'юць гада — не вяртайся дадому! Шкуру спушчу!

Валодзька перагнаў машыніста i першы ўскочыў у паравозную будку.

Плавінскі скінуў кажух, Валодзька сваю сукню. Узяліся за працу: кідалі ў топку, дзе яшчэ ў попеле тлелі кавалкі антрацыту, дробныя цуркі. Потым спускалі з тэндара вугаль. А побач, недзе там, у канцы поезда, за станцыйным будынкам, ішоў бой. Але стары i малы не звярталі ўвагі на страляніну. Im трэба было хутчэй нагнаць пару. Як мага хутчэй. Бо бой — што гульня ў карты, невядома, каму пашанцуе праз паўгадзіны.

У топцы ўжо шугала полымя, калі да ix заглянуў камісар браняпоезда Лагун.

Крыкнуў знізу:

— Уладзіслаў Францавіч!

— Я! — выглянуў машыніст.

— Жывы?

— Жывы!

— Шуруйце! — i пабег туды, дзе ажно захліпаўся кулямёт.

— Качагара! Качагара прышлі!

Але ці то Лагун не пачуў праз стрэлы, ці забыўся ў запале, ці баец, якога паслаў, не захацеў у такі момант мяняць вінтоўку на шуфлю, ці, можа, яго куля дагнала. Ніхто не з'явіўся на паравоз.

У Валодзькі па твары, вымурзаным у вугальным пыле, раўчукамі цёк пот: не па сіле яшчэ хлапчуку качагарская праца.

Уладзіслаў Францавіч задыхаўся — халерная астма не адступіла, сціснула ў самы непадыходзячы момант.

А тут яшчэ новая пагроза. Крокаў за сто наперадзе, збоку ад насыпу, ірвануў снарад. Нямецкія камандзіры, нарэшце, відаць, сцямілі, чаму чырвоныя так імкліва атакавалі раз'езд, i гармата ix яўна цэліла па паравозу i па чыгуначным насыпу, наперадзе браняпоезда, каб разбурыць рэйкі, патрушчыць шпалы.

У топцы гудзела полымя, але стрэлка манометра, як на бяду, не краналася з месца: астыў кацёл.

Снарад ірвануў побач з паравозам, злева. Асколкі забарабанілі па бранявых плітах. Узрыўной хваляй, выбіўшы шкло будкі, Плавінскага кінула на хлопчыка. Абодва яны, аглушаныя, паваліліся на кучу вугаля. Хвіліну ляжалі нерухома, мабыць, кожны прыслухоўваўся да сябе — ці цэлы?

— Жывы, Валодзька?

— Жывы... Ох, i бабахнула!

Уладзіслаў Францавіч паспрабаваў падняцца i раптам пачуў, што пад сарочкай па плячы, па боку пацякло гарачае, ліпучае. Кроў. Ранены.

Спалохала не сама рана. Спалохала, што ён не здолее шураваць у топцы. Хоць бы зберагчы сілы на тое, каб павесці паравоз. Бо ніхто іншы яго не павядзе. Дарэмна загінуць людзі.

— Валодзя,— прахрыпеў стары, выплёўваючы вугаль.— Ляці да Лагуна! Качагара! Няхай дае качагара! Ты бачыш, яна, халера, ні з месца,— кінуў ён на манометр.

Хлапчына нехаця адчыніў дзверы i тут жа падаўся назад, крыкнуў:

— Дзядзька! Паравоз!

— Што — паравоз?

— Ідзе паравоз!

— Адкуль?

— З Добруша.

Плавінскі глянуў уперад: за якую вярсту, не далей, да ix імчаў заднім ходам паравоз. Далека над чыгункай вісела каса белага дыму. Стары хацеў зноў перажагнацца, але не хапіла сілы падняць руку. Перад вачыма паплылі зялёныя кругі. Павольна, прытуліўшыся да задняй сценкі будкі, ён пачаў асядаць на падлогу. Але яшчэ пачуў, як падышоў другі паравоз, як ляснулі буферы, звыкла крыкнуў счэпшчык. I другі голас, камандзірскі:

— Лагун тут? Перадаць Лагуну: раненых i каманду на поезд! Атрадам — разабраць пуць i адступаць. Не чакаць, пакуль да немцаў падыдзе падмацаванне. Не ўвязвацца ў вялікі бой!

Паравоз тузанула, i Плавінскі стукнуўся патыліцай аб сценку. Гэта як бы прасвятліла ў галаве. Той, другі машыніст, даў знаёмы гудок: «Кранаюся! Тармазы». Але тармазы ад вагонаў — у яго, Плавінскага. Як жа ён забыўся, стары машыніст? Рассеўся, як дома на канапе.

Паспрабаваў падняцца. Але жалезная падлога не адпускала, трымала, як магнітная.

— Валодзька!

Хлопец вісеў на ўсходцах, аддаўшы сваю ўвагу i сэрца таму, другому, паравозу, забыўшыся нават на снарады, якія цяпер ірваліся чамусьці з недалётам — каля станцыйнага будынка.

— Памажы мне, Валодзька.

Памочнік, нарэшце, павярнуўся, не ўцяміўшы, якой дапамогі просіць у яго машыніст.

— Памажы мне падняцца.

Тады толькі малы затрывожыўся.

— Што з вамі, дзядзька Уладзіслаў? — i падхапіў цяжкае, абмяклае цела пад рукі.

— Нічога, Валодзька. Астма. Бачыш, як сціснула.

Пра рану не сказаў.

З дапамогай хлопца ўзняўся на ногі, дабраўся да свайго сядзення, сціснуў пасінелілмі рукамі рэверс i рэгулятар пары. Цяпер ніякая сіла не адарве ад ix яго пальцаў. Націснуў сігнал — прагукаў пярэдняму машыністу: «Я на месцы! Тармазы ў парадку! Можаш рухаць!»

Той адказаў гудком: «Зразумеў!»

Поезд скрануўся. Колы прагрукалі на стрэлцы. Прайшлі будку, пераезд. У лагчыне, на невялікім закругленні, спыніліся.

Страляніна аддалілася.

Плавінскі зразумеў: выйшлі з-пад абстрэлу, чакаюць атрады.

Стрэлка манометра, нарэшце, скранулася, папаўзла ўгору.

Але ад нерухомасці Уладзіславу Францавічу зноў зрабілася блага. Цяпер ужо ў вачах плылі не зялёныя — жоўтыя кругі, праз ix ляцелі гарачыя іскры. Жонка яго пані Ядвіга адмахвалася ад ix i крычала: «Стары баламут! Дом захацеў спаліць!? О матка боска!»

— О матка боска! Дай мне сілы,— прашаптаў машыніст. — Я не часта прасіў цябе. Будзь добрая. Памажы. Можа, апошні раз прашу.

— Што, дзядзька? — пачуў Валодзька яго шэпт.

— Там... біклага... Скокні набяры вады ў канаве.

Халодную, мутную снежную ваду піў доўга, прагна, нагбом з драўлянай біклагі, i два струмені цяклі па барадзе, за каўнер бруднай таўстоўкі, па атласнай душагрэйцы.

Ззаду на платформах затупалі, загаманілі людзі. Нехта прабег міма паравоза, цяжка дыхаючы, шоргаючы ботамі па жвіры насыпу.

Пярэдні паравоз даў вясёлы гучны гудок, які, напэўна, далёка пачулі i свае i ворагі: «Даю поўны ўперад!»

Уладзіслаў Францавіч адказаў яму гэтак жа весела: «Набраў ціск! Можам ісці на двайной цязе!»

Таварыш адказаў яшчэ весялей: «Цудоўна!»

Добруш праляцелі з хуткасцю ветра. Чырвонагвардзейцы Маскоўскага атрада, якія трымалі станцыю, ледзь паспелі адсалютаваць вызваленаму браняпоезду. Лагуноўцы з платформаў адказалі ім салютам ужо за станцыяй, пад лесам.

Спыніліся ў Закапыцці. Тут нямнога засталося людзей — усіх кінулі на перадавую. Але тыя тылавікі, што засталіся, таксама сустрэлі браняпоезд салютам.

З паравоза саскочыў Арэф'еў. З браніраванага вагона — Лагун. Пайшлі насустрач адзін аднаму. Радасна ўсміхаліся.

— Дай, камісар, я пацалую цябе. Дарагі ты чалавек! Залаты бальшавік. Далібог, не думаў, што ты такі. Праўду кажуць людзі...

Лагун сваімі вялізнымі ручышчамі абшчапіў Арэф'ева. Таму зрабілася трохі нават няёмка, што на вачах у байцоў атрада яго, камісара, абдымаюць i цалуюць, як бабу.

Ды раптам над галовамі ў ix спалоханы дзіцячы крык:

— Дзядзечкі! Дзядзька машыніст памірае.

Лагун выпусціў Арэф'ева, кінуўся ў паравозную будку. На руках, як дзіця, вынес адтуль Плавінскага.

Стары быў у непрытомнасці: апошнія сілы пакінулі яго, як толькі ён нацягнуў ручку тармазоў. Добра, што Валодзька падтрымаў яго i ён не зваліўся.

Лагун нёс яго ў праходзе паміж двума саставамі — цяплушкамі i браніраванымі платформамі, у роспачы, з болем клікаў:

— Дзядзька Уладзіслаў! Таварыш Плавінскі. Што з вамі?

Машыніст расплюшчыў вочы, пазнаў камісара браняпоезда, усміхнуўся, пахваліў таямнічым шэптам:

— Малайцы. Дзякую.

— Вы — герой, таварыш Плавінскі. Вам дзякуй. Ад імя рэвалюцыі. Але што я вамі?

— Астма.

— Якая астма?! Вы ж паранены! Глядзіце — кроў.

Арэф'еў убачыў, што целагрэйка машыніста i штаны заліты крывёй.

— Санітараў сюды!

Прыбеглі санітары. Старога паклалі на насілкі.

— Прабачце, Уладзіслаў Францавіч,— каяўся расчулены, усхваляваны Лагун, — Я дрэнна пра вас падумаў. Палічыў, што вы да немцаў падаліся.

Машыніст зноў усміхнуўся.

— Нічога, Авяр'ян, нічога. Гэта ў цябе ад маладосці. Пастарэеш — навучышся разбірацца ў людзях. Я вось разабраўся i ўбачыў, дзе людзі, а дзе... вікжэль...

Не ўсе пачулі i амаль ніхто не зразумеў апошняе слова старога. Арэф'еву здалося, што ён сказаў: «дзе людзі, а дзе жужаль».

Раненага панеслі ў санітарны.

Лагун заняўся браняпоездам. Праз якую гадзіну невядома дзе, у каго на гэтым глухім раз'ездзе раздабыўшы чырвоную фарбу, ён асабіста сам, скінуўшы свой чыгуначны шынель, пачаў аднаўляць на бранявой пліце назву браняпоезда. Яму памагаў Валодзька. Побач стаялі чырвонагвардзейцы, любаваліся ix працай. Давалі парады. Лагун узбуджана лаяў немцаў:

— Во гады! Скаблілі, як зубамі грызлі браню. Так ім страшна бачыць імя таварыша Леніна. Кайзеры праклятыя! Буржуі недабітыя! Не, не выгрызці вам гэтае імя ніколі i нідзе! Хутка яно ў вас у Германіі на кожнай сцяне, на кожным вагоне загарыцца. На радасць пралетарыяту. На страх капіталістам!

Камісар старанна выводзіў пэндзлем кожную літару. Прайшло паўгадзіны, i на брані запалымнелі два словы: «ТОВАРИЩЪ ЛЕНИНЪ»

Лагун адышоў ад байцоў, палюбаваўся на гэтыя добрыя словы, на свой браняпоезд, на момант застыў, як у ганаровай варце. I ўсе, хто стаяў тут, змоўклі. Адзін Валодзька раптам кінуўся да платформы i пальцаMi выцер невялічкі падцёк фарбы пад літарай «р» — каб прыгажэй было.

Падышоў Арэф'еў, таксама пастаяў, паглядзеў на надпіс. Спытаў у Лагуна:

— Фарба засталася?

— Ёсць яшчэ! Напішу на паравозе.

— Чакай. Фарба патрэбна на другое.

— На што?

— Памёр машыніст.

— Пла?..— хацеў спытаць Лагун i не скончыу слова, твар яго перасмыкнуўся, чалавек-асілак зусім па-дзіцячаму ўсхліпнуў, па шчоках, пабітых некалі ў маленстве воспай, пацяклі слёзы. Ён не саромеўся ix i доўга не выціраў. Стаяў з апушчанымі рукамі, вымазваючы пэндзлем штаны, праз слёзы глядзеў на захад, куды імкліва беглі рэйкі, дзе зноў усталявалася цішыня — мір.

Валодзька спачатку няўцямна пазіраў то на Лагуна, то на Арэф'ева, потым заплакаў наўзрыд:

— Дзядзечка даражэнькі...

Тады Лагун спахапіўся i, як бы злуючы на сябе, сарваў з галавы шапку. I ўсе знялі шапкі.

У Навазыбкаве салдаты рэвалюцыйнага палка сустракалі браняпоезд са сцягамі. Чыгуначны аркестр іграў «Інтэрнацыянал».