Сцягі над штыкамі

ХЛЕБ

Дзядзьку Івана, матчынага брата, чакалі доўга i нецярпліва. Дзядзька меўся прывезці хлеб. Многа хлеба — колькі можа панесці адзін чалавек.

Мне ішоў сёмы год, але я ведала, што дарослы чалавек, ды яшчэ той, што жыве ў вёсцы, дзе хлеба штодня ядуць колькі хочаш, можа панесці цэлы вялікі мяшок.

Я хварэла; знясіленая, многа спала i часта сніла хлеб — цэлыя горы мяшкоў з мукой ці боханаў. Ад мяшкоў не прачыналася, бо яны не пахлі, а боханы, круглыя, з падсмажанай скарыначкай, так смачна пахлі, што ў сне пачынала гнаць сліну. Я каўтала яе i прачыналася ад спазмаў, ад болю ў жываце.

Добра, калі дома быў Васіль, брат мой. Васіль дарослы ўжо быў, яму ішоў дванаццаты год. Ён усё ведаў i ўсё ўмёў. Пры ім заўсёды гарэў хоць невялікі агеньчык у «буржуйцы», i я ляжала ў цяпле, бо канапка падсоўвалася да самай печкі. Я магла высунуць з-пад коўдры рукі i гуляць са старой лялькай i бліскучымі гільзамі.

Вася нікому не казаў, дзе, якім чынам ён здабываў дровы. Ён хадзіў па ix або позна ўвечары, або раніцой, на досвітку. Але маці здагадвалася, як ён робіць гэта, адкуль бяруцца струхлелыя дошкі, цешылася сынам i баялася за яго.

— Заб'юць цябе, бандзіта, калі-небудзь,— з ласкавым дакорам казала яна.— Тыя, што дамы свае маюць — звяры, за трэску чалавека забіць могуць.

Мне рабілася страшна, калі Вася ішоў з дому. Уяўлялася, што яго забіваюць, i я, адна, плакала i рыхтавалася паміраць, бо ведала, што без Васі мне доўга не пражыць. Хіба можна вылежаць цэлы дзень без Васі, без хлеба i без агню, без цяпла? А з братам хораша. Паліцца ў чыгуннай печцы, i заўсёды стаіць на ёй чайнік з цёплай вадой. Калі я прачыналася, кашляла i курчылася ад болю ў жываце, Вася даваў мне напіцца i часам у конаўку кідаў крупінкі сахарыну (адкуль ён браў сахарын — таксама невядома), i вада рабілася салодкай; калі яе нап'ешся, жывот пераставаў балець. Але самыя шчаслівыя хвілінкі былі тыя, калі Вася варыў суп i мы абедалі. Гэта не тое, што сняданак, калі маці, спяшаючыся на завод, давала нам па конаўцы вару з сахарынам i па кавалачку чорнага, як вугаль, хлеба, кавалачак гэты з мой худзенькі пальчык, трэцяя частка пайкі.

Вася абед гатаваў па-сапраўднаму. У яго заўсёды знаходзіўся запас дроў, i ён распальваў «буржуйку» так, што чырванела бляшаная труба. Яна была выведзена ў акно, якое напалавіну — па сярэднія шыбы — забіта старым лямцам, а тая шыба, дзе выходзіла на двор труба,— бляхай іржавай.

Да тае паўлыжкі пшана, якое пакідала нам маці для супу, у Васі знаходзілася ў доўгім бацькавым паліто, у глыбокай кішэні, бульбіна, маркоўка ці рэпка: Ён казаў, што зарабляе гэтыя скарбы на станцыі, памагаючы разгружаць вагоны. Пра ix маці не заўсёды нават ведала, гэта была наша з ім тайна. Весела трашчалі дровы, печка давала прыемнае цяпло. Весела булькала вада ў пачарнелым салдацкім кацялку. I я весялела.

— А я зноў сніла хлеб. Многа-многа хлеба,— можа, з удзячнасці брату пачынала расказваць я.— Яго везлі на вялікіх санях — цэлую гару вось такіх боханаў,— i шырока разводзіла рукамі.

Калі я расказвала такія сны маці, тая каўтала слёзы i тайком выцірала вочы. А Вася смяяўся.

— Ну i дурная ж ты, Анечка. Ты не думай пра хлеб, як я. I ён не будзе сніцца.

Але хіба можна не думаць пра хлеб? Можа, тыя, хто мае яго досыць, не думаюць, а я ўвесь час думаю.

Калі Васіль сыпаў у кацялок пшано i кідаў дробненька парэзаную бульбіну, пара пачынала так смачна пахнуць, што я не паспявала каўтаць слінкі.

I хлеба на абед большы кавалачак — палавіна пайкi. Мама ніколі не зачыняла хлеба, бо ведала, што ніхто з нас — ні Вася, ні я — не з'ямо больш, чым нам належала, не можам з'есці — голад навучыў суровай дысцыпліне. Часам Вася прапаноўваў:

— Хочаш, я табе адламаю трошачкі ад сваёй скібачкі?

Мне страшна хацелася з'есці лішні кавалачак, але я адмаўлялася:

— Не, не, я не хачу. Я ўжо наелася.

Я помніла размову, якую аднойчы падслухала раніцой, калі мама збіралася на працу. Вася, як дарослы, сказаў ёй:

— Мама, я даўно бачу твае хітрыкі. Як ты дзеліш хлеб? Каб сабе менш, а нам больш. Так нельга, мама, ты працуеш. Табе трэба сілы. Калі ты захварэеш, без цябе i мы не пражывём. З сённяшняга дня я буду дзяліць хлеб. Па справядлівасці. Во так. Табе — рабочая норма.

Маці заплакала. Раней маці была вясёлая, але з надыходам тае цяжкой зімы ўсё больш i больш худнеў i чарнеў яе твар, шырэйшымі рабіліся вочы, i нават я, малая, бачыла ў ix смутак, гора. I тады мне таксама хацелася плакаць. Твар матчын адразу пасвятлеў i загарэліся вочы, калі прыйшло пісьмо ад братоў яе з вёскі. Яна спачатку прачытала сама, па складах, водзячы па паперы пальцам. I, не скончыўшы чытаць, абвясціла нам:

— Дзядзька Іван прывязе мукі. Тры пуды мукі! Гэта ж мяшок. Перазімуем, дзетачкі! Ачуняеш, Анечка! — i кінулася да мяне, пацалавала. А пасля пісьмо чытаў Вася. Ён добра чытаў, бо дзвеі зімы хадзіў у школу. Я штодня прасіла брата прачытаць гэтае пісьмо. Даўно вывучыла на памяць, ведала ўсіх цётак, дзядзькоў, бабуль, сясцёр i братоў, стрыечных i ўсялякіх іншых, якіх ніколі не бачыла, ведала, хто які паклон шле — нізкі ці ніжэйшы. Аднак не гэта мяне цікавіла. З душэўным трапятаннем чакала я слоў «і рашыла ўся радня наша, дарагая сястра, сабраць i завезці тваім дзеткам тры пуды мукі ды паўпуда круп розных».

Два тыдні чыталі пісьмо. Два тыдні жылі надзеяй.

Дзядзька Іван прыехаў увечары, калі ўсе былі дома i Вася толькі што прынёс дровы, выслухаў матчыны папрокі i запальваў «буржуйку», каб трохі нагрэць на ноч пакойчык. За акном злосна скавытаў марозны вецер. Я баялася ветру; калі ён вось так пачынаў галасіць i ляпаць бляхай на суседнім даху, у нас рабілася вельмі холадна, а печка пачынала дыміць, дым еў вочы i раздзіраў грудзі, кашаль аддаваўся болем ва ўсім целе.

Дзядзька нядобра пастукаў у дзверы — загрукаў не як жаданы госць, а як узлаваны сусед. Маці адчыніла i, убачыўшы брата, не кінулася да яго — адступіла i няўцямна глядзела, як на чужога прышэльца. Мы з Васем глядзелі гэтак жа моўчкі, не разумеючы, што адбылося. Дзядзька быў з пустымі рукамі, з адной маленькая торбачкай.

Нейкі момант я чакала, што нехта іншы, як добры казачны чарадзей, з-за дзядзькавай спіны ўкіне ў пакой той мяшок, які сніла я, бачыла ў яве кожны раз, калі думала пра хлеб.

Дзядзька агледзеў наш бедны пакойчык, «буржуйку», якая такі дыміла — дровы, як на бяду, не разгараліся, кінуў позірк на мяне, захутаную, пасінелую ад голаду i холаду, i раптам сарваў з галавы кудлатую авечую шапку, выцер ёй вочы i шыбнуў на падлогу. Прахрыпеў:

— Няма хлеба. Няма. Адабралі. Заграднікі. Прасіў. Маліў. Даведку з воласці паказваў, што свой хлеб, галодным пляменнікам вязу. Куды там! Слухаць не захацелі. Спекулянт, кажуць... Гадаўё! Зладзеі! Галадранцы! Усю Расею разарылі. Да голаду давялі... Каб вам есці — не наесціся ніколі гэтым хлебам!

Пакрыўджаны мужык — страшны ў гневе. За хлеб можа бога i бацьку роднага праклясці. Дзядзька так разышоўся, што лаяўся самымі брыдкімі словамі, не звяртаючы ўвагі на нас, малых.

Маці спачатку слухала, анямелая, ашаломленая, i галавой так ківала, быццам згаджалася i пацвярджала. А потым схамянулася i на дзядзьку закрычала:

— Ты чаго гэта пры дзецях размацюкаўся? Бога пабойся. За пуд хлеба людзей праклінаеш.

— Не пуд, а тры.

— Хіба ж яны, заграднікі, для сябе яго забралі?

— А для каго ж?

— Для бацькі ix,— паказала маці на нас,— каторы буржуяў б'е. Для рабочых галодных...

— Пабачу, як ты накорміш ix тым хлебам. Колькі яны табе дадуць яго...

— Васьмушку дадуць! Васьмушку! — у роспачы, у злосці закрычала маці, падбегла да шафчыка, што вісеў на сцяне, выхапіла з яго пайку на заўтрашні дзень на траіх нас — скібачку з маю далоню.— Во колькі дадуць! Во! Але даюць! A буржуі ды спекулянты, каб сумелі, то даўно б нас голадам задушылі. А вы там... морды наелі, хлеб у зямлю пазакопвалі i казанскімі сіратамі прыкідваецеся. Рабочая ўласць вам не па нутру! Каго ты праклінаеш? Каго? Падумай! Сын жа твой таксама ў Чырвонай Арміі.

— Мой ды твой на фронце, па вагонах мяшкі не трусяць,— агрызнуўся дзядзька, але мякчэй ужо — зразумеў, што глупства нагарадзіў. Шапку падняў з падлогі, на падаконнік паклаў, па-мірнаму сказаў:

— Ды крыўдна ж, сястра. Для галодных дзяцей вёз. Для тваіх жа. Не дзеля нажывы...

— Некаму трэба i мяшкі трэсці,— не сунімалася маці.—Не было б заградатрадаў — хто вазіў бы хлеб у Маскву? Думаеш, рабочы? Спекулянты ўсё захапілі б. А гэта ж буржуі недабітыя. A ў каго хлеб — у таго i ўласць. Дык ты хочаш, каб зноў фабрыканты ды купцы хамут на нас надзелі? Не, не дапусцім. Паслухай ідзі, што рабочыя кажуць. Галадаць будзем, але кланяцца ў ногі пузатаму Калашнікаву не пойдзем!

Ніколі не бачылі мы маці такой — вочы гарэлі, кулак! сціснуты, i ўсю яе ажно трасло. I слоў такіх не чулі.

Ад Васі я чула ix, бо Вася не прапускаў ніводнага мітынгу. Вася нават Леніна слухаў, улетку, да таго яшчэ, як у Леніна стралялі. A маці i на мітынгах не часта затрымлівалася, бо трэба было даглядаць мяне, хворую.

Дзядзька Іван, відаць, таксама ніколі не бачыў сваю сястру такой угневанай i смелай. А каб баба такія вучоныя бальшавіцкія словы гаварыла, то пра гэта ён, мужык, i не сніў, бо ў сяле яшчэ такога не было. Дзядзька апраўдвацца пачаў:

— Ды мы што... проціў уласці хіба?.. Саветы зямлю далі. Але ж хіба парадак гэта — хлеб адбіраць? Хто яго вырасціў? Каму яго вязуць? Ты разбярыся... разбярыся, кажу я, таварыш начальнік. Бо калі ты ад рабочай уласці, то абыходзься са мной як са сваім таварышам, бо што Ленін абвясціў? Саюз рабочых i сялян. А ён мне, заграднік гэты: змоўкні, кажа, контра, спекулянт! Па мордзе, кажа, відна, што сала жарэш кожны дзень. A хіба я вінаваты, што яна чырвоная ў мяне, морда?

Пэўна разгубленасць дзядзькава i што апраўдвацца стаў (a нораў у яго, казала маці, круты быў i гонару мужыцкага нямала меў) неяк адразу змянілі матчын настрой. Уміг з незалежнай работніцы стала яна спакутаванай бабай, учарашняй сялянкай, якая i пасля замуства дрыжала перад старэйшымі братамі — гаспадарамі.

Дзядзька спалохаўся матчынай смеласці, a маці — сваёй уласнай. Сумелася, сцялася. Прабачэння ў брата папрасіла, што страчае яго так.

— I пачаставаць цябе, браточак, няма чым, — заплакала, сардэчна прызналася: — Мы хлеба вашага, як бога, чакалі. Паглядзі на Анечку: што свечачка растае. Баюся, не дацягне да вясны, дзіцятка мае.

У дзядзькі пачастунак знайшоўся, не ўсё забралі атраднікі. З торбы ляглі на стол баханка хлеба i кавалак сала. Які гэта быў смачны хлеб? З чыстай мукі. Мне далі ў той зімовы вечар вялікі акраец, можа, не менш, як тры нашы пайкі. Дзядзька гэтулькі адрэзаў. З якой асалодай ела я той хлеб! Цяпер, у багацці, у заможнасці, успомню — i пасля любых страў, пасля любых булак, самага святочнага абеду, хочацца мне з'есці акраец такога хлеба. Уначы мне не спалася, хоць i сыта павячэрала, i я чула размову маці з дзядзькам.

Зусім ужо нясмела, пошаптам, маці пыталася:

— Што ж мне рабіць, браток? Як перазімаваць з дзецьмі?

Маці пасля казала, што хацела, каб дзядзька Іван забраў мяне ў сяло, але дзядзька, можа, таму, што не параіўся са сваімі ці па іншай прычыне, не здагадваўся пра сестрыно жаданне.

Ён доўга маўчаў, толькі ўздыхаў i шкроб галаву — у начной цішыні чуваць быў кожны рух. Адказаў:

— Каб як правезці, то сабралі б табе яшчэ трохі, хоць i ў саміх не багата, развёрстка, ведаеш, якая.

Маці доўга маўчала, думала. I раптам зашаптала зноў з дзіўнай рашучасцю:

— Я правязу хлеб! Я да таварыша Леніна пайду, каб дазволіў!

Дзядзька хмыкнуў.

— Ха, куды заехала бабскім розумам! Да Аеніна! Думает, так цябе i пусцяць да яго? Да яго дабрацца, можа, як да цара было раней. Па году чакалі i з «такам» вярталіся.

— Не! — запярэчыла маці.— Ленін на заводах выступае, перад рабочымі.

Дзядзька яшчэ нейкі час па-рознаму выказваў сялянскае нявер'е ў існаванні справядлівасці на свеце. Але я заснула. I зноў бачыла сон, зноў сніла хлеб, але зусім інакш ужо. З газетнага партрэта, які Вася прыклеіў на сцяне над маёй канапкай, сышоў жывы Ленін. Адчыніў наш шафчык, які раптам зрабіўся можа ў сто разоў большы — вялікія паліцы на ўсю сцяну, i на паліцах ляжаў хлеб — духмяныя свежыя з залатой скарынкай баханкі. Ленін узяў адну баханку, адрэзаў акраец i падаў мне. Я адкусіла i зноў адчула той непаўторны, незабыўны смак, можа, таму i захаваўся ён у мяне на ўсё жыццё.

Да Крамля маці ішла рашуча, бо за бяссонную ноч настроіла сябе, што абавязкова пройдзе да Леніна. «Тры дні буду стаяць перад дзвярамі, а прайду»,— сказала яна дзядзьку, які пасміхаўся ў вусы i ў бараду сваю кудлатую, гледзячы на сястру ў святочным убранні: маці надзела плацце, якое некалі яшчэ да вайны падарыў ёй бацька i якое на маёй дзіцячай памяці яна ніколі не надзявала — не! да пагулянак было ў той суровы час, i кашаміравую хустку, якую часам абпінала мне i абяцала падарыць, калі я вырасту.

Але перад велічнай сцяной Крамлёўскай, перад вежай з залатым купалам i арлом i залатымі стрэлкамі на вялізным гадзінніку знікла матчына рашучасць i ўпэўнёнасць. Збянтэжанасць i страх апанавалі. Прыгадала братава нявер'е, яго сялянскія насмешкі: «Ідзі, ідзі, так цябе там i чакаюць. Дурная ты, Аксіння. Бабой ў цябе розум, хоць i гарадская ты». I ўласныя начныя сумненні ажылі зноў: «У Леніна вунь які клопат на плячах — уся дзяржава расейская; у яго ворагі з рэвальвераў страляюць, а я буду турбаваць з-за пуда мукі. Быццам адны мае дзеці галодныя».

Доўга з такімі вось думкамі хадзіла маці па плошчы, па якой марозны вецер гнаў калючы снег, па

Аляксандраўскім парку. Адважылася спытаць у аднаго чалавека, як прайсці да таварыша Леніна. I той проста i ветліва, нібы гэта было яго штодзённым абавязкам, паказаў на Троіцкія вароты, i нават правёў колькі крокаў, каб відаць былі тыя вароты, праз якія трэба зайсці, каб трапіць да Старшыні Саўнаркома. Маці падзякавала, i ён адказаў:

— Калі ласка, таварыш.

Вельмі падабалася гэта маці — прастата такая, i слова дарагое «таварыш». Узрадаваная, упэўненая, што няма на шляху больш ніякіх перашкод, смела пайшла яна да таго праезда запаветнага. Увайшла пад арку сцяны. Ды раптам спыніў малады голас:

— Вы да каго, грамадзянка? Ваш пропуск.

Маці застыла на месцы, азірнулася. Збоку, за маленькім столікам, на якім ляжала разгорнутая кніга, сядзеў чырвонаармеец у зімовай шапцы з чырвонай зоркай, у шынялі, на папрузе — жоўтая кабура.

Маці адразу не разгубілася i смела адказала:

— Мне — да таварыша Леніна.

Чырвонаармеец нібы трохі здзівіўся — брывамі гэтак здзіўлена павёў — i падняўся з табурэціка, як бы з-за павагі да такой паважнай наведвальніцы, якая ідзе да самога Леніна.

— Вас выклікалі?

— Не...— тут маці трохі сумелася.— Мне трэба... пагаварыць...

— Пагаварыць? — ужо зусім яўна здзівіўся чырвонаармеец.— Пра што?

— Пра жыццё— маці пасля ўвесь час здзіўлялася, як нечакана для самае сябе сказала яна гэта — што ёй трэба пагаварыць з Леніным пра жыццё.

Вартавы ажно лёгенька свіснуў ад такога адказу. Быў ён хлопец малады, гадоў дваццаць, не больш, з простым добрым сялянскім тварам і, безумоўна, як многія ў яго ўзросце ў той час, цікаўны i гаваркі. Пачаў ушчуваць наведвальніцу:

— Што гэта ты сабе, таварыш жанчына, у галаву ўцямяшыла? Думаеш, у таварыша Леніна больш спраў няма, як гутарыць з табой? Ды ты ведаеш, колькі ў яго работы? Начамі праседжвае. Хіба жартачкі кіраваць такой краінай? Разруха, голад, буржуазія з усіх бакоў лезе, як саранча, пажар рэвалюцыі патушыць хоча...

А мы павінны раздзьмуць яго ва ўсім свеце. I таварыш Ленін кіруе ўсім пралетарыятам у Еўропе i ў Амерыцы...

Хлопец выказваў, хіба толькі іншымі словамі, бо быў ён больш адукаваны i дасведчаны, тыя ж сумненні, якія апанавалі маці перад Крамлёўскай сцяной. Маці адчула, што рушыцца яе надзея, якая ўспыхнула пасля размовы з чалавекам, што так проста паказаў, як прайсці да Леніна. Уявіла, як вернецца яна дадому ні з чым, убачыць мае галодныя вачаняты (маці раней неяк прасіла: «Анечка, не глядзі ты на мяне так»), як будзе злараднічаць брат Іван, бо хоць i добры ён, але не праміне сазлараднічаць, што яго праўда, а не яе,— i вочы яе набрынялі слязамі.

Выцерла слёзы ражком хусткі i папрасіла зусім пабабску, па-простаму:

— Салдацік даражэнькі, прапусці ты мяне. Мне вельмі трэба... просьбу маю вялікую... Бяда ў мяне.

Вартавы адказаў павучальна-строга:

— Салдацікаў, мамаша, больш няма, ёсць чырвонаармейцы,— i адразу сур'ёзны зрабіўся, задумаўся. У маці ёкнула сэрца — не пусціць, абразіўся. Але хлопец падышоў да тэлефона, што вісеў на сцяне каля дзвярэй, i пачаў круціць ручку.

Маці стаяла з заміраючым сэрцам — ад боязі i надзеі — i не вельмі нават зразумела сэнс слоў, якія казаў у трубку вартавы.

Хутка з'явіўся чалавек у скураной тужурцы, падобны на рабочага. Ён спытаў, ці ёсць у маці які-небудзь дакумент.

У яе быў пропуск на завод. Чалавеку — па выразу твару яго маці ўбачыла — спадабалася, што яна работніца ды яшчэ такога завода — патроннага. Ён ласкава кіўнуў маці галавой i сказаў:

— Хадземце са мной, таварыш.

У светлым пакоі за пісьмовым сталом, на якім ляжалі стусы папер, сядзела маладая жанчына, адзетая проста, але прыгожа — чорная спадніца, белая кофтачка, на плячах пухавая хустка. Па вобліку i ўбранні яна нагадала маме настаўніцу, якая некалі ўпрасіла матчыных бацькоў аддаць дзяўчынку ў школу i дзве зімы вучыла; маці часта ўспамінала тую народніцу, што па добрай волі прыехала ў ix глухую вёску, i вельмі хацела, каб я, калі вырасту, вывучылася на настаўніцу.

Чалавек у тужурцы сказаў жанчыне:

— Лідзія Аляксандраўна, таварыш просіцца на прыём да Уладзіміра Ільіча. Пагаварыце.

Сакратар ветліва запрасіла маці сядаць i гэтак жа ветліва папрасіла:

— Раскажыце, калі ласка, якая ў вас справа. Можа, яе можна вырашыць без старшыні Саўнаркома?

Магчыма таму, што сакратар Леніна нагадвала настаўніцу, маці проста i даверліва, як жанчына жанчыне, расказала ёй пра сваё жыццё, пра спадзяванне на хлеб ад братоў, пра мяне, хворую.

Лідзія Аляксандраўна выслухала ўважліва i загасала толькі прозвішча ды імя. Сказала:

— Пачакайце, таварыш. Я скажу Уладзіміру Ільічу пра вашу просьбу.

Паднялася i пайшла да дзвярэй напроціў. Зніклаза імі. I тады маці зразумела, што сакратар пайшла да Леніна, што Ленін тут, за дзвярамі — так блізка, i — можа здарыцца, што яе хутка паклічуць да яго. Надумала пра гэта i адчула страх. А тут яшчэ выявіла, што не адна ў пакоі, што ў розных кутках сядзяць чалавекі чатыры. Чакаюць. Адкуль яны ўзяліся? Калі зайшла сюды, нікога ж, акрамя гэтай добрай жанчыны, не ўбачыла. Значыцца, яны чулі ўсё, што яна расказвала? Маці чамусьці здалося ганебным для сябе, што чужыя людзі чулі яе скаргу. Асабліва не спадабаліся ёй двое, падобныя на буржуяў, адзетыя ў чорныя суртукі, белыя манішкі, у аднаго залатыя акуляры на носе. Здалося, што яны нядобра разглядаюць яе, залішне пільна, бессаромна. Маці не ведала, куды дзяваць вочы, рукі. A калі тыя загаварылі паміж сабой не па-руску, то наша занадта ўражлівая матуля чуць не самлела, бо падумала, што зрабіла злачынства, расказаўшы пры чужынцах усю праўду пра хлеб. Добра, калі яны не разумеюць па-руску. Дык напэўна ж разумеюць, то навошта ж, каб яны пачулі з яе вуснаў, як цяжка жывецца пралетарыям рускім?

Падумала: «Навошта Ленін пускае да сябе такіх? Можа, у ix бомба ў тоўстым партфелі?»

Пакуль чакала з такімі думкамі, у яе пахаладзелі рукі i ногі. Кружылася галава. Маці баялася, што зваліцца з крэсла, бо сядзела на самым краёчку, але больш глыбока, зручна сесці не адважвалася. А тыя двое тарашчылі на яе вочы i ўсё лапаталі. Каб можна было знікнуць, уцячы, хоць праз падлогу праваліцца — маці з задавальненнем зрабіла б гэта, але яна адчувала, што не хопіць сіл скрануцца з месца.

Ды, на шчасце, з дзвярэй, з якіх яна не зводзіла вачэй, выйшла Лідзія Аляксандраўна. I тут жа звярнулася да чужаземцаў:

— Таварыш...— i назвала прозвішча, але маці не запомніла яго i пасля, расказваючы, дакарала сябе, што была такая бяспамятная,— Уладзімір Ільіч просіць прабачыць i крышку пачакаць.

I адзін з тых, каго маці палічыла за буржуяў чужаземных, адказаў чыста па-руску, ветліва i хораша, з добрай усмешкай. У маці трохі адлягло на сэрцы, цяпер яна з цікавасцю глядзела на яго, думала: «Бач, убраўся, як жаніх». Можа праз гэтую ўвагу да «буржуяў» не адразу ўцяміла, каго сакратар запрашае прайсці ў тыя дзверы, каля якіх стаяла, няшчыльна прычыніўшы ix.

— Заходзьце, таварыш. Уладзімір Ільіч чакае вас, — сказала Лідзія Аляксандраўна.

Маці пашукала вачамі, хто ж падымецца.

— Вы, вы, таварыш Кузьмянкова.

— Я? — у мамы заняло дыханне, яна адчула, што нестае сіл, каб узняцца з крэсла.

Лідзія Аляксандраўна падышла, дакранулася рукой да яе пляча i дотыкам гэтым памагла: не здымаючы рукі з пляча, правяла ашаломленую, узрадаваную i спалоханую работніцу да дзвярэй, адчыніла ix.

I... маці ўбачыла Леніна. Твар такі ж, як на партрэтах. А вось постаць — ніжэйшая, меншая, чым яна ўяўляла, бо ўяўляўся ёй Ленін асілкам, як Ілья Мурамец. A ўзняўся з-за пісьмовага стала звычайны чалавек сярэдняга росту.

Ленін выйшаў з-за стала, пайшоў да наведвальніцы i прывітаўся за руку:

— Добры дзень, таварыш.

Маці запомніла, што паціснула руку Уладзіміру Ільічу моцна, па-мужчынску, па-рабочаму. A калі Ленін запрасіў яе сядаць i сам сеў напроціў, за адзін крок, у мяккае крэсла, абапёрся локцем на падлакотнік, падпёр пальцамі шчаку,— нарыхтаваўся слухаць, на маці, як яна казала, нібы зацямненне нейкае найшло; горача зрабілася, пот на лбе выступіў. Яна выцерла пот кашаміравай хусткай, хоць ніколі раней гэтага не зрабіла б — так ашчаджала тую хустку, для мяне берагла, i моўчкі глядзела на Леніна, на яго шырокі лоб, у карыя прыжмураныя вочы, на трохі рудаватую бародку, якую ён з правага боку скамечыў пальцамі. Маці расказвала: яна ясна разумела, як дорага Леніну кожная хвіліна, колькі ў яго дзяржаўных спраў, што яна не мае права сваёй бядой надоўга затрымліваць яго ўвагу, не для таго, каб разглядваць, прыйшла сюды i ўсё адно ніяк не магла пачаць гаварыць, быццам язык ёй адняло.

Уладзімір Ільіч, напэўна, добра зразумеў яе стан i ласкав a спытаў:

— Як ваша імя?

— Аксіння.

— А па бацьку?

— Ой, ніхто мяне па бацьку не зваў. Ерафей бацька наш.

— Вы работніца, Аксіння Ерафееўна?

— На патронным заводзе раблю...

— Вельмі важны завод. Патроны нам цяпер патрэбны, як хлеб.

Ленін сам першы сказаў пра хле(б, i гэта неяк адраЗу супакоіла маці, надало смеласці.

Яна падумала: чалавек, што мае такую сілу, што зрабіў такі пераварот — прагнаў паноў, буржуяў, кіруе вялізнай дзяржавай,— ён усё ведае i разумее, яму можна расказаць пра ўсё гэтак жа проста, як гаворыць ён. I маці сказала:

— Прасіць аб хлебе я прыйшла да вас, таварыш Ленін. Памажыце.

Уладзімір Ільіч на міг апусціў вочы, на лбе ў яго сабраліся ў адзін пучок зморшчыкі. Маці здалося, што правадыра агарнуў смутак. Яна разумела прычыну гэтага смутку: балюча яму, што ён не( можа ўсім даць хлеба, як балюча бывае ёй, калі няма чым накарміць дзяцей. Але Ленін тут жа ўзняў вочы, у ix не было смутку, болю, у ix гарэў агонь рашучасці.

Ленін пачаў гаварыць ціха, даверліва, не як з наведвальніцай, якая прыйшла з просьбай, а як з сябрам, ад гэтага словы яго набывалі надзвычайную пераконанасць. Маці слухала зачараваная i ўсё разумела — так проста. Пасля яна бедавала, што не здолела запомніць дакладна ленінскіх слоў, але змест добра помніла. Ільіч гаварыў, што мы маем вялізарную рэвалюцыйную энергію мае, але ў нас мала хлеба, i буржуазія спадзяецца задушыць пралетарыят кастлявай рукой голаду. I што толькі жалезная дысцыпліна, толькі харчовая дыктатура, класавы паёк, цвёрдая прадразвёрстка, добра наладжаная работа заградатрадаў можа ўратаваць Маскву, Петраград, армію ад голаду.

— Паёк бедны, гэта так, але мы не дамо, каб рабочыя, ix дзеці паміралі з голаду. А разаб'ём буржуазно — будзе ў нас хлеб. Многа хлеба. Расія — краіна хлебная. Усё будзе(. Дзецям ужо цяпер, нягледзячы на нашу беднасць, мы ўводзім бясплатнае харчаванне.— I нечакана пасля гэтых слоў Ленін спытаў: — Заградатрад адабраў у вас хлеб? Так?

Лідзія Аляксандраўна, безумоўна, далажыла Леніну, з якой просьбай прыйшла работніца, але, відаць, сказала ў агульных рысах, звярнуўшы ўвагу на галоўнае — на адабранне хлеба, бо ў той час скарг такіх паступала нямала. Маці спалохалася, што Ленін можа падумаць, што яна прыйшла скардзіцца на атрад, i пачала спешліва, збіваючыся, глытаючы словы, расказваць усё па парадку.

Уладзімір Ільіч выслухаў уважліва, не перапыняючы, толькі позу змяніў, паклаў нагу на нагу, абхапіў калена рукамі, нахіліўся наперад, а галаву схіліў трошкі набок.

Калі маці сказала, што хлеб братаў падтрымае хворую дачку, а так яна баіцца, што памрэ малая, Уладзімір Ільіч перапыніў яе — спытаў:

— Колькі гадоў вашай дачцэ? На што яна хварэе? Доктара выклікалі?

— Шэсць гадкоў. Сёмы. Глядзеў завадскі фершал, выпісаў лякарствы, але хіба купіш ix, — то няма, то цана буржуйская, не па нашай кішэні.

Уладзімір Ільіч нахмурыў лоб, сказаў задумліва:

— М-да,— павярнуўся ў крэсле, дастаў са стала блакнот, карандаш, нешта запісаў.

Маму здзівіла, як хутка ён пісаў, ніколі да таго яна не бачыла, каб хто так хутка пісаў. Не скончыўшы пісаць, Ленін спытаў:

— А сын вучыцца ў школе?

— Не, не вучыцца. Дзвв зімы пахадзіў, а больш няма як.

Уладзімір Ільіч адарваўся ад блакнота, паглядзеў маці ў вочы, спытаў:

— Чаму няма як? Чаму?

— Ды як жа яму вучыцца, таварыш Ленін! Я на заводзе, малая хворая? Хто яе дагледзіць, накорміць? А хто дровы дастане. Без Васі мы ад холаду памерлі б даўно. Але баюся я, калі ён ходзіць па дровы. Яшчэ заб'юць буржуі, бо ён платы ў ix ламае.

Маці пасля з сябе здзіўлялася, што раптам так разгаварылася; з суседкамі, з сяброўкамі па рабоце i то нё была такой гаваркой.

— Ламае буржуйскія платы? — перапытаў Уладзімір Ільіч i хораша гэтак, шчыра засмяяўся, але тут жа сур'ёзна спытаў: — Скажыце, таварыш, а вы маглі б уладзіць так, каб сын пайшоў у школу? — i горача пачаў пераконваць: — Для рэвалюцыі вельмі важна, каб дзеці рабочых вучыліся. Рабочы клас узяў уладу, пачаў будаваць новае жыццё, i нам неадкладна трэба рыхтаваць адукаваных людзей. Вучыць дзяцей рабочых, сялян. Я разумею, што вам нялёгка. Але нельга, каб сын чырвонаармейца не вучыўся! Прашу вас зрабіць усё магчымае... Скажыце, можна зрабіць гэта?

Маці адказала, не вельмі, праўда, упэўнена:

— Зробім, таварыш Ленін. Пашлю Васю ў школу.

— Выдатна. Выдатна,— шчыра ўзрадаваўся Уладзімір Ільіч, нібы даўно ведаў нашага Васю i доўга трывожыўся, што той не ходзіць у школу, i адразу зацікаўлена спытаў пра іншае:

— А як жа жывуць вашы браты? Што ў сяле? Што кажуць мужыкі?

— Браты мае рады, што зямлі нарэзалі. Кажуць, калі зямля будзе ў тых, хто робіць на ёй, то Расія не памрэ з голаду.

— Правільна. Вельмі правільна разважаюць вашы браты. Зямлю памешчыцкую ім нарэзалі?

— Князя вялікага зямля каля нашага сяла. I лес яго...

— Вялікія i малыя князі валодалі мільёнамі дзесяцін, а сяляне гнулі на ix спіны. Колькі зямлі было ў вашых братоў?

— Мала. Я ўжо i не ведаю, колькі яе было, але ведаю, што мала. Бо бацька толькі аднаго, старэйшага, Кузьму здолеў аддзяліць. Іван i Пятро разам жылі, бо не было чаго ўжо дзяліць, цяпер толькі падзяліліся. Калі я замуж выходзіла, то браты радаваліся, што за заводскага выходжу, што ў пасаг зямлі не трэба даваць.

— Радаваліся? — перапытаў Уладзімір Ільіч.

Маці спалохалася, што Ленін можа дрэнна падумаць пра братоў яе, i растлумачыла:

— Ад беднасці гэтая радасць.

— Але, ад беднасці,— згадзіўся Ільіч.— А вы не шкадуеце, што пайшлі ў горад?

— Не шкадую. Цяжкая ў сяле бабская доля. У горадзе нашай сястры вальней дыхаецца. Калі муж не п'е ды не б'е. Мой не піў i масцеравы добры.

Зазваніў тэлефон. Маці добра запомніла, што менавіта на гэтых яе словах ён зазваніў.

Ленін папрасіў прабачэння, імкліва падняўся з крэсла. Пакуль ён ішоў да тэлефона, што вісеў на сцяне, збоку ад стала, маці з жахам падумала, што яна так бессаромна разгаварылася, расселася, як у гасцях, i скаргамі сваімі бабскімі ды расказамі займае ў Леніна час, які патрэбны не для такіх дробных, як у яе, спраў — для вялікіх, дзяржаўных. Ды яшчэ бога памянула, a бальшавікі ў бога не вераць.

Ленін узяў трубку, паслухаў, i маці ўбачыла, як змяніўся яго твар, толькі што быў добры, спагадлівы, уважлівы i раптам зрабіўся суровы-суровы. I голас змяніўся; ласкавы быў, цёплы, a зрабіўся сярдзіты, халодны.

— Але, я чытаў i ўжо напісаў члену рэўваенсавета па гэтай справе. Фелікс Эдмундавіч! Ад Чэка патрабую абавязкова, падкрэсліваю,— абавязкова, злавіць i расстраляць гэтых спекулянтаў i хабарнікаў. З гэтай сволаччу трэба расправіцца так, каб усе на гады запомнілі. Прашу вас узяць пад свой кантроль. Пашліце разумных чэкістаў.

Маці маёй ад такіх слоў зрабілася страшна, яна тады не ведала яшчэ ўсіх бязлітасных законаў класавай барацьбы, i само слова расстрэл яе палохала.

Ленін павесіў трубку i ўзбуджана прайшоўся па кабінеце, залажыўшы рукі за спіну. На нейкі момант як бы забыўся на маці, апанаваны іншымі думкамі. Але хутка спыніўся перад ёй, растлумачыў:

— Банда спекулянтаў i хабарнікаў прабралася ў савецкія органы i зрывае забеспячэнне арміі. Мы ваюем за кожны пуд хлеба, адрываем яго ад вашай хворай дачкі, каб накарміць армію, а яны крадуць тысячы пудоў, адзенне. Што загадаеце рабіць з такімі людзьмі? Расстрэльваць! Так, так, расстрэльваць! Бо яны горш за тых, якія страляюць у чырвонаармейцаў на фронце. Так, так, Горш за самых злосных адкрытых ворагаў.

Уладзімір Ільіч павярнуўся да стала, на міг задумаўся, потым узяў той жа блакнот, спытаў, дзе мы жывём.

Запісаў адрас і, трымаючы ў адной руцэ блакнот, крутнуў ручку тэлефона.

— Калі ласка, таварыша Сямашку. Мікалай Аляксандравіч! Я нрашу вас выканаць адну маю просьбу. У мяне на прыёме работніца патроннага завода таварыш Кузьмянкова. У яе хварэе дачка, дзяўчынцы шэсць гадоў. Дайце, калі ласка, указанне бальніцы паслаць на кватэру Кузьмянковай талковага доктара. Але, вопытнага ўрача, які мог бы паставіць дыягназ, назначыць лячэнне. Запішыце адрас: вуліца Акалотачная, дом нумар семнаццаць, кватэра тры. I дайце ўказанне, каб лякарствы, якія будуць назначаны, выдалі Кузьмянковай бясплатна. Мікалай Аляксандравіч! Ці можа Наркамздраў узяць усіх хворых дзяцей на ўлік? Не паўтарайце, калі ласка, агульнавядомыя ісціны. Я ведаю, што ў нас мала ўрачоў, мала бальніц. Але мы павінны пачаць гэтую справу. Пачніце з Масквы. Дайце вашы прапановы Саўнаркому.

Маці сядзела ашаломленая: выходзіць, усхваляваны справай дзяржаўнай, Ленін нічога не забыў — ні хворую Анечку, ні прозвішча яе, імя па бацьку, а за адно падумаў пра ўсіх дзяцей.

A калі Уладзімір Ільіч сказаў:

— Наконт вашай просьбы, Аксіння Ерафееўна. Я напішу ў Маскоўскі прадсаўдэп, папрашу таварышаў, каб выдалі вам пасведчанне на дазвол правезці не куплены, свой, ад братоў, хлеб,— маці адчула, што вось-вось разрыдаецца — ад радасці, ад удзячнасці, ад іншых пачуццяў, нязвыклых, якіх, можа, да таго яшчэ i не ведала. Разумела, як гэта будзе недарэчна, сорамна, зараўці па-бабску ў Леніна — i трымалася з усяе сілы, заціснула рот, нібы ў яе забалелі зубы.

Ленін сеў у крэсла за стол i пачаў пісаць. Спыніўся. Падняў вочы.

— Колькі браты абяцаюць вам хлеба?

Маці не адразу здолела адказаць, прашаптала, як тайну:

— Тры пуды.

— Напішам — чатыры,— сказаў Уладзімір Ільіч, дапісаўшы, вырваў лісток з блакнота, падышоў да маці, працягнуў запіску.

— У прыёмнай вам раскажуць, як прайсці ў саўдэп, да каго звярнуцца. Усяго вам добрага, таварыш.

Паціснуў на развітаннеі руку. Правёў да дзвярэй i зноў нагадаў:

— А сына пашліце ў школу. Абавязкова.

Словы гэтыя ленінскія моцна адбіліся ў памяці — на ўсё жыццё, мама ўсё зрабіла, каб мы вучыліся. А вось ці адказала яна што Уладзіміру Ільічу на гэтыя словы — не помніла. Помніла толькі, што не падзякавала. Забылася. Калі ў прыёмную выйшла, тады толькі падумала пра гэта.

I так ёй нядобра зрабілася ад таго, што не падзякавала, сорамна, крыўдна за сябе. Спынілася пасярод пакоя, асцярожна, каб не пакамечыць, прыціскаючы запіску да грудзей, i глядзела на тых, хто чакаў сваёй чаргі — а ix многа было ўжо ў прыёмнай, усім хацелася пагаварыць з Леніным. I яны глядзелі на маці, некаторыя з усмешкамі — мабыць разумелі, што ў яе на душы пасля такой сустрэчы. Хораша ўсміхнуўшыся, прайшла міма яе — у кабінет да Леніна — Лідзія Аляксандраўна.

Маці вырашыла дачакацца, калі яна вернецца, i перадаць падзяку праз яе, каб не падумаў Ленін, што яна такая хапуння i недарэка: атрымала запіску на хлеб i пра усё забылася.

Сакратар хутка выйшла i сказала да маці:

— Пачакайце хвіліначку, таварыш Кузьмянкова.

А пасля запрасіла да Леніна тых, дваіх, шыкоўна

для таго часу адзетых, з тоўстым партфелем, якія размаўлялі паміж сабой на замежнай мове.

Калі дзверы за імі зачыніліся, Лідзія Аляксандраўна падышла да маці, ціха сказала:

— Зараз вас правядуць у саўнаркомаўскую сталоўку. Вось вам талончык. Падсілкуйцеся, а то вам прыйшлося нямала пахвалявацца. У вас бледны твар.

Мац i здагадалася, што i гэта — ад Леніна i... задыхнулася, спазмы сціснулі горла; пракаўтнуўшы слёзы, яна вінавата нрызналася:

— А я не падзякавала... Калі ласка, прашу вас, даражэнькая, перадайце таварышу Леніну, што я... мае дзеці...

—Не хвалюйцеся. Уладзімір Ільіч усё разумее,— супакоіла маці Лідзія Аляксандраўна.

У сталоўцы — невялічкай зале — было пуста, снеданне даўно скончылася. Паясылая жанчына падала маці талерку супу i маленькую скібачку хлеба — трэць рабочай пайкі. Суп быў рэдкі, ненаварысты, але ад яго смачна пахла прысмакамі — цыбуляй, лаўровым лістам, перцам.

Маці пайшла з дому без снедання, згаладалася, але зачэрпнула першую лыжку, i з вачэй яе пырснулі слёзы, адна, буйная, капнула ў лыжку. I яна не выцірала ix, не саромелася, што нехта ўбачыць. Гэта был i слёзы радасці незвычайнай, якой яна ніколі не ведала, але радасці не ад таго, што яна атрымала больш, чым спадзявалася, ідучы да Леніна. Не, гэта была радасць, шчасце ад таго, што яна адчула, зразумела, сэрцам i розумам, нешта значна большае.

Маці сорак гадоў расказвала пра гэтую падзею, самую памятную ў яе жыцці, i кожны раз перажывала, што яна не можа — не хапае ў яе слоў,— каб перадаць тое сваё адчуванне, i кожны раз баялася, што не усе разумеюць, што яна адчула. Да таго, малапісьменная, яна не разумела ўвесь сэнс рэвалюцыі, а тут, у Крамлі, у Леніна, за якую паўгадзіну зразумела самае істотнае, самае галоўнае.

Адкрыўся перад ёй новы свет, i яна ўступіла ў яго, адчула сябе зусім другім чалавекам, вольным, роўным,— грамядзянкай. У той міг яна ўбачыла будучае дзяцей сваіх — наша шчасце.

У тумане слёз перад маці стаяў вобраз правадыра, яна чула яго голас. «Дайце, калі ласка, указанне бальніцы паслаць на кватэру Кузьмянковай талковага доктара. А сына пашліце ў школу. Абавязкова».

Маці схамянулася, калі нехта папрасіў дазволу сесці за яе стол. Чалавек у пенснэ, з сівай бародкай сеў напроціў. Можна было выбраць любы стол, але, магчыма, чалавек убачыў, што жанчына плача, i, не зразумеўшы адразу, з якой прычыны, вырашыў суцешыць.

Маці выцерла слёзы i весела ўсміхнулася яму, не саромеючыся, смела i проста, быццам перад ёй добры стары знаёмы, хоць перад ёй сядзеў вучоны чалавек, інтэлігент, а вучоных яна да таго дня саромелася, баялася i не любіла, бо лічыла, што ўсе яны з буржуйскага класа. Чалавека здзівіла яе ўсмешка, мама ўбачыла яго здзіўленне i яшчэ больш павесялела.

Новаму наведвальніку падалі суп i такую ж скібачку хлеба. Яны пачалі есці. Але маці сёрбала суп без хлеба. Чалавек спытаў:

— Чаму вы не ясце хлеб?

Маці паглядзела на хлеб i нечакана для самой сябе адказала:

— Я вазьму яго дзецям. Можна?

— Вядома, можна. Я дам вам паперу,— паклаў лыжку i палез у партфель, які стаяў на падлозе.

Маці ўзрадавалася гэтай думцы — прынесці для мяне i В a ci хлеб ад Леніна. Маленькая скібачка стала для яе вялікім сімвалам, як шмат што іншае ў той дзень.

Чалавек паклаў на стол бялюткі лісток паперы. Маці паклала. хлеб на паперу. Спытала ў чалавека:

— Вы Лен i на. бачылі?

Ён усміхнуўся.

— Я працую ў Саўнаркоме,— i, убачыўшы, што гэта ё.й не ўсё растлумачыла, дадаў: — Мы страчаемся амаль штодня.

— Штодня?! — маці адчула вялікую павагу да гэтага сівога старога з худым хваравітым тварам, пазайздросціла яму. I, вядома, не магла ўтрымацца, каб не сказаць яму пра сваю радасць.

— Я таксама была ў Леніна. Толькі што.

Тады, напэўна, старому бальшавіку стала ўсё зразумела: яе слёзы, i нечаканая ўсмешка., i гэты хлеб для дзяцей.

Яшчэ малая, школьніца, слухаючы матчын расказ, я надумала так: той стары ўсё зразумеў, што было ў душы простай жанчыны. А вось дзядзька Іван — гэта я сама бачыла, помню,— доўга не мог паверыць i зразу мець.

Маці, калі вярнулася дадому, кінулася да мяне, радасная, скібачку хлеба дала:

— Гэта табе ад Леніна, Анечка.

Дзядзька нядобра так усміхнуўся, барадаты твар яго скрывіўся. Маці пачала расказваць, як была яна ў Леніна, пра што яны гаварылі.

Дзядзька зноў нядобра ўсміхаўся.

— Накармі ix казкамі. Ыавучылася ты, Аксіння, баяць казкі.

Тады маці, адчуўшы, што брат не верыць ёй, пачала даказваць, пасведчанне на хлеб паказала, якое выдалі ў саўдэпе.

На вачах маіх мяняўся выраз дзядзькавага твару. Урэшце, паверыўшы сястры, селянін перахрысціў сваю бараду i сказаў:

— Дзякуй богу. Значыцца, праўда ўсё, што расказваў нам камісар.