Слодыч і атрута

1

Маладзенькія дочкі збіраліся на вяселле, прыхарошваліся перад люстэркам. Бацька, седзячы ля стала, назіраў за імі з-пад насупленых броваў, а ў душы ціха радаваўся, што збярог дзяцей, выгадаваў адзін, пасля заўчаснай смерці жонкі. А колькі няшчасцяў давялося перажыць: вайну, бежанства, рэвалюцыю, халеру, тыф, голад... Старэйшая Каця, нізенькая, хваравітая з маленства, стрыманая ў пачуццях і, як здавалася Кірылу, разум­нейшая, кроку не ступіць, пакуль не ўзважыць усё як след, адно кніжкі яе псуюць. Што б ні рабіла, пры сабе трымае які-небудзь раман. Аладкі пячэ — і то з чытаннем. Малодшая Зося тварам і паставаю ўдалася ў бацьку, высокая і тоненькая, як былінка, але характар узяла матчын, такая ж гаманкая, мітуслівая, паспявала і сябе агледзець, і зрабіць заўвагу сястры:

— Навошта табе чорны каснік? Ці ты манашка?

— Я хустку завяжу, а касу закручу ў куксу, касніка не будзе відно, — адказала Каця. — А ты перш на сябе паглядзі! Так і пойдзеш, як расамаха, недаплеценымі коскамі матляць?

— І пайду! Мне так падабаецца, — малодшая сястра наравіста крутнула галавою.

Каця падціснула вусны і павучальна сказала:

— Гэта ў Самары камсамолкі трэслі падстрыжанымі патламі, а тут, на радзіме, іншыя звычаі. Дзяўчаты павінны хадзіць у хустках.

— Нічога я нікому не вінная. А калі мне горача ў хустцы?

— Тата, скажы ты ёй, — настойвала Каця.

— І чаго прычапілася? Ну, на табе... Завяжу. Цяпер супакоішся? — адказала Зося, ускідваючы на галаву лёгкую светлую хустку, аздобленую шаўковымі кутасамі.

Кірыла нічога не адказаў, прытоена ўздыхнуў. Каця нагадала пра Сама­ру — і ён міжвольна падумаў, што бежанства забрала ў яго ўсё лепшае. Каб не вайна, жылі б яны прыпяваючы. Хоць на гаспадарцы працаваць было цяжка, але нястачы не ведалі, не галадалі. Трымаў чатыры каровы, парку коней, дзесятак свіней, восем авечак, гусей, курэй, качак. Усё гэта давялося кінуць і па загадзе цара ехаць у свет, бо на Расію пайшоў вайною немец. Калі вярнуліся, дык засталі хату без даху, дзвярэй і вокнаў — адны голыя сцены. Каб яшчэ трохі затрымаліся, дык і сцены расцягнулі б на дровы свае ж аднавяскоўцы. Давялося жыць у брата Карпа. Усю зіму шчыраваў Кірыла, ладзіў дах, столь, печ, толькі пад вясну перабраўся з дочкамі ва ўласнае жытло. Ён лічыў, што прычынай нягод была неабачлівасць бацькі, які купіў зямлю паблізу чыгункі, хацеў жыць пры дарозе, каб прасцей было даехаць да Берасця, Кобрына і Жабінкі. Пралічыўся, не падумаў, што войны таксама рухаюцца па дарогах. Каб сям’я Барэйшаў жыла сярод балота, можа, прасядзелі б ціха акупацыю. А так пагналі сямейку Барэйшаў у Жабінцы на цягнік з мноствам гэтакіх жа гаротнікаў і павезлі на злом галавы ў Бог ведае якую Самару. Там і жонка памерла, пайшла аднойчы з бежанкамі ў стары здзічэлы сад, каб натрэсці яблыкаў, залезла на тоўстую галіну, а тая абламалася, бедная Палая абрынулася і ўвярэдзіла спіну. Забралі ў шпіталь. Прыйшоў Кірыла праведаць жонку, а яму сказалі, што яна ў трупярні. З цяжкім сэрцам вярнуўся дамоў, узяў апратку для нябожчыцы, наняў вазака, каб забраць яе ды пахаваць, а тут паведамілі, што жонку пахавалі, нават не сказалі, дзе магіла...

Заняты сваімі думкамі, Кірыла не заўважыў, што дочкі працягваюць спрэчку.

— Малая ты яшчэ, падлетак... Нават пашпарта не маеш, — упікнула Каця Зосю.

— Гэта я малая? Паглядзі, хто з нас большы?

Зося, смеючыся, стала перад люстэркам побач з Кацяй і аказалася вышэйшаю ледзь не на галаву.

— Вырасла да неба, а дурная як трэба, — адказала Каця і адышла.

Кірыла звёў бровы на пераноссі і незадаволена, але без злосці сказаў:

— Годзе вам, сарокі, сакатаць! Збірайцеся, бо без вас вяселле згуляюць.

— Я гатовая, тата, — адказала старэйшая дачка.

— Усё ўзяла? — спытаў бацька.

— Так. Пляшку самагонкі, булку хлеба, міску журу.

— Тады пойдзем з Богам. А дзе ж Серафім? — спахапіўся Кірыла.

— Напэўна, на дварэ.

Кірыла, высокі, жылісты, устаў з-за стала, няспешна апрануўся, узяў кайстру з гасцінцамі і накіраваўся да дзвярэй. Зося яшчэ раз паспела крутнуцца перад люстэркам і засталася задаволеная сваёй хоць і хударлявай, але стройнай постаццю. Лёгкаю птушкаю выпырхнула з хаты ў пахмурны вясновы дзень, адзін з тых, калі яшчэ спала не адагрэтая зямля, а душа дзяўчыны спявала і жыла прадчуваннем нечага незвычайнага і шчаслівага. Хацелася выглядаць лепш за маладую, каб нават малады паглядзеў на яе з захапленнем, а пра астатніх вясковых хлопцаў і казаць няма чаго. Усе яны будуць стаяць у чарзе, каб паскакаць з ёю польку ці сербіянку.

— Серафім, дзе ты? — гукнуў Кірыла з ганка.

Худзенькі падлетак выглянуў з хлява з віламі ў руках.

— Я тут. А што? — спытаў ён.

— Чаму ты не пераапрануўся? З гною на вяселле пойдзеш? — незадаволена спытала Каця.

— Не. Я не пайду.

— Чаму? — здзівілася Зося.

— А што я там не бачыў? Ідзіце, весяліцеся, а я гаспадарку дагледжу.

— Ну, як хочаш, — махнуў рукою Кірыла і накіраваўся з двара.

— Нейкі ён дзікі ў нас расце, — заўважыла Каця.

— Бо сірата, — адказала Зося. — Жыве, бы палын пры дарозе.

— Мы ж яму не чужыя, і бацька ў яго ёсць недзе ў Расіі, мо калі вернецца, дык будуць разам, — разважыў Кірыла дачок і, каб перапыніць пустую гаворку, размашыста пакрочыў па падсохлай дарозе.

Аднак Зося раз-пораз вытыркалася ўперад бацькі, абганяючы яго. Так вабіла яе чужое вяселле. Яна зусім не ведала маладога. Маладую бачыла толькі адзін раз, калі тая забегла днямі з дружкамі, каб запрасіць іхнюю сям’ю на вяселле. Дзяўчына была родзічка па маме. Зося не ўдакладніла, што гэта за радня, і наогул мала каго помніла з ранняга маленства. За тыя гады, пакуль Барэйшы былі ў Самары, у Крачках шмат што змянілася. Падрасло новае пакаленне, сталыя крачкаўцы пастарэлі, нехта не вярнуўся з бежанцаў, старыя паўміралі. Аднак Зосю мала турбавала тое, што яна не ведала тутэйшых, дзяўчына лічыла: свята ладзіцца для яе.

2

Вясельная дружына спявала і скакала, апантаная агульным уздымам. Нават у тых гасцей, якія не адважваліся кідацца ў скокі, нешта замірала і трымцела ў грудзях, калі яны слухалі залівісты гармонік і гучны бубен, на абадку якога меддзю пазвоньвалі круглыя бляшкі. Бубнач гаціў кулаком у такт музыцы па нацягнутай скуры, часам даставаў стукнуць нават локцем, выяўляючы адметны спрыт, пры гэтым голасна нешта выкрыкваў, што, на ягоную думку, павінна было падбадзёрыць і распаліць танцораў. Гарманіст паводзіў сябе больш стрымана, шырока расцягваў гармонік і глядзеў некуды перад сабой, не зважаючы на танцораў. Ведаў: галоўны тут ён. Змоўкне гармонік — скончыцца танец, людзі, якія толькі што былі захоплены мелодыяй і рытмам, разыдуцца, быццам імгненна счужэюць і страцяць цікаўнасць адзін да аднаго. Ягоныя тонкія і лоўкія пальцы так хутка бегалі па гузіках гармоніка, што прысутным толькі заставалася дзівіцца, як ён запамінае процьму ладоў і басоў, каб гэтак хораша выводзіць мноства знаёмых і невядомых мелодый. Гарманіст часам некаму ківаў, усміхаўся, але знаёмых было мала, бо ён запрошаны з іншае вёскі. Хлопец хіліў галаву да гармоніка, прыслухоўваўся да ягонага голасу, нібы гэта быў ягоны найлепшы суразмоўца.

За сталамі засталіся толькі людзі сталага веку. Моладзь высыпала на вуліцу. Каця і Зося таксама стаялі ў гурце дзяўчат. Вылучаліся яны крамнаю вопраткаю, якую прывезлі з бежанства. Тутэйшыя дзяўчаты былі ў суконных паласатых андараках, вышыванках, з рознакаляровымі пацеркамі на шыях. Усе да адной у квяцістых хустках. Было золка, аднак ніхто з моладзі і не збіраўся апранаць світкі. Шчокі палалі, вочы блішчалі, усё навокал кружылася вясёлкаю колераў. Знаходзіліся і асабліва спрытныя пявунні і танцоркі, што, здавалася, маглі пераспяваць каго хочаш. Перад такімі шырэй расступалася кола гасцей, але вось нехта не вытрымліваў і кідаўся ў спаборніцтва. Адбывалася вясёлая перапалка, да якой далучаліся новыя ахвотнікі. Урэшце скакаць і спяваць пачыналі ўсе, ужо не слухалі адзін аднаго, не зважалі на ўзмакрэлыя спіны і прытомленыя ногі. Пакуль граў гармонік, ніхто не мог спыніцца.

— Чаго засумавалі, прыгажуні? — спытаў у Каці і Зосі высокі чарнявы юнак, схапіў абедзвюх за рукі і пацягнуў у гурт танцораў. Каця адбілася, адышла далей да плота, а Зося безразважна рынулася ў скокі, звонка заспявала прыпеўку:

Хлопец не застаўся ў даўгу і зацягнуў прыпеўку ў адказ. Калі ён спяваў, ніжняя таўставатая губа ў яго трохі адвісала, гэта смяшыла Зосю.

Зося кінула на хлопца гарэзлівы позірк, усміхнулася, паказаўшы роўныя зубкі, па-заліхвацку сарвала з галавы хустку і, памахваючы ёю, заспявала:

Танцор у адказ упарта хітнуў галавою, адступіў на колькі крокаў ад Зосі, нібы любуючыся ёю, і заспяваў:

У гэты момант музыка абарвалася, пэўна, гарманісту спатрэбіўся адпачынак. Зося зрабіла рэверанс, як вучыла старая немка-выхавацелька ў самарскім дзіцячым прытулку. Хлопец у адказ пакланіўся і сказаў:

— А я ведаю, чыя ты — Кірылы Барэйшы дачка.

— Ну і што? — задзірыста спытала Зося.

— Нічога. Давай пазнаёмімся. Мяне Гардзеем завуць.

— А я Зося.

— Зосечка, Зоська, — хлопец хітравата прыжмурыўся і падміргнуў дзяўчыне. — А гэта твая сястра?

— Так. Гэта Каця, пазнаёмцеся, — адказала дзяўчына, падыходзячы да сястры.

— Добры дзень, Каця, — сказаў Гардзей. — Чаго не скачаш?

— Прыглядаюся.

— Правільна. Спачатку трэба зарыентавацца на мясцовасці — і ў наступ, — весела прамовіў Гардзей.

— Ні на каго я наступаць не збіраюся, — адказала Каця, робячы абыякавы выгляд.

— А на жаніхоў? — засмяяўся хлопец.

— А чаго на іх наступаць? Яшчэ каго, крый Божа, раздушым, — са смехам адказала Зося.

— Вясёлыя дзяўчаты! Пайшлі падмацуемся.

У хаце, калі гасцям налілі па чарцы, Гардзей крыкнуў:

— Горка!

За ім усе дружна сталі паўтараць:

— Горка! Горка! Горка!

Маладыя сарамліва пацалаваліся. Госці задаволена загарланілі і выпілі. Зося з Кацяй толькі прыгубілі.

— Э, дзяўчаты, так нават на хаўтурах не п’юць, — незадаволена пакруціў галавою Гардзей. — За шчасце маладых трэба піць да дна, каб ніякай горычы ім не пакідаць у сумесным жыцці.

— Мы не ўмеем піць гарэлку. Вось узвару можна і цэлую шклянку, наліце мне, калі ласка, — папрасіла Зося.

— З вялікім задавальненнем, — адказаў Гардзей і наліў сёстрам па шклянцы ўзвару з паліванай гладышкі. — Піце, дзяўчаткі, расціце тоўстыя.

— Гэтае пажаданне Зосі, яна ў нас, як тычка, — заўважыла Каця.

— Нічога, былі б косці, а мяса нарасце, — адказаў Гардзей, цікаўным позіркам акідваючы дзяўчат.

Яму больш падабалася старэйшая, невысокая, з прывабнымі дробнымі рысамі твару, але яна паводзіла сябе стрымана, нават грэбліва да іншых, ён так і адзначыў для сябе: «Пераборлівая нейкая». Малодшая, Зося, была высокая і худая, затое адкрытая, усмешлівая і даверлівая. Кідалася ў вочы адзенне дзяўчат, у якім яны выглядалі быццам паненкі. Каця красавалася ў барвовай сукні, пашытай на гарадскі манер, з карункавым каўнерыкам і манжэтамі, белая хустачка, вышытая дробнымі чырвонымі ружамі і завязаная «на бабку» вельмі пасавала дзяўчыне; малодшая сястра была ў больш про стай зялёнай клятчастай сукенцы. Яна як скінула хустку ў час скокаў, дык больш яе і не завязвала, сядзела за сталом неяк па-свойску. Дзве тоўстыя светлыя касы ляжалі на грудзях. Гардзей не ўтрымаўся, каб не дакрануцца да адной і не закінуць яе дзяўчыне за плячук. Пры гэтым нібы незнарок крануў грудзі. Зося ўспыхнула, залілася чырванню, схілілася над талеркаю, робячы выгляд, што есць. Гардзей паглядзеў на яе вострыя плечукі, пасміхнуўся з гэтае цнатліўкі.

— Чаму ў цябе дзве касы? — шэптам спытаў ён.

— А што? Мне так падабаецца. Немка-выхавацелька патрабавала, каб мы гэтак запляталі валасы, — адказала Зося.

— У нас такі звычай: дзяўчаты да замужжа носяць адну касу, бо яны яшчэ не маюць пары, а жанчыны — дзве, бо ўжо спараваныя.

— Гэта праўда? Ты не жартуеш? — збянтэжана спытала Зося і паспешліва завязала хустку на галаву.

Гардзей доўга апекаваўся Кірылавымі дочкамі, толькі калі пад вечар вясельная дружына сабралася везці нявесту да жаніха, неяк атрымалася, што Гардзей і Зося ўваліліся разам у нейкі вясельны вазок, дзе цесна сядзела грамада гасцей, і коні паімчалі іх у суседнюю вёску Сцяблова.

Людзі на вазку зацягнулі песню. Зося таксама ўключылася ў бязладны хор, невядома скуль вынесла яе памяць гэтую песню, можа, некалі чула яшчэ ад нябожчыцы мамы:

Побач у самае вуха басаваў Гардзей, хітравата жмурачы чорныя вочы, абдымаючы Зосю, каб не вывалілася з траскага вазка.

Ніколі ў жыцці яшчэ гэтак не весялілася Зося, ніколі ў жыцці не была такой шчаслівай. Што і казаць, мала ёй ласкі выпала на яе долю. Мама рана памерла. Давялося Зосі гадавацца ў прытулку. Калі вярнулася зноў у сям’ю, адчувала сябе адчужана, жыла пад колкім і прыдзірлівым наглядам старэйшай сястры ды безуважнага бацькі, маўклівага, унуранага ў клопаты. Зараз яна не здатная была нешта думаць. Пад цяплом Гардзеевага позірку душа яе нібы разгарнулася, расцвіла, быццам кветка пад сонцам, і дзяўчына цешылася святам еднасці і разумення.

Хутка даляцеў вазок да жаніховай хаты. Толькі тут Зося заўважыла, што ні бацька, ні Каця ў Сцяблова не прыехалі, але гэта зусім не засмуціла яе, наадварот, яна падумала: «Вось і добра! Ніхто не будзе мяне тузаць і вучыць, як трэба сябе паводзіць».

Госці дзялілі каравай, частаваліся, спявалі і скакалі пад нястомны гармонік і бубен, а Зося нікога не бачыла, акрамя Гардзея. Разам яны нешта пілі, нечым закусвалі, смяяліся, пускаліся ў скокі, схамянуліся толькі тады, калі заўважылі, што хата апусцела, заціх гармонік. Свята скончылася.

— Напэўна, позна ўжо? Трэба дахаты вяртацца, — сказала Зося.

— Ага, пойдзем, — кіўнуў галавою Гардзей, і, ні з кім не развітаўшыся, накіраваўся да дзвярэй.

Зося рушыла за ім. На парозе азірнулася, убачыла незнаёмага п’янага чалавека, не старога, але са змораным тварам, чорнымі ўскудлачанымі валасамі, які ціхамірна спаў, паклаўшы галаву ў пустую талерку. Дзве маладзіцы прыбіралі са сталоў посуд і абгаворвалі нейкую Галену, якая ў сенцах сама сябе шчыпала за шчокі, каб быць ружоваю. Дзяўчына ступіла ў цёмныя сенцы, дзе сутыкнулася з некім у цемры і ледзь не ўпала, але Гардзей падтрымаў яе і вывеў на вольнае паветра.

3

Хмарнае начное неба навісала над маўкліваю вёскаю, толькі там-сям праглядвалі праз кудзелю аблачын гарэзлівыя зорачкі. У цемры ледзьве віднеліся чорныя абрысы хат і дрэў. Ад блізарукасці ў мораку Зося амаль нічога не бачыла, таму моцна трымалася за Гардзееву руку.

— Божа, я нават не ведаю, у які бок ісці! Вось дык нагасцявалася! — бесклапотна сказала Зося.

— Затое я тут усё ведаю, не адны лапці стаптаў, — адказаў Гардзей, тулячы да сябе дзяўчыну. — Табе не холадна?

— Мне горача, горача...

— Тады і мяне пагрэй.

Гардзей абняў Зосю, паспрабаваў пацалаваць. Яна спачатку спалохана тузанулася, але хлопец утрымаў яе. І дзяўчына наўздзіў аддалася прыемнаму, яшчэ невядомаму ёй да гэтага пачуццю мілавання і пяшчоты. Калі Гардзей, нарэшце, аслабіў абдымкі, прыціхлая на імгненне Зося, як бы жадаючы прыглушыць сваю сарамлівасць, сказала насмешліва:

— Ажно вусны здранцвелі. Ледзь не загрыз.

— Ці тое яшчэ будзе! У нас усё жыццё наперадзе, — іранічна адказаў Гардзей.

— Ты мяне ўсё жыццё збіраешся грызці? — з напускным абурэннем спытала Зося.

— А чым жа з табою можна яшчэ займацца? Не ў «дурня» ж гуляць! — засмяяўся Гардзей, зноў абхапіў дзяўчыну і доўга цалаваў, пакуль яна не стала вырывацца.

— Мы так нікуды не дойдзем, — сказала Зося.

— А куды нам спяшацца? Ноч доўгая...

Гардзей падхапіў Зосю пад руку, і яны пайшлі ўдоўж ціхай вясковай вуліцы. Вокны скрозь былі цёмныя, і неба ўсё гусцей зацягвалася хмарамі.

— Ужо, напэўна, пераваліла за поўнач? — спытала Зося.

— Можа, і пераваліла, а нам што з таго? — адказаў Гардзей і раптам, спатыкнуўшыся, прываліўся плячом да дзяўчыны. — У такой цямрэчы і ногі не доўга пераламаць.

— Ты, напэўна, напіўся, хлопец, вось і валішся?

— А нягож... Чаго б я дарма час марнаваў. Вяселле для таго і даецца, каб гарэлку піць ды дзяўчат любіць, — засмяяўся Гардзей.

На яго голас азваўся з двара нечы сабака, суседскі забрахаў у адказ.

— Пойдзем хутчэй адсюль, абрыдла слухаць сабачы галас, — сказаў Гардзей, узяў Зосю за руку, і яны паспешліва рушылі ў канец вёскі.

Якая гэта была прыемная хада. Зося адчувала пяшчотнае цяпло ягонай далоні, чула ягонае дыханне побач, старалася ісці з ім крок у крок. Паступова сабачы брэх аціх, вёска скончылася, яны трохі запаволілі рух. Гардзей спытаў:

— Дзе ты жыла ў бежанцах?

— У Самары. А ты чаму не выязджаў?

— Бацька захварэў, а тады памёр. Маці наша яшчэ раней памерла. Мне было трынаццаць, як застаўся за гаспадара. Тры сястры — і ўсе малыя.

— Хапіла табе ліха.

— Нічога, выжылі. Раскажы, што там у Расіі?

— Да вайны, пэўна, няблага жылі. Заможныя нас, бежанцаў, шкадавалі. А потым рэвалюцыя, вайна. Па тры разы на тыдзень улада мянялася. Калі ў прытулку жыла, мы з-за занавескі цікавалі, з якімі сцягамі па вуліцы вайскоўцы едуць: з белымі ці чырвонымі. Па тых сцягах і даведваліся, якая ўлада ў горадзе. Голадна было, лютавалі халера, тыф. Як замацавалася ўлада бальшавікоў, нашага бацюшку, што выкладаў у прытулку Закон Божы, арыштавалі і расстралялі. Выпусцілі злачынцаў з турмы. Такое бязладдзе пачалося! Каб было соладка, напэўна, на радзіму не вярнуліся б...

— А як жа бальшавіцкія лозунгі пра роўнасць і братэрства?

— Ну, гэта як мяне і Кацю падраўняць сякераю...

— Ну, ты і сказала...

— Усіх жа багатых выслалі некуды, казалі, што адных пастралялі, іншых у Волзе ў баржах патапілі. Хадзілі чуткі, што прытулак з маленькімі дзеткамі, дзе ўсчалася халера, спалілі разам з выхавацелямі. Дарэчы, я і Леніна бачыла.

— Маніш...

— Пабажуся, як не верыш, — перажагналася Зося. — Прыязджаў да нас на Новы год, рыжы, маленькі.

— Трэба ў твайго бацькі распытаць, як там было. Здаецца, ты трохі выдумляеш.

— Навошта мне выдумляць?

Ішлі дарогай праз поле. Пранізлівы начны вецер прадзімаў Зосіну світку наскрозь, але яна старалася не зважаць на холад, хоць дрыжыкі гулялі па ўсім целе.

— Замерзла? — спахапіўся Гардзей. — Трэба трохі пагрэцца.

— Проста на дарозе?

— Ведаю я адну мясцінку.

Гардзей збочыў з дарогі і накіраваўся да нейкай будыніны.

— Куды ты ідзеш? — устрывожана спытала Зося.

— Тут адзін хутаранец жыў, бабыль бяздзетны. Памёр, дык спадчыну між пляменнікамі падзялілі. Яны хату разабралі і перавезлі некуды, а клуня стаіць, нас чакае.

— Не пайду я туды, — заўпарцілася дзяўчына.

— Я цябе на руках панясу...

Гардзей лёгка падхапіў дзяўчыну і панёс. Яна не вырывалася, прытулілася да грудзей, чула, як б’ецца ягонае сэрца. Дзверы ў клуню былі незамкнёныя. Гардзей адпусціў Зосю, расчыніў дзверы, увайшоў у сярэдзіну. Следам за ім ступіла і дзяўчына. Пад нагамі зашаргацела ўляжалая салома, пахла цвіллю.

— Бачыш, як тут цёпла, — сказаў Гардзей. — Пайшлі ў той кут, пасядзім, пачастуемся.

— Ты тут усе куткі ведаеш? — здзіўлена спытала Зося, асцярожна ступаючы, выцягнуўшы наперад рукі, бо нічога не бачыла.

— Летась колькі разоў тут ад дажджу хаваўся.

Селі на саломе, мяккай, цёплай, быццам яна ўсё яшчэ захоўвала ў сабе энергію сонца.

— А тут мышэй няма? — насцярожана спытала Зося.

— Знайшла чаго баяцца. Ты такая доўгая, што вельмі шмат мышэй трэба, каб цябе з’есці.

Гардзей дастаў з кішэні пляшку, падаў Зосі.

— Прычасціся трохі. Есці хочацца, ажно няма дзе пераначаваць.

— Не падабаюцца мне твае жарты.

— Не бяда, абы я табе падабаўся, а жарты на кожны выпадак знойдуцца новыя. Давай глытні, сагрэйся... Будзь здаровая.

— Што тут?

— Вада свянцоная.

Зося зрабіла глыток, папярхнулася, закашлялася.

— Як малое дзіця, піць не ўмееш з пляшкі.

— Гэта ж гарэлка! — абурылася Зося. — Я не люблю гарэлку.

— Ты проста яшчэ не рассмакавалася. Вучыся ў мяне.

Гардзей адпіў трохі, зноў падаў пляшку Зосі.

— Пакаштуй яшчэ, сагрэйся. У мяне цукерка ёсць. Закусіш, і будзе фай­на, — запэўніў дзяўчыну Гардзей.

— Баюся.

— Чаго ж ты такая баязлівая?

Зося зрабіла глыток, у грудзях запякло, прыемнае цяпло разлілося па ўсім целе. Гардзей паклаў ёй у рот цукерку і спытаў:

— Ну, як? Палепшала?

— Сапраўды, цёпла стала. Дзе ты ўзяў гарэлку?

— Дзе ўзяў, там няма. Давай дап’ём. Посуд любіць чысціню.

Зося яшчэ раз адпіла з пляшкі, гарэлка была нясмачная, ад яе завадзіла ў галаве. Дзяўчына прылегла на саломе, захацелася супакоіцца і заснуць. Гардзей узяў з яе рукі пляшку, пахваліў:

— Волат-дзеўка.

— Я зусім сп’янела.

— Нічога, да раніцы ўсё пройдзе.

Ён нахіліўся над дзяўчынай, пачаў цалаваць. Ёй было прыемна купацца ў ягонай пяшчоце. Адчула, як усё цела налілося лагодай, твар гарэў. Гардзеевы рукі, быццам шукаючы крыніцу яе цяпла, блукалі па целе, гладзілі, лашчылі, імкнуліся вызваліць ад адзення.

— Зосечка, Зоська, не бойся мяне. Я цябе не пакрыўджу. Бачыш, як добра нам зараз. А будзе яшчэ лепт... Нічога не бойся. Не адштурхоўвай мяне. Бачыш, як добра... Салодкая мая дзяўчынка...

Закалыханая пяшчотнымі словамі, ачмурэлая ад любасці і гарэлкі, яе душа безразважна патанула ў жарсці, быццам заснула, даверыўшы сябе жаданням і памкненням Гардзея.

4

Зося прачнулася ад холаду, расплюшчыла вочы. Праз шчыліны дзвярэй прабівалася святло, напэўна, ужо развіднела. Побач спаў Гардзей, раскінуўшы шырока рукі, тварам дагары. Яна пацягнула світку, каб накрыць азяблае плячо, і толькі тады зразумела, што распранутая. Душу працяла страшная здагадка: «У нас усё было?.. Як жа я цяпер буду жыць? Як жа я вярнуся дадому?.. Які жах!»

Яна асцярожна паднялася з саломы. Дрыжыкі праціналі цела. І ад холаду, і ад хвалявання. Сабрала адзенне, паспешліва, непаслухмянымі рукамі нацягнула бялізну, а потым сукенку, панчохі, абула чаравікі, усцягнула на плечы світку, зірнула на Гардзея з нянавісцю, хацела выбегчы з клуні, але затрымалася, моцна патузала хлопца за плячо.

— Ачніся, чуеш, ачніся...

Ён расплюшчыў вочы, усміхнуўся:

— А, Зоська, паспі, яшчэ рана. Куды сабралася?

— Што ты нарабіў, Гардзей? Як я цяпер буду?..

— Ці забылася, як усё было? Ты ж сама папрасіла...

— Што прасіла?.. Як ты можаш? Ты ж казаў, што нічога не будзе, — разгублена сказала Зося.

— А нічога і не было...

— Што ж мне цяпер рабіць? — у роспачы спытала дзяўчына.

— Нічога не рабіць. Ужо не з адною я тут быў — і, дзякаваць Богу, усе жывыя, здаровыя... Цяпер самі мяне сюды запрашаюць...

Гэтыя Гардзеевы словы быццам сцебанулі Зосю па твары, яна залілася чырванню, абурана выкрыкнула:

— Які ж ты нягоднік! Поскудзь!

Дзяўчына заплакала, затуліла твар далонямі і выскачыла з клуні. Яна ненавідзела і праклінала Гардзея, які пераконваў яе, што нічога дрэннага не здарыцца, а сам забраў яе дзявоцкасць. Зося вінаваціла сябе, што даверылася яму, паспадзявалася на ягоную прыстойнасць, што пашкадуе яе, сірату, сам жа вырас без бацькоў. Як жыць далей? Выйшла на дарогу, выцерла слёзы, агледзелася. Злева расхінуўся шырокі поплаў, акрыты з ночы інеем, справа — чорнае поле, уверсе — бясколернае неба і далягляд, затуманены яе блізарукасцю. Зося пазнала гэтую мясціну і пашыбавала да свайго хутара. На дарозе сустрэлася ёй незнаёмая маладзіца, павіталася з дзіўнаю ўсмешкаю. Зосі падалося, што тая пра ўсё ведае — жах апанаваў душу: «Як цяпер жыць? Як вярнуцца дадому? Як паглядзець у вочы бацьку і сястры?»

Калі ўвайшла ў хату, Каця ўжо варыла сняданак: у печы патрэсквалі паленцы, кіпеў чыгунок з бульбаю. Бацькі і Серафіма ў пакоі не было.

— Дзе валачылася? — абурана спытала Каця, злосна пазіраючы на малодшую сястру круглымі шэрымі вачамі, трымаючы пры гэтым рукі ў бокі.

— На вяселлі была, — ціха адказала Зося.

— Я з бацькам таксама там была, але ж начавала дома.

— Мы ездзілі ў Сцяблова да маладога.

— Хто гэта мы?

Зося, зразумеўшы, што ледзь не прагаварылася, патлумачыла:

— Усе людзі... госці...

— А хто цябе туды клікаў?

— Я думала, што так трэба. Людзі едуць — і я...

Каця ўзяла з прыпечка анучу, пагрозліва наблізілася да малодшай сястры і крыкнула:

— Ты мне зубы не загаворвай! Ведаю я, дзе была! З гэтым Гардзеем нача­вала! У яго ж дзеўка ёсць, акрамя цябе.

У Зосінай галаве гэтая вестка быццам узарвалася. Не ведала, куды падзецца, што рабіць? Ці то бегчы да Гардзея, ці распытваць у сястры, што яна ведае яшчэ? Не, з Гардзеем сустракацца больш не хацела, але і тут, дома, ёй, напэўна, жыцця не будзе: сястра заесць.

— Ніякага Гардзея я не ведаю, — сказала Зося, напускаючы на твар абыякавасць.

— А той, што увесь час каля цябе ўвіваўся.

— Які гэта? Той, з адвіслаю губою? Я і забылася, як яго завуць.

Каця з недаверам паглядзела на сястру:

— Ніякая ў яго не адвіслая губа. Прыгожы хлопец, толькі цётка там адна казала, што ён даўно ўжо да Дуні Краўчуковай ходзіць.

— А мне якая справа? Няхай хто куды хоча, туды і ходзіць.

— Дык дзе ж ты была?

— Выйшла з хаты поначы, пайшла не ў той бок і заблудзілася. Ты ж ведаеш, я дрэнна бачу, а ў цемры дык і зусім... Блукала ўсю ноч, як развіднела, толькі тады знайшла дарогу дадому.

Каця пагардліва паківала галавою, здзекліва сказала:

— Што сабе думаеш? У вёсцы ж усё навідавоку. Людзі на цябе, гулёну, паглядзелі і пра мяне будуць гэтак жа думаць.

— Мне ўсё роўна, хто і што падумае, — абыякава адказала Зося.

— Затое мне не ўсё роўна! Цябе бацька паўночы шукае. Цяпер да дзядзькі Карпа пайшоў! Ганьба на ўсю ваколіцу! Я табе пакажу, як па начах швэндацца!

Каця раз’юшана накінулася на Зосю, хвастала яе анучаю. Малодшая сястра, захінаючы твар рукою, выскачыла за дзверы і пабегла з двара. Накіравалася ўбок лесу, бязлістага і чорнага. Толькі там можна схаваць сваё гора ад чужых вачэй. Даўкі камяк перахапіў горла, слёзы паліліся з вачэй. Плакала, з адчаем думала пра тое, што ёй не варта жыць. Нішто яе тут не трымае. Як памрэ, дык, напэўна, ніхто і плакаць не будзе.

«Мамачка мая родная, вазьмі мяне да сябе! Уратуй і абарані! Ніхто мяне не любіць і не шкадуе! Не магу я так жыць, не магу! Дзе ж ты? Дзе мне цябе шукаць? — шаптала Зося. — Ты да Каці больш хінулася, бо яна з твару падобная на цябе. А я, няшчасная, удалася ў бацьку. За гэта ты мяне і не любіла. А ці ж я вінаватая? Так Бог судзіў. Мама, мамачка мая, адгукніся. Дай пара­ду, што рабіць, як жыць? Забяры мяне на той свет. Забяры...»

Зося ведала, што некалі маму сілком выдалі замуж, яна так і не здолела пераадолець сябе — пакахаць нялюбага. Непрыязь да мужа адбілася і на халаднаватым стаўленні да малодшай дачкі, знешне падобнай на бацьку. Яшчэ калі жылі ў Самары, Зося, адчуваючы адчужанасць у сям’і, часам уцякала з дому, мусіць, рабіла гэта падсвядома, каб звярнуць на сябе ўвагу. Найчасцей ішла на рынак, дзе лагодныя гандляркі частавалі яе, дзяўчынкубежанку, семкамі і баранкамі. Маці карала дачку за самавольства, найчасцей біла ручніком ці анучаю, як цяпер Каця. Ад гэтых успамінаў Зосі яшчэ больш зрабілася шкада сябе, такую гаротную і нікому непатрэбную. Як толькі зайшла ў нетру, пад лясныя шаты, упала на мяккі мох пад высокімі елкамі, завыла-загаласіла, быццам маленькае звераня, што згубілася і не мае ніякае надзеі на выратаванне. Выплакаўшы слёзы, яна забылася цяжкім сном душэўна зморанага чалавека.

5

Абудзілася на змярканні. Ногі і рукі здранцвелі ад холаду і ад нерухомасці. Села, агледзелася, згадала пра няшчасце, якое здарылася з ёю, захацелася заснуць зноў, каб ніколі не прачынацца і нічога не помніць пра мінулую ноч. Па целе хваляю пракаціліся дрыжыкі. Яна паднялася і пайшла па гушчары, жадаючы хоць трохі сагрэцца. З прагалаў паміж вяршынямі елак на яе паглядвалі цікаўныя вочкі першых зорак. Нават ад іх імкнулася схавацца, бо здавалася, што яны смяюцца і асуджаюць яе. Нікога не хацела бачыць, толькі смерць прынесла б палёгку. Ішла ў лясныя нетры з надзеяю сустрэць гэтую збавіцельку. Голле чаплялася за світку, балюча сцябала па твары. Зося не затульвалася, толькі зажмурвалася, часам рукою адводзіла свавольнае і неміласэрнае вецце. Уявілася, як будзе ляжаць у труне, апранутая ў белую сукенку і вэлюм. Некалі ў маленстве бачыла, як гэтак жа хавалі прыгожую дзяўчыну, якая, калі зацяжарыла без шлюбу, скакала з вышак, каб забіць дзіця, але забілася сама. Над ёю галасіла маці і сёстры, усе шкадавалі нябожчыцу.

Зося падумала, што, можа, нехта паплача і над яе труною. Уявіла заплаканую Гэльку, стрыечную сястру, дачку дзядзькі Карпа, а таксама ягоную жонку, старую Агатэлю. Яны, можа, і заплачуць. Толькі Гардзей з Кацяю будуць смяяцца з яе, памерлай.

Паступова лес расступіўся, аціх ягоны гул. Пад нагамі зачвякала твань, праз халяўкі чаравікаў налілася вада. Зося зразумела, што ў цемры ўбілася ў балота. Уявіла, як уваліцца ў «чортава акно», патоне і ніхто ніколі не знойдзе яе. Не, яна не жадала такой смерці. Усё ж такі хацелася ляжаць у труне ў белым вэлюме, і каб людзі ішлі ўслед за труною і шкадавалі яе. І тады яна абавязкова ажыла б, паднялася б і пайшла б разам з імі. Ёй даравалі б грэх, ніхто ніколі не папракнуў бы нават...

Нага ўвалілася ў твань па калена, Зося ледзьве выцягнула яе, але тут ужо правалілася другой нагой. Дзяўчына спалохана схапілася за галіну нейкага куста, ускараскалася на купіну. У сутонні нічога не было відно. Выламала галіну, стала абмацваць шлях перад сабою і паціху вяртацца назад, дзе быў цвёрды бераг. Сапраўды праз колькі крокаў яна зноў апынулася на грудку. Цяпер было ўсё роўна куды ісці, абы толькі не загінуць у балоце. Калі тапіцца, дык лепш у сажалцы, дзе патанула некалі яе малодшая сястрычка Люба і цяпер жыла недзе сярод русалак.

Раптам Зосяй апанавала злосць. «Чаму я павінна паміраць? Таму што Каця не любіць мяне? Таму што ён, гэты гад, пакарыстаўся маёю даверлівасцю? А раптам у мяне завяжацца дзіця, як у той дзяўчыны? — падумала яна са страхам. — Тады вось і памру, накладу на сябе рукі», — цвёрда вырашыла яна.

Пайшла па лясной дарозе, што вілася між чорнага голага кустоўя, спусцілася ў нізінку. Потым узнік вузкі, як праехаць падводзе, мосцік, перакінуты цераз канаву ці забалочаную рэчку. Зося зразумела, што ў гэтае балотца яна і ўлезла, калі пайшла напрасткі, і, напэўна, загінула б, каб своечасова не павярнула назад. Вада ўсё яшчэ чвякала ў чаравіках, мокрыя панчохі студзілі ногі, дрыжыкі хвалямі хадзілі па спіне, зводзіла сківіцы, і зубы ляскалі, не трапляючы адзін на адзін. Захацелася цяпла і спакою, на печ, каб сагрэцца на чарэні. Здалёку пачуўся спеў першага пеўня, мусіць, недзе недалёка было жытло, і яна пайшла на ягоны голас, быццам сам Бог паклікаў яе.

Паступова пачало світаць. Зося ўбачыла, што дарога вядзе да хутара дзядзькі Карпа. Узрадавалася і агародамі накіравалася да ягонай хаты. Трохі атрэсла твань са спадніцы і панчох, увайшла ў цёмныя сені, дрыготкімі рукамі намацала клямку, ступіла ў пакой. Цётка Агатэля ўжо завіхалася ля печы, дзядзька Карп сядзеў ля стала і курыў самакрутку. Гэлька яшчэ спала на запечку.

— Добры дзень вам у хату, — ціха сказала Зося.

— Здарова была, — адказаў дзядзька Карп.

— Куды ж ты прапала? Бацька цябе скрозь шукае? — пляснула ў ладкі цётка.

— Нікуды я не прапала, — сціскаючы зубы, каб суняць дрыжыкі, адказала Зося.

— Цябе з дому выгналі? — са спачуваннем спытаў дзядзька.

— Н-н-не, я сама пайшла, — дрыжучы, адказала Зося.

Абудзілася Гэля, села на запечку, здзіўлена спытала:

— Ты чаго такая?

Зося нічога не адказала, слёзы паліліся з вачэй ад гэтай шчырай увагі і спагады, затуліла твар рукамі.

— Чаго ты, Зоська? — спачувальна дапытвалася Гэля.

— Яна ж уся мокрая! Паглядзі, Карп, якая лужына нацякла! Хуценька распранайся і лезь на печ, — загадала цётка Агатэля Зосі. — Зараз малака паранага дам папіць.

Цётка памагла Зосі сцягнуць мокрыя чаравікі, спадніцу, дала сухую сарочку, памагла залезці на печ. Зося, дрыжучы як асінавы ліст, прыпала да цёплай чарэні, падлезла пад кажух і аціхла. Гэля залезла на печ, хацела распытаць, што ж здарылася.

— Не чапай яе, няхай паспіць, — загадала дачцэ Агатэля. — Вельмі яна ўражлівая, уся ў сваю маці ўдалася. Тая таксама ўвесь час пра нешта дума­ла, плакала, нейкія сны расказвала. Такая парода ўжо... Збегай, Гэлька, да Кірылы, скажы, што Зося знайшлася.

— Іду, — адказала Гэля, апранаючыся і з трывогаю пазіраючы на Зосю. Ёй было шкада сястру, заўсёды такую вясёлую, гаманкую, а зараз скаванай нечаканаю навалаччу.

6

Пад вечар у Зосі пачалася гарачка, сэрца тахкала, ледзь не вылятала з грудзей, галава зрабілася цяжкая, як не свая, усё цела абдымаў і працінаў боль. Злезла на запечак, дзе было халадней, пасядзела, пачакала, пакуль ёй слалі на шырокай лаве. Гэля паднесла гарачага малака з маслам. Зося папіла, быццам супакоілася і задрамала, а потым пачала трызніць, звалілася з лавы. Цётка

Агатэля перавяла хворую на запечак, паклала спаць там. Прыйшлі паглядзець Зосю бацька з Кацяю. Зося нікога не пазнавала, клікала маму, мусіць, ёй было вельмі блага.

— Што з ёю такое прычынілася? — сам у сябе спытаў Кірыла. — Прастудзілася ці што? Мо трэба да доктара везці?

— Пачакай са сваім доктарам, — параіў Карп. — Тым лекарам толькі і трэба, каб з нас грошы садраць.

— Пайду паклічу старую Каваліху, няхай пашэпча, — прапанавала Агатэля.

— Схадзі, гэта будзе надзейней, — падтрымаў жонку Карп.

Каця схілілася над сястрою, пагладзіла гарачы лоб, паклікала яе:

— Зоська, Зоська, ці ты пазнала мяне? Гэта ж я, Каця?

Зося расплюшчыла вочы, паглядзела на сястру затуманеным позіркам і прашаптала:

— Мама, мамачка, даруй. я больш ніколі, ніколі не буду. Даруй, мамачка.

Агатэля накінула на плечы вялізную клятчастую хустку і пайшла з хаты. У пакоі ўсталявалася гнятлівая цішыня. Каця глядзела на змарнелы і пасталелы за адны суткі Зосін твар і дакарала сябе за тое, што так сурова сустрэла сястру. Трэба было з ласкаю распытаць, яна, напэўна, расказала б усё, бо няма ў яе іншае сяброўкі, акрамя старэйшай сястры. Усе яе хаўрусніцы засталіся ў самарскім прытулку. Характар у Зосі быў няроўны. Магла быць ласкавай, лагоднай і ціхай, як лясное азярцо, ці раптам зрывалася і рабілася непакорнаю, як задзірысты ветравей, ніхто яе тады не мог ні ў чым пераканаць. Каця зноў дакранулася да гарачага Зосінага лба, паклікала:

— Зося, Зося, ці ты мяне чуеш?

Сястра няўцямна зірнула на Кацю, слаба ўсміхнулася і прашаптала:

— Мамачка, мамачка, пабудзь са мною, не адыходзь... Мне так цяжка... цяжка...

— Зоська, гэта я, Каця...

— Мамачка, Каця злосная... Яна мяне не любіць. Лаецца і б’ецца... Ніхто мяне не любіць...

— Што ты кажаш, дурненькая? Хіба ж я магу цябе біць? — сумелася Каця. — Ты ж большая і здаравейшая за мяне...

Зося ў адказ прастагнала і папрасіла піць. Гэля, якая ўвесь гэты час маўкліва сядзела каля стала, падышла да печы, узяла з прыпечка чыгунок з цёплаю вадою, наліла ў кубак, паднесла хворай, прыўзняла яе галаву.

— Пі, Зоська, пі...

Хворая папіла і стомлена адкінулася на падушку. Кірыла цяжка ўздыхнуў, бездапаможна развёў рукамі, апусціў іх на калені. Гэля паставіла кубак на прыпечак і зноў села, пачала вязаць карункі шыдэлачкам. Вясковыя людзі не звыклі сядзець без працы, асабліва жанчыны, іхнія рукі заўсёды знаходзілі сабе справу, якая ратавала ад смутку і гаркоты. Ці мала якія мітрэнгі здараліся ў жыцці сялянкі, колькі даводзілася ёй трываць дакораў і абраз ад свякроўкі і свёкра, ад уласнага мужа і шматлікай ягонай радні. Дзяўчаткі з маленства прывучаліся да разнастайнай жаночай працы і звычкі ўвесь час нешта рабіць.

Хата паступова напаўнялася змрокам. Карп зняў шкло з лямпы, падвешанай над сталом, чыркнуў запалкай, запаліў кнот, працёр шкло анучкаю і паставіў яго на месца. Цьмянае святло запоўніла прастору хаты, высвеціла абраз Хрыста з палаючым сэрцам у чырвоным куце. Гаспадар зацягнуў на вокнах марлевыя занавескі. Усе маўчалі. Гэтыя людзі не звыклі да пустых і бязладных гаворак. Рэдка ім удавалася сядзець вось так без працы.

На ганку пачуўся тупат, у хату ўвайшла Агатэля з маленькай, жвавай і гаваркой бабуляй, якая з парога голасна павіталася:

— Добры вечар добрым людзям. А чаго гэта вы такія смутныя?

— Будзь здарова, цётка, заходзь. Можа, ты дасі якой рады, — сказаў Кірыла. — Дачка мая захварэла.

— Зараз пабачым, што тут у вас. Распалі печ, Агатка, мне трэба вугельчыкі.

У хаце з прыходам Каваліхі ўсё прыйшло ў рух. Карп падаўся па дровы. Агатэля дастала колькі сухіх паленцаў з-пад печы, што трымала на распал, адмыслова паклала іх і пачала распальваць агонь. Зрабіла гэта так спрытна, што сквапныя языкі агню ў адзін момант пачалі лізаць сухую драўніну, весела патрэскваючы.

Каваліха схілілася над Зосяю, паклала далонь на лоб, потым прытулілася вухам да грудзей, паслухала дыханне.

— Агатэлька, дай мне лустачку хлеба.

Гэля, не чакаючы, пакуль маці падасць хлеб, адгарнула ручнічок, якім было накрыта паўбохана, адрэзала лусту і падала Кавалісе. Знахарка адламала скарыначку, пачала жаваць, а мякіш памяла і скачала тры камячкі. Скінула з Зосі кажух, якім была тая накрытая, загаліла сарочку, пачала качаць на Зосіным жываце шарыкі з мякішу і шаптаць малітву.

Карп кінуў на падлогу бярэмя дроў, атрос з рукавоў смецце, распрануўся, сеў. Агатэля падклала ў печ дроў, агонь заіскрыўся і падскочыў, аблізваючы новую здабычу.

Каваліха тым часам дастала з кішэні грамнічную свечку і пасмачку кудзелі, няспешнымі рухамі распрастала, патрымала над запаленай свечкай. Кудзеля задымілася. Знахарка пачала з малітваю акурваць Зосю. Дзяўчына аціхла, больш не стагнала і, здаецца, нават дыхаць стала лягчэй. Калі і гэтае дзейства было скончана, знахарка папрасіла:

— Дай мне, Агатка, вугельчык, калі ласка.

Гаспадыня паднесла бабулі некалькі вугельчыкаў у місачцы. Знахарка ўзяла маленькімі абцугамі вугельчык і з малітваю тройчы праняла яго праз Зосіну сарочку, перахрысцілася сама, тройчы перахрысціла хворую. На гэтым лячэнне скончылася. У аддзяку за працу Агатэля дала старой дзесятак яек, завязаных у палатняную анучку. Тая прыняла падарунак, паабяцала зайсці заўтра і хуценька пайшла з хаты.

Кірыла таксама падняўся, разважліва сказаў:

— Калі Зося да вас прыйшла, дык няхай пабудзе. Куды я яе, хворую, павяду. Я табе, Карпе, адпрацую за гэта.

— Пра што ты кажаш? Мы ж свае, адна сям’я, — адказала Агатэля. — Не хвалюйся, мы Зосю ў крыўду не дамо.

Каця на развітанне доўгім і спачувальным позіркам зірнула на малодшую сястру і пайшла да дзвярэй услед за бацькам з цяжкім пачуццём віны. Ці магла яна падумаць, што тая ранішняя сутычка скончыцца такою бядою? Ці мала яны сварыліся раней, ды не было яшчэ выпадку, каб сястра сыходзіла з дому. Зусім здзічэла ў тым прытулку.

7

Зося хварэла месяц. Доўга трымаўся жар, трэсла ліхаманка. Часам дзяўчына страчвала прытомнасць. Тройчы прыходзіла Каваліха. Выгаворвала хваробу. Нарэшце Зосі палепшала. З самага ранку яна адчула палёгку, захацелася на вуліцу. Накінула на плечы кароткую світку.

— Куды ты? — крыкнула ўслед Гэлька.

— Нікуды. Зараз вярнуся...

Зося, жмурачы вочы ад зыркага сонца, выйшла за весніцы, убачыла, што людзі вяртаюцца па дарозе са Сцяблова з царквы. Здагадалася, што сёння нядзеля. Каб не сустракацца з імі, павярнула да сажалкі, села на беразе, грэлася на сонцы, глядзела ў празрыстую і халодную ваду. Недзе тут, у гэтай чыстай і настылай вадзе, русалкаю жыве яе малодшая сястрычка, можа, чакае яе і кліча, інакш чаму б так цягнула Зосю да вады. «Зараз я прыйду да цябе, і мы будзе заўсёды разам, — вырашыла Зося. — Нам будзе добра разам. Як засумуем, выйдзем з вады, наведаем сваю сядзібу і зноў вернем­ся назад, каб ніколі больш не сустракацца з гэтым ненавісным Гардзеем, з Кацяю і іншымі людзьмі, якія, напэўна, распускаюць пра мяне розныя брудныя плёткі».

Пасля зімы сажалка ачысцілася ад каламуці, здавалася гаючаю. Зосі заха­целася зачарпнуць у далоні вады і ўмыць твар. На імгненне нават здалося, што з глыбіні ўсміхаецца сястрычка Люба, махае ручкаю, кліча яе.

«Зараз, зараз, Любка, я прыйду да цябе. Насумавалася тут адна» — пра­шаптала Зося, скінула світку, пайшла ў сажалку. Настылая вада абхапіла ногі, сціснула, быццам абцугамі, сутаргі прабеглі па ўсім целе. Ступіла яшчэ крок, каб кінуцца ў гэты холад і патушыць пажар, які выпальваў душу. Хвалі пабеглі ад яе кругамі. Зося ўлезла ў ваду да барады, апякла ўсё цела, і раптам быц­цам нешта выштурхнула яе. Зося выскачыла на бераг і скурчылася, працятая холадам. Акрылася світкай, але цяпла не адчула. Усю яе калаціла. Пераадольваючы сутаргавы боль у нагах, пабегла, спатыкаючыся, да Карпавай хаты. У двары яе сустрэла Гэлька, пляснула рукамі:

— Божачкі, зноў мокрая! Ты знарок прастуджваешся, ці што?

— Ц-цяпер мне доб-б-ра, — дрыжучы ўсім целам, адказала Зося.

— Зусім звар’яцела! Лезь хутчэй на печ, гора маё чубатае!

Зося ўвайшла ў хату, скінула мокрае адзенне, апранула сухую сарочку, залезла на печ, накрылася кажухом і аціхла на ратавальнай цёплай чарэні пад калматай поўсцю. І раптам адчула, што цела вылучае прыемнае цяпло, ажывае, наліваецца сілаю. Грукнулі дзверы — у хату ўвайшоў дзядзька Карп і здзіўлена спытаў:

— Гэлька, ці ты здурнела? Нейкую бялізну развесіла на вуліцы ў святы дзень. Людзі падумаюць, што мы бязбожнікі.

— Не, тата, бялізну я не мыла. Гэта Зося зноў прыйшла ўся мокрая. Яе адзенне і сушыцца...

— Клін клінам выбіваюць... мо ачуняе хутчэй!

Праз колькі дзён Зося сапраўды адчула сябе здаровай. Раніцай злезла з печы, дапамагла цётцы Агатэлі абіраць бульбу. Гэля ў гэты час прычэсвалася перад невялікім люстэркам, якое паставіла на стале.

— Мама, у цябе Зося за памочніцу будзе, — сказала яна, — а я пайду ў маёнтак.

— Чаго? — здзівілася Агатэля.

— Учора на вячорках казалі, што да пана Райскага з Варшавы прыехаў пісар, работнікаў набірае да нейкага графа. Я таксама хачу запісацца.

— А ты ў бацькі спытала? — насцярожылася маці.

— Спытаю...

Гэлька выбегла з хаты. Зося, засяроджаная на сваіх думках, не чула, пра што размаўлялі маці з дачкою.

— Што яна надумала? Куды ёй ехаць? Дзіця горкае, нідзе ж яшчэ не была, свету не бачыла, — уздыхнула цётка.

— Куды яна едзе? — здзіўлена спытала Зося.

— Ці ты не чула? Толькі ж казала, што хоча ў Варшаву...

— Прабачце, задумалася...

Цётка спачувальна паглядзела на дзяўчыну, паківала галавою:

— Што з табою такое робіцца? Быццам згубілася ты, ніяк да розуму не прыйдзеш.

— Ужо прыйшла. Скажыце, чаго Гэлька ў Варшаву едзе?

— На працу туды запісваюць.

— І я хачу. Няхай і мяне запішуць, — папрасіла Зося.

— Малая ж ты яшчэ...

— Я ўсё рабіць умею.

У хату ўбегла вясёлая Гэлька, абвясціла:

— Мне бацька дазволіў.

Маці незадаволена паморшчылася:

— Вечна ён патурае тваім капрызам. Як ты будзеш там адна сярод чужых людзей?

— Яна будзе не адна, я з ёю паеду, — цвёрда сказала Зося.

— Цябе не возьмуць, трэба мець хоць шаснаццаць гадоў, — запярэчыла Гэлька.

— Я за цябе вышэйшая. Хто ведае, колькі мне гадоў? Трэба шаснаццаць, скажу, што мне столькі і ёсць.

— Ох, і рызыкоўная ты, Зоська! — засмяялася Гэлька. — Добра, паснедаем і пойдзем. Мне весялей будзе, праўда, мама?

Агатэля моўчкі кіўнула, стала распальваць у печы, а Зося ўсё абірала бульбу, радасна думаючы пра тое, што яна з’едзе з дому, не будзе сустракацца з Гардзеем. Як добра было ў прытулку сярод чужых! Там яна хораша спявала, а яшчэ танцавала ў «Лебядзіным возеры». Ніхто з выхаванак не ўмеў так хадзіць у пуантах на пальчыках, як яна! Там было іншае, цікавае жыццё. А тут адна чорная праца з ранку да вечара. Ды яшчэ гэтая бяда, што звалілася знянацку.

— Зоська, хопіць бульбы, — сказала цётка. — Ідзі ўжо, прыхарошвайся. У маёнтак жа пойдзеш.

Зося паклала нож, памыла рукі ў чыгуне, зірнула на Гэльку, паглядную, упэўненую, якая падпаясвала новы андарак узорыстым паскам, і яе душа радасна захвалявалася ў прадчуванні нейкіх добрых перамен.

Пасля сняданку дзяўчаты пайшлі ў панскі маёнтак. Дарога іхняя пралягала праз грэблю, якая раздзяляла дзве сажалкі. Зося глядзела ў ваду і згадвала, як яе цягнула туды, як хацела ўтапіцца, каб не адчуваць болю, сораму, страху. І каб гэта здарылася, яна была б зараз русалкай і разам са сваёй малодшай сястрой Любкай жыла б на дне сажалкі, пазірала б на Гэль­ку з дна, усміхалася б ёй. А Гэлька не бачыла б нічога. Напэўна, добра, што яна тады не ўтапілася. Цяпер Зосі хацелася жыць, а для гэтага трэба было забыць праклятае чужое вяселле, якое для яе абярнулася вялікім горам. Зося стоена ўздыхнула.

— Чаго ты бядуеш, Зося? — спачувальна спытала Гэлька.

— Сама не ведаю, нешта цяжка на душы. Згадала малодшую сястрычку, якая некалі ўтапілася вось у гэтай сажалцы...

— Ага, нешта і я чула пра гэта.

— Бачыш, няма яе, а я помню і сумую. І маму шкада, што так рана памерла.

— Нябожчыкам не трэба, каб па іх сумавалі. У Хрысціны Піваваравай памёр сын, дык яна па ім дзень і ноч плакала, ледзь не аслепла ад слёз. А потым прысніўся ёй сон, што сынава труна стаіць у вадзе, а нябожчык просіць маці больш не плакаць, бо ён хутка патоне ў яе слязах.

— Няўжо і закапаныя ў зямлю нябожчыкі нешта адчуваюць? — здзівілася Зося.

— Яшчэ як адчуваюць!

— Мусіць, ад нуды і на тым свеце не схавацца, — уздыхнула Зося.

— А мяне мама так вучыла: як агорне смутак, аддай яго каменю і ўкінь у ваду. Твая маркота і сплыве з вадою.

— Я так і зраблю, — узрадавалася Зося.

Яна падняла ладны камень, які ляжаў на беразе, уявіла, што так акамянеў Гардзей і ўсё тое зло, якое абрынулася на яе пасля сустрэчы з ім, і шпурнула ў сажалку. Камень цяжка пялёхнуўся. Па вадзе пабеглі кругі. Зосі здалося, што ёй сапраўды зрабілася лягчэй.

8

Графскі пісар сядзеў за шырокім сталом, на якім стаяла чарніліца, ляжалі паперы. Быў гэта яшчэ не стары чалавек, чарнявы, з вялікімі залысінамі, з вусамі, па-заліхвацку закручанымі ўгору, апрануты ў гарнітур у дробную клетку і белую сарочку з чорным гальштукам. Паглядзеў на Зосю і Гэлю паверх круглых акуляраў і спытаў:

— Што вы, дзяўчаты, умееце рабіць?

— Усялякую сялянскую працу, — адказала Гэля.

— Там давядзецца шмат працаваць, — папярэдзіў пісар.

— Мы працы не баімся.

— А ці ёсць вам па шаснаццаць гадоў.

— Ёсць, ёсць, — пераконвала Зося пісара.

— Вашы бацькі не супраць?

— Не, не супраць, — упэўнена адказала Гэля.

— У такім разе мне трэба запісаць усе звесткі пра вас, як завуць, колькі вам поўных гадоў, назву вёскі.

— Барэйша Сафія, дачка Кірылы, з хутара, які знаходзіцца каля вёскі Крачкі, маю шаснаццаць гадоў, — сказала Зося і паружавела ад хлусні — яна дадала сабе два гады.

Потым пісар запісаў звесткі, якія тычыліся Гэлі і сказаў, што заўтра ранічкай яны павінны быць на чыгуначным вакзале ў Жабінцы. Туды прыйдуць яшчэ чалавек дзесяць моладзі з ваколіц, каб ехаць у Варшаву на працу да пана графа. Зося з жахам падумала, раптам там будзе і Гардзей, але тут жа супакоіла сябе, што ён, напэўна, гаспадарку не пакіне дзеля нейкіх прывідных заробкаў.

На другі дзень Зосю з Гэляй на вакзал у Жабінку прывёз Карп. Хлопцы і дзяўчаты ў шэрых сялянскіх світках, з кайстрамі за плячыма стаялі на пероне. Каля іх быў і пісар у капелюшы і зеленаватым плашчы.

— Вось і нашы, — узрадавана прамовіла Зося.

Карп агледзеў малады гурт і сказаў:

— Дзяўчаты, калі там будзе дрэнна, адразу вяртайцеся. І паводзьце сябе добра, каб мне пасля не давялося за вас чырванець. У працу надта не ўлягайце, каб не падарвацца на панскім хлебе. Як з маладых гадоў здароўе згубіш, дык пасля нідзе яго не прыдбаеш.

— Добра, тата, не хвалюйся. Едзь ужо дахаты, а мы пойдзем да пісара, — папрасіла Гэлька.

— Ідзіце з Богам, — блаславіў Карп дачку і пляменніцу, тузануў лейцы, і конь крануўся з месца.

Дзяўчаты падышлі да моладзі. Пан пісар адзначыў іх у спісе, і ўсе засталіся чакаць цягніка. Сонца, яскравае і цёплае, свяцілася на ўсходзе над рэйкамі, яны гарэлі, адлюстроўваючы зыркія промні, і недзе далёка сыходзіліся ў адну кропку. Адтуль чакаўся цягнік, які мусіў адвезці Зосю далёка ад яе бяды. Перад ад’ездам яна так і не зайшла дахаты, толькі папрасіла цётку Агатэлю папярэдзіць бацьку. Баялася, што зноў пачнуцца папрокі. А ў яе не было сілы гэта трываць. Хацелася спакою, самоты і працы, якая ратавала б душу ад чорных думак.

Цягнік, як казачны змей, пыхкаючы параю, спыніўся насупраць цаглянага вакзала з чубатым дахам і забраў у сваё чэрава хлопцаў і дзяўчат, якія хоць і жылі ў вёсках абапал чыгункі, але большасць з іх упершыню выпраўляліся так далёка ад роднай хаты. Пісар паказаў, дзе каму сесці, раздаў квіткі, загадаў захаваць іх да канца паездкі, папярэдзіў, што ў Варшаве перасядуць на іншы цягнік. Вагон крануўся, міма паплылі знаёмыя краявіды. Зосі пашчасціла сесці ля акна, яна неадрыўна глядзела праз шкло, быццам баючыся нешта прапусціць. Гэлька больш назірала за тым, што адбываецца ў вагоне.

— Пісар пайшоў, — адзначыла яна. — Хіба ж пан з хамам сядзе на адну лаўку?

— Можа, пайшоў паснедаць у рэстарацыю.

— Не, Зося, у цягніку для паноў іншыя вагоны.

— Ну і няхай. Якая табе розніца?

— Хоць бы адным вочкам зірнуць на той панскі вагон, — мройліва ска­зала Гэлька.

Зосі міжвольна прыгадалася яе самая першая паездка ў цягніку, калі ехалі ў Самару. Тады яшчэ была жывая мама. Яна ўвесь час бедавала, што сям’я пакінула гаспадарку, што ехалі немаведама куды і прагнула хутчэй вярнуцца назад. Малая Зося яшчэ не ўмела маркоціцца, а з дзіцячай цікаўнасцю глядзела навокал. І ўсё ўбачанае адбілася ў памяці, быццам каляровыя фотаздымкі.

— Калі ехалі ў бежанцы, нас на нейкім вакзале сама царыца сустракала, — сказала Зося.

— Маніш! — не паверыла Гэля.

— Навошта мне маніць? Царыца арганізоўвала шпіталі для параненых. Такая прыгожая, у блакітнай сукенцы, у белым капелюшы. Каб ты бачыла!

— Якая ты шчаслівая, Зоська, паўсвету аб’ехала...

Зося нічога не адказала. Не хацелася разважаць ні пра шчасце, ні пра гора. Яна ўцякала ад свайго нядаўняга мінулага, якое хацела забыць назаўсёды, у невядомае наступнае. Якое яно будзе?

9

Белы графскі дом высіўся ў канцы доўгай прысады з раскідзістых высокіх дрэваў, якія яшчэ не распусціліся. Двухпавярховы будынак, з калонамі і маленькімі балкончыкамі на другім паверсе, вабіў і палохаў сваёй веліччу. Злева ад яго былі гаспадарчыя пабудовы. Туды і павёў моладзь пісар. У невялікім, але прыгожым будынку іх чакала сустрэча з аканомам, хударлявым старым з сівою галавою. Той узяў з рук пісара спіс, пачаў чытаць прозвішчы, часам смешна ставячы націск па-польску. Моладзь стрымана ўсміхалася.

Кожны адгукаўся на сваё прозвішча. Калі дайшла чарга да Зосі, аканом нават акуляры зняў і здзіўлена сказаў:

— Гэта ж яшчэ зусім дзіця. Тонкая, як саломіна!

— Абы працу любіла, а пастарэць паспее, — адказаў пісар.

— Ці разумееце па-польску? — спытаў аканом у наймітаў.

Моладзь згодна заківала галовамі.

— Тады слухайце. Працаваць давядзецца ўвесь дзень. Плаціць будзем добра і карміць таксама добра. Хто не будзе ленавацца, не пашкадуе, што прыехаў сюды. Зараз пані ахмістрыня вас завядзе і пакажа, дзе будзеце жыць, дзе харчавацца, а заўтра з самага ранку — на працу.

Моладзь пасялілі ў невялікі аднапавярховы будынак, дзе жыла прыслуга. У пакоі, адведзеным для дзяўчат, ужо жылі сямёра ўкраінак. Там стаялі двух’ярусныя ложкі, некалькі табурэтак і стол. Зося выбрала сабе ложак наверсе, нават залезла і прылегла на хвілінку на новай пасцелі. Коўдра і посцілкі былі хоць і старыя, але чыстыя.

Потым іх павялі вячэраць, далі па талерцы густых смачных крышаноў з бобам, бульбу, смажаную з маленькімі кавалачкамі мяса, і кісель. Усе засталіся задаволеныя вячэраю. Нехта з хлопцаў, пэўна, з вельмі беднай сям’і, сказаў, што ён не ў кожнае свята гэтак харчуецца.

— Шукай тут сабе жонку, — параіў яму нехта з сяброў. — Палякі жывуць лепш, чым мы.

— Каб полька ды пайшла замуж за хама? Я такога зроду не чула, — засмяялася Гэля.

— Дзяўчаты, а вы з якога сяла? — спытаў у Гэлі бялявы хлопец.

— З Крачак, чуў такую вёску?

— Чуў. Цяпер буду ведаць. А я са Здзітава.

— У нас дзяўчат шмат прыгожых, прыязджай, пасватаем якую, — прапанавала Гэля.

— А я цябе і выбраў бы.

— Ласы на чужыя каўбасы, — засмяялася Гэля. — Ты спачатку грошай зарабі. Няма чаго з пустою торбаю сватацца.

— Ведаеце, дзяўчаты, колькі ў нас грошай, не заробленых, — весела сказаў другі, спрабуючы абняць Зосю.

Дзяўчына адскочыла, як апечаная, злосна зірнула на нахабніка.

— Ты чаго такая дзікая? — здзіўлена спытаў ён.

— А чаго ты наскокваеш на мяне, як бычок?

— Хто б мог падумаць, што ў Крачках такія злосныя дзяўчаты жывуць, — па-бабску прытрымліваючы шчаку рукою, скрушна прамовіў хлопец.

Зося нічога не адказала. Пачыналася новае жыццё, і яна не жадала, каб нехта яго сапсаваў, зняважыў, знішчыў. Не, цяпер яна ў свой лёс нікога не пусціць.

Назаўтра хлопцы вывозілі гной на поле, а дзяўчаты раскідвалі яго. Праца была не вельмі цяжкая, але ж за дванаццаць гадзін так накідаліся, што з поля вярталіся моўчкі. Зося была задаволеная тым, што ўсім далі рабочае адзенне і гумовыя боты. А так бы сваё адзенне прасмердла гноем, што не было б у чым на свята выйсці.

Пасля працы хапіла сілы толькі на тое, каб пераапрануцца, умыцца над балеяю, павячэраць і легчы спаць. І гэта не палохала Зосю. Няхай працы будзе мора, каб толькі ні пра што не думаць, нічога не згадваць.

У нядзелю пасля сняданку дзяўчаты пайшлі ў касцёл. Хоць Зося была праваслаўнага веравызнання, але лічыла, што Бог адзін, таму даравання за грахі можна прасіць і ў царкве, і ў касцёле. Глядзела на абраз Божай Маці і шчыра прасіла ў яе супакою для душы і мудрасці для сэрца. На вочы навярнуліся слёзы, і праз іх Зосі раптам здалося, што Маці Божая ўсміхнулася ёй куточкамі вуснаў.

— Чаго ты плачаш? — спытала Гэля, якая сядзела побач.

— Маму ўспомніла, — адказала Зося першае, што прыйшло ў галаву.

Па абедзе на палянцы сярод старых ліп моладзь наладзіла танцы. Гэля пусцілася ў скокі, а Зося пайшла ў парк і толькі цяпер заўважыла пад нагамі першыя белыя вясновыя кветкі. Тут жа дзіўна цвіло ружовымі кветачкамі нейкае кустоўе, падобнае на лазу. Далей красаваліся нізкія кусцікі з галінкамі, усыпанымі жоўтымі пялёсткамі. Зося падумала з сумам, што хутка стане зусім цёпла, усё зацвіце, закрасуе, але ў яе душы ўжо ніколі не будзе ранейшай бесклапотнай радасці. Трэба было б напісаць дадому, але вырашыла: няхай Гэля піша, а праз яе можна перадаць родным прывітанне.

— Чаго паненка сумуе? — пачуўся нечы голас за спінаю.

Зося павярнулася і ўбачыла невысокага, худога хлопца з кучаравай рыжай галавой. Валасы яго залаціліся ў промнях сонца і здаваліся чырвонымі.

— Я не сумую, проста аглядаю парк. Тут шмат раслін мне невядомых.

— Граф замаўляў іх у розных краінах свету. Я тут працую памочнікам садоўніка. Кожную раслінку ведаю.

Хлопец пачаў паказваць і называць дрэвы, кустоўе.

— Не турбуйцеся, пане, я ўсё роўна не запомню.

— Як паненку клічуць? — нясмела спытаў хлопец.

— Зося, — адказала дзяўчына.

— А я Юлек. Вось і пазнаёміліся. Вельмі прыемна. Прыходзьце да мяне ў сад часцей. Летам будзе шмат кветак, яблыкаў, груш, ягад...

— Дзякую. Да лета трэба дажыць. Бывайце.

Зосі хацелася застацца адной, бо гора, якое спрабавала ўтапіць з сабою ў сажалцы, прыехала з ёю сюды, у графскі маёнтак Стараволя, і ціснула, не давала спакою. Яна праганяла чорныя думкі, але душа існавала ў прытоенай жалобе.

10

Гэля атрымала ліст ад бацькі і пачытала яго Зосі. Ён пісаў па-мужчынску коратка, паведамляў галоўныя навіны. Удала прадаў на кірмашы ў Берасці парасят, адсеяліся, з Крачак пабралі хлопцаў у войска. Дзядзька пералічыў усіх, у тым ліку і Гардзея.

Зося, пачуўшы пра Гардзея, са злосцю падумала, няхай бы ён з таго вой­ска не вярнуўся. З гэтаю весткаю зваліўся з Зосінай душы цяжар, бо вінавайца яе граху і ганьбы быў зараз недзе далёка, і гэта разнявольвала яе. Па нядзелях пачала хадзіць на вячоркі, весялілася, скакала, спявала прыпеўкі. На яе звярталі ўвагу, наперабой запрашалі на танцы і свае хлопцы з-пад Жабінкі, і ўкраінцы, і палякі. Той-сёй нават спрабаваў заляцацца, але Зося трымала залётнікаў на адлегласці. Да Юлека ставілася па-сяброўску, бо не адчувала з ягонага боку той жорсткай мужчынскай агрэсіі, якая ішла ад іншых хлопцаў.

Месяцы праз два Зося таксама атрымала з дому ліст. Сядзела на сваім высокім ложку і ўжо трэці раз перачытвала яго. Каця напісала, што ўсё лета працавала нянькаю ў Кобрыне, але не спадабалася гаспадыня, таму пакінула службу. Бацька адзін з цяжкасцю ўпраўляўся па гаспадарцы, навярэдзіў спіну, цэлы тыдзень ляжаў, цяпер падняўся, ходзіць па двары, але пакуль з яго работнік ніякі. Старэйшая сястра звярталася да малодшай так, быццам нічога не здарылася, нібыта прапаноўвала прымірэнне. І Зося прыняла яго, бо іншай радні, акрамя бацькі і Каці, у яе не было.

У пакой забегла ўсхваляваная Гэлька, паклікала Зосю:

— Хадзі хутчэй, паглядзі, маладая графіня прыехала!

За ўвесь той час, пакуль найміты жылі ў маёнтку, яны не бачылі нікога з гаспадароў. Казалі, што стары граф жыў ці ў Парыжы, ці ў Рыме, а ягоная дачка — у Варшаве. Усімі справамі кіравалі аканом, ахмістрыня, пісар і іншыя слугі. Зося ніколі ў жыцці не бачыла жывой графіні, цікаўнасць так авалодала ёю, што саскочыла з ложка і за Гэлькаю пабегла на двор, далучылася да невялікага гурту слуг, што і ў святочны дзень былі занятыя на гаспадарчым двары, даглядалі коней, даілі кароў, кармілі свойскае птаства.

Каля ўвахода ў палац яна ўбачыла самаход з адкрытым верхам, ля якога завіхаўся мужчына ў скураной куртцы, галіфэ і высокіх бліскучых ботах. Маладая жанчына, апранутая ва ўсё чорнае — ад карункавага капялюшыка з шырокімі палямі да доўгай сукенкі, — падымалася на ганак. Пакаёвыя слугі выйшлі ёй насустрач, кланяліся, вітаючы.

— Чаму яна ва ўсім чорным? — спытала Зося.

— Мужа пахавала, — адказала нейкая жанчына.

— І што з ім здарылася?

— Забілі.

— Хто? — яшчэ больш здзівілася Зося.

— Пра гэта нават паліцыя не ведае.

— Напэўна, ён быў вельмі прыгожы?

— Прыгожы, але бедны. Графіня Віслава выйшла замуж без дазволу бацькі, — адказала жанчына і падалася ўперад, каб лепш разгледзець, што адбываецца на ганку.

«Вось як бывае, — з жалем падумала Зося. — І прыгожая, і багатая, а шчасця няма. Чаго мне на лёс наракаць?»

— Якая графіня прыгожая! — ціха, з захапленнем сказала Гэлька.

— Каб цябе так апрануць, мо і ты была б, як графіня, — адказала Зося.

— Пра што ты кажаш? У яе ж тварык, бы з іконы змаляваны...

Зося памаўчала. Яна падумала, што, сапраўды, прыгажосць — рэч важ­ная, але ж усе твары не могуць быць на манер ікон. Кожны чалавек па-свойму нечым прывабны. Галоўнае, каб душу меў спагадную, каб не прымушаў пакутаваць іншых.

Графіня ўвайшла ў палац, за ёю падаліся пакаёвыя слугі. Гэля і Зося селі на лаўку пад ліпаю каля будынка, дзе яны жылі.

— Добра быць графіняю, — сказала Гэля.

— Дзіва што, — адгукнулася Зося.

— Глядзі, твой Юлек з саду ідзе.

— Які ён мой? Нашто мне ён?

— Застанешся ў Польшчы, будзеш паняй.

— Не застануся. Мне іхняя гаворка не падабаецца...

Юлек павітаўся яшчэ здалёк, ён нёс кошык з яблыкамі, такімі спелымі, што яны здаваліся празрыстымі.

— Я да вас. Частуйцеся, калі ласка, — сказаў хлопец, ставячы кошык на лаўку.

— Якая смаката! — усклікнула Гэлька, адкусіўшы сакавітую мякаць.

— Цябе не будуць лаяць за яблыкі? — спытала Зося.

— Гэта ж падалкі. Я іх збіраю і аддаю на гаспадарчы двор. А ці прыйдзе сёння панна Зося на скокі?

— Прыйду, Юлек. Скокі я люблю. Хутка восень, а потым зіма, там ужо не паскачаш. Дзень кароткі.

— Зімой наша моладзь весяліцца ў карчме.

— Не, у нас у карчму толькі сталыя людзі ходзяць, — заўважыла Гэля. — Мы ладзім вячоркі па хатах, дзе ёсць хлопцы ці дзяўчаты.

— На які тэрмін вас узялі на працу? — спытаў Юлек.

— На два гады, — адказала Зося.

— Гэта добра, папрацуеце, нешта заробіце. Частуйся, панна Зося, — прапанаваў Юлек.

Зося ўзяла яблык, выцерла яго, патрымала ў далонях, быццам саграваючы, потым надкусіла, пажавала, сказала:

— Вельмі смачна, Юлек. Ты мне свеціш і саграваеш, як сонца.

Юлек паружавеў ад гэтай пахвалы, апусціў вочы, хаваючы сваю збянтэжанасць.

— Пайду я, — сказала Гэля, хітравата падміргваючы Зосі, — у мяне спра­вы ёсць.

— Панна Гэля, вазьміце яшчэ яблыкаў, — прапанаваў Юлек.

Гэля ўзяла ў рукі колькі яблыкаў і пайшла. У двары было пуста, толькі чалавек, які прывёз графіню, усё завіхаўся каля машыны.

— Што здарылася з мужам графіні? — спытала Зося.

Юлек азірнуўся па баках, ці няма каго побач і адказаў:

— Абраннік маладой графіні не падабаўся графу. Людзі кажуць, што наняты забойца забіў нежаданага зяця. Толькі ты нікому пра гэта не кажы.

— Які жорсткі свет, — прамовіла Зося. — Якія жорсткія людзі...

— Людзі ёсць розныя, — адказаў Юлек.

Усім сваім выглядам ён нібы паказваў, што не такі, што на Зосю ягонай дабрыні, напэўна, хопіць, але дзяўчына нічога не заўважыла, душа яе была абцяжарана ўласнымі трывогамі і згадкамі, праз якія Юлеку ніяк не ўдавалася дастукацца да яе душы.

11

Непрыкметна прайшоў адзін год, пацягнуўся другі. Найміты ўсё часцей думалі і загаворвалі пра дамоўку, хацелася сваёй стравы на стале, няхай і простай, але звыклай, сваіх людзей і роднай гаворкі навокал. Зосі таксама карцела вярнуцца дамоў. Каця пісала падрабязныя лісты, расказвала пра бацьку і Серафіма. Хацелася адначасова быць дома і тут, у Стараволі. Хоць Зося лічыла, што найлепш ёй жылося ў прытулку, дзе шмат чытала, спявала, займалася ў танцавальным гуртку, але ж у прытулку нельга было жыць вечна, прыйшла б пара і давялося б ісці на свой хлеб.

У адзін з цёплых восеньскіх вечароў аканом пан Падгурскі сабраў наймітаў, прызначыў некалькі хлопцаў завезці на фурманках яблыкі ў бліжэйшы гарадок на кансервавы завод. Акінуўшы позіркам гурт дзяўчат, тыцнуў паль­цам у Зосю:

— Ты таксама паедзеш. Заўтра а шостай гадзіне выязджаем.

Гэля тузанула Зосю за рукаў, з зайздрасцю пасміхнулася:

— Аканом цябе вылучыў, напэўна, ты яму спадабалася.

— Гэта ж стары дзядзька! Што ты вярзеш? — абурылася Зося.

— Паны старыя не бываюць. Хто багаты, той заўсёды малады.

— Сціхні! Бо пасварымся, — папярэдзіла Зося.

Зрэшты, Зосі было прыемна, што менавіта яна, а не хто-небудзь іншы паедзе ў горад, і ў прадчуванні цікавай вандроўкі заснула.

Раніцай шасцёра хлопцаў паселі на падводы. Запрэжаныя коні ўжо застаяліся ў чаканні, нецярпліва пераступалі з нагі на нагу. Зося выбірала, на які воз лепш сесці, вырашыла, што на першы. Але тут пад’ехаў аканом на двухколавай брычцы і запрасіў Зосю да сябе. Абоз рушыў з маёнтка па дарозе праз лес, потым пацягнулася восеньскае перааранае поле. Удалечыні павольна круціліся крылы ветрака, пэўна, ужо малолася зерне новага ўраджаю. Праехалі некалькі шэрых вёсак, дзе сустракаліся там-сям каменныя пабуды з чарапічнымі дахамі. Гарадок аказаўся недалёка, дзве гадзіны няспешнай язды. Каля завода было дзесяткі два фурманак, гэта не спадабалася аканому, але давялося чакаць.

Калі нарэшце дайшла іхняя чарга, аканом спытаў:

— Паненка пісьменная? Лічыць і пісаць умееш?

Зося згодна кіўнула галавой.

Хлопцы ставілі на вагі скрынкі з яблыкамі, аканом сачыў, каб работнік завода не памыліўся, а Зося старанна запісвала вагу. Узважаныя яблыкі высыпалі ў вялікі бункер. Потым яшчэ ўзважылі пустыя скрынкі. Аканом загадаў хлопцам вяртацца дамоў, а сам заняўся падлікамі, потым параўнаў свае лічбы з тым, што налічыў работнік завода, усё сышлося.

— Павартуй брычку, — сказаў пан Падгурскі Зосі, — а я пайду ў кантору і атрымаю грошы.

Зося села ў брычку і ганарыста паглядвала на паненак, якія праходзілі міма. Напэўна, ніхто не здагадваецца, што яна з глухой палескай вёскі, а думаюць: нейкая багачка, калі ў такой брычцы сядзіць.

Аканом вярнуўся хутка, нязграбна ўскараскаўся ў брычку, паправіў капялюш, упрыгожаны рабенькімі пёркамі, які насунуўся на самыя вочы, весела падміргнуў Зосі і сказаў:

— Паненка добра папрацавала. Мушу заплаціць. — Ён дастаў грошы, падаў Зосі. Яна пасаромелася пералічваць, але зразумела, што сума ніштаватая.

— Дзякую вам, пане Падгурскі, — адказала, моцна заціснуўшы ў руцэ грошы.

Аканом тузануў лейцы, конь весела зацокаў капытамі па брукаванцы. Аднак гаспадар хутка спыніў яго каля некалькіх крамаў.

— Я пайду куплю таго-сяго, — сказаў аканом.

— А можна мне зайсці ў гэтую краму? — паказала Зося рукою на вітрыну, дзе было вывешана жаночае адзенне.

— Зайдзі, толькі не доўга, — папярэдзіў пан Падгурскі.

Зося ўвайшла ў краму. Яе ветліва сустрэў сіваваты габрэй:

— Што паненка хоча? — спытаў ён.

Зося расціснула кулак, паклала свой скарб на прылавак і сказала:

— Мне б пінжачок са спадніцаю і блузку.

Габрэй спрактыкаваным вокам агледзеў Зосю і прынёс ёй шэры касцюмчык і белую блузку.

— Тут можна памераць, — прапанаваў габрэй і паказаў прымерачную.

Зося ведала, што ёй нельга затрымлівацца, аднак не вытрывала, каб не памераць гэтае шыкоўнае, як ёй здавалася, адзенне. Зайшла за шырмачку, паспешліва пераапранулася і з захапленнем паглядзела на сябе ў люстэрка. Шэры колер вельмі пасаваў да вачэй, а каўнерык блузкі асвяжаў, рабіў твар выразным. Яна ў гэтым адзенні выглядала не як наймічка, а як выхаваная і адукаваная шляхцянка.

Дзяўчына згарнула сваё адзенне і выйшла з прымерачнай. Стары габрэй задаволена зацмокаў языком, зняў з вітрыны белы капялюшык, упрыгожаны далікатнымі штучнымі рамонкамі, надзеў Зосі на галаву, падвёў да люстэрка, што стаяла пры сцяне.

Зося была ў захапленні ад сябе, убачанай у люстэрку. Шчыра падзякавала габрэю, зрабіла рэверанс, як вучыла выхавацелька ў прытулку, і выбегла на ганак. Аканом сядзеў у брычцы і чакаў яе.

— Прабачце, калі ласка, што затрымала вас.

— Паненка, цябе ж не пазнаць! Што гэта з табою зрабілася? — задаволена ўсміхнуўся пан Падгурскі — і мноства маршчынак разбеглася ад ягоных вачэй да скроняў.

— Дзякую вам за ўсё, — збянтэжана адказала Зося, усаджваючыся побач з панам.

Аканом шпарка пагнаў каня. Але як толькі выехаў за гарадок, звярнуў з брукаванкі на палявую дарогу.

— Куды мы едзем? — занепакоілася Зося.

— Справа тут у мяне ёсць, — буркнуў сабе пад нос Падгурскі.

За полем пацягнуўся невялікі лясок, за якім раптам адкрылася прыгожае і круглае, як сподак, азярцо. Аканом спыніў каня, прывязаў лейцы да дрэва. Конь адразу пачаў скубці траву. А пан Падгурскі разаслаў посцілку, паклаў на яе вяндліну, хлеб, цукеркі, паставіў пляшку з віном, нават дзве чаркі аднекуль узяліся.

— Сядай, паненка! Паабедаем, — запрасіў аканом. — Дарэчы, як цябе завуць?

— Зося.

— Выдатна, Зоф’я — азначае мудрая...

Пан Падгурскі адкаркаваў пляшку, напоўніў чаркі, сказаў тост:

— Каб нам заўсёды гэтак удала ездзілася.

Зося пакаштавала напой. Віно было духмянае і салодкае.

— Пі, Зося, і закусвай... Не саромейся.

Пілося лёгка, елася з апетытам. Аканом адкаркаваў яшчэ адну пляшку, весела падміргнуў дзяўчыне:

— Хто добра працуе, той мусіць добра есці.

— Сёння для пана не працоўны дзень, а святочны, — засмяялася Зося.

— Што праўда, то праўда. Свята трэба каваць сваімі рукамі. Ты такая малайчына, дай я цябе хоць пацалую за тваю кемлівасць.

Пан Падгурскі цмокнуў Зосю ў шчаку, крэкнуў і сказаў:

— Якая ты салодкая, быццам цукерку праглынуў.

— Вы і прыдумаеце, пан Падгурскі, — засмяялася Зося, ад віна ёй зрабілася весела.

— А цяпер ты мяне пацалуй, — пан Падгурскі падставіў шчаку.

Зося гатовая была не раз, а і дзесяць разоў пацалаваць аканома за той падарунак, які ён ёй зрабіў. Між тым Падгурскі падліваў Зосі чарку за чаркаю салодкае пітво. Яна не заўважыла, як захмялела. Галава закружылася, яна прылегла на апалую лістоту, удыхнула сыры пах зямлі.

— Адпачні, адпачні... І я з табою — побач.

Падгурскі лёг побач з Зосяй, пачаў цалаваць, а ў яе не было сілы нават рукою варухнуць. Свавольныя аканомавы рукі гладзілі яе, лашчылі, абдымалі.

— Годзе вам, пан Падгурскі. Нечым вы мяне напаілі, што я быццам калода стала, нават язык не слухаецца. — знясілена прамармытала дзяўчына.

— Ах, Зоська, Зоська. Старасць шмат хоча, ды мала можа.

Аканом адпоўз ад Зосі, абаперся спіною аб дрэва, цяжка дыхаў.

— Вось халера. Думаў паспрабую яшчэ раз. Мо з маладою атрымаецца. Ні віно піць, ні паненак любіць. Усё мінула.

Аддыхаўшыся, пан Падгурскі сабраў посцілку, дапамог Зосі ўскараскацца ў брычку, пагнаў каня, нешта мармычучы сабе пад нос. Зося задрамала. Пакуль ехалі, хмель выветрыўся. Ужо ў прыцемку з’явілася Зося перад наймічкамі, вясёлая і ўбраная ў новыя строі, чым выклікала нездаволенасць і зайздрасць. Дзяўчаты пачалі паміж сабою пераміргвацца і з’едліва пасміхацца.

— Чым гэта ты прываражыла аканома? — здзекліва спытала Ульяна са Здзітава.

— А каго ён мог выбраць, мо цябе, непісьменную, у андараку? — злосна адказала Зося і пайшла да свайго ложка, распранулася і легла спаць.

— Раскажы хоць, што бачыла ў горадзе? — папрасіла Гэля.

— Нічога не бачыла, — адказала Зося, не маючы жадання дзяліцца ўражаннямі.

— А за што строі купіла? — дапытвалася Ульяна.

— Зарабіла і купіла.

— Не цяжка здагадацца пра твае заробкі.

— Здагадвайся, калі няма чаго рабіць.

Зося і сама яшчэ не ўсвядоміла, якая прыгода з ёю здарылася, але ніякага граху за сабою не адчувала. Ну, пацалаваў яе колькі разоў па-бацькоўску пан Падгурскі. Дык што з таго? Чалавек ён прыемны, і добра да яе паставіўся. Можа, упершыню за ўвесь час, пакуль жыла ў маёнтку Стараволя, яна хутка і лёгка заснула, быццам адступілася ад яе адчуванне віны, якое яна насіла ў сваёй душы. Маладосць жадала вясёлага і разняволенага жыцця. Цяпер Зося не сумнявалася, што абавязкова аднойчы сустрэне сваё шчасце, для гэтага ў яе, дзякуючы добраму пану Падгурскаму, нават новыя строі з’явіліся.

12

Па вяртанні са Стараволі Зося звыкла ўцягнулася ў бясконцы калаўрот сялянскай працы на полі і сенажаці, у хаце і хляве. За два гады яна выкруглілася ў стройную дзяўчыну, прыкметна вылучалася ў гурце дзяўчат. Бацька і Каця былі задаволены яе заробкам. Аканом пан Падгурскі разлічыўся з наймітамі збожжам і паклапаціўся, каб яно было завезена на чыгуначную станцыю і таварным вагонам адпраўлена ў Жабінку. Кірыла прадаў збожжа габрэю-скупшчыку. Грошай хапіла на тое, каб купіць каня і яшчэ заставалася невялікая рэшта на хатні абыходак. Мець свайго каня ў гаспадарцы — спра­ва вялікая. У вёсцы без каня ты не гаспадар, не чалавек. Безумоўна, Кірылу падтрымліваў брат Карп, даваў свайго каня, калі трэба было пераараць поле, пасадзіць бульбу, але не тады, калі трэба было Кірылу, а калі конь быў вольны. А яшчэ за гэта трэба было адпрацоўваць. Што можа ведаць чалавек пра наступны свой лёс? Хіба думаў Кірыла, што аднойчы яму давядзецца страціць усё і з пустой калітой ставіць на ногі гаспадарку? Некалі ягоны бацька і сямёра іншых гаспадароў купілі зямлю ў старога бяздзетнага пана. Перасяленцы, ці «купчыкі», як іх сталі называць тутэйшыя людзі, заснавалі паселішча з некалькіх хутароў каля вёскі Крачкі. Зямлі ў бацькі было даволі, але ж ён меў пяцёра сыноў. Як хлопцы выраслі ды пачалі жаніцца, давялося дзяліць патроху зямлю і аддаваць ва ўладанне сынам. Атрымалася так, што адзін Кірылаў брат памёр маладым ад сухотаў, другі загінуў на вайне, трэці — Серафімаў бацька, быў сасланы ў Сібір на катаргу за забойства. Ці жывы? Невядома. Гэта была даўняя гісторыя. Сяляне з Крачкаў узненавідзелі «купчыкаў», бо былі перакананыя, што зямля, якую купілі прыхадні, пасля смерці пана дасталася б ім. Яны, як маглі, шкодзілі прыезджым гаспадарам, кралі плугі і бароны, заганялі свой статак на хутаранскую рунь, а аднойчы ноччу нехта падпаліў хату Марціна, старэйшага брата Кірылы. Марцін паспеў вынесці з агню малога сына Серафіма, а жонка задыхнулася дымам і згарэла. Каб адпомсціць за падпал, «купчыкі» падпільнавалі гурт крачкаўцаў, калі тыя вярталіся з сенакосу міма хутароў, і пачалі біць. Аднаму мужыку прабілі каменем галаву, у хуткім часе ён памёр. Смяротна параніў чалавека Карп, але яму на той час было толькі пятнаццаць гадоў, маці ўпрасіла старэйшага сына Марціна, каб ён узяў віну на сябе. Марціна асудзілі на катаржныя работы ў Сібіры. Ягоны сын Серафім гадаваўся спачатку ў дзеда з бабаю, а пасля іхняй смерці — пры дзядзьках, спачатку — у Карпа, а цяпер — у Кірылы.

Патроху жыццё ўсталёўвалася. Серафім з восені пайшоў працаваць на чыгунку, жыў на кватэры ў Жабінцы, наведваўся дамоў раз ці два на месяц. Каця і Зося займаліся гаспадаркаю. Кірыла мо ўпершыню адчуў сябе заспакоеным, слухаючы, як дочкі спяваюць за прадзівам, ці шэпчуцца пра нешта дзявочае, задаволена думаў, што ўжо ў іх свае сакрэты завяліся, і хмыкаў у абвіслыя вусы. Увесь вольны час сёстры цяпер пралі, бо на крамную тканіну трэба грошы. Дзе іх набрацца? Палатно сваёй работы пускалася на ўсе патрэбы сям’і: ад верхняга і сподняга адзення, да ручніка, мяшка ці якой торбачкі пад крупу. Ткаць ні Зося, ні Каця не ўмелі, але дамовіліся, што натчэ ім палатна цётка Агатэля, а за гэта яны і для яе спрадуць колькі фунтаў кудзелі, бо Гэлька адна не ўпраўляецца.

Толькі пасля каляд Каця і Зося выбраліся на вячоркі ў Крачкі. Музыка ў той вечар ладзілася ў хаце Марфы Хвясюк, бойкай дзеўкі, з тых, пра якіх кажуць: маладая ды ранняя. Каля хаты тоўпіліся курцы, яны і запрасілі дзяўчат, маўляў, заходзьце, без вас не пачыналі. Гэта, безумоўна, быў жарт. Ужо ў двары было чутно, што грае гармонік і тумкае ў такт яму бубен. Каця першай увайшла ў хату. Следам за ёю пераступіла парог Зося і аслупянела. Каля печы побач з расчырванелаю і ўзбуджанаю Марфаю стаяў Гардзей у вайсковым мундзіры. Зося зніякавела, апусціла вочы, каб не сустрэцца з ягоным позіркам, толькі бачыла блішчастыя гузікі на ягоным жаўнерскім фрэнчы. Зазыўна загучала полька. Моладзь кінулася ў скокі. Гардзей падышоў да Зосі і Каці, павітаўся.

— Як жа я вас даўно не бачыў, — сказаў Гардзей. — Якія вы прыгожыя сталі! Распранайцеся, кідайце адзенне на запечак.

Ён павёў Кацю да запечка, як бы памагаючы распрануцца. Зося пастаяла, не ведаючы, што ёй рабіць: уцякаць адсюль ці застацца. Не, лепш зрабіць выгляд, што ёй да Гардзея няма ніякае справы. Яна працікавала, як Гардзей пусціўся ў скокі з Кацяю, суняла хваляванне, скінула світку на запечак, і адразу яе падхапіў пад руку Мікола Іванюк, павёў у круг. Яны закружыліся ў віхры полькі. Ды Зося паспела заўважыць, што Гардзей, гарцуючы каля Каці, раз-пораз кідаў позіркі ў яе бок. «Паглядзі, паглядзі, каб табе вочы павылазілі, — злосна падумала Зося. — Лепш бы ты не вяртаўся! Як жа мне цяпер жыць?»

Паскакаўшы колькі полек ды сербіянак, Зося папрасіла Кацю:

— Пойдзем дахаты, позна ўжо.

Каця пагадзілася. Ёй не вельмі падабаліся танцы. Стой і чакай, пакуль цябе выберуць. Яна мо і зусім не хадзіла б на гэтыя зборышчы, але ж трэба было думаць пра замужжа, прыглядваць сабе хлопца.

Дзяўчаты апрануліся, раскапаўшы між чужымі апранахамі свае, выйшлі на вуліцу, скіраваліся ў бок хутара. Хутка ззаду пачуліся крокі. Нехта іх даганяў. Удзвюх яны не баяліся, таму і не азіраліся. Хто іх мог пакрыўдзіць?

— Дзяўчаты, вы чаго так рана пайшлі? Музыка ў самым разгары.

Гэта быў Гардзееў голас. Зося сцялася, быццам у прадчуванні бяды. Ён дагнаў іх, пайшоў паміж імі, падхапіўшы пад рукі. Дотык ягонай рукі трапяткой хваляй пракаціўся па Зосіным целе, якое помніла ягоную пяшчоту і сілу.

— Рана тым, у каго мацяркі раніцай печ топяць, а нам трэба ўсё самім рабіць, — адказала Каця.

— У мяне таксама няма маткі, — заўважыў Гардзей.

— У цябе Паўліна за матку, — пакуль ты ў войску служыў, яна за мужыка і за бабу ўпраўлялася. Што ты будзеш рабіць, як яна замуж пойдзе? — за­смяялася Каця.

— Не пушчу яе замуж, а ў горшым выпадку сам ажанюся.

— Жаніцьба для цябе — горшы выпадак? — перапытала Каця.

— Сама падумай, як я магу жаніцца, пакуль не выдаў замуж трох сясцёр?

Каця з Гардзеем весела гутарылі, а Зося маўчала і пакутліва думала, як бы хутчэй дайсці да хутара, каб не чуць і не бачыць яго.

— Зося, чаго ты маўчыш як вады ў рот набрала? Раскажы, як жывеш? — спытаў Гардзей.

«Яшчэ і пытаецца, як жыву! Нахабнік!» — гняўліва падумала яна, але адказала стрымана і насмешліва:

— Лепш за ўсіх.

— Наша Зося была на заробках у Польшчы. Бацька каня купіў, — пахвалілася Каця.

Гардзей ад здзіўлення прысвіснуў і спытаў:

— Дзе ж гэта ў Польшчы можна зарабіць?

— Каля Варшавы, у маёнтку Стараволя, — зноў адказала Каця.

— Шкода, што я не ведаў. Служыў жа ў войску ў Варшаве, знайшоў бы...

Зося змоўчала, разумеючы, што гэта пустая гаворка. «За два гады ліста не напісаў, — падумала яна, — не пацікавіўся, як я, ці жывая, ці здаровая, а тут раптам такая патрэба пабачыцца... Ляці, саколік, міма...»

— Пэўна, Зоська, залётніка там завяла? — спытаў ён.

— А як жа? Хіба я горшая за іншых? — з напускным гонарам адказала Зося.

— Мо і замуж пойдзеш за пшэка?

— Пажыву — пабачу.

— Ёй жа толькі шаснаццаць. Дзіця зялёнае. Які замуж? Няхай хоць трохі пасталее. Яна ж сабе два гады прыпісала, калі ехала на працу да графа, — адказала Каця.

— Толькі шаснаццаць? — шчыра здзівіўся Гардзей. — Я думаў, старэйшая...

Снег скрыпеў пад нагамі. Неба святочна зіхцела зоркамі. Каця весела гаманіла з Гардзеем, а Зося адчувала сябе прыгнечанай, няўпэўненай, ішла з апушчанай галавой. На паваротцы яна вызваліла сваю руку з Гардзеевай, трохі адстала і пайшла з Кацінага боку. Адчула, нібыта вызвалілася ад ягонай улады, уздыхнула вальней, паглядзела ў зорнае неба. Зоркі, здавалася, былі зусім побач, бухматыя, калючыя. Мароз трымаўся нямоцны, але ўсё ж кусаў за шчокі, а душу студзіў скразняк недаверу. Так яны дайшлі да весніц. Зося адразу скіравалася ў хату, а Каця затрымалася з Гардзеем.

Калі старэйшая сястра ўвайшла ў хату, Зося ўжо ляжала на запечку, прыкінулася, што спіць. Аднак Каця памылялася. Зося зазнала ў тую ноч бяссонне, усё не магла вырашыць, як ёй жыць далей. Дзівілася хітрасці Гардзеевай: «Бач, як усё павярнуў, зрабіў выгляд, што заляцаецца да Каці, круціцца, як уюн на патэльні. Пабачым, што будзе далей. Няхай не думае, што я за ім буду бегаць. Не дачакаецца... »

З гэтай цвёрдай перакананасцю Зося заснула недзе пад ранне. Прыснілася, што зноў яна на вячорках, бачыць Гардзея з Марфай каля печы, выбягае ў цёмныя сенцы. Тут яе даганяе Гардзей і доўга-доўга цалуе...

Абудзілася задыханая, і з горыччу падумала: «І ў сне ад яго няма ратунку... »

13

Правёўшы Кірылавых дачок на хутар, Гардзей вярнуўся на «музыку», дзе было яшчэ даволі шматлюдна і шумна.

— Дзе ты быў? — спытала Марфа ў Гардзея, незадаволена і сярдзіта бліснуўшы вачамі.

— З хлопцамі пагаманіў на дварэ, пра службу распытвалі.

— Я выходзіла на вуліцу, цябе там не было.

— Стаяць холадна, дык мы трохі прайшліся...

Марфа супакоілася, папрасіла:

— Пойдзем, паскачам трохі...

— Пойдзем, — адказаў Гардзей, абдымаючы яе за стан.

Яны закружыліся ў вальсе. Марфа шчасліва ўсміхнулася. Гардзей таксама пасміхнуўся і адвёў пагляд. Не любіў ён узірацца ў дзявочыя вочы, бо яны нечага чакалі ад яго. А ён нікому нічога не хацеў абяцаць. Воля даражэй.

Марфа раптам некаму памахала рукой у знак прывітання:

— Хлопцы са Сцяблова прыйшлі, — узрадавана сказала яна, жадаючы выклікаць рэўнасць Гардзея.

— У Сцяблове, безумоўна, хлопцы лепшыя, чым у Крачках, — насмешліва адказаў Гардзей.

— Гэта ж Захар Маркевіч з сябрамі!

— Ведаю я гэтага Захара, — хмыкнуў Гардзей. -— Пасрэдным вучнем быў у школе.

— Успомніў леташні снег!

Гармонік аціх. Марфа адышла ад Гардзея да сцяблоўцаў. Захар Маркевіч узняў руку і загаварыў:

— Землякі, я прынёс вам навіны. Народ Заходняй Беларусі ўпарта змагаецца з польскімі акупантамі. Мы не дазволім запалохаць нас і ператварыць у рабоў памешчыкаў і капіталістаў.

Усе прысутныя павярнуліся тварам да прамоўцы. Маркевіч выцягнуў з кішэні паперку і пачаў чытаць:

«“Крэсы” ў агні. Разрастаецца партызанскі рух на Віленшчыне. Часта здараюцца падпалы панскіх сядзібаў. Улады праводзяць масавыя арышты, людзей кідаюць у турмы, выносяць смяротныя прысуды. Цяпер пачалі працаваць палявыя суды. Па іх прысудах расстраляны 16 партызанаў. Сяляне адмаўляюцца плаціць падаткі. <...> Трагічным з’яўляецца становішча беларускіх школ. Іх колькасць зведзена да нуля. Значная частка беларускіх настаўнікаў знаходзіцца ў канцлагерах, астатнія разагнаныя і пазбаўленыя магчымасці працягваць педагагічную дзейнасць. Беларускія школы разгромленыя ці рэквізаваныя пад польскія. Далоў ваенна-палявыя суды! Далоў акупантаў з Заходніх Беларусі і Украіны! Няхай жыве салідарная рэвалюцыя барацьбы рабочых і сялян Заходняй Беларусі, Заходняй Украіны і Польшчы за савецкую ўладу рабочых, сялянскіх і салдацкіх дэпутатаў!»

Маркевіч, чытаючы заключныя лозунгі, узмахваў кулаком, нібы некаму пагражаў. Ягоныя хаўруснікі паўтаралі за ім слова «далоў»!

Гардзей падышоў да Маркевіча, заглянуў у паперку, убачыў, што гэта была лістоўка, і сказаў:

— Ты адзін тут пісьменны? Мы таксама ўмеем чытаць. І разабрацца, што да чаго.

— Чытай, — падаў яму паперку Маркевіч.

З натоўпу выйшаў Іван Валошчык, зацікаўлена спытаў:

— На паперы напісана гладка, але ж тое быццам не пра нас. Ты скажы, што нам рабіць?

— Толькі паспрабуй дзейнічаць супраць улады — адразу суд, турма, або расстрэл! — сказаў Гардзей. — Ты ж толькі што чуў.

— Усіх у турму не паперасаджваюць, — заўважыў Маркевіч. — Мы павінны змагацца так, як народы СССР, і дамагчыся перамогі!

— Гэта ўсё агульныя словы, — расчаравана сказаў Іван Валошчык. — Ты скажы, што я павінен зрабіць сёння, зараз?

Маркевіч адкінуў пасму валасоў, якая ўпала на лоб, і заявіў:

— Тое, што і іншыя: не плаціць падаткі, патрабаваць для сваіх дзяцей беларускую школу, шукаць аднадумцаў. Калі ты думаеш так, як я, прыходзь у Сцяблова да мяне дахаты, пагутарым. Бачыш, я не баюся, што здадуць мяне дэфензіве, бо ўсе мы пакутуем ад польскага прыгнёту, гэта наша агульная бяда. Але ў нас ёсць агульная мара — жыць лепш. На яе нам і варта працаваць усім разам.

— Зразумела, — адказаў Іван. — Трэба падумаць...

— Гарманіст, урэж польку, каб ажно хата заскакала! Эх, і прыгожыя ў вас дзяўчаты! — крыкнуў Маркевіч, падхапіў Марфу і закружыўся з ёю.

Гардзей абдумваў пачутае. Ваяваць з дзяржаваю — справа апошняя. Але ж калі ў сейме ёсць камуністычная фракцыя, дык змагацца за свае правы можна і законным шляхам, праз выбары сваіх дэпутатаў. Гэты шлях яму падабаўся. Зрэшты, ён і сам не адмовіўся б пахадзіць у дэпутатах сейма. «А гэты Маркевіч паразумнеў, нездарма ж кажуць, што праца ператварыла малпу ў чалавека» — з’едліва падумаў Гардзей. Яго сапраўды ўразіла змена ў былым аднакласніку. Той быццам і ростам стаў вышэйшы, больш паважны і ўпэўнены ў сабе.

Пасля танца Марфа вярнулася да Гардзея, абмахваючыся хусткаю.

— Растрэслася, — пасміхнуўся ён.

— Раўнуеш, ці што? — спытала яна, напускаючы на твар пакрыўджанасць.

— Каб раўнаваць, трэба кахаць...

— Гардзей, чаму ты такі жорсткі?

— Я справядлівы. На сцяблоўскіх дзевак не кідаюся.

— Сам нядаўна каля Кірылавых дачок аціраўся.

— Яны хоць і з хутара, але ж крачкаўскія, нашы... Ідзі яшчэ паскачы з Маркевічам. Нешта ён без цябе засумаваў.

— Дурненькі ты мой, апранайся, пойдзем, пакуль маці на печы задрамала. Я чакаю цябе ў клуні, — горача прашаптала Марфа.

Яна зняла з крука кажушок, што вісеў каля дзвярэй, і выслізнула з хаты, кінуўшы на Гардзея позірк, які клікаў і абяцаў асалоду. Гэты позірк трапятаннем і напружанасцю працяў Гардзеева цела. Ён, не апранаючыся, выйшаў услед за Марфаю.

14

Гардзей не быў фантазёрам або адчайным і безразважным юнаком, які гатовы быў голымі рукамі змагацца за вызваленне сваёй зямлі ад палякаў. Лічыў, што можна паспрабаваць нечага дамагчыся ад улады гуртам, выкарыстаўшы пэўныя законы. Чаму адукаваная меншасць кіруе, як хоча, непісьменнымі сялянамі? Бальшавіцкія ідэі прываблівалі па-свойму і яго. Сярод сялян таксама ж ёсць людзі з галавой, дай ім толькі магчымасць выявіць сябе. Да ліку тых, хто мае галаву на плячах, адносіў Гардзей і сябе. Ён падлеткам застаўся круглым сіратою, са старэйшаю сястрою Паўлінаю вёў гаспадарку і гадаваў малодшых сясцёр. Працуючы на зямлі, цяжка выкараскацца з галечы, таму ён час ад часу знаходзіў працу ў Берасці. З зарабку плаціў падаткі і набываў патрэбнае гаспадарчае начынне. Там жа, у Берасці, ён пазнаёміўся з гандлярамі-габрэямі, якім збываў збожжа, лён і бульбу па больш выгадным кошце, чым той, які прапаноўвалі скупшчыкі. Сам скупляў у аднавяскоўцаў збожжа і бычкоў, перапрадаваў габрэям. І меў ад гэтага добрую капейку. Такім чынам, нягледзячы на сваю маладосць і сіроцтва, Гардзей лічыўся ў вёсцы разумным і моцным гаспадаром. Але хацелася большага ад жыцця. Шкадаваў, што не меў добрай адукацыі, скончыў толькі пачатковую школу. Тады настаўнік сказаў ягонаму бацьку, што навучыў сына ўсяму, што сам ведаў, а больш нічога яму даць не можа. Аднак Гардзей працягваў цікавіцца навукаю. Па-першае, перачытаў усе чатырыста дваццаць пяць кніжак, якія былі ў школьнай бібліятэцы, па-другое, купіў у тутэйшага бацюшкі за гусака Біблію і вывучаў яе паціху кожную вольную хвіліну. Перад ім разгортвалася жыццё старажытных людзей. Іхнія ўладары таксама далёка не заўсёды былі справядлівыя да сваіх падданых, але ў пакутах і аблудах нараджалася ў душах людзей разуменне справядлівасці, сумленнасці і маральнасці. Гардзей усведамляў, што немагчыма пражыць жыццё і не спатыкнуцца, вельмі яму не хацелася быць апошнім у гэтым жыцці і цягнуць сваю долю бязрадасна, як той конь цягне цяжкі воз. Сэрца жадала свята, перамог, нейкіх незвычайных падзей, якія б наталялі душу святлом і радасцю. Не можа таго быць, каб чалавек нараджаўся толькі для беспрасветнай працы і рэдкіх святаў.

У нядзелю пад вечар Гардзей сабраўся ў Сцяблова, дзе меў намер сустрэцца з Захарам Маркевічам. Трымаўся добры марозчык, які бадзёрыў і падганяў хлопца. Ды і няблага было ісці маладым нагам па дарозе, адпаліраванай палазамі саней. Яшчэ і сонца не схавалася за лесам, а на небе ўжо выкруглілася поўня. Вісела яна празрыстая, як лядзяш у палонцы. Гардзей узіраўся ў яе таямнічае аблічча і вельмі ж хацелася дазнацца, як утварылася яна, як з’явіўся гэты свет. Чытаў ён астраномію, але не надта верыў навукоўцам. Усё, што там пісалася, было толькі здагадкамі. Ён быў перакананы, што чалавечы розум занадта абмежаваны, таму і не можа спасцігнуць Боскае таямніцы стварэння свету. Аднак была надзея, што аднойчы менавіта яму адкрыецца гэтая недасяжная ісціна.

Ужо змерклася, калі Гардзей увайшоў у хату да Захара Маркевіча. Гаспадар падняўся з-за стала, пайшоў насустрач госцю з працягнутай рукой, прамаўляючы:

— Малайчына, што прыйшоў.

— Як жа было мне не прыйсці?

— Болей яго слухай, — пачуўся з печы жаночы голас. — Ён табе нарасказвае тры бочкі арыштантаў.

— Годзе, маці, бурчаць, — незадаволена азваўся Захар.

— Табе хоць бурчы, хоць маўчы, хоць кол на галаве чашы — усё адно. У бацьку ўдаўся, такі ж упарты. А што ён меў з тае ўпартасці? Толькі здароўе страціў і пайшоў на той свет без пары.

— Маці, я прашу цябе, — настойліва і выразна сказаў сын.

Жанчына забожкала, уздыхнула і змоўкла.

— Сядай, адпачні з дарогі. Мо галодны?

— Не, дзякую. Сыты я. Яшчэ і цябе пачастую.

Гардзей высыпаў на стол жменю семак. Падышоў да печы, каб пачаставаць гаспадыню. Захар тым часам распаліў газніцу. У хаце стала ўтульна і светла.

— Дзякую, шкада, што няма чым есці, — сказала жанчына.

— Унукаў пачастуеце.

— Хіба толькі...

Жанчына працягнула руку, і Гардзей, усыпаўшы ёй у жменю семак, сеў на лаву.

— Чаму не прывёў з сабою яшчэ каго з надзейных хлопцаў? — спытаў Захар.

— Іншым разам прыйду з хлопцамі, а пакуль мо пазнаёміш мяне з вашымі дзеўкамі.

— Ажаніцца хочаш?

— Пакуль толькі агляд раблю. Калі служыў у Варшаве, нагледзеўся там розных паненак, што тут няма на чым і воку адпачыць.

— Гарадскія — распусныя, лёгка ў вочы западаюць, умеюць сябе паказаць, тым і прывабліваюць нас. А вясковыя сціплыя, сарамлівыя, таму цяжка іх разгледзець за хустачкамі ды фартушкамі.

— Можа, і твая праўда. Але ж хочацца такую ўзяць, каб усё жыццё на яе глядзець і не нагледзецца.

— Так не бывае, — сказаў Захар. — Усе людзі старэюць, каханыя — на жаль, таксама. Добра, пойдзем на вячоркі...

Захар ускінуў на плечы світу, і яны выйшлі ў настылы марозны вечар. Каля весніц спыніліся. Гаспадар дастаў капшук, прапанаваў пакаштаваць самасаду.

— Дзякую, не куру, — адмовіўся Гардзей. — Прачытаў аднойчы, што курэнне шкодзіць здароўю.

— А мне падабаецца, супакойвае.

Захар скруціў цыгарку, прыкурыў.

— Я зразумеў, што ты хочаш далучыцца да нашай барацьбы? — спытаў раптам, без усялякай падрыхтоўкі.

— Хачу паспрабаваць. Не ведаю, ці здатны я на такія ахвяры.

— А чаго ты чакаеш у выніку?

— Вядома, перамогі. Можа, не надта вялікай, але ж нечага, думаю, можна дамагчыся.

— Чаго, напрыклад? — зацікаўлена спытаў Захар.

— Мяне не задавальняе, што войтам выбіраюць каторы раз запар асадніка Юзафа Бялецкага. Я думаю, а чаму не мяне?

— Сапраўды, чаму не цябе? — засмяяўся Захар.

Гардзея нядобра ўкалоў Захараў смех. Ён нават хацеў спыніць на гэтым гаворку, аднак вырашыў перш высветліць, чым жа ён насмяшыў Маркевіча.

— Не крыўдуй, — ляпнуў яго па плячы Захар. — Смяюся я ад радасці, што ёсць у нас хлопцы, якія маюць гонар і гатовыя змагацца за свае правы. Я пастараюся зрабіць усё для таго, каб ты стаў войтам нашага павета. Дам табе рэкамендацыю для ўступлення ў Камуністычны саюз моладзі, а калі праверым цябе як след на справе, прымем у партыю бальшавікоў. Ты пакуль падбірай надзейных хлопцаў, каб стварыць у Крачках камсамольскую ячэйку.

— Колькі трэба чалавек?

— Чалавекі тры разам з табою. Неабходна захоўваць канспірацыю, каб не заваліць справу. Кожны завал — гэта суды, турмы, кара, разбураная падпольная сетка, якую нялёгка наладзіць зноў.

— Разумею.

— А пакуль запрашаю цябе на нашы вячоркі. У нас, як і ў Крачках, шмат прыгожых дзяўчат, не горшых за варшавянак.

— Э не, варшавянак трэба бачыць, — запярэчыў Гардзей.

Хлопцы пайшлі ўдоўж вёскі. Наперадзе чуліся галасы.

— Бачыш, нашы ўжо весяляцца.

— Яшчэ не бачу, пакуль толькі чую.

— Любіш дакладнасць і канкрэтнасць? Гэта ў табе са школы засталося.

Захар з Гардзеем увайшлі ў хату. Моладзь тоўпілася ля дзвярэй. Гармонік рэзаў польку. Пасярэдзіне скакалі парамі дзяўчаты. Хлопцы не спяшаліся далучацца, дымілі цыгаркамі, рагаталі.

Твары ў танцорак расчырванеліся, вочы гарэлі, вусны ўсміхаліся, ражкі хустак разляталіся. Гэтае імклівае кружэнне зачароўвала, зацягвала, хацелася кінуцца ў гурт, перакаламуціць яго, падпарадкаваць і прымусіць круціцца вакол аднаго цябе. Аднак полька скончылася, дзяўчаты паскідалі хусткі з галоў і, абмахваючыся імі, разышліся. Каб даць адпачынак самым бойкім танцоркам, гарманіст зайграў павольны вальс.

— Выбірай каторую, — прапанаваў Захар.

— Нешта ў мяне вочы разбегліся, — адказаў Гардзей.

— Бяры, якая бліжэй стаіць.

Захар запрасіў высокую станістую дзяўчыну, павёў на сярэдзіну хаты, закружыўся з ёю ў вальсе, так, што толькі непаслухмяная пасма валасоў матлялася над ягоным ілбом. Гардзей выбраў тоненькую дзяўчыну з доўгаю, ніжэй пояса, касою. Вялікія сінія вочы здзіўлена паглядзелі на незнаёмага хлопца, маленькія вусны расцягнуліся ў ніякаватай усмешцы. Гэта была дзяўчынка, падлетак, якая мо ўпершыню прыйшла на вячоркі.

— Запрашаю на вальс, — сказаў Гардзей, ужо шкадуючы, што зрабіў такі няўдалы выбар.

Яна ў адказ толькі згодна кіўнула галавой. Пазіраючы ў яе мілы тварык, падумаў: «Дзіця горкае, але гадкоў праз колькі, напэўна, вырасце ў прыгожую дзяўчыну».

Гардзей запрасіў яе яшчэ на некалькі танцаў, а потым прапанаваў:

— Хадзем, малая, правяду цябе дахаты.

— Не, я з братам пайду.

Дзяўчына махнула рукою. Да Гардзея падышоў высокі хлопец, незадаволена спытаў:

— Чаго ты да яе прыліп? Ці табе тут дзевак мала?

— Дзевак шмат, ды яна найлепшая.

— Ведаю цябе. Ідзі, скуль прыйшоў, па-добраму.

— Што здарылася? — спытаў Захар, спяшаючыся прадухіліць сварку.

— Нічога, усё добра, — адказаў Гардзей. — Бывайце здаровыя, сцяблоўцы. Прыходзьце да нас. Мы за сваіх дзяўчат сварыцца не будзем.

Павярнуўся і пайшоў з хаты. Захар паімкнуўся за ім, правёў трохі па вёсцы, сказаў на развітанне:

— Трэба рыхтаваць народ да паўстання супраць акупантаў, раздаваць лістоўкі, вывешваць сцягі, патрабаваць беларускую школу.

— З голымі рукамі ваяваць?

— Усё будзе. Ёсць у нас сябры на Усходзе.

— А як наконт таго, каб мне выставіць сваю кандыдатуру на пасаду войта?

— Абавязкова будзем працаваць і ў гэтым накірунку, — паабяцаў Захар.

Гардзей рушыў у бок сваёй вёскі, раздумваючы, з кім з вясковых хлопцаў можна было б стварыць камсамольскую ячэйку. Можна было б пагутарыць з Маркам, не благі хлопец, трохі, праўда, скупаваты, але ж усім вядома, што свая сарочка бліжэй да цела. І жыве па суседстве, калі што спатрэбіцца, дык не давядзецца далёка шукаць. Сімпатызаваў Гардзей і Мацею, маўкліваму, але адважнаму хлопцу, што было праверана яшчэ ў маленстве, калі бегалі латашыць аканомаў сад. Ідэя пачаць працаваць на камунку так захапіла Гардзея, што ён і не заўважыў, як дайшоў да сваёй вёскі. Высокія бухматыя зоркі спагадна падміргвалі яму, самотная поўня паспяшала за ім услед, не адстаючы, быццам не мела іншае патрэбы. Безумоўна, і ёй самота не даспадобы, шукае хаўрусніка, каб перабыць ноч. Снег шаргацеў пад нагамі. Заінелыя старыя бярозы горбіліся абапал дарогі. Зямля спала, толькі Гардзеева вёска Крачкі свяціла там-сям цьмянымі агеньчыкамі, быццам чакала яго, позняга хадака, дадому. Напэўна, Паўліна не спала таксама, жыў у ёй мацярынскі інстынкт. Пра ўсіх яна клапацілася, узваліўшы яшчэ падлеткам на плечы адказнасць за асірацелую сям’ю.

15

Каля Марфінай хаты тоўпілася моладзь. Гардзей павітаўся за руку з некалькімі хлопцамі.

— Ты на разбор шапак, — сказаў Мікола Іванюк.

— Памыляешся, на разбор дзевак, — адказаў Гардзей.

— Твая Марфа сёння занятая. Якуб каля яе цэлы вечар пеўнем ходзіць.

— Яна такая ж мая, як і твая. А хто ходзіць, той даходзіцца.

— Я думаў, у вас сур’ёзна.

— Не думай шмат, ад гэтага, кажуць, галава можа забалець. Пайду ў хату, змерз. Прытулюся да якой, мо сагрэюся...

Гардзей увайшоў у хату, дзе апантана заліваўся гармонік, тупацелі абцасы ботаў і мяккія лапцікі, кружыліся пары, аддаючыся танцу. Марфа сядзела з Якубам на запечку, нешта шаптала таму на вуха. Аднак, як толькі пабачыла Гардзея, пайшла насустрач.

— Дзе ты быў цэлы вечар?

— Дзе быў, там няма.

— Чаму ты такі? Ці я пакрыўдзіла цябе нечым? — вінавата спытала Марфа.

— Не, наадварот, я вельмі рады, што ты без мяне не сумавала, а любілася з Якубам.

— Дурненькі! Што мне той Якуб? Я з яго ці жартую, ці збыткую, а ён нічога не разумее, як дзіця малое.

Яна грэбліва пасміхнулася, паправіла цёмную пасму валасоў, тужэй зацягнула ражкі хусткі, потым узяла яго за руку, прыўстала на дыбачкі, горача зашаптала яму на вуха:

— Пойдзем у клуню. Я так засумавала па табе.

— Ага, бачыў я, як ты сумавала! Гардзей выйшаў у цёмныя сенцы, следам за ім, ускінуўшы на плечы вялікую хустку ў клетку, выслізнула Марфа.

У клуні было зацішна, пахла сенам, збожжам, летам, тымі знаёмымі пахамі, з якімі сялянская душа зрастаецца, знітоўваецца назаўжды. Ледзьве зачыніўшы дзверы, Марфа кінулася ў абдымкі да Гардзея, прагна цалуючы ягоны твар, вочы, вусны. Ён падхапіў яе, панёс і паклаў на сена, рукой слізгануў па назе, загаляючы спадніцу.

— Пачакай, нешта скажу, — папрасіла Марфа.

— Што гаварыць, — прашаптаў Гардзей з жарсцю прыпадаючы да яе вуснаў.

Марфа вызвалілася з абдымкаў, настойліва сказала:

— Ты не кажы, ты слухай, прашу цябе.

— Добра, добра, слухаю.

— У нас будзе дзіця, — сказала яна.

— Якое дзіця?

— Наша.

Гардзей адкінуўся на сена і роблена зарагатаў.

— Ты чаго? — насцярожана спытала Марфа.

— Ну і хітрая! Яшчэ і месяца не мінула, як вярнуўся з войска, а ты мне хочаш навязаць дзіця, якое з Якубам ці кім нагуляла?

— Тваё гэта дзіця, тваё! Я толькі цябе кахала заўсёды. І з войска чакала. Ты ж у мяне быў першы!

— Разбярэш тут вас, хто першы, хто апошні.

— Адзін ты ў мяне.

— Ведаеш, не магу я жаніцца. Гаспадарка ў мяне занядбаная. Два гады без мужчынскіх рук была. На вяселле грошы трэба, а я...

— Ты адмаўляешся ад мяне і свайго дзіцяці? — абурана перабіла яго Марфа.

— Толькі ад цябе. А дзіцяці пакуль ніякага няма. Не тлумі мне галавы. Я не дурное хлапчаня.

— Гэта тваё апошняе слова?

— Апошняе, Марфа.

— Ты да войска Дуні чэрава нагуляў, а пасля адмовіўся. Давялося ёй пайсці замуж за ўдаўца на трое чужых дзяцей, — Марфа ўсхліпнула.

— Дуня напісала мне ў войска адзін ліст і спытала, ці варта ёй мяне чакаць. Адказаў, каб не чакала.

— Як яна магла напісаць табе пра дзіця? Яна ж непісьменная!

— Пра Дуню не ведаю, а табе не веру! Не можа гэтага быць!

Марфа паднялася, злосна сказала:

— Ніколі табе не дарую! Ты яшчэ пашкадуеш! Плакаць будзеш, прасіць, маліць, але позна будзе! Позна!

Марфа моцна грукнула дзвярамі. Гардзей трохі паляжаў на сене, жуючы сухую травінку і думаючы пра тое, якія ж хітрыя пайшлі цяпер дзеўкі. Тры разы ў сене пакуляешся — і маеш дзіця. Такая непрыкрытая хлусня яго страшэнна абурыла. Вырашыў, што цяпер на Марфу і не гляне. У Крачках хапае дзяўчат, хоць бы тыя ж дочкі Кірылавы! Выбірай любую: ці старэйшую — маленькую ды разумную швачку, майстрыху, ці малодшую — вясёлую і даўгарукую, добра будзе сена на стог закідваць. Ды і ў Карпа неблагая дзеўка. А колькі прыгажунь яшчэ падрастае, як тая, што сёння бачыў у Сцяблове.

Абтрос з адзення сена, выйшаў з клуні, ціха прычыніў за сабою дзверы, удыхнуў марознае паветра на поўныя грудзі, зірнуў у зорнае неба і адчуў невымоўную радасць ад хараства, якое ззяла і зіхцела, абяцала нешта дзівоснае ў будучыні. З хаты выйшаў гарманіст, зацягнуў марш, але раптам згарнуў гармонік, які жаласліва выдаў апошні зык і аціх. Хлопцы і дзяўчаты разыходзіліся па хатах. Да клуні нехта ішоў. Калі пара параўнялася з Гардзеем, ён пазнаў Марфу і Якуба.

— Дабранач, — сказаў здзекліва.

Яму нічога не адказалі. «Баба з воза — каню лягчэй», — падумаў Гардзей, каб прыглушыць рэўнасць, якая ўсё ж варухнулася ў душы. Выйшаў з апусцелага двара, павярнуў да сваёй хаты, прыспешыў крок і дагнаў двух хлопцаў — Яўсея і Марка, якія жылі па суседстве.

— Як павесяліліся?

— Нічога, — адказаў Яўсей, — але дзевак не хапіла. А ты дзе быў, што Якуб тваю Марфу павёў у клуню?

— Якраз яе і рыхтаваў, каб яна да яго пайшла, — Гардзей бестурботна засмяяўся.

— І не шкода табе было?

— Хопіць на наш век дзевак, Яўсей. Вунь колькі маладых прыгажунь падрастае?

— Маладых трэба вучыць, а старэйшыя ўжо навучаныя, — заўважыў Марк.

— Скрозь ты рахубу шукаеш! — заўважыў Гардзей.

— Ты ад роду ўжо ёсць Рахуба, — хмыкнуў Марк, нагадваючы Гардзею ягонае прозвішча.

— Мо нам падацца да камуністаў? Абяцаюць рай яшчэ на гэтым свеце? — спытаў Гардзей.

— Мне б зямлі дзесяцін сто, — сказаў Марк, — я б сабе сам рай на зямлі зладзіў. А тут сястра замуж сабралася. Давядзецца дзяліцца.

— Зямля — гэта ўсё, — уздыхнуў Яўсей.

— Памыляецеся! Усё — гэта ўлада, — адказаў Гардзей.

— Маркевіча наслухаўся? — спытаў Марк. — Пустабрэх ён!

— Ты думай не пра яго, а пра тых, хто за ім стаіць. А раптам саветы сапраўды насунуцца?.. — адказаў Гардзей.

Хлопцы задумаліся. Кожны з іх, нягледзячы на маладосць, адчуваў сябе сталым гаспадаром, бо з ранняга маленства быў далучаны да працы, ведаў яе і смак, і цяжар. Усялякае жыццёвае рашэнне прымалася імі ўзважана, з вялікай адказнасцю, пасля доўгага роздуму.

— Дык як наконт камункі? — яшчэ раз спытаў Гардзей.

— Ідзі ты першы, а мы паглядзім. Як заўважым, што разбагацеў, дык і кінемся ў гэты вір за табою, — адказаў Марк.

— Э, не, даражэнькія, камунка пераборлівая, яна слабакоў не прымае.

— Мусіць, я пайду... Мне губляць няма чаго. Зямлі як кот наплакаў... — сказаў Яўсей.

— Падумай і зайдзі да мяне, абмяркуем. Мо разам да чаго дадумаемся. Дабранач! — развітаўся Гардзей і завярнуў у свой двор.

16

Вясна ўпарта стукалася ў цвёрды снежны покрыў сонечнымі промнямі, як у шкарлупіну яйка. За дзень снег прыкметна раставаў, наздраваты і ашэрхлы, шаргацеў пад нагамі, нават вецер дзьмуў па-вясноваму цёплы. І гэта была не проста адліга, набліжаўся сакавік — першы вясновы месяц, калі гаспадар мусіў агледзець усё начынне: плуг, воз, барану, вупраж, каб быць гатовым да сяўбы. Праўда, па начах яшчэ прыпякаў мароз, і неба на захадзе было чырвонае і чыстае. Так думаў Гардзей, ідучы да Маркевіча. Ужо прыкметна змерклася. У крайніх сцяблоўскіх хатах запаліліся кволыя агеньчыкі. Вёска сцішана рыхтавалася да адпачынку, толькі гаманлівая дзятва каля абмерзлага калодзежа наладзіла сабе коўзанку. Хто на санках, хто на адным самаробным драўляным каньку сшурваліся з ледзянога ўзгорачка, шчабяталі, смяяліся.

Каля Маркевічавых варот Гардзея сустрэлі два незнаёмыя хлопцы, павіталіся, прапанавалі махоркі. Крачкавец адмовіўся.

— Ты да Захара? — спытаў адзін. — Пачакай трохі. Цябе паклічуць.

— Якія навіны ў Сцяблове?

— Ніякіх. А што ў вашых Крачках?

— Таксама нічога, — адказаў Гардзей.

Гаворка не ладзілася. Хлопцы памаўчалі, патапталіся на месцы. Потым адзін сказаў:

— Пайду спытаю.

Ён пайшоў у хату, неяк дзіўна шырока ставячы ногі і выцягнуўшы ўперад шыю, як гусак. Гардзей правёў яго позіркам, думаючы, што ёсць жа такія няўклюды.

Хлопец праз хвіліну вярнуўся, запрасіў Гардзея ў хату. У пакоі было моцна накурана, чалавек сем хлопцаў сядзела вакол стала і пра нешта гутарылі. Калі Маркевіч сказаў, што прыйшоў новы кандыдат у камсамольцы, усе павярнуліся да крачкаўца.

— Мой узрост дазваляе стаць адразу камуністам, — усміхнуўся Гардзей.

— Не, спачатку трэба праверыць цябе на камсамольскай працы, — сказаў незнаёмы мужчына ў шэрым гарнітуры.

Гардзей здагадаўся, што гэта нейкі падпольны бальшавіцкі начальнік. Маркевіч паглядзеў на Гардзея з прыязнасцю:

— Рэкамендую кандыдатуру Рахубы Гардзея для ўступлення ў Камуністычны саюз моладзі Заходняй Беларусі. Чалавек надзейны. Ведаю яго даўно, разам вучыліся ў школе. Палітыку Савецкай дзяржавы і Камуністычнай партыі разумее правільна, не злоўжывае алкаголем, не курыць, таварыскі, устойлівы і стрыманы. Гатовы змагацца за шчасце беларускага народа, за вызваленне яго ад польскай акупацыі і за ўз’яднанне Заходняй і Усходняй Беларусі.

— Ці здолееш ты адмовіцца ад уласнай зямлі, калі гэтага запатрабуе Камуністычная партыя бальшавікоў? — спытаў незнаёмец у Гардзея, упіваючыся ў хлопца жорсткім позіркам.

— Зямля — гэта сродак майго існавання, яна дае мне хлеб надзённы. Калі ў мяне з’явіцца іншая крыніца грошай, дык я з задавальненнем адмоўлюся, — Гардзей шырока ўсміхнуўся і дадаў: — Прызнаюся шчыра, што з радасцю памяняў бы сваю пасаду селяніна на пасаду сеймавага дэпутата ці нават самога Пілсудскага.

— Ты, брат, і замахнуўся, — ніякавата хітнуў галавою Маркевіч.

Прысутныя зарагаталі.

— Свядомасць пралетарская, — задаволена адзначыў падпольны началь­на, як ахрысціў яго Гардзей. — Думаю, варта прыняць.

— Гардзея Рахубу, — падказаў Маркевіч.

— Так, Гардзея Рахубу ў шэрагі Камуністычнага саюза моладзі Заходняй Беларусі, — сказаў «начальнік» і працягнуў Гардзею лісток паперы. — Прачытай уголас клятву.

Гардзей узяў жаўтаватую памятую паперу, відаць, шмат ношаную ў кішэні, пачаў чытаць урачыстым голасам, як таго патрабавалі абставіны:

— Я, сын прыгнечанага народа, добраахвотна ўступаю ў шэрагі Камуністычнага саюза моладзі Заходняй Беларусі, клянуся да канца жыцця змагацца супраць капіталістаў і памешчыкаў за Савецкую ўладу ў Польшчы, за ўз’яднанне Заходняй і Савецкай Беларусі. Ад цяперашняга моманту лічу камсамол сваёй роднай сям’ёй, а камсамольскія справы — крэўнаю справаю.

Апошнія словы трохі збянтэжылі Гардзея. Што за сямейнікі, якіх ніколі не бачыў? А іх набіраецца цэлы саюз! Аднак ён нічога не сказаў, толькі на момант адарваў ад паперы вочы, паглядзеў на прысутных і стаў чытаць далей:

— Абяцаю дакладна выконваць ускладзеныя на мяне задачы на карысць камсамола, а ўсе таямніцы трымаць у строгім сакрэце. Калі давядзецца аддаць жыццё за справу КПЗБ і камсамола, не просячы ў ворагаў літасці, забяру тайны падполля з сабою ў магілу.

У галаве Гардзея прамільгнула з’едлівая думка: «Добра, што яшчэ на крыві не прымушаюць клясціся. Гэта ж я сябе прадаю на ўсё астатняе жыццё! Вось уліп!»

— Заўсёды і скрозь, не шкадуючы сілы, а калі трэба, — і жыцця, абараняць Савецкі Саюз — радзіму прыгнечаных. Усялякая здрада КПЗБ, камсамолу, дадзенай клятве няхай будзе асуджана маімі таварышамі па барацьбе і пакарана гневам працоўнага народа.

Маркевіч падняўся з-за стала, абцягнуў саматканую вышываную сарочку, падпяразаную дзягаю, урачыста сказаў:

— Прагаласуем, таварышы.

Усе прысутныя дружна паднялі рукі, задаволена перакінуліся позіркамі, усміхнуліся.

— Віншуем з уступленнем у камсамол, — сказаў чалавек у шэрым гарнітуры.

Гардзею карцела спытаць, ці доўга яшчэ Савецкі Саюз будзе краінаю прыгнечаных, але ён устрымаўся. Заспявалі «Інтэрнацыянал». Гардзей чуў гэтую песню, яшчэ калі служыў у войску, але слоў не ведаў, таму падпяваў толькі мелодыю.

— На гэтым наш сход лічу закрытым, — абвясціў «начальнік».

Ён выйшаў з-за стала, зняў з цвіка кароткае паўпаліто, ускінуў на плечы. Усе прысутныя замітусіліся, вакол пачалі таксама апранацца.

— Я правяду таварыша Віктара сам, — сказаў Маркевіч.

«Начальнік» жэстам спыніў яго:

— Праводзіць мяне не трэба, разыходзімся па адным. Далей я пайду са сваімі хлопцамі, — кіўнуў галавою ў бок вуліцы, дзе чакалі яго двое.

Астатнія ў нерашучасці тапталіся ля парога. Гардзей стаў перад Маркевічам:

— Прынялі вы мяне ў камсамол, а далей што рабіць?

— Абмяркуем. Пасядзі пакуль.

Гардзей разглядаў хлопцаў. Трое былі са Сцяблова, двое — з суседняй вёскі, трое — з больш дальняй ад пана Райскага. Гэты пан лічыўся дзівакаватым. Размаўляў з мужыкамі на тутэйшым дыялекце, часам апранаўся ў вясковую палатняную апратку, але пры гэтым падкрэсліваў: «У што я ні апрануся, усё роўна панам буду, а мужык — ці ў золаце, ці ў аксаміце застанецца мужыком».

Калі ўсе падпольшчыкі выйшлі з хаты, гаспадар сказаў:

— Таварыш Віктар прынёс добрыя навіны. Барацьба сялянства і рабочых Заходняй Беларусі разгортваецца шырокім фронтам. Першае заданне табе, Гардзей, — стварыць ячэйку. Другое — збіраць грошы для рэвалюцыянераў свету, трэцяе — арганізаваць выступленні насельніцтва за беларускую школу ў нашым павеце. Дастаткова?

— Дастаткова пакуль. Бывай здаровы, — адказаў Гардзей і паспяшаў пакінуць хату Маркевіча.

Што і казаць, заданні былі малапрыемныя. Хадзі і прасі грошы ў аднавяскоўцаў, як жабрак! Рабіць гэта Гардзею зусім не хацелася. Ён вырашыў, што пры нагодзе аддасць свае злотыя. Ішоў да Маркевіча з жаданнем рабіць вялікую справу, магчыма, а атрымалася, што мусіць займацца драбязой. Наконт школы таксама заданне не радавала. Хадзіць і ўгаворваць бацькоў змагацца за беларускую школу не хацелася. Не звык Гардзей кланяцца. Зрэшты, трэба пачынаць з першага задання — ствараць ячэйку. А потым падначаленыя яму, сакратару, камсамольцы няхай і выконваюць заданні. Гэтая думка Гардзея суцешыла, і ён, весела насвістваючы, рушыў у свае Крачкі.

17

За два сонечныя сакавіцкія тыдні расталі высокія гурбы снегу, расцякліся зіхоткімі ручаінамі ў сажалкі, нізінкі, паплавы і балотцы. Снег чапляўся за зямлю ў цяньку за хатаю ці пад варотамі, счарнелы і наздраваты, хворы, не падобны да сябе, а свет радаваўся доўгачаканаму цяплу. І душы людзей прыхавана хваляваліся ў прадчуванні росквіту, шчасця, цуда. Гэтак жа пачуваліся і Кірылавы дочкі — Каця і Зося. Праўда, свае сардэчныя хваляванні яны не выказвалі адна адной і паводзілі сябе стрымана. У вольны час чыталі, вышывалі ці шылі сукенкі да Вялікадня. Шыла старэйшая сястра, добрая краўчыха, а малодшая — Зося, дапамагала толькі што-небудзь сфастрыгаваць ці падгарнуць. На большае ў яе не хапала ўседлівасці. Зося бавіла самотныя вечары ў сям’і, хоць і любіла паскакаць ды паспяваць. Каця ж думала пра Гардзея, згадвала, як добра пагутарыла з ім у апошні раз. Яна шмат думала пра новую сустрэчу, што скажа, пра што спытае, быццам размаўляла з ім. Гэтыя ўяўныя дыялогі іншы раз доўжыліся гадзінамі.

Гардзей сапраўды аднойчы завітаў надвячоркам. Каця прыхавала радасна-пераможны агонь у вачах, схіляючыся над шытвом. А Зося адразу пачала ўпраўляцца па гаспадарцы — выцягваць з печы чыгуны і рабіць мешанку свінням. Не хапала ў яе смеласці адкрыта паглядзець Гардзею ў вочы. Як рабіць выгляд, што нічога не здарылася амаль тры гады таму? Здарылася! Нічога не паправіш. І адначасова яна адчувала, што яе няўхільна цягне да гэтага дзецюка, нібы няма побач іншых хлопцаў.

— Як пажываеце, дзяўчаты? — спытаў госць.

— Нічога, дзякаваць Богу, — адказала Каця. — Адкуль ідзеш і куды?

— Іду з дому і проста да вас. Даўно не бачыў, засумаваў, — сказаў ён, з усмешкаю пазіраючы ў вочы Каці, бо Зося ў тую хвіліну выйшла ў сенцы, каб узяць таўкач. — Падумаў нават, ці, крый Божа, не захварэлі часам, што з хутара нікуды не паказваецеся.

— Здаровыя мы! — бадзёра адказала Каця. — На наш хутар зімою рэдка хто забрыдае. І хваробы мінаюць нас.

— Чым жа вы займаецеся?

— Шыю сукенку Зосі да Вялікадня.

— А сабе ці пашыла ўжо?

— Пашыла.

— Як бы я хацеў паглядзець на цябе ў новай сукенцы! Хоць ты мне і ў гэтай будзённай вельмі падабаешся! — сказаў госць з блазнаватаю ўсмешкаю.

Каця пачырванела. Той хлопец, які з першай сустрэчы яшчэ тры гады таму спадабаўся ёй, нарэшце заўважыў яе, ацаніў і нават сказаў пра гэта. Гардзей паглядзеў на русявую Каціну галаву, на маленькі носік, на ўвесь яе далікатны твар і падумаў, што ёй трэба было нарадзіцца не сялянскаю дзяўчынаю, а паненкаю. Яна і шые неяк па-свойму, тонкія пальчыкі трымаюць іголку пяшчотна, як каштоўнасць, увішна ўздымаецца рука над шытвом, шво кладзецца роўненька і гладка.

Зося таўкла бульбу ў вялізным чыгуне, пара запоўніла пакой. Старэйшая сястра незадаволена падняла вочы і сказала:

— Зоська, вынесі бульбу ў сенцы. Усю хату засмуродзіла. Колькі разоў прасіла: не рабі гэтак.

Зося кінула незадаволены позірк на сястру, узяла трапкач, падхапіла вялізны чыгун і панесла да дзвярэй.

— Пачакай, я дапамагу, — падхапіўся Гардзей.

— Не трэба мне ніякіх памагатых, — адказала дзяўчына.

— То хоць дзверы ў сенцы адчыню...

— Адчыні, калі няма чаго рабіць.

— Як ты размаўляеш з чужым чалавекам? — абурылася Каця.

На заўвагу Зося нічога не адказала, падумала: «Чужы чалавек! Гэта табе ён чужы, а мне. Ніяк не разбяруся, чаго ўва мне да яго больш: кахання ці нянавісці.»

Зося заўзята таўкла бульбу, з сілаю раз-пораз апускала таўкач, быццам тым самым забівала свае лепшыя пачуцці да Гардзея. Не, яна не будзе жыць прыгнечаная і расчараваная. Па Вялікадні, як скончыцца пост, пачне хадзіць на вячоркі і будзе скакаць з усімі хлопцамі, а ён няхай паглядзіць. У яе сваё жыццё, і яна нікому не дазволіць яго псаваць.

Даваць свінням есці яшчэ было рана, аднак Зося пайшла ў хлеў, няхай жывёла пахлебча цёплую мешанку і скажа дзякуй маладзейшай гаспадыні. Каця нічога па гаспадарцы не рабіла, насілася са сваёю грыжаю, штораніцы надзявала тугі шырокі пояс, які сцягваў жывот. Уся гаспадарка — на Зосіных руках. А сястра адно кніжкі чытае. Праўда, сукенку Зосі новую шые — і на тым дзякуй.

Калі Зося вярнулася ў хату, Каця з Гардзеем ціха пра нешта гутарылі. Стала няёмка. Яна не ведала, ці сысці, каб не замінаць, ці нахабна слухаць. Няхай ідуць на вуліцу, а хата належыць Зосі таксама. Яна марудна скінула ста­рую світку, павесіла ў парозе, развязала хустку, паправіла валасы, раздумваючы, дзе сесці: на лаве ці пайсці на запечак? Гардзей міжвольна залюбаваўся яе стройнай постаццю і звярнуўся да яе:

— Я, Зося, прыйшоў да вас па справе.

У грудзях у Зосі раптам нешта ўскалыхнулася, сэрца ўсхвалявана закалацілася і заспяшалася насустрач нечаму невядомаму, але ўжо жаданаму, быц­цам і забылася, колькі бяды зведала яно праз Гардзея. Яна напусціла на сябе абыякавасць, села да стала насупраць Гардзея і адважна зірнула яму ў вочы, чорныя, непраглядныя, — яны прыязна ўсміхаліся, нешта невымоўна абяцалі. Зося адвяла позірк, паглядзела на Кацю. Тая старанна шыла.

— Такая ў мяне просьба да вас, дзяўчаты. У свеце людзі жывуць па-рознаму. У нас ёсць дах над галавой, хоць нішчымны, але кавалак хлеба, а ў іншых і гэтага няма. Папрасілі мяне добрыя людзі, а я вас прашу, збіраць сродкі для бедных абяздоленых людзей. Дамо нейкі грош, і, можа, ён выратуе жыццё якому чалавеку. Нам добры наш учынак залічыцца на тым свеце, а мо і на гэтым, — сказаў Гардзей.

— А дзе ж мы будзем збіраць тыя грошы? — здзіўлена спытала Каця.

— Думаю, можна па хатах пахадзіць, можна на вячорках з моладдзю пагаманіць.

— Няёмка неяк. Яшчэ што падумаюць.

— Я магу, — нечакана для сябе самой раптам згадзілася Зося. — І па хатах пахаджу, і ля царквы папрашу, і на вячорках.

— Малайчына, Зоська! Я на цябе вельмі спадзяваўся, — узрадаваўся Гардзей.

— Добра, я таксама паспрабую. Мы з Зосяй заўсёды заадно, — разважліва сказала Каця.

— Дзякую, дзяўчаты! Я яшчэ зайду! Рады быў пабачыцца!

Гардзей падняўся, накіраваўся да дзвярэй.

— Пабудзь яшчэ. Хутка бацька вернецца ад дзядзькі Карпа, павячэраем разам, — прапанавала Каця.

— Дзякую, іншым разам, — адказаў Гардзей і паспяшаўся з хаты.

Каця паглядзела на Зосю з дакорам, спытала:

— Нашто ты згадзілася? Сорам прасіць у людзей грошы!

— Табе сорамна, ты і сядзі дома. Я сама ўсё зраблю, — дзёрзка адказала Зося.

18

Вялікдзень прыйшоў сонечны і ясны. Хоць лістота яшчэ не праклюнулася на дрэвах, вясна цешыла сэрцы і вочы. Святочна ўбраныя крачкаўцы міжвольна пацягнуліся за вёску, дзе на невысокім пагорку расло пяць старых ліп. Сёння на прасторнай палянцы было асабліва тлумна. Прыйшла не толькі моладзь, але сталыя людзі і дзеці. Дзяўчаты вадзілі карагод, а хлопцы, разбіўшыся на гурты, гулялі ў «біткі» ці ў «качанкі». Каця з Зосяй стаялі на ўскрайку паляны, прыглядаліся да вяскоўцаў.

— Можа, сёння пачнём грошы збіраць? — спытала Зося.

— Паспрабуй, — адказала Каця, але ў яе голасе не было ўпэўненасці. — Мне лягчэй сваё аддаць, чым прасіць чужое.

— Мы ж не для сябе просім, а для людзей.

— Мне сорамна, — прызналася Каця.

— А мне не, — адказала Зося. — І я зраблю тое, што паабяцала Гардзею.

Яна рушыла да гурту хлопцаў, што качалі яйкі па жалабку і сачылі, хто выйграе.

— Хрыстос уваскрос, — сказала Зося.

— Сапраўды ўваскрос, — весела адказалі ёй дзецюкі.

— Хлопцы, вось мы тут святкуем, радуемся, а ў свеце ёсць людзі, у якіх няма грошай на бульбіну. Мне даручылі сабраць, колькі змагу, грошай для такіх бедакоў.

— Валачобніца! — хмыкнуў Якуб.

— Паспявай нам, — сказаў Мікола Іванюк, — а мы аддзячым.

— А што ж вам паспяваць?

— Ну, вядома, валачобную песню, — падказаў Якуб.

— А я і не ведаю, якія песні спяваюць на Вялікдзень валачобнікі, — сумелася Зося.

— А хіба ў Расіі не святкуюць Вялікдзень? — здзівіўся Мікола.

— Да рэвалюцыі святкавалі, але я жыла ў прытулку. Там былі свае парадкі. На Вялікдзень нас частавалі белымі булкамі з вішнёвым кісялём. А ў апошнія гады не да булак было. Хоць бы што-небудзь пажаваць.

— Спявай, што хочаш, — сказаў Мікола.

— Ведаю я адну песню. Яе некалі мая мама спявала.

Зося азірнулася, пашукала вачамі Кацю, убачыла яе зводдаль, пад ліпаю. Сястра старалася застацца незаўважанай.

— Каця, хадзі сюды, дапаможаш, — клікнула яе Зося.

— Мы падцягнем, — паабяцаў Мікола.

Каця падышла, насцярожана паглядзела на хлопцаў. Зося звонка зацягнула старадаўнюю песню:

Каця падцягвала другім голасам. Да дзяўчат далучыліся хлопцы, спявалі стройна і зладжана, прыслухоўваючыся адзін да аднаго, каб не збіцца і не сапсаваць песню.

Зося вяла пранікнёна, бо песня была нібы пра яе. Яна адчула, што зараз заплача ад жалю да сябе, таму зажмурыла вочы, з-пад павек выкаціліся дзве буйныя слязіны. Зося змахнула іх, усміхнулася і працягвала спяваць:

Паступова вакол спевакоў сабраліся людзі, якія таксама ўцягваліся ў песню, тужлівую, сардэчную. І хутка ўзгорак пад ліпамі і ваколіца напоўніліся моцнымі галасамі, з’яднанымі кранальнаю песняю пра сірочую долю.

— Вой дзяўчаты, каб на вас шчасце вялікае, у свята ў жальбу ўвялі, — сказала нейкая маладзіца, выціраючы вільготныя вочы.

— Яны не проста так спявалі. Гэта ж валачобніцы! Давайце па грошыку, добрыя людзі, на добрую справу, — весела сказаў Мікола і першы паклаў на Зосіну далонь манетку.

Тыя, хто меў пры сабе якія дробныя грошы, таксама падалі іх дзяўчатам. Зося дастала з рукава вышываную насовачку, высыпала грошы ў яе, было відно, што засталася задаволеная. Калі ўсе разышліся працягваць свае гульні, а Зося з Кацяй засталіся ўдзвюх, да іх наблізіўся Гардзей.

— Малайцы, дзяўчаты, добра прыдумалі, — пахваліў ён.

— Гэта ўсё Зося, я і не здагадвалася, што яна такая адважная, — сказа­ла Каця, яе блакітныя вочы свяціліся. — Уяўляеш, як артыстка, яшчэ і запла­кала.

— Я ж не знарок, так атрымалася, песня на душу легла. Трымай, Гардзей, — сказала Зося і аддала насоўку, у якую былі загорнуты сабраныя грошы.

— Можа, яшчэ пазбіраеце? — спытаў Гардзей.

— Пазбіраем, як дажывём да якога-небудзь новага вялікага свята. А на сёння з мяне хопіць, — адказала Зося.

Вочы яе раптам зрабіліся сумныя, яна паглядзела ўдалячынь і зноў адчула, што зараз заплача. Каб не выдаць свой настрой, сказала Каці, хаваючы позірк:

— Свята святам, а мне пара гаспадарку ўпраўляць.

— Бацька ж дома застаўся, управіцца.

— Бацьку таксама трэба калі-небудзь адпачыць. Ты заставайся, пабудзь сярод людзей, а я пайду.

— Разам прыйшлі, разам і дамоў пойдзем, — адказала Каця, заўважыўшы, што Гардзей ужо адвярнуўся да хлопцаў.

Дзяўчаты вадзілі карагод і спявалі. Хлопцы спрабавалі на зуб яйкі, правяралі, ці не падробка, налітая волавам, дамаўляліся, хто будзе біць, хто трымаць. На тоўстай галіне старой ліпы дзеці гушкаліся на арэлях. Зося пагля­дзела на іх і раптам сказала:

— Як бы я хацела ўзляцець высока-высока, пад самыя хмары!

— Ага, высока ўзляціш, балюча падаць будзеш. Табе не здаецца, што гэты Гардзей выкарыстаў нас?

— У якім сэнсе? — здзівілася Зося.

— У простым. Мы сабралі грошы, аддалі яму, а што далей?

— А што ты хочаш?

— Ну, не ведаю. Падзяку нейкую.

— Бог аддзячыць, — лёгка адказала Зося.

19

Гардзей апошнім часам пачуваўся радасна і трывожна. Ягонае імя трапіла ў спіс кандыдатаў у дэпутаты гміны. Гэтым ён быў абавязаны найперш Маркевічу і тым людзям, якія стаялі за ім. Яны рыхтавалі не толькі патрэбныя паперы, але агітавалі сялян. Удзел у працы гміны мог бы паўплываць на жыццё тутэйшага люду, бо праз прадстаўніцтва ва ўладзе можна было вызначаць памер бюджэту воласці і збораў за карыстанне месцам на рынку, за арэнду памяшкання, прыняць разумнае рашэнне наконт выкарыстання зямлі, займу ды ці мала яшчэ што. Аднак у Гардзея былі свае планы. Яму карцела стаць не проста радным гміны, а войтам. У выпадку дасягнення гэтай мэты можна было выставіць сваю кандыдатуру дэпутатам сейма, выбары якога чакаліся ў 1928 годзе. Ён дамовіўся сустрэцца з Захарам Маркевічам у нядзелю на вячорках, каб абмеркаваць далейшае.

У нядзелю яшчэ да змяркання моладзь сабралася пад ліпамі. Хлопцы стаялі асобным гуртам, курылі, жартавалі. Дзяўчаты сядзелі на бервяне і спявалі. Гардзей кінуў позірк спачатку на хлопцаў, пасля на дзяўчат, як бы выбіраючы, да якога гурту далучыцца. Аднак спярша пайшоў да хлопцаў. Маркевіча пакуль не было. Гардзей вырашыў, што гэта да лепшага — у прыцемку лягчэй гаварыць. Чым менш людзей будзе ведаць пра тое, што ён мае стасункі з Заха­рам Маркевічам, тым будзе лепей. Зрэшты, маглі б яны сустрэцца дзе-небудзь у лесе, дык мо і зусім сведак не было б, але ж Захару трэба пакрасавацца перад людзьмі, правесці, як ён сам кажа, масоўку, раздаць лістоўкі. Не асцерагаецца, што знойдзецца разумнік, які захоча выслужыцца перад уладаю, тады бяда нашаму змагару.

Здалёку пачуўся меладычны голас гармоніка. Моладзь адразу павярнула галовы ў той бок, чакала, нахвальваючы гарманіста Сымона Чмяля. Хлопец толькі нядаўна вярнуўся з войска, засумаваў па роднай вёсцы і цяпер пры кожнай нагодзе браў у рукі гармонік, цешыў землякоў вясёлым граннем. З’яўленне музыкі перамяшала дзявочы і хлапечы гурты. Моладзь парамі кінулася ў агністую польку, пасля загучаў павольны вальс, даючы нядоўгі роздых.

Гардзей і не заўважыў, калі ў час «сербіянкі» на сярэдзіну гурту выйшла Зося, заспявала прыпеўку, павольна ўзмахнула рукою з вышыванаю хусцінкаю і затупацела нагамі, гнуткая, стройная, як бярозка, што вырасла пры дарозе. Ён міжвольна залюбаваўся дзяўчынаю. Бадай, яе шэры касцюмчык з белаю блузкаю не надта пасаваў да гэтага народнага танца, але затое вылучаўся сярод паласатых андаракоў ды вышываных кашуль. Зося не была прыгажуняю, але ў ёй палаў невынішчальны прыродны агонь жыцця, які і рабіў яе непадобнаю да іншых, асабліваю, прыцягальнаю. Гэты агонь разбудзіў у памяці Гардзея даўняе перажытае пачуццё, прымусіў устрапянуцца, наліцца прагаю жадання.

Калі змерклася, прыйшоў Маркевіч, як звычайна сказаў кароткую прамову пра тое, як прыгнечаны люд змагаецца супраць польскіх акупантаў, раздаў некалькі лістовак. Паспрабаваў праспяваць «Інтэрнацыянал», але моладзь гэтай песні не ведала. Голас у Маркевіча быў слабы, ён абарваў свае спевы, загадаў гарманісту:

— Падыграй!

Гарманіст націскаў гузікі, рыпаў гармонікам, але падабраць мелодыю не здолеў. Маркевіч незадаволена махнуў рукою і крыкнуў:

— Гуляйце!

Гардзей схаваўся за ліпу, Захар спытаў у хлопцаў, ці не бачылі Гардзея. Яму адказалі, што бачылі, быў тут, хіба мо з якою дзеўкаю ў карчы адышоў. Захар накіраваўся ўбок сваёй вёскі. Тут яго і дагнаў Гардзей.

— Ты тут? А я збіраўся паўшчуваць за парушэнне дысцыпліны.

— Я ўвесь час быў тут, прамову праслухаў, хораша ты гаварыў.

Маркевіч, усцешаны пахвалою, не стаў больш марнаваць час на папрокі, растлумачыў, як належыць паводзіць сябе Гардзею да выбараў у гміну.

— Малайчына, што не выстаўляешся на людзях. Ты цяпер павінен быць, як цнатлівая дзеўка перад вяселлем. Каб ні вяскоўцы, ні ўлады не мелі да цябе ніякіх прэтэнзій.

— А як жа агітацыя за беларускую школу? — пацікавіўся Гардзей.

— Пакінем гэтую справу на восень. Не турбуйся. Рыхтуй новых камсамольцаў. Яны ўсё зробяць.

— А дзяўчат можна прымаць?

— Сустракаў я ў Берасці дзвюх рэвалюцыянерак. Разумееш, гэта такія жанчыны.

Маркевіч задумаўся, падбіраючы патрэбныя словы.

— Жалезныя бабы! Ім хоць макаўку растаўчы, будуць маўчаць. Нікога не выдадуць! Загартаваныя! Сярод вясковых такіх не знойдзеш. Нашы пачнуць плакаць, галасіць, усё раскажуць. Святая прастата.

— Сапраўды, лепш абыходзіцца без дзяўчат, — згадзіўся Гардзей. — Хоць, калі табе прызнацца шчыра, дык дзве красуні дапамагалі мне агітаваць за беларускую школу. Няблага ў іх гэта атрымлівалася, і грошай трохі сабралі для рэвалюцыянераў свету.

Гардзей дастаў з кішэні грошы і аддаў Маркевічу.

— Што за дзяўчаты?

— Кірылы Барэйшы дочкі.

— Ну, не дзіўна. Гэтыя ж былі ў Расіі ў эвакуацыі, напэўна, пранікліся там рэвалюцыйнымі ідэямі, — выказаў здагадку Захар. — Што ж, малайчы­на, што работу памалу вядзеш. Летам, бадай, у нас будзе зацішна, а ўвосень з’явіцца шмат працы. Ну, бывай здаровы.

Захар моцна паціснуў на развітанне руку Гардзею, быццам выпрабоўваючы яго моц, але ў адказ атрымаў такі ж магутны поціск.

— Мацак! Малайчына, — задаволена засмяяўся Захар.

— А ты думаў, што ў Крачках зломкі жывуць? — адказаў Гардзей, узмахнуў рукою на развітанне і пашыбаваў туды, дзе заліваўся гармонік.

Зося стаяла за спінаю гарманіста і абмахвалася хустачкаю. Каця размаўляла з Гэляю. Гардзей наблізіўся да Зосі, абняў яе за стан, прашаптаў на вуха:

— Адыдзем. Трэба пагаманіць.

Зося здзіўлена павярнула да яго твар, паўзіралася, нібы спрабуючы зразумець, што яму трэба, пасля паслухмяна пайшла з ім убок карчоў. Калі адышлі ад ліп так далёка, што і музыка была ледзь чуваць, Зося спытала:

— Куды ты мяне вядзеш?

— Не ведаю. Проста іду абы-куды. Хачу табе хустачку аддаць, у якую ты сабраныя грошы закручвала.

— Не варта было турбавацца. Пакінь сабе на памяць.

— Дзякую. Але на памяць я хачу пакінуць сабе нешта іншае.

— Што? — цікаўна спытала Зося.

— Зоська, я так засумаваў па табе, — сказаў Гардзей, абняў дзяўчыну і пачаў горача цалаваць.

Яна не вырывалася, прытулілася да яго, забываючы пра мінулыя крыўды і нягоды, аддаючыся ва ўладу пачуцця і ягоных дужых рук. Яны доўга цалаваліся і ніяк не маглі наталіць тую смагу, якая выспела за доўгі час расстання.

— Давай прысядзем, — прапанаваў ён, рассцілаючы на траве кіцель.

— Толькі не доўга, бо там Каця з Гэляю будуць мяне шукаць.

— Пашукаюць і не знойдуць, мы добра схаваліся, — засмяяўся Гардзей. Яны селі. Зося зноў апынулася ў жаданых абдымках, з якіх у яе не было ні сілы, ні жадання вырывацца. Гардзей кахаў яе, а яна дзеля гэтага кахання была гатовая на ўсялякую ахвяру. А зрэшты, зараз яна ні пра што не думала, проста існавала гэтаю шчасліваю ноччу і хацела, каб яна доўжылася вечна.

20

Каця прымярала Гэлі вясельныя строі, любавалася прыгожаю паставаю стрыечнай сястры, ганарылася сваёю працаю. Сукенка з белага тонкага батысту з карункавым каўнерыкам выглядала вельмі хораша і далікатна.

— Ты будзеш самая прыгожая на вяселлі, — сказала швачка задаволена.

— Чаму ж мне не быць прыгожай? Я ж не Марфа, што спачатку пуза нагуляла, а пасля замуж пайшла.

— Няўжо? — здзівілася Каця.

— Пуза выперла ўжо вялізнае, твар зрабіўся рабы, брыдкі.

— І чыя ж гэта работа? Якубава?

— Не, кажуць Гардзеева.

— Не можа гэтага быць! — абурылася Каця. — Плёткі збіраеш, абы добрага чалавека ачарніць.

— Людзі кажуць, што Марфа, калі зацяжарала, пайшла да Гардзея і ўсё яму расказала, а ён не захацеў прызнаць сваё дзіця. Тады яна хуценька і пабралася з Якубам.

— Такія распусніцы самі падстаўляюцца, каб хлопца захамутаць, а потым шукаюць вінаватых, — сказала Каця і памеціла іголачкай, дзе трэба было падгарнуць прыпол. — Так не коратка будзе?

— Рабі даўжэйшую, бо ў мяне чаравікі стараватыя.

Зося моўчкі назірала за сёстрамі і пакутліва думала пра сваё. Яна адчувала, што пасля апошняй сустрэчы з Гардзеем таксама зацяжарала і зараз не ведала, што рабіць. Калі пачула пра Марфіну гісторыю, зразумела: прасіць парады ці дапамогі ў Гардзея няма сэнсу. Ён любіць толькі сябе, а дзяўчатамі карыстаецца пры зручным выпадку. Цяпер яна вельмі шкадавала, што дазволіла авалодаць сабою. Гэта здарылася нечакана для яе самой. Зашаптаў, замілаваў Гардзей яе душу, а яна вельмі прагнула ягонай пяшчоты і кахання, таму і не цяміла, што робіць. Ды хіба ж можна хоць у чым-небудзь адмовіць каханаму чалавеку?

«Ні мамы няма, ні другой якой блізкай душы, хто б даў добрую параду. Няўжо ж мне зноў шукаць якой пагібелі? А ён будзе жыць ды дзяўчат любіць і не заплача на магіле, — з жалем падумала Зося. — Куды падзецца ад ганьбы? Бедная я, няшчасная. Мяне ж Каця загрызе, а бацька наогул з хаты прагоніць. Не будзе мне жыцця ні дома, ні ў вёсцы. Усе ад мяне адвернуцца. І толькі з-за дзіцяці, якое завязалася з-за вялікага майго кахання. Несправядліва гэта, несправядліва... Калі ніхто не жадае, каб маё дзіця з’явілася на свет, дык і я не павінна жадаць яго. Трэба пайсці да якой знахаркі, мо чым дапаможа. Хаця б да той жа Каваліхі. Аднойчы яна выратавала мяне.»

— Зося, Зося! Што з табою? Ці ты заснула? — Каця клікала сястру, а тая глядзела некуды перад сабою і быццам нічога не чула.

— Не заснула. Чаго табе? — вярнулася да рэчаіснасці Зося.

— Паглядзі, ці роўны прыпол, — папрасіла Гэля.

— Роўны, роўны, — абыякава адказала Зося, паднялася з лавы і пайшла з хаты.

— Што гэта з ёю? — спытала Гэля.

— Бог яе ведае. Ходзіць ужо з тыдзень, як прыгаломшаная.

Зося зайшла ў камору, знайшла ў куфэрку чатыры злотыя, якія хавала яшчэ з таго часу, як прыехала з Варшавы, і пашыбавала ў суседнюю вёску да Каваліхі. Яна была перакананая, што толькі гэтая жанчына магла выратаваць яе ад ганьбы і гневу блізкіх людзей. Дзяўчына не сумнявалася, што сястра і бацька любяць яе, але і яна сваімі паводзінамі павінна адпавядаць іхнім уяўленням пра маральнасць. Калі ж адважыцца парушыць пэўныя забароны, дык літасці не будзе. Ганьба дачкі кладзецца на ўсю сям’ю. Ды і сама яна разуме­ла, што не мае права нараджаць дзіця без шлюбу. Гэта вялікі грэх.

Зося не помніла, як дайшла да хаты Каваліхі. І калі б у яе спыталі, што яна бачыла ў дарозе, напэўна, дзяўчына не здолела б нічога ўспомніць, настолькі была ахоплена гаротнымі думкамі. Некалі яе мама, аддадзеная замуж без кахання, нарадзіла тры дачкі: адна з якіх утапілася малою, Каця была хваравітая з маленства, а Зося хоць удалася знешнасцю і здароўем у бацьку, адчувала сябе няшчаснаю з-за няўдалага кахання. Невыносна балела яе душа і не знаходзіла сабе адхлання.

Каваліха сустрэла дзяўчыну прыязна, усміхнулася, заглянула ў вочы і спалохана спытала:

— Што з табою, дзіцятка? Пакрыўдзіў хто?

— Сама сябе.

— Як гэта? А, разумею. З хлопцам не ладзіцца. Прычараваць трэба?

— Зацяжарала я, паратуй, цётачка, — заплакала Зося і прыпала да цётчынага пляча.

— Годзе, годзе плакаць. Даўно цяжарная?

— Не, трохі больш за месяц.

Цётка акінула яе позіркам і спытала:

— Можа, гэта і не цяжарнасць, а так затрымка.

— Не ведаю, цётачка. Зрабіце што-небудзь, бо рукі на сябе накладу.

— Пачакай паміраць раней часу. Смерць лепш ведае, каго і калі забраць. Скажы мне, а той раз, як табе было блага, таксама з-за яго?

Зося моўчкі гаротна кіўнула галавой. Каваліха правяла даланёю па яе галаве і сказала спачувальна:

— Бедная сірацінка, няма маці, няма каму цябе розуму навучыць. Паслухай мяне, ніколі не падпускай да сябе гэтага хлопца, нічога, акрамя няшчасця, ён табе не прынясе.

— Дзякую, цётачка, я і сама думаю, што больш у яго бок ніколі не гляну. Але што ж мне цяпер рабіць?

— Дзіця не хочаш нарадзіць? Усё мінецца, а дзіця застанецца.

— Баюся. Што бацька. сястра. людзі. Жах падумаць, — Зося затуліла твар далонямі, заплакала.

— Не плач. Годзе. Гора прыйшло і пойдзе. Глядзі на гэтую зёлку. Зязюліна мыла называецца. Расце на балоце, — паказала Каваліха некалькі каліў засушанага зелля.

— Ведаю, ведаю, — сказала Зося.

— Нарві, завары і папі ўзвар тыдзень па паўшклянкі тры разы на дзень, дасць Бог, і паможа.

— Дзякую, цётачка.

— За гэта дзякуй не кажуць. Запомні, пі не больш як тыдзень, бо сплывеш крывёю.

— Добра, добра. Я тут прынесла колькі злотых. — сказала Зося і мітусліва стала разгортваць хустачку, у якую былі загорнуты грошы.

Каваліха спыніла яе рухам рукі, кусцістыя бровы навіслі над глыбокімі старымі вачамі, якія пазіралі сурова. Яна сказала, як адрэзала:

— За такую дапамогу плату не бяру. Абедзвюм нам — грэх вялікі. Маліся, дзевачка, Бог літасцівы. Ён даруе. Трымай зелле, каб не пераблытала.

— Цётачка, каб не ты, я б, напэўна, памерла б.

— Ідзі з Богам. Ідзі.

Зося выйшла з хаты, паглядзела на сонца. Яно яшчэ было высока. Дзяўчына спачатку накіравалася да свайго хутара, а на паўдарозе завярнула да балота. Ішла і маліла Бога, каб нікога не сустрэць, ды каб удалося знайсці ёй зязюліна мыла, якое вымые з яе ўлоння Гардзеева насенне, адвядзе бяду і дазволіць жыць далей.

21

Гэліна вяселле гулялі пасля Пятровага посту. Гасцей было мала, хутаранец Карп запрасіў толькі самую блізкую радню, аднак пад вечар на музыку найшла моладзь з Крачкаў і Сцяблова. І як было не прыйсці? Сваю дзяўчыну аддавалі ў далёкую вёску, цяпер гады ў рады сустрэнешся. Зося памагала цётцы Агатэлі, цэлы дзень круцілася, бы вавёрка ў коле, падносіла свежыя стравы, прыбірала брудны посуд, мыла міскі. Не весела ў яе было на душы. Папіла зелле, якое нараіла Каваліха, дык два тыдні страшэнна балелі жывот і паясніца. Некалькі дзён Зося не ўставала з запечка, знясілела зусім ад страты крыві і болю, аднак не скардзілася ні сястры, ні бацьку. Чакала, што Бог дасць. Але варта ёй было ўявіць, што труну з яе целам апускаюць у зямлю, сэрца сціскалася ад жудасці. Паступова боль адступіўся, дзяўчына супакоілася, вярнулася да звычайнага жыцця, толькі не было ў сэрцы ранейшай радасці, яно, як прывялая кветка, абыякава і асуджана ўспрымала свет. Амаль два месяцы яна не бачыла Гардзея. Ні разу ён не наведаў іхні хутар. Зося зразумела, што ён проста карыстаецца ёю, як бяздумнаю дурніцаю, і весела жыве сабе далей. Няма яму ніякае справы да яе турбот і няшчасцяў. Адна ноч — разам, а потым зноў расстанне на доўгія месяцы. «Няхай жыве! Няхай жыве, як хоча! Больш я ніколі нават не зірну ў ягоны бок! — з крыўдаю думала Зося. — Праўду казала цётка Каваліха, ён мне толькі бяду прыносіць».

Кацю таксама турбавала тое, што Гардзей забыў дарогу на іхні хутар, яна нават іншы раз пыталася ў Зосі:

— Чаму гэта Рахуба да нас не заходзіць?

— Ён жа твой залётнік. Адкуль я магу ведаць, — з’едліва адказвала Зося.

Каця не пярэчыла. Ёй сапраўды здавалася, што Гардзей заляцаецца да яе.

А чаму б і не? Яна і з твару нябрыдкая, і шмат цікавых кніжак прачытала, з ёю ёсць пра што пагутарыць, і швачка добрая. Хоць вяскоўцы і мала шыюць з крамнай тканіны, але ж як з’яўляецца патрэба пакроіць ці пашыць нешта далікатнае, дык ідуць да Каці.

Без Гардзея дні цягнуліся бясколерна і сумна. Хоць працы было шмат на гаспадарцы, але рабілася яна без ахвоты і настрою. Нават тут, на вяселлі, Зося хоць і ўсміхалася гасцям, але гэта была сумная ўсмешка. Дзяўчына адчувала сябе непатрэбнаю, як на чужым свяце.

Цётка Агатэля толькі недзе пад вечар стомлена сказала Зосі:

— Ідзі да моладзі. Хопіць таўчыся са мною. Ужо ўсе напіліся і наеліся, той-сёй за сталом нават носам клюе.

— Мне тут лепш, — сумна ўсміхнулася Зося.

— Што з табою, дзіця?

— Нічога. Стамілася за дзень.

— Якая стома ў маладосці? Ідзі польку паскачы — уся стома атрасецца.

— Пайду, бадай.

Зося выйшла на двор. Каля хаты заліваўся гармонік, п’янаватыя дзядзькі і цёткі спрабавалі танчыць, але куды ім было да маладых, якія скакалі з такім імпэтам, што толькі пыл курыўся з-пад ног. Зося не паспела агледзецца, як нехта падхапіў яе пад руку. Яна зірнула і аслупянела. Гэта быў Гардзей.

— Чаго ты спалохалася? — засмяяўся ён.

— Нічога, — злосна падціснула вусны Зося.

— Пойдзем, паскачам.

— Не хачу.

— Ну, чаго ты? Мы так даўно не бачыліся, — Гардзей бліснуў роўнымі белымі зубамі, нахіліўся да яе вуха і прашаптаў. — Ты не ўяўляеш, як я па табе засумаваў!

Зося паспрабавала вырваць сваю руку з ягонай, але Гардзей трымаў моцна.

— Пусці, бо зараз бацьку паклічу, вунь ён стаіць, — злосна сказала Зося.

Гардзей расчаравана выпусціў яе руку, паціснуў плячыма, сказаў:

— Што на дзеўку найшло?

Зося стала ля плота. Гардзей тым часам запрасіў на вальс Кацю. Яны закружыліся ў павольным танцы. Каця была ў прыгожай паркалёвай сукенцы, на чырвоным полі красаваліся белыя рамонкі і сінія званочкі. Кветкі проста гарэлі ў вечаровых промнях.

«Няхай скачуць, а я сваё адскакала. Грэх на мне вялікі.» — падумала Зося і пайшла. На момант ёй здалося, што сілы зусім пакінулі яе. Як старая бабуля, прыгорбіла спіну, села на лаўцы каля сваёй хаты, ні пра што не дума­ла, глядзела перад сабой і бачыла, як калышацца быльнёг пры дарозе. «Вось так і я жыву беспрытульна, хілюся туды, куды лёс паверне. І не ведаю, у які бок ісці, дзе мяне чакае бяда, а дзе заблудзілася маё шчасце».

Здалёку пачуліся ўзбуджаныя галасы. Зося вызвалілася ад здранцвення, паглядзела ў той бок і ўбачыла Гардзея і Кацю. Дзяўчына паднялася, пайшла ў двор, не ведаючы, куды ёй схавацца ад гэтага ненавіснага і невыноснага Гардзея. Яна адамкнула дзверы, убегла ў хату, пачала варочаць чыгуны, дастаючы іх з печы, прынесла карыта з сяней, стала рыхтаваць мяшанку. Усё чакала, што Гардзей і Каця вось-вось увойдуць у хату, а яны пастаялі каля весніц, і Зося нават не заўважыла, у які бок пайшлі. Яна выбегла ў двор, але блізарукія вочы нічога не маглі разгледзець у вечаровай смузе. Яна выцерла слёзы крыўды і адчаю, вярнулася ў хату, думаючы, што Кацю ён не абдурыць. Ды і сама сястра хіба адважыцца развязаць свой пасак, які ахоўвае яе падарваны жывот. «Не, не на тую нарваўся. Каця будзе стаяць, як сцяна. Ростам малая, затое дух мае нязломны. Хоць, хто яго ведае, як яна здолее супрацьстаяць каханню?»

Зосю зараз больш турбавала, як паставіцца Гардзей да Каці. Раптам ён захопіцца ёю? Яна ж знешне прывабная і разумная, каму хочаш галаву задурыць.

22

Сонца зайшло. Толькі на захадзе неба яшчэ свяцілася чырванню, як шчака маладзенькай дзяўчыны, якую ўпершыню пацалаваў закаханы хлопец. Зямля апускалася ў млявасць летняе ночы, кароткай і ціхай. Над поплавам рассцілаўся пульхны сувой туману. Гэта быў час спакою, калі птушкі аціхлі ў гнёздах, толькі назойлівы камар, шукаючы спажывы, часам з галодным зумканнем азываўся каля вуха. Гардзей ішоў па траве, акрытай вечаровай расой, Каця побач — па вузкай сцежцы. Ішлі няспешна, удумліва вялі гаворку, прыглядваючыся адно да аднаго. Вусны дзяўчыны час ад часу расквечваліся прыязнаю ўсмешкаю, гэта заспакойвала Гардзея. Ён разумеў, што падабаецца ёй. І гэтага было ўжо дастаткова. Сур’ёзная і абачлівая Каця, як здавалася яму, была процілегласцю вясёлай і няўрымслівай Зосі. Калі старэйшая сястра хацела прадбачыць усё наперад, малодшая жыла адным імгненнем, загаралася шчасцем, як запалка, і згасала пры няўдачах, але новая радасць здатная была адрадзіць яе душу зноў.

Гардзея не хвалявала, што адбываецца з Зосяй, чаму яна пазбягае яго. Ён жа ёй у каханні не кляўся. Яму не хацелася прывязвацца да некага душою. Наперадзе яго чакалі невядомыя, але, ён спадзяваўся, вельмі добрыя падзеі. У прадчуванні іх Гардзей ашчаджаў душу, бярог сілы, каб дзейнічаць у новых умовах.

— Кажуць, цябе вылучылі кандыдатам у дэпутаты гміны? — спытала Каця і з цікавасцю заглянула яму ў вочы.

— Так, — і на твары Гардзея адбілася ўпартасць і, як падалося Каці, ганарыстасць.

— Для цябе гэта важна?

Гардзей адказаў не адразу, памаўчаў, а потым загаварыў, узважваючы кожнае слова. Ён упарта вучыўся гаварыць нетаропка, нешматслоўна, каб слухач змог глыбока зразумець ягоную думку.

— Думаю, што гэта важна нам усім, вяскоўцам, малапісьменным ці непісьменным людзям. Мы ж не дурнейшыя за паноў і асаднікаў, якія засядаюць у гміне. Іх па пальцах можна пералічыць, а яны трымаюць у руках лейцы і кіруюць тысячамі бедных людзей, абіраючы іх да ніткі. Сялянскія дзеці не маюць магчымасці ні вучыцца, ні набываць прафесіі, бо гэта каштуе вялікіх грошай. Як людзі праваслаўныя мы не можам сякераю зганяць багацеяў з прыбытковых месцаў. Трэба спрабаваць законным шляхам браць тое, што належыць нам. З-за сваёй непісьменнасці і недасведчанасці мы ж нават не ведаем ні законаў, ні сваіх правоў. А калі паглядзець, скуль узяліся гэтыя паны ды падпанкі? Набрыдзь нейкая панаехала з Польшчы!

Гардзей пачынаў губляць раўнавагу, у голасе ягоным стаў прарывацца гнеў і нянавісць да прыхадняў:

— Асаднікі атрымалі па сорак і болей гектараў зямлі. За што? Ці бачыце, яны Польшчу баранілі! Дык няхай бы іх Польшча і ўзнагародзіла сваёй зямлёю. Не, яны нашу знайшлі!

— Я цалкам згодная з табою, Гардзей. Але ж ці ўдасца табе перамагчы, — выказала сумненне Каця.

Гардзей засмяяўся нервовым смехам.

— А гэта, даражэнькая, ужо залежыць ад вас, выбаршчыкаў. Прагаласуеце за мяне ці мо аддасце перавагу асадніку...

— Безумоўна, за цябе, — адказала Каця.

— Ну, вось і выдатна, я магу разлічваць на поспех, — прамовіў Гардзей, спрабуючы абняць Кацю, але яна выслізнула з-пад яго рукі.

— Гэта цяпер для цябе галоўнае? — спытала яна.

«Яе так проста не прыгорнеш. Ёй, напэўна, спярша трэба прынесці клят­ву на вернасць», — незадаволена падумаў Гардзей. Хаваючы прыкрасць у душы, ён напусціў на сябе сур’ёзнасць і адказаў:

— Галоўныя для мяне цяпер маці-радзіма і бацька-народ, а яшчэ вера ў Бога, бо толькі на ягоную дапамогу я магу разлічваць у жыццёвых нягодах. Можа здарыцца, што і радзіма адвернецца, і народ не зразумее, а Бог прыме кожнага. Гаворыцца ж у Бібліі, што «Ідзе Гасподзь выкрыць усіх нячыстых ва ўсіх жорсткіх словах, якія прамаўлялі на яго бессаромныя грэшнікі».

— Усё наша вернецца нам па справах нашых, — згадзілася Каця.

Гардзей здзіўлена зірнуў на дзяўчыну і сказаў:

— А ведаеш, ніколі яшчэ ў жыцці не сустракаўся мне чалавек, які б так разумеў мяне.

— Часам і я чытаю Біблію.

— А я думаў, што цябе цікавяць толькі любоўныя раманы.

— Раманы, між іншым, я больш люблю гістарычныя, але і любоўныя — таксама. А цікавасць да Бібліі ў маёй душы абудзіў ты. Я спрабую зразумець цябе, твае парыванні.

— О, калі сказаць папраўдзе, дык я і сам сябе далёка не заўсёды разумею.

— Я гатова табе дапамагчы, — сказала Каця, і хітры агеньчык мільгануў у яе вачах.

— Паспрабуй. Як ты гэта зробіш?

Гардзей апантана ўцягваўся ў гульню, якую прапанавала яму дзяўчына. Зрэшты, абаім абрыдла сур’ёзная гутарка. Хіба для гэтага даюцца цёплыя і ціхія вечары?

— Калі ты збіраешся жаніцца? — спытала Каця.

— Не ведаю. Мне спачатку трэба пааддаваць замуж сясцёр, ды і ў мяне ж яшчэ і дзяўчыны няма.

— Дзяўчат у цябе цэлая вёска! Шмат хто гатовы пакахаць цябе.

— Каханне — рэч узаемная, даецца адно на дваіх, — заўважыў Гардзей.

— Няўжо ты яшчэ не кахаў?

— Не. Праўда, здараліся іншы раз залёты. Нічога сапраўднага. Але, Каця, больш я табе не скажу ні слова. Ты ж не поп. Не жадаю спавядацца, а хачу цалавацца.

Гардзей ашчаперыў Кацю, пацалаваў у вусны. Яна сумелася ад нечаканасці і сказала з папрокам:

— Ты ж мяне не кахаеш. Тады навошта.

— Цалавацца я магу і без кахання, — засмяяўся Гардзей.

— Без кахання? — разгублена перапытала Каця.

— А што тут такое, калі што якое.

Каця адступіла на два крокі, непрыязна паўзіралася ў твар хлопца, раптам павярнулася і хутка пайшла ў бок сваёй хаты.

— Каця, ты чаго? Пакрыўдзілася? Я ж нічога благога не думаў, — пачаў апраўдвацца Гардзей, дагнаўшы Кацю. — Ты дзяўчына, я хлопец. Гэта ж звычайная справа. Мы ж нават ворагаў сваіх павінны любіць, а што ўжо да бліжняга, дык гэта ж зусім не забараняецца!

— Я ў такім разе не хачу быць тваёй бліжняй. Лепш буду дальняй!

Гардзей пасміхнуўся сам сабе і вырашыў перавесці ўсё ў жарт.

— Ты ведаеш, што ў Бібліі напісана на гэты конт?

— Што? — спытала і спынілася Каця.

— Падумай сама, калі мы будзем любіць толькі тых, хто любіць нас, якая ж нам будзе ўзнагарода? Я абавязаны любіць усіх, — з пафасам заявіў Гардзей.

Каця памаўчала, быццам спрабуючы схаваць свой гнеў, але не стрымалася і прамовіла са злосцю:

— Любіць ты можаш увесь свет, а кахаць толькі адну! Гэтаму цябе вучыць бацька-народ, які стварыў два словы ў нашай мове: любоў і каханне. Нават маці-радзіму не кахаюць, ёй дастаткова любові. І Богу патрэбны твая любоў і вера. А цалаваць дзяўчыну ты можаш толькі тады, калі пакахаеш яе.

— Кацечка, як жа я яе пакахаю, калі не пацалую, — жаласліва прастагнаў Гардзей.

— Не блазнуй і не праводзь мяне. Дарогу дамоў і ўпоцемку знайду, не сляпая.

— Не, ужо дазволь, я правяду цябе туды, дзе ўзяў.

— Як хочаш, — абыякава адказала Каця.

«Бач ты, як вылезла Кірылава парода! Якая гарачая, які імпэт, толькі прыхаваныя пад разважлівасцю. Парода ёсць парода, — думаў Гардзей, ідучы побач з маўклівай і пакрыўджанай Кацяй. — Нічога, не апошні дзень жывём на свеце. У нас яшчэ будзе час упэўніцца, хто мацнейшы і разумнейшы».

— Дзякуй, што правёў, — сказала Каця, праходзячы ў свой двор.

— Пачакай, — папрасіў Гардзей.

— Бывай, — адказала яна з цемры, ужо адчыняючы дзверы ў хату.

«Няўжо не ўдасца скарыць гэту цнатліўку? — падумаў з запалам. — Не адкруціцца! Сама прыпаўзе. Будзе маліць. Вазьмі мяне! А я не вазьму! Не, зрэшты, магу і пакарыстацца».

Гардзей засмяяўся і, насвістваючы, падаўся ў бок Крачак па палявой сцежцы, абапал якой цягнулася духмянае жыта. Яно дыхала пахам хлеба, змяшаным з водарам лугавога разнатраўя. З асцярогаю падумаў пра русалак, якія жывуць на полі, але адагнаў прымхлівы страх, пакепліваючы з сябе, маўляў, да якога жыцця дайшоў, што нават дзяўчына толькі што не захацела з ім цалавацца. Ну, няхай сама сябе цалуе...

23

Зося ўважліва назірала за сястрою. Бачыла, як сумуе Каця па вечарах: сядзіць каля хаты, быццам і чытае кніжку, а сама раз-пораз падымае галаву і пазірае ў бок Крачак. Пэўна, выглядае Гардзея. «Чакай, чакай, нічога ты не дачакаешся, — думала Зося. — Гардзея разумнымі размовамі не ўтрымаеш. Яго наогул нічым немагчыма прывязаць да сябе. Нездарма яго прозвішча Рахуба. Ён гэтую самую рахубу скрозь шукае. І мне трэба пра яго забыць назаўсёды. Не кахае ён мяне. Зрэшты, ён нікога не кахае».

Зосі згадалася нядаўняя выпадковая сустрэча з Марфаю. Тая ішла, перавальваючыся з нагі на нагу і несучы перад сабою вялікі жывот. Павіталася, спыніла Зосю, спытала:

— Ці ходзіць да цябе Гардзей?

— А табе якая справа? — злосна адказала Зося.

— Не вер яму.

— Чаго ты пра мяне клапоцішся, пра сябе думай.

— Вось, дурніца, я ж табе дабра жадаю.

— Соль таму ў вочы, хто нам дабра хоча, — прымхліва прамовіла Зося вядомую ў тутэйшых мясцінах прымаўку і пайшла далей, не азіраючыся, з пагардаю і прыкрасцю думаючы пра тое, што вось і Марфа хацела забраць у яе Гардзея, ды во што выйшла.

Зося села побач з Кацяй на прызбе, спытала:

— Цікавая кніжка?

Каця нехаця адвяла вочы ад старонкі, абыякава паглядзела на Зосю, адказала:

— Вельмі...

— А як называецца?

— «Графіня Козель».

— Я таксама пачытала б, каб бачыла. Вельмі ж дробныя тут літаркі.

— Табе трэба акуляры купіць, — параіла Каця.

— Не буду я ў акулярах хадзіць, людзей смяшыць, — заўпарцілася Зося.

— Ты ж не бачыш сапраўдных колераў, чытаць не можаш.

— Тое, што трэба, я і без акуляраў разгледжу. А ты мне раскажы, пра што там напісана?

— Пра каханне. Як дачытаю да канца, тады і раскажу.

— Каця, сёння святая нядзелька. Давай сходзім на вячоркі, — прапанавала Зося.

— Не люблю я гэтых зборышчаў, не пайду.

— А я пайду! Мне ж не сто гадоў, каб на прызбе сядзець!

— Ідзі. Ці цябе хто трымае? — безуважна адказала Каця і зноў схілілася над кніжкаю.

Зося пругка паднялася, пайшла ў хату, а праз колькі хвілін выйшла ў блакітнай паркалёвай сукенцы, якую па-майстэрску пашыла ёй Каця.

— Паглядзі на сваю работу, — папрасіла Зося ўсмешліва.

Каця адарвалася ад чытання, акінула Зосіну постаць позіркам, задаволена сказала:

— Ідзі, пахваліся маёй працай.

— Абавязкова буду ўсім казаць, што гэта ты пашыла, няхай нясуць табе шытво.

— Яны звыклі хадзіць у андараках.

— Не, ужо зрэдку дзяўчаты і ў крамным прыходзяць, — запэўніла сястру Зося.

Зося выйшла за вароты і, здавалася, не пайшла, а паляцела над высокім недаспелым жытам, над сінімі валошкамі, што прывабна сінелі зорачкамі паміж сцяблін. Прыпол лёгкай сукенкі развяваўся, як ветразь, валасы вакол ілба закучаравіліся. Уся яна была лёгкая, нібы аблачынка на ясным летнім небе. Гэтая лёгкасць напаўняла душу, хацелася падскочыць, падбегчы або закружыцца на палявой сцежцы, як кружылася ў вальсе з Гардзеем. І яна пачала вальсіраваць, уяўляючы, што каханы трымае яе за стан і вядзе, вядзе. Галава закружылася, Зося расплюшчыла вочы і ўбачыла перад сабою Гардзея.

— Ты? Тут? Адкуль? — здзівілася яна.

— Адразу і столькі пытанняў. Добры дзень, Зоська, — адказаў Гардзей, абдымаючы дзяўчыну. — Я да вас ішоў.

Яна адскочыла ад ягонай рукі так, быццам уджаліла гадзюка.

— Не дакранайся да мяне!

— Ты чаго? — ён паглядзеў неўразумела і пакрыўджана.

— Я ненавіджу цябе! Ненавіджу твае вочы, рукі! Зразумеў?

— За што? — з напускным здзіўленнем спытаў Гардзей.

— Ідзі, там цябе Каця чакае.

— Няўжо ты раўнуеш мяне да сваёй сястры? Я ж да цябе ішоў.

— Да мяне ты ўжо адхадзіў! Хопіць! — закрычала Зося, голас сарваўся на плач, каб схаваць слёзы, яна кінулася бегчы да вёскі.

— Пачакай, шаляніца, — крыкнуў Гардзей услед, але Зося яго ўжо не пачула.

Яна бегла па сцежцы, каласы балюча сцябалі па руках і па твары, а здавалася, што яе даганяе няшчасце, ад якога абавязкова трэба ўцячы, схавацца. Задыхана спынілася толькі тады, калі выбегла на гасцінец, выцерла потны лоб, агледзелася. Гардзея не было. З палёгкаю падумала, што хлопец пайшоў да Каці.

З-пад ліп чуўся заліхвацкі голас гармоніка. Зося накіравалася туды няспешнаю хадою, даючы спачын разгарачанаму целу. Як толькі наблізілася да гурту дзяўчат, адразу побач апынуўся Мікола Іванюк, запрасіў на польку. Танец завіхурыў іх, закружыў, прымушаючы два юныя целы рухацца, як адно. Рыжаваты Міколаў чуб узлятаў над ілбом, рабіў яго падобным да маладзенькага пеўніка, які толькі спрабуе голас, смешна выцягвае шыю. Нават нос у Міколы быў падобны на пеўневу дзюбу, востры і трохі прыгнуты ўніз. І вочы ён меў па-курынаму круглыя і бездапаможныя.

Увесь вечар Мікола не адыходзіў ад Зосі. Адскакалі незлічоную колькасць розных танцаў, а калі месяц цікаўна звесіўся з неба, зоркі яскрава разгарэліся, вабячы сваім хараством, і час пераваліў за поўнач, Зося стомлена сказала:

— Годзе, павесялілася. Пара дахаты, бацька будзе сварыцца.

— Я правяду цябе, Зоська, — з гатоўнасцю прапанаваў Мікола.

— Пайшлі, калі ног не шкада, — спакойна адказала яна.

— Няўжо ты не баішся хадзіць адна?

Зосі раптам згадалася тая ноч, калі яна блукала ў лесе ў пошуках смерці, аднак прырода выратавала яе, дала магчымасць выжыць, адказала:

— Каго мне баяцца? Ліхадзеі ў нас не жывуць, а злы дух добрых людзей не чапае.

— Адважная ты! Я і то часам баюся хадзіць адзін поначы.

— Калі баішся, дык лепш не праводзь, — адказала Зося.

— Мне так добра з табою, што не хочу развітвацца, — прызнаўся Мікола.

Яны пайшлі поруч да дарогі. За іхнімі спінамі ўсё яшчэ не сціхаў гармонік, дзяўчаты і хлопцы спявалі прыпеўкі.

Зося раптам спатыкнулася, войкнула. Мікола падтрымаў яе за руку.

— На камень наступіла, ледзь не ўпала. Ажно нага забалела, — паскардзілася Зося.

— Можа, на руках паднесці? — з гатоўнасцю спытаў Мікола.

— Паднясі, хоць адпачну, — засмяялася Зося.

Мікола лёгка падхапіў дзяўчыну на рукі і панёс.

— Які ты дужы! — здзівілася яна.

— Ці такія мяхі з бульбаю ды жытам цягаю! — усміхнуўся Мікола.

Раптам пяском сыпнула ў твар Зосі з-за Міколавай спіны.

— Што гэта? — ускрыкнула дзяўчына.

Мікола адпусціў Зосю, азірнуўся. Крокаў за пяць ад іх стаяў Гардзей.

— Звар’яцеў? Будзеш каменнем кідацца! — пайшоў Мікола на Гардзея, сціснуўшы кулакі.

— Буду! А ты што думаў? Адыдзем, пагаворым!

Хлопцы, тузаючы адзін аднаго, адышлі ўбок, пачалі лаяцца. Раззлаваная Зося паглядзела на іх з пагардай, хмыкнула, прабурчала сабе пад нос: «Пеўні! Пеўні дурныя!» і пайшла да свайго хутара, думаючы пра тое, што Гардзей і сам не жыве, і ёй жыцця не дае. І колькі ж гэта будзе доўжыцца?

Калі была недалёка ад сваёй хаты, яе дагнаў Гардзей, схапіў за руку, папрасіў:

— Пачакай, калі ласка, малю цябе. Скажы, чым я перад табою вінаваты? Я ж не ведаю, што цябе турбуе? Што я зрабіў не так? Чым пакрыўдзіў? Думаў, у Каці дазнаюся. А яна таксама нічога не здолела патлумачыць.

Ён быў зараз такі пакорлівы, бездапаможны, што Зосі раптам зрабілася шкада яго. Яна адказала, каб заспакоіць хлопца:

— З чаго ты ўзяў, што я крыўдую?

— Ты ж крычала, што ненавідзіш мяне.

— Мне на вячоркі хацелася, паскакаць, павесяліцца. А тут ты раптам выскачыў, як Піліп з канапель. Ну, думаю, зараз зноў задурыць галаву! Трэба неяк адбіцца. Толькі і ўсяго, — схлусіла Зося.

— Прабач маю дурноту. Давай прысядзем тут, на муражку. Так цябе даганяў, што стаміўся.

Ён разаслаў пінжак на траве, сеў, пацягнуў за руку Зосю, пасадзіў побач. Абняў за плечы.

— Не чапай мяне, — ухілілася ад абдымкаў Зося.

Гардзей прыняў рукі, паглядзеў у пасвятлелае неба, потым перавёў вочы на дзяўчыну, прашаптаў:

— Ты мяне напалохала! Пабачыў цябе з ім — ледзь не звар’яцеў...

— Чаго ж гэта ты так захваляваўся? — насмешліва спытала Зося.

— Чаго, чаго! А таго!

Гардзей нахіліўся, сарваў кветачку рамонка і гарэзліва кінуў Зосі за пазу­ху. І з гэтым белым венчыкам, які акаляў залатую сярэдзінку, быццам упала дзяўчыне за пазуху само сонца, распаліла сэрца, напоўніла душу невыказным пачуццём любасці, жадання, прагі, якую можна было наталіць толькі ягонымі пацалункамі і абдымкамі. І забылася Зося пра свае нядаўнія беды і мітрэнгі, аддалася на волю лёсу і Гардзеевых жаданняў. І зноў не было на свеце жанчыны шчаслівейшай за яе.

24

Жніво вывела ўсіх сялян на поле. На досвітку людзі на вазах ехалі да сваіх палеткаў, прыглядаліся да каліў, ці няма заломаў, ці хто не наслаў на хлеб псоты. Шапталі малітвы і замовы, па старадаўняй звычцы просячы Бога, каб даў добрага ўраджаю і здароўя шчасліва завяршыць жніво без вераду ў спіне ці якой іншай немачы.

Сям’я Барэйшаў — Кірыла, Каця, Зося і Серафім — таксама выйшла на свой палетак. Маладыя жалі сярпамі. Кірыла круціў перавяслы, звязваў снапы, ставіў іх у бабкі. Зося адразу пачала паказваць свой спрыт, пайшла так хутка ўперад, што Серафім і Каця, як ні стараліся, не здолелі яе дагнаць. Дзве русыя касы матляліся за спінаю, часам падаючы ўперад на грудзі.

— Няхай ляціць! — насмешліва сказала Каця Серафіму. — Пабачым, наколькі яе хопіць.

— У Зосі рукі доўгія. Як захопіць, дык адразу цэлы сноп зразае.

— Вы б замест балбатні жалі хутчэй. Як сонца высока падымецца, тады ўжо напоўніцу не напрацуеш — спякота адолее, — агрызнулася Зося.

— Хоць бы хустку завязала, сонца галаву напячэ, — папярэдзіла Каця.

— Горача мне.

— Годзе вам! Знайшлі дзе сварыцца! — прыкрыкнуў на дачок Кірыла. — Грэх на хлебным полі спрэчкі заводзіць — праца не зладзіцца.

Дзяўчаты аціхлі, чутно было толькі, як добра назубленыя сярпы ўразаюцца ў даспелыя сцябліны жыта, сцінаюць іх, пакідаючы пасля сябе калючую пожню, там-сям перавітую зялёнаю коскаю мышынага гарошку. Жніво — гэта не проста праца, гэта вянец цыкла сялянскага года. З восені гаспадар рыхтаваў глебу, сеяў азіміну, дасяваў ці перасяваў, калі нешта вымярзала зімой, назіраў за сваім палеткам, прасіў у Бога дажджу, сонца і ветрыку на час апылення, а зараз збіраў плён сваёй працы. Але і пасля жніва збажыну яшчэ трэба было змалаціць, правеяць, высушыць, змалоць і толькі пасля гэтага рашчыніць і замясіць цеста ды спячы хлеб са свежага ўмалоту. У нядбайнага чалавека зерне магло загінуць на ўсялякім з гэтых этапаў, таму да хлеба ў сялян было асабліва пачцівае стаўленне. Крый божа, зняважыць або пакрыўдзіць хлеб, тады будзеш галадаць рэшту жыцця.

Зося з асалодаю жала. Яе цела, налітае здароўем і сілай, любіла аддавацца працы да цяжкай стомы, ад гэтага яна атрымлівала задавальненне і ўпэўненасць у тым, што патрэбная сям’і, гэтаму палетку і наогул свету. Праца натхняла, прыносіла радасць, праз яе дзяўчына сцвярджалася, пачуваючы сябе годным чалавекам і забываючы ўсе свае дзявочыя турботы і мітрэнгі.

Каця разагнулася, расціраючы паясніцу, пастаяла хвіліну і пачала зноў жаць. Следам за ёю і Серафім разагнуўся, дастаў капшук, скруціў цыгарку, прапанаваў Кірылу:

— Давай перакурым, дзядзька.

Кірыла няспешна падышоў да пляменніка. Закурылі, са смакам зацягваючыся.

— Жыта не спаліце, — засмяялася Зося. — Шукаеце прычыны, каб адпачыць.

Кірыла не стаў увязвацца ў гаворку з дачкою, а падхапіў сноп і панёс да капы. Размовы ў час працы не патрэбны, не доўга і руку парэзаць, асабліва цяпер, калі сонца прыпякае, а пот залівае вочы. Рэдка якой жнейцы ўдаецца перажыць жніво і хоць трохі не параніцца.

Зося жала і ўвесь час думала пра Гардзея. Згадвала іхнія сустрэчы, напоўненыя мілаваннем і пяшчотаю. Сэрца замірала, і гарачая хваля залівала цела, калі яна згадвала ночы, праведзеныя разам з каханым. Але ўжо два тыдні ён быццам забыўся пра яе, таму Зося нудзілася і пакутавала ў здагадках, якая кошка прабегла паміж імі. Раптам адчула, што ёй робіцца млосна. Галава закружылася, усё паплыло перад вачамі. Зося яшчэ паспела адвесці руку ўбок, каб не напароцца на серп, і ўпала ў жыта.

— Што з табою? — першаю кінулася да сястры Каця. — Памажыце, дайце вады.

Над Зосяю схіліліся ўсе сямейнікі. Каця паднесла ёй да вуснаў вады, лёгенька паляпала па шчацэ — і да Зосі вярнулася прытомнасць. Яна расплюшчыла вочы, са здзіўленнем паглядзела на родных, спытала:

— Што здарылася?

— Нічога, — адказаў Кірыла. — Перапрацавалася ты, адпачні трохі пад капою, у цяньку.

Зося паднялася, каб ісці, і адчула, што яе водзіць у бакі. Так-сяк даплялася да капы, схавалася ў цянёк.

— Казала ж я, што сонца галаву напячэ, — упікнула сястру Каця.

— Ідзі, дачка, дамоў, адпачні. Заўтра мо палепшае, дык дажнеш сваё, — сказаў Кірыла. — Ніхто не ведае, дзе каго хвароба напаткае.

Зося папіла вады са збанка, зрабілася трохі лягчэй, дастала з торбы хустку, завязала, паглядзела на сямейнікаў, якія зноў узяліся за працу. Бацька падняў Зосін серп, пачаў таксама жаць, цяжка нагінаючыся. Яму, немаладому ўжо чалавеку, гэтая справа давалася нялёгка.

«Што ж гэта са мною? — занепакоілася Зося. — Няўжо зноў цяжарнасць? Божа мой, што ж мне рабіць? Гэта ж будзе дзіця ад Гардзея, адзінага, майго каханага...»

Але тут жа здрадліва варухнуўся на дне душы страх, нагадваючы пра ганьбу, якая чакае дзяўчыну, што прыгуляла дзіця: «Застаецца адно: ісці на балота шукаць зязюліна мыла? Дык вось чаму Гардзей не трапляе на вочы, адчувае, што нарабіў ліха. А калі сказаць яму? Што будзе? Нічога. Не прызнае, як не прызнаў Марфіна дзіця, ды яшчэ плёткі распусціць па сяле. Божа літасцівы, паратуй... Чаго гэта я тут разлеглася, трэба ісці бацьку памагчы. Цяжарнасць не хвароба. Наадварот, трэба працаваць як мага больш, каб пазбавіцца ад яе.»

— Мне палепшала ўжо, тата, — сказала Зося, забрала ў Кірылы серп, пачала жаць.

— Не спяшайся, — папярэдзіў бацька. — Дзень доўгі, беражы сілы.

Зосіна весялосць зляцела з твару, рукі захадзілі павольна, так што Каця з Серафімам хутка абышлі яе. Яна працавала механічна, занятая думкамі пра тое, як пагаварыць з Гардзеем і што рабіць з новаю і такою нежаданаю цяжарнасцю.

Па абедзе Зосі зноў зрабілася блага, яе пачало ванітаваць. Сямейнікі вырашылі, што дзяўчына атруцілася. Бацька настояў, каб дачка пайшла дамоў. Зося не працівілася.

Па дарозе яе дагнаў Мікола Іванюк. Ён ішоў побач з возам, на якім узвышалася гара снапоў, павітаўся з дзяўчынаю і хацеў тупаць далей, але Зося спытала:

— Ты злуеш на мяне?

— А чаго мне злаваць? — паціснуў ён плячыма. — Ты ж Гардзеева. Ён казаў, што ў цябе з ім ужо даўно ўсё было.

Чырванню заліло Зосін твар, яна абурана сказала:

— Пляткар ён. Не вер яму!

— Ды мне што? Дзяўчат хапае, — абыякава адказаў Мікола.

Зося ўжо не пачула яго, яна рашуча павярнула ў бок балота. Востры прыліў нянавісці і абурэння выціскаў з душы закаханасць. Гардзей не толькі пакарыстаўся ёю, але яшчэ і хваліцца сваімі перамогамі! Цяпер яна бачыла сваё выратаванне толькі ва ўзвары з зязюлінага мыла.

25

Лета і восень для Гардзея падаліся тлумнымі і турботнымі. Давялося шмат часу патраціць на сустрэчы з сялянамі ў бліжэйшых вёсках у якасці кандыдата ў радныя гміны. Сустракаўся з моладдзю на вячорках, да старых падыходзіў, падсаджваўся да гурту на лаўках, часам з ім хадзіў Захар Маркевіч. Тады было значна лягчэй весці гутарку, бо цяжкая гэта справа нахвальваць сябе самога і прасіць, каб на выбарах прагаласавалі за цябе. Іншы раз ён браў з сабою хлопцаў з ячэйкі — Яўсея Пуха і Івана Валошчыка, але толку з іх было мала, не ўмелі яны ці не хацелі сказаць людзям добрае слова пра свайго сябра, а больш псавалі справу. Іншы раз Гардзею здавалася, што хлопцы з ячэйкі зайздросцяць яму. Вядома, няма прарока ў сваёй Айчыне.

На вяселлі сястры Дашы і Нічыпара Гардзей наогул пасварыўся з Яўсеем з-за пасагу. У сенях схапіліся загрудкі, пачалі біцца, ды людзі разнялі. Гардзей з упартасці не павялічыў надзел зямлі, які аддаваў Дашы, ні на адну дзесяціну, так што з першага дня стаў ворагам новым сваякам. Баяўся, што Яўсей пачне распускаць пра яго розныя плёткі, і людзі не падтрымаюць Гардзея на выбарах, аднак усё абышлося. Абранне ў раду гміны, бадай, было найвялікшаю радасцю за апошні час для Гардзея. Вестка сама сабою разнеслася па сяле, а ён пазбягаў лішні раз паказвацца на людзі, каб даўжэй нарадавацца. Ён хацеў стаць войтам, каб самому кіраваць гмінаю. І гэтая Гардзеева мара пачынала збывацца.

Першы сход, дзе сабраліся новыя радныя, прайшоў урачыста. Спачатку выступіў былы войт, асаднік Бяляцкі, невысокі, тоўсты і круглы, як жорны. Ён доўга апавядаў пра задачы і праблемы, якія належыць вырашыць новаму складу гміны. Школы, дарогі, масты, паселішчы, могілкі — усё гэта патрабавала пільнай увагі і фінансаў, якія трэба было сабраць з грамадзян. Але што можна сабраць з беднякоў? Таму радным трэба падтрымліваць сяброўскія кантакты з панамі, каб з іх ласкі папаўняць казну на патрэбы гміны і ўсяго грамадства.

Уважліва слухаючы Бяляцкага, Гардзей па-свойму разумеў і ацэньваў кожную фразу і прыйшоў да высновы, што менавіта асаднік, які добра прыгрэўся на пасадзе войта, і будзе галоўным ягоным ворагам у гміне. Але, паколькі сярод радных колькасць сялян пераважала, была надзея, што яны падтрымаюць яго пры абранні на пасаду войта.

Пачалі выбіраць праўленне гміны тайным галасаваннем. І зноў Гардзею давялося пахвалявацца. Аднак у ліку пяці чалавек праўлення аказалася і прозвішча Гардзея. Гэта была перамога! Заставалася дамагчыся войтаўства. А як гэта зрабіць? Тым часам сход ішоў сваім парадкам. Цяпер слова ўзяў пан Райскі, ён сказаў, што радныя абавязаны паклясціся ў вернасці дзяржаве і народу. Раздаў усім тэкст клятвы, узмахнуў рукою, і ўсе пачалі чытаць: «Як член рады абяцаю, што буду працаваць у імя дабрабыту і росквіту гміны, заўсёды дзейнічаць згодна з законамі і на карысць гміны і яе жыхароў, сумленна служыць інтарэсам сваіх выбаршчыкаў і не шкадаваць сілы дзеля працы на гміну. Клянуся!»

Апошняе слова ўсе прамовілі прачула і даволі голасна, так што прагучала яно зладжана і ўрачыста. Пана Райскага гэта вельмі задаволіла. Ён належным чынам выканаў пэўную частку праграмы, але наперадзе было самае галоўнае: абранне войта. Райскі звярнуўся да грамады:

— Панове, я віншую вас. З сённяшняга дня гміна пачынае працаваць, дзейнічаць на карысць грамадзян. Але для таго, каб яе дзейнасць была выніковай і разумнай, нам трэба абраць войта, мудрага і адказнага чалавека. У гэтай працэдуры бяруць удзел толькі члены праўлення. Прашу падаваць кандыдатуры. Але паколькі я стаю перад вамі, дык я прапаноўваю кандыдатуру пана Бяляцкага, які ўжо добра выявіў сябе на гэтай пасадзе, мае пэўны вопыт працы і кіравання гмінаю.

Гардзей агледзеў сялян, якія панура маўчалі, але не адважваліся пярэчыць пану, падняўся са свайго месца, хоць унутры ўсё кіпела, спакойна сказаў:

— Я прапаноўваю сваю кандыдатуру. Думаю, што і ў мяне няблага атрымаецца кіраваць гмінаю, бо я з сялян і добра ведаю ўсе патрэбы працоўнага чалавека.

— Добра, запішам яшчэ адну кандыдатуру, як прозвішча пана? — спытаў Райскі.

— Рахуба, Гардзей Рахуба, мы яго падтрымаем, — адказаў адзін з сялян.

Ад гэтых слоў Гардзею зрабілася добра на душы. Упэўненасць запаланіла яго. Ён нават усміхнуўся таму селяніну, імя якога не ведаў.

— Якія кандыдатуры будуць яшчэ? — спытаў пан Райскі.

Людзі маўчалі. І зноў для Гардзея пачаўся час сумнення і няўпэўненасці. А тым часам пісар напісаў на палосках паперы прозвішчы кандыдатаў, раздаў членам праўлення. Тыя выкраслілі непатрэбную кандыдатуру і ўкінулі паперкі ў скрынку. Спатрэбілася некалькі хвілін, каб падлічыць галасы. Пан Райскі, не хаваючы расчаравання на паружавелым твары, абвясціў, што па выніках галасавання праўлення гміны войтам абраны пан Рахуба. Сяляне весела загаманілі, пачалі віншаваць Гардзея, паціскаць руку.

— Во, цяпер і мы ў панах паходзім, — сказаў той селянін, прозвішча якога Гардзей не ведаў, і па-сяброўску ляпнуў будучага войта па плячы.

— Як цябе завуць? — спытаў Гардзей.

— Адам Ступа.

— Дзякую, брат.

— Панове, цішэй, — зазваніў у званочак пан Райскі. — Абранне пана Рахубы войтам трэба яшчэ пацвердзіць у пана ваяводы, а пасля радавацца.

Гэтая заўвага астудзіла Гардзееву радасць, аднак усё ў руках Бога. Толькі на яго трэба цяпер спадзявацца. Што ж, калі ваявода не зацвердзіць селяніна на пасаду войта, дык гэта толькі пакажа марнасць ідэалізму, а заадно і тое, што з акупантамі трэба змагацца іншым спосабам. Не хацелася думаць пра благое. Трэба было прыняць той дарунак, які паслаў лёс. І Гардзей ціха радаваўся, што дасягнуў таго магчымага, чаго прагнуў. Але больш трымаць у сабе гэтую радасць ён не мог, хацелася падзяліцца ёю хоць з некім, і ногі самі сабою панеслі яго на Кірылаў хутар. Дзень надарыўся дажджлівы, ветраны, але Гардзей быццам не заўважаў слоты, наадварот, яму было прыемна падстаўляць твар кроплям дажджу.

Абедзве Кірылавы дочкі былі дома. Каця, якая нешта шыла, седзячы за ручною машынкаю, узрадавана ўскінула на госця вочы і сказала:

— Зусім ты забыў да нас дарогу, Гардзей.

— Не забыў, проста быў вельмі заняты.

Ён зірнуў на маўклівую Зосю, якая вязала панчоху з шэрай воўны і, як яму здалося, нават ні разу не падняла галавы, спытаў:

— Як вы пажываеце?

— Без перамен. Бацька з Серафімам пайшлі да дзядзькі Карпа, у іх там нейкія свае мужчынскія справы, а мы дома, — адказала Каця.

— Ты ўсё шыеш?

— Трохі зарабляю шытвом. Але табе пра гэта лепш не ведаць. Ты ж цяпер радны гміны, яшчэ падаткам абкладзеш, — засмяялася Каця.

— Пашыеш мне які пінжак, бо я ўсё хаджу ў гэтым вайсковым кіцелі, і адкупішся, — весела адказаў Гардзей.

— Пашыю, — з гатоўнасцю паабяцала Каця. — Будзеш самы прыгожы радны ў гміне!

Зося злосна бліснула вачамі на сястру і падумала: «Бач, як падмазваецца! Ну і няхай! Ненавіджу яго! І яе разам з ім! Што я тут раблю? Трэба ісці!»

— А я, між іншым, ужо не радны, — загадкава сказаў Гардзей.

— Не радны? — расчаравана перапытала Каця. — А хто?

— Пан войт!

— Праўда? Цябе выбралі войтам!

— Выбралі, але маю кандыдатуру пакуль не зацвердзіў ваявода.

— Шчыра за цябе радуюся! — усклікнула Каця і ажно сціснула рукі перад грудзьмі, нібы ў маленні.

Зося паднялася, закінула на печ сваё вязанне і выйшла з хаты.

— Чаго гэта яна? — спытаў Гардзей.

— А хто яе ведае? Дзівакаватая яна ў нас нейкая.

— Можа, вы пасварыліся?

— Сёння сварак не было. Яна апошнім часам маўклівая. Аднойчы чула ноччу, што ўсхліпвае, плача. Пачала пытацца ў яе, што здарылася. А яна нічога не адказала, прыкінулася, што спіць... Дзіця горкае... — заспакоіла Гардзея Каця.

— А ты як?

— Цябе чакала, — прызналася Каця і сарамліва апусціла вочы.

— Калі была патрэба, прыйшла б.

— Што ты, Гардзей, кажаш? Ці ж можна? Людзі засмяюць, скажуць, што бегаю за табою.

— Добрая ты дзяўчына, Каця, але небяспечная, — засмяяўся Гардзей.

— Вельмі ты любіш, каб усё было правільна.

— А ты што любіш?

— Я найбольш люблю волю! Яна адна мне — жонка, каханка, сястра і сяброўка.

— Бог нас рассудзіць. Я спадзяюся на Бога, — адказала Каця. — Ён нам дае надзеі і здзяйсняе іх.

— Я буду радавацца за цябе, як ты за мяне, калі ў цябе ўсё будзе добра, — усміхнуўся Гардзей, нахіліўся і пацалаваў Кацю ў круглую бледную шчочку.

Каця сумелася, а потым усхвалявана спытала:

— Чаму ты кажаш адно, а робіш процілеглае?

— Хачу, каб ты ведала, што мы з табою сябры. Нам не трэба крыўдаваць з-за нейкага неасцярожна вымаўленага слова.

— Я не разумею цябе, Гардзей, — бездапаможна сказала Каця.

— Я сам сябе не разумею. Бачу прыгожую дзяўчыну — і адна думка ў мяне ўзнікае, што трэба яе пацалаваць.

Каця на імгненне зніякавела, а потым разгублена спытала:

— Ніколі не думала, што ты такі ветраны чалавек.

— Я нават горш, чым ветраны, але гэта ўжо назаўсёды, — усміхнуўся Гардзей. — Рады быў сустрэцца, а цяпер пайду.

— Заходзь калі, — папрасіла Каця і ўстала, каб правесці хлопца да парога.

Гардзей абняў яе, пачаў цалаваць, адчуваючы трапяткое ўсхваляванае цела. Падхапіў на рукі, панёс на запечак, пытаючы на хаду:

— Твае не вернуцца?

— Не ведаю, — разгубілася Каця.

— Ну мы ж пачуем, — адказаў ён, кладучы яе на пасцель і загаляючы спадніцу.

— Не! Што ты! Што надумаў? — крыкнула Каця і з усяе сілы адштурхнула Гардзея.

— Нічога такога. А ты для чаго мяне запрашала? — у сваю чаргу запытаў ён.

— Грэх табе! Грэх!

— Вядома, грэх. Але ж без яго і людзей не было б на свеце.

Каця затуліла твар рукамі і заплакала.

— Прабач, — сказаў Гардзей. — Не хацеў цябе пакрыўдзіць. Жыццё і мары — рэчы розныя. Бывай!

Гардзей выйшаў з хаты, акінуў позіркам двор і ля клуні ўбачыў Зосю. Ён хмыкнуў сабе пад нос і весела падумаў: «Вось дзе ты схавалася. Ад мяне не ўцячэш...» Хлопец няспешна выйшаў з двара, нават не зірнуўшы на вокны, адкуль за ім магла назіраць Каця, накіраваўся ў бок вёскі, але як толькі дайшоў да кустоўя, адразу павярнуў да клуні.

26

Зося складвала дровы, якія ранкам насек Серафім. Раптам нехта моцна абняў яе за плечы. Яна ажно ўскрыкнула ад нечаканасці. Азірнулася, убачыла Гардзея, рашуча вызвалілася з ягоных абдымкаў.

— Ты чаму такая злосная? — спытаў хлопец, напускаючы на твар выраз крыўды.

— Чаго накідваешся, як галодны на сала? Я ж табе не жонка!

— Зоська, які дурань жонак абдымае? — засмяяўся Гардзей.

— Ага, вам абы запрэгчы, а пасля не да абдымкаў.

— Я так даўно цябе не бачыў, засумаваў страшэнна, а ты нават паглядзець на мяне не хочаш, — упікнуў дзяўчыну Гардзей і стаў таксама падбіраць паленне і складваць у касцёр.

Нейкі час яны працавалі моўчкі, як бы цалкам занятыя справаю. Але калі абедзве рукі пацягнуліся да апошняга паленца, а хлопец і дзяўчына сутыкнуліся лбамі і ледзь не зваліліся, Гардзей засмяяўся, падтрымліваючы Зосю пад локаць. І яна таксама не здолела стрымацца, залілася звонкім смехам. Тады Гар­дзей абняў яе і пачаў цалаваць. Так, цалуючы, і завёў у клуню, далей ад чужых вачэй. Зося раптам схамянулася, адштурхнула Гардзея і сказала з дакорам:

— Зноў за сваё?

— Пра што ты, Зоська? Няўжо я калі цябе пакрыўдзіў? Давай пасядзім, пагамонім. Я так даўно твайго голасу не чуў. Толькі ў хату зайшоў, дык ты адразу збегла.

Гардзей узяў Зосю за руку, павёў у глыбіню клуні, сеў на сена, пасадзіў дзяўчыну побач, палез у кішэню, дастаў загорнутага ў бліскучую паперку цукровага «пеўніка», даў Зосі са словамі:

— Частуйся.

— Вой, «пеўнік»! Такія на рынку ў Самары прадаваліся! — здзівілася дзяўчына і міжвольна пацягнулася рукою да ласунка, якога не каштавала ўжо шмат гадоў.

Яна разгарнула паперку, лізнула цукерку і з асалодаю прашаптала:

— Смаката! Здаецца, што смачней, чым было ў маленстве. Пакаштуй, — Зося працягнула «пеўніка» Гардзею.

Хлопец лізнуў і задаволена сказаў:

— Давай па чарзе.

Зося павярнулася да Гардзея тварам, з усмешкаю падносіла «пеўніка» да сваіх вуснаў, а потым падавала хлопцу. Так аддаюць пяшчоту і каханне, захапленне і таемныя пацалункі. Яны лізалі цукерку, пакуль тая не стала зусім празрыстаю, як пачуцці, што свяціліся ў маладых вачах. Тады Гардзей узяў гэтую смактульку і кінуў у дальні кут:

— Няхай мышкі пачастуюцца за наша здароўе. А я зліжу слодыч з тваіх вуснаў.

Гардзей пачаў цалаваць Зосю, навальваючыся на яе ўсім целам. Яна знясілена папрасіла:

— Не чапай мяне. Ты і ўявіць сабе не можаш, колькі ўжо гора мне прынёс!

— Якое гора? Я ж нічога не ведаю. Чаму ты са мною ніколі не дзелішся сваімі нягодамі?

— Як дзяліцца з хлопцам дзявочымі бедамі? Ты ж мне чужы чалавек!

— Не ведаю, мо я табе і чужы, але ты мая! Мая! — горача прашаптаў Гардзей ёй на вуха.

Ягонае дыханне раптам адгукнулася ў яе целе гарачым прылівам пяшчоты і жарсці. Прыйшло адчуванне, што ён кахае яе, але яна ўсё яшчэ не верыла свайму шчасцю і спытала:

— Чаму ты забываеш пра мяне, месяцамі не заходзіш, а потым раптам з’яўляешся, як снег на галаву? Я не разумею цябе і сябе! Зусім заблыталася. Не ведаю, як і чым жыць.

Ён усміхнуўся. Прыгладзіў яе валасы, што выбіліся з-пад хусткі. Яна скінула хустку і ўздыхнула вальней, як быццам толькі гэта і замінала ёй.

— Прасцей трэба жыць. Ты ж разумееш, быў я вельмі заняты: вяселле сястры, выбары ў гміну, гаспадарка і яшчэ шмат што. Прабач, калі цябе гэта крыўдзіць, але ж ад мяне таксама не ўсё залежыць...

— А што ад мяне залежыць? Задавальняць твае патрэбы?

— Зоська, Зоська, якая ж ты сур’ёзная! Мне ж нічога не трэба. Толькі слухаць твой голас, адчуваць тваё дыханне побач...

Гардзей заплюшчыў вочы, быццам задрамаў. Зося схілілася над ім, з любасцю ўзіралася ў прыгожы твар і міжвольна пацягнулася вуснамі да яго вуснаў. Ён быццам чакаў гэтага моманту, абняў яе, пачаў горача цалаваць, шаптаць нешта няўцямнае. Зосіна душа вырвалася з цела і безразважна паляцела насустрач каханню, якое лілося з ягоных вачэй, рук, наталялася, як жывою вадою, і не магла наталіцца. Бо каханне — гэта толькі фантом, што нечакана з’яўляецца і гэтак жа нечакана знікае, пакідаючы гарачы след. Гэтак маланка разразае напалам неба, здаецца, зараз дзве ягоныя палавіны са страшэнным грукатам зваляцца на зямлю. Але маланка знікае, а чорнае неба па-ранейшаму нерухома грувасціцца над зямлёю. Зноў і зноў маланка апярэзвае неба ў марным намаганні раскалоць яго, пакуль не аціхне навальніца і не прыйдзе час спакою. Тады толькі выяўляюцца расколатыя дрэвы, абабітая лістота, зламаныя галіны. Такое ж і чалавечае жыццё — з хваляваннямі, нягодамі, наваламі і часовым спакоем. Напэўна, трэба прымаць усё, што яно прыносіць, не палохацца, не хавацца, не адгароджвацца ад яго, каб пасля не шкадаваць пра няспраўджаныя спадзяванні, недасягнутыя мары, непадзеленае каханне. Зося была, як тая знічка, што губляе жыццё за адзін момант палёту. І, напэўна, гэта была не легкадумнасць, а падсвядомая мудрасць яе чалавечай сутнасці, бо аддавала сябе таму, каго кахала. Дзеля яго была гатовая ахвяраваць жыццём, калі толькі гэта яму спатрэбіцца. Здаецца, вечна ляжала б побач, паклаўшы галаву на яго плячо, і больш нічога ў жыцці не трэба.

27

Радныя сабраліся на чарговы сход гміны. Сядзелі ў прасторным пакоі, дзе на сцяне вісеў бронзавы польскі герб у выглядзе арла з распасцёртымі крыламі і стаяў на стале бела-чырвоны сцяг. Сяляне абменьваліся вясёлымі позіркамі, спадзеючыся, што ўпершыню войтам стане чалавек з сялянскага асяроддзя. У Гардзеевай душы змяёй варочалася сумненне. Занадта ўрачыстымі выглядалі паны Райскі і Бельскі. Стваралася ўражанне, што яны ўжо адсвяткавалі перамогу.

Пан Райскі выйшаў да стала, накрытага зялёным сукном, з паперамі ў руках і звярнуўся да прысутных:

— Панове, маю гонар абвясціць вам, што ваявода зацвердзіў кандыдатуру войта нашай гміны. І ад сённяшняга дня ў нас ёсць усе магчымасці для таго, каб плённа працаваць, да каляд зацвердзіць бюджэт гміны і памеры збораў, вызначыць асноўныя напрамкі дзейнасці і супрацоўніцтва з прадпрыемствамі і ўстановамі.

Сэрца Гардзея сцялося ад напружання. Ён ледзьве стрымліваў сябе, каб не крыкнуць: «Годзе малоць пустое!» А пан Райскі не спяшаўся называць імя чалавека, прызначанага войтам, а ўсё балбатаў пра перспектывы і планы будучай працы, пра адкрыццё новай польскай школы і бібліятэкі, пра наладжванне кірмашоў, нават падлічыў, якія прыбыткі з гэтага можна мець, і запланаваў ураджай збожжавых на наступнае лета. Нехта з сялян не вытрымаў і сказаў:

— Каб гэтыя словы ды Богу ў вушы.

— Не бойцеся, Бог усё чуе і робіць так, як належыць, — строга азваўся пан Бяляцкі. — Майце гонар паводзіць сябе прыстойна, калі выступоўца трымае прамову.

Пан Райскі нарэшце зразумеў, што ён перабраў меру ў інтрыгаванні прысутных і сказаў:

— Прашу ўвагі. Настаў урачысты момант, я хачу абвясціць імя новага войта. Вось загад ваяводы, у якім гаворыцца наступнае: радны гміны пан Гардзей Рахуба не можа быць прызначаны войтам, бо з 1926 года лічыцца ненадзейным грамадзянінам, таму войтам прызначаецца пан Здзіслаў Бяляцкі, чыя кандыдатура таксама выстаўлялася на пасаду войта. Павіншуем жа пана Бяляцкага і пажадаем яму плённай працы на карысць гміны.

Пан Райскі запляскаў у далоні, але яго ніхто не падтрымаў. Сяляне незадаволена загаманілі. Гардзей падняўся і выйшаў, нікому не кажучы ні слова. Усе яго спадзяванні на тое, што з уладаю можна супрацоўнічаць, абрынуліся ў адзін момант. Акупанты ведалі сваю карысць і не жадалі адступаць ні на крок.

«Наіўны дурань, захацеў войтам стаць! Столькі часу дарма страціў! Столькі сілы і надзеі ўклаў! І ўсё сабаку пад хвост! — лаяў сам сябе Гардзей. — Ды хто ж табе дазволіць? Дзякуй богу, што яшчэ ў турму не загрэблі. А што? Да гэтага трэба быць гатовым. Сёння ж перагледжу літаратуру, усё лішняе прыхаваю, каб ні адна нюхаўка не знайшла. А камуністы мараць прайсці пятым спісам у сейм! Нічога ў іх не атрымаецца! Дарэмныя надзеі! Няўжо ўладары нам даюцца ад Бога? Можа, і так! У якасці пакарання і навукі!»

Гардзей разважаў сам з сабою, размахваў рукамі, нават час ад часу нешта прамаўляў услых. Ён і не пачуў, як яго дагнала фурманка.

— Здароў, Гардзей! — аклікнуў хлопца знаёмы голас. — Сядай, падвязу.

Гардзей зірнуў на фурмана. З воза прыязна ўсміхаўся Марк. Гардзей паціснуў працягнутую руку, ускочыў на воз.

— Ты чаго такі змрочны? — спытаў Марк. — Ці заганарыўся, што ў начальства трапіў?

— Няма чым ганарыцца. Іду з гміны. Войтам абралі мяне, а прызначылі асадніка Бяляцкага.

— Хвароба ім у бок! Паны хітрыя, іх не абкруціш. Ну, нічога, у цябе і так пасада добрая. Радны — не апошні чалавек у гміне. Можа, і за мяне калі заступішся, — выказаў спадзяванне Марк. — Я вось ад сястры еду, маці пасылала праведаць.

— І як ёй там у замужжы? — спытаў Гардзей.

— Жывуць, хлеб жуюць. Сэрца забалела, як зірнуў на тое поле, што бацькі ёй аддалі ў пасаг. Пераарана абы-як! Зглумілі зямлю!

— Што пасеюць, тое і сажнуць. Чаго табе бедаваць?

— Ай-яй! Шкада зямелькі, — скавытаў Марк. — Яна ж жывая. Усё разумее. Мне здалося, што яна, як убачыла мяне, гэтак цяжанька ўздыхнула.

— Хто ўздыхнуў? — перапытаў Гардзей.

— Зямля па мне плача, што страціла гаспадара. Эх, мець бы столькі зямлі, як у асадніка!

— Для гэтага трэба быць асаднікам, — суха адказаў Гардзей.

Яны памаўчалі пад скрып колаў і тупат конскіх капытоў. Зямля ўжо ашэрхла, узялася марозам, але снегу яшчэ не было. Уздоўж дарогі цягнулася зялёная асаднікава рунь.

— Няма снегу. Азіміна памерзне, — сказаў Марк.

— То ж асаднікава! — з’едліва сказаў Гардзей.

— Жыта не вінаватае, яго ўсялякага шкада. Паслухай, Гардзей, які пасаг ты даў бы за Паўлінаю, каб я да яе пасватаўся?

— Табе што, няма да каго больш сватацца?

— Чаму? Ёсць. Але ж я выбіраю. Хочацца ўзяць дзяўчыну з добрым пасагам.

— Ведаеш, Марк, хлопец ты добры, але занадта скупы. Не аддам я за цябе Паўліну!

— Яна ж у цябе ўжо старая дзеўка! Хутка ніхто на яе не гляне!

— Яна мне самому трэба. Гаспадыня добрая. Дзе вазьму такую, як яна пойдзе замуж?

— Табе прымака ў хату трэба, тады Паўліна будзе дома.

— Ідзі ты. Знайшоўся мне дабрадзей! Сам разбяруся! — злосна адказаў Гардзей.

Аднак Марк не адступаўся. Пацягнуў лейцы, падагнаў каня і зноў запытаў:

— А малодшанькую таксама не аддасі?

— Прыйдзе пара — аддам добраму чалавеку.

— А мне аддасі? Я сватоў прышлю.

— Слухай, чаго ты да мяне прычапіўся? Калі хочаш ажаніцца, сам спачатку ў дзеўкі згоды папытай.

— Хто гэта і калі ў дзеўкі пытаўся? Як бацькі вырашаць, так і будзе. Ты старэйшы ў сям’і, таму ў цябе і пытаюся. А дзеўка што? У яе сем пятніц на тыдні. Сёння з адным польку паскача, заўтра — з другім. Сама не ведае, каго выбраць. Мне ўсё роўна з кім пабрацца, абы зямлі далі ў пасаг паболей!

— У мяне зямлі не шмат, Марк. Не аддам я за цябе сваіх сясцёр.

— А я падумаў: ты хутка з радных у пана перакінешся. Разумны, адукаваны, знойдзеш нейкую службу сабе ў горадзе. А нашы хаты побач, агароды можна з’яднаць.

— Як я пагляджу, дык ты, Марк, за мяне разумнейшы. Гэта табе трэба радным быць, — усміхнуўся Гардзей. — Не падмазвайся да мяне. Паўліна мне расказвала, як ты сваю сястру Антолю ледзь пад цягнік не кінуў. Ты ж за дзесяціну задушыць можаш. Навошта мне такі сваяк?

Марк з абурэннем паглядзеў на Гардзея, і крыкнуў:

— Ану, злазь! Прыгрэў гада, а ён яшчэ на мяне вярзе абы-што!

Гардзей саскочыў з воза, паглядзеў услед фурманцы, якая хутка патарахцела ўперад, і сказаў сам сабе: «І з гэтым пасварыўся. А навошта? На халеру ён мне трэба?»

Хлопец зірнуў у змрочнае неба, навіслае над зямлёю, на нізенькую хатку, урослую ў зямлю ледзь не па вокны, уздыхнуў і пайшоў шырокім размашыстым крокам па цвёрдай замерзлай дарозе. У Сцяблове Гардзей зайшоў да Маркевіча, застаў яго дома. Гаспадар не надта ўзрадаваўся, але не падаў выгляду, толькі сказаў з дакорам:

— Ты не павінен да мяне так часта наведвацца.

— Прабач, у мяне ёсць навіна. Мяне не зацвердзілі войтам.

— Чаму?

— Для гэтай улады я чалавек ненадзейны, зацвердзілі Бяляцкага.

— Ненадзейны? Значыць, ты ўжо пад каўпаком? Тым больш нам не трэба сустракацца на людзях.

— Цяпер я пераканаўся, што з гэтай уладай трэба змагацца сілай, а сілы ў нас малыя, — падвёў рысу Гардзей.

— У народа сіла невычэрпная, трэба толькі яго падняць. У хуткім часе адбудзецца чарговая канферэнцыя, чакай ад мяне сувязнога. Сам мяне не шукай. Гэта загад.

— Я зразумеў, — адказаў Гардзей, развітаўся і выйшаў у вечаровыя прыцемкі.

Змрок, які ахутаў зямлю, запаўзаў у душу, сеяў смутную трывогу, апаноўваў стомай і безнадзейнасцю. Гардзей шукаў адказ на пытанні, чаму нікому не патрэбны ні ягоны розум, ні здольнасці, ні імкненне зрабіць людзей шчаслівейшымі, і не знаходзіў ніякага тлумачэння. Міжвольна падумалася, што, мабыць, гэтак жа адчуваюць сябе тысячы іншых людзей, а нехта нават і не задумваецца, жыве, як набяжыць. Для нечага ж дае нам Бог жыццё. Трэба толькі разгадаць, зразумець, знайсці той адзіны свой шлях.

28

Апошнім часам Зося жыла ў трывозе і марных спадзяваннях. Штодня чакала Гардзея, думала, можа, сёння заявіцца пад вечар. Чым заняты? Няўжо так цяжка знайсці вольную гадзінку? Ён не прыходзіў. Не было ў яго патрэбы сустракацца з дзяўчынаю, якая яго кахала. Яна зноў адчула, што зацяжарыла, зноў у яе душы закаханасць пачала паступова выцясняцца нянавісцю. Праклінала сябе за даверлівасць і няўменне сказаць «не» гэтаму баламуту, які карыстаўся яе наіўнасцю і каханнем, праклінала яго і тое дзіця, якое ўжо завязалася і жыло ў яе целе. Колькі было ў яе душы цяпла і любові! Як бы адорвала шчасцем гэтае дзіця і ягонага бацьку! Але, калі няма бацькі, не павінна быць і дзіцяці! Гэта адвечны патрыярхальны закон вёскі, пераступаць які дзяўчына не мае права! Пераступіш — і ганьба абрынецца на цябе і тваю сям’ю! З адчуваннем віны і сораму не кожны здатны выжыць. Некаторыя вясковыя дзяўчаты накладвалі на сябе рукі ці гінулі, спрабуючы забіць сваё дзіця. Зосі таксама іншы раз здавалася, што яна не хоча жыць. Лепш памерці, чым нарадзіць дзіця і зганьбіць сваю сям’ю. Але яна не магла памерці, не адпомсціўшы Гардзею. Таму доўга думала, як жа забраць яго з сабою на той свет, калі ім не пашчасціла быць разам на гэтым. Вырашыла схадзіць да цёткі Каваліхі, знахаркі, якая раней ратавала яе, можа, і цяпер што-небудзь параіць.

Зося выйшла з дому па абедзе ў змрочны дзень, калі здавалася, што святло вылучаў толькі снег, які шчодра выбеліў прастору. Зіма надарылася позняя, затое трывала ўсталявалася пасля першага снегападу. У гэтай аднастайнасці шэрага і белага колераў не было ніякай радасці воку. А, зрэшты, хіба магчыма знайсці радасць звонку, калі ў душы суцэльны смутак і страх перад будучыняй. Дарога падалася Зосі занадта доўгай. Пэўна, так яна стамілася душою, што і фізічныя сілы незаўважна пакідалі яе.

Цётка Каваліха сустрэла дзяўчыну прыязна, спытала ўсмешліва, ажно маршчынкі разбегліся ў куточках вачэй:

— Што з табою, дзіця? Ці не захварэла?

— Бяда ў мяне, цётачка.

— Я ж цябе ўжо вучыла.

— Не, не тое. Я тую навуку помню. Не хачу я жыць, але і паміраць адна не жадаю. Няхай і ён са мною ідзе на той свет.

— Што ты надумала, дзяўчына? — ажно пляснула ў далоні знахарка. — Грэх гэта вялікі! Выкінь з галавы дурноту.

— Не хачу жыць, не магу! І ён няхай не жыве!

— Я і слухаць цябе не жадаю! — замахала рукамі Каваліха, быццам адганяючы хмару камароў.

— Цётачка, дай мне якой атруты, але так, каб напэўна памерці, каб не пакутаваць. Усё ў мяне ўнутры выгарала!

— Бачу я, што ты зноў дзіця чакаеш.

— Яно памрэ разам са мною.

— А ты хлопцу казала?

— Ён не кахае мяне. Прыйдзе, пераспіць і знікае надоўга. На вочы не паказваецца. А праз паўгода раптам заявіцца, быццам нічога не здарылася.

— Забудзь яго.

— Не магу, цётачка. Гэта як насланнё нейкае. Я нічога не разумею. Як мне жыць? Чым? Дайце, дайце якой атруты.

Знахарка падышла да покуці, перахрысцілася на ікону, прамовіла:

— Даруй нам, Божа, грахі нашы свядомыя і несвядомыя.

Пакланілася Божай Маці, потым строга паглядзела на Зосю і сказала:

— Ніхто табе не вінаваты ў тваёй бядзе. Расплюшчы вочы, ты ж не адна на свеце. Вартых цябе хлопцаў шмат. А ты зацялася на няшчасным каханні і свету не бачыш. Сама кажаш, што не кахае ён цябе, значыць, не твой гэта лёс. Не твой! Нават калі ты прывяжаш яго да сябе, не будзе табе з ім шчасця. Асудзіш сябе на пажыццёвую пакуту!

— Я і так пакутую. Што ж мне рабіць?

— Ідзі дамоў і вазьміся за розум!

Каваліха пайшла проста на Зосю, быццам хацела хутчэй выпхнуць за дзверы. Дзяўчына адступіла да парога, націснула рукою клямку і выбегла з хаты. На дварэ пачынала цямнець, свет зрабіўся зусім бясколерны, у ім можна было схавацца ад чужых пільных вачэй, застацца сам-насам з сабою. Думкі ў галаве бязладна мітусіліся. Яна была расчараваная і пакрыўджаная, што не здабыла атруту. А зрэшты, як і дзе яна здолела б яго атруціць. Хіба што пайшла б да яго дахаты? Дык на гэта, мабыць, ніколі не адважыцца. Пакуль не скончыцца Піліпаўскі пост, вячорак ніякіх не будзе. Ды і не ходзіць ён на вячоркі. Заняты надта ў гміне, мо падбірае сабе жонку з паненак. Ці пра яго трэба цяпер думаць? Яму што? Ён жывы і здаровы. А як і чым ратавацца Зосі? Нарадзіць дзіця? Людзі будуць пальцам тыкаць! А што скажа бацька? Каця наогул загрызе! Як бы добра было памерці, нічога не балела б і не турбавала б, а толькі ўсе шкадавалі б, што такая маладая і так рана загінула.

Зося ўявіла, як ляжыць яна ў белай сукенцы і вэлюме, а побач у другой труне Гардзей у сваім фрэнчы з бліскучымі гузікамі, невыказна прыгожы, што і вачэй ад яго немагчыма адарваць. Але вось труну накрываюць векам. І яна разумее, што іх пакладуць у розныя магілы. Страх агарнуў душу, быццам цемра апраметнай паглынула яе. Зося спалохана перахрысцілася, паглядзела па баках. Яна і не заўважыла, як выйшла за вёску. Было пуста і холадна. Усчаўся марозны вецер, але ён дзьмуў у спіну, быццам, як і Каваліха, праганяў дзяўчыну дамоў. Яна ўзіралася ўдалячынь, каб хутчэй убачыць агні роднага хутара. Само сабою прыйшло рашэнне: яна забудзе Гардзея назаўсёды. Ніколі нават не зірне ў ягоны бок! Так параіла цётка Каваліха, яна мудрая жанчына і ведае, што кажа. Ён здраднік, паскуднік, баламут. Колькі б яна ні была з ім, ён заўсёды будзе вось гэтак жа пакідаць яе адну ў бядзе. А цяжарнасць? Што ж, ад яе можна пазбавіцца зязюліным мылам.

Рэдкія сняжынкі закружыліся ў паветры. Зося прыспешыла крок, баючыся заблудзіцца ў кудасе. Прага жыцця паступова вярталася да яе праз смутак адзіноты, боль расчаравання і трывогу за заўтрашні дзень.

29

Гардзей заседзеўся ўвечары, доўга чытаў Біблію. Паўліна сварылася за дарэмнае, як лічыла, выпальванне газы, але і сама не клалася, вышывала ручнік. Калі ж брат нарэшце стаў уладкоўвацца на лаве, Паўліна хуценька згарнула вышыванне і, каб самой не тушыць лямпу, легла на запечку. Гардзей хмыкнуў сабе пад нос, маўляў, якая хітрая, прыўзняў пузаценькае шкло, патушыў цьмяны агеньчык, які трапятаў на язычку кнота, умасціўся на лаве, накрыўся кажухом, а заснуць доўга не мог. Усё ў галаве круціліся словы з Бібліі пра Ісуса: «Прыйшоў да сваіх, а свае Яго не прынялі». Ад Божага сына адмовіліся тыя, хто абавязаны быў яго пазнаць, прыняць і зразумець. Ён прыйшоў да сваіх, каб стаць для іх выратавальнікам і царом. Аддаваў ім сябе, рабіў усё магчымае, каб гэтыя людзі паверылі яму, палюбілі яго, пайшлі за ім. Але яны адмовіліся ад яго і асудзілі на смерць. Аднак нават смерць Хрыста стала сведчаннем ягонай любові да людзей. Падзеі жыцця Божага сына Гардзей пераносіў на сябе. Яму, звычайнаму грэшнаму чалавеку, таксама карцела нешта добрае зрабіць людзям, ды ягоныя парыванні былі адхілены людзьмі ад улады. Зрэшты, Гардзей пакуль знаходзіўся нават у лепшым становішчы. Свае ад яго не адвярнуліся, а жадалі бачыць войтам, іншая справа, што гэта не задавальняла палякаў. Па чыёй жа волі ён не стаў войтам? Па Боскай? Ці гэта здарылася з-за нейкай чалавечай прыхамаці? Калі Бог за мяне, дык хто супраць? Мне яшчэ раз нагадалі, што я беларус, залежны ад польскай улады. Каб змяніць становішча да лепшага, трэба дамагацца таго, каб у беларусаў была свая, беларуская, улада. Яму згадалася, як у час службы ў войску адзін з капралаў пры зручным выпадку называў беларусаў не інакш, як хамамі з крэсаў. Выходзіць, што мірным шляхам да ўлады прыйсці немагчыма. А іншы шлях Бог не бласлаўляе, бо гэта ён пасылае тую ўладу, якую мы заслугоўваем. Трэба пачытаць нешта пра нашу гісторыю, каб разабрацца, чаму ж мы дайшлі да такога жыцця.

З гэтаю думкаю Гардзей задрамаў. Прачнуўся ад моцнага стуку ў шыбу, сеў на лаве, зірнуў у акно, убачыў цёмную постаць. Мільганула думка: «Напэўна, Маркевіч прыслаў сувязнога». Аднак на ўсялякі выпадак спытаў:

— Хто там?

— Паліцыя!

Прачнулася Паўліна, перапалохана пачала бажыцца, шукаючы ў цемры вялізную канапляную хустку, каб захінуцца ёю ад чужых вачэй. Гардзей запаліў газніцу, ускінуў кажух, якім накрываўся, на плечы, пайшоў у халодныя сенцы, каб адамкнуць дзверы. У хату ўвайшлі тры паліцыянты і адзін чалавек у цывільным. Адзін з іх сказаў:

— Ну, што, Рахуба, даскакаўся?

— Да чаго? — спакойна спытаў Гардзей.

— Сам ведаеш. Зараз зробім вобыск, — папярэдзіў паліцыянт, позірк якога ўпаў на кніжку, што ляжала на стале.

Паліцыянт пагартаў яе і здзіўлена спытаў:

— Ты і Біблію чытаеш?

— Чытаю, гэта ўсім кнігам кніга.

— А што яшчэ чытаеш?

— Што трапіцца. На жаль, газеты дарагія.

Прыхадні пачалі заглядваць па кутках, нават пад печ зазірнулі, нехта пайшоў у камору. Чалавек у цывільным стаў на лаву, уважліва агледзеў ікону, што вісела на покуці, і задаволена дастаў з-за яе скрутак паперак, але разгарнуўшы іх, убачыў, што гэта квіткі аб выплачаных падатках, расчаравана кінуў на стол. У Гардзея ўсё кіпела ўнутры, але ён не падаваў выгляду і злосна радаваўся таму, што некалькі забароненых брашур добра прыхаваў у клуні пад сенам. Зараз прыкідваў, хто ж паклапаціўся пра тое, каб ён апынуўся ў руках паліцыянтаў? Бяляцкі з Райскім? А мо Марк адпомсціў? Ці, можа, Яўсей Пух? Нажыў ён сабе ворагаў за апошні час.

Сёстры назіралі за тым, што адбываецца, не хаваючы страху. Туліліся адна да адной, акрытыя вялікімі канаплянымі хусткамі, і дробна калаціліся.

— Збірайся, Рахуба, пойдзеш з намі, — сказаў пузаты паліцыянт, бліскучыя гузікі на фрэнчы якога, здавалася, гатовы былі паадлятаць, варта толькі набраць паболей паветра ў грудзі.

— Куды вы яго-о-о? За што-о-о? — раптам загаласіла Паўліна і ўпала на калені. — Паночкі, пашкадуйце на-а-ас. Мы ж бедныя сіроты-ы-ы! Ён жа нам і за бацьку, і за брата-а-а!

— Ціха! Чаго галосіш, як па нябожчыку? — прыкрыкнуў тоўсты на Паўліну. — Мазгі яму трохі прачысцім, адшліфуем, каб стаў добрым грамадзянінам нашай дзяржавы.

Паўліна замоўкла, хуценька зняла з бэлькі белую палатняную торбу, выбегла ў сенцы і, пакуль Гардзей няспешна апрануўся, вярнулася ў хату. Торба была поўная і цяжкая. Брат з удзячнасцю паглядзеў на сястру, зазірнуў у торбу, убачыў, што там ляжыць і ежа, і бялізна — усё неабходнае арыштанту.

— Спрытная ў цябе сястра, Рахуба. Не кожная жонка здольная даўмецца, што трэба чалавеку ў турме. Звычайна бегаюць, плачуць і не могуць сцяміць, што ім рабіць, — усміхнуўся чалавек у цывільным.

— Пайшлі, — сказаў тоўсты паліцыянт.

Мужчыны выйшлі з весніц. На вуліцы іх чакаў конь, запрэжаны ў сані. Усе селі, Гардзею таксама дазволілі сесці і пагналі каня ў пастарунак. Над зямлёю вісела чорнае неба, на якім зіхцелі калючыя дзівосныя зоркі. Ад хуткай язды здавалася, што яны скакалі ў небе. Гардзей, узіраючыся ў гэты зорны карагод, на момант нават забыўся на сваю бяду.

— Што, Рахуба, на неба захацелася? — спытаў тоўсты паліцыянт. — Дык мы можам арганізаваць.

— Усё ў руках Боскіх, яму відней, каго і куды забраць, — спакойна адказаў Гардзей. — А зрэшты, каб ад жыцця была хоць якая карысць, трэба аддаць яго Богу.

— Вы паглядзіце на яго! Пся крэў! Проста святы анёл, а не чалавек!

— абурыўся адзін з паліцыянтаў.

— Тыя, што ўмеюць прыкідвацца святымі, самыя небяспечныя! — сказаў таўсматы. — Для іх няма нічога святога, ім каб толькі здабыць якую карысць.

— Я звычайны чалавек. Вы ўварваліся ў мой дом сярод ночы, напалохалі сясцёр. Чаму не прыйшлі ўдзень? Напэўна, няёмка. Трэба ж нечым абгрунтаваць самаўпраўства.

— Не хвалюйся, усё абгрунтавана!

У пастарунку таўсматы паліцыянт і чалавек у цывільным з закручанымі вусікамі распачалі допыт. Яны расклалі перад арыштаваным дзесяткі два фотаздымкаў і спыталі, каго ён ведае. Гардзей абыякава паглядзеў на абліччы незнаёмцаў, аднак калі прыгледзеўся, пазнаў на фотаздымку таварыша Віктара, Захара Маркевіча, яшчэ некаторых людзей, якія сустракаліся яму на падпольных канферэнцыях.

— Вось гэтага ведаю, — сказаў Гардзей і паказаў на здымак Захара Маркевіча. — Мы з ім вучыліся ў школе ў адным класе.

— А гэтага? — таўсматы паліцыянт тыцнуў у фотаздымак.

— Не, яго не ведаю, — адказаў Гардзей.

— Гэта Сымон Свістун, тэхнік з Жабінкаўскага райкама. Ён сказаў, што ты ўзначальваеш камсамольскую ячэйку ў Крачках.

— Хлусня ўсё гэта, — як мага спакайней адказаў Гардзей.

— Ён даў нам спіс усіх сакратароў. Тваё прозвішча там ёсць таксама.

— Быў час, каля я трохі цікавіўся палітыкаю, аднак пасля таго, як мяне выбралі радным гміны, я адмовіўся ад гэтай справы. Магчыма, людзі з камункі мяне ўносілі ў якія перспектыўныя спісы, але мне пра гэта нічога не вядома. Я радны гміны і збіраюся сумленна і годна выконваць свае абавязкі.

— Ты думаеш, што мы будзем тут з табою разважаць, спрачацца, нешта даказваць? Памыляешся! — выкрыкнуў таўсматы паліцыянт. — Мы будзем выбіваць з цябе паказанні. Гэта больш дзейсны спосаб.

Паліцыянт схапіў гумавую палку і з усяе сілы аперазаў Гардзея — той цяжка прастагнаў і зваліўся з крэсла.

30

Кірыла доўга таптаўся ў парозе, страсаючы снег з шапкі і каўняра кажуха, пахвальваючы надвор’е:

— Добра снегу насыпала, пядзі на тры, азіміну акрыла, бы пярынаю.

— Затое з двара выграбаць той снег — мала радасці, — заўважыла Каця.

— У жыцці, дачка, наогул мала радасці. Век грабешся ў зямлі, свету не бачыш і не заўважыш, як старасць напаткае.

Зося быццам і не чула іхняй гаворкі. Увесь час яна думала пра Гардзея. Можа, пайсці і расказаць яму пра цяжарнасць? Павінен жа і ён адчуваць нейкую адказнасць, няўжо пасля таго, што ў іх было, яна па-ранейшаму застаецца яму чужою і непатрэбнаю? Не, так не павінна быць. Але чаму ж ён не прыходзіць? Чаму не цікавіцца, як яна, Зося, жыве? Ці жывая наогул? Колькі разоў на дзень думка пра самазабойства прыходзіць ёй у галаву! Дзяўчына пакуль упарта адбівалася ад яе. Бяда, што нідзе яго не відно. Колькі разоў Зося праходзіла па вёсцы ў надзеі спаткацца з ім. Усё дарэмна. Праўда, у хату да яго зайсці пакуль яшчэ не адважвалася, але ўжо рыхтавала душу да таго, каб здзейсніць гэты ганебны ўчынак. Дзе гэта бачана, каб дзяўчына сама да хлопца хадзіла?

— Што чуваць у вёсцы? — спытала ў бацькі Каця, якая таксама ўвесь час думала пра Гардзея.

— Дрэнныя навіны. Паліцыянты лютуюць. Арыштавалі Гардзея Рахубу і яшчэ некалькіх хлопцаў са Сцяблова. Кажуць, што і ў Жабінцы прайшлі арышты.

— Гардзея арыштавалі? — уражана спытала Каця. — А за што? Ён жа радны!

— Хто яго ведае, хіба паліцыянты будуць тлумачыць? Прыйшлі, забралі і павялі ў турму.

Тое, што гавораць пра Гардзея, быццам абудзіла Зосю. Яна перапытала:

— Каго ў турму забралі?

— Ты, я бачу, не толькі сляпая, але і глухая, — здзекліва заўважыла Каця.

— А ты злая, як сабака, — адказала Зося. — Тата, каго арыштавалі?

— Хлопцаў са Сцяблова і Гардзея з Крачак.

Гэтая навіна ашаламіла Зосю. Яшчэ ёю валодала нянавісць, і яна помсліва сказала:

— Так яму і трэба!

— Што ты вярзеш? Здурнела зусім! Такому чалавеку зла жадаць! — абурылася Каця.

— Што ўжо ён за чалавек? За што ты ўпадабала гэтага баламута?

— Ціха, дзяўчаты! Змоўкніце! — прыкрыкнуў на дачок Кірыла. — Замуж вам трэба выходзіць, а не сварыцца. Нейкія знерваваныя вы ў мяне. Дземіха падыходзіла, нахвальвала вас, асабліва Кацю, за тое, што швачка добрая. Пыталася, ці ёсць жаніх, не супраць пасватаць за свайго Апанаса.

— Яшчэ чаго мне не хапала! Апанаса крывалапага! — абурылася Каця.

— Ну не такі ён ужо і крывалапы. Хлопец, як хлопец, здаровы, працавіты, — пачаў бараніць Апанаса бацька.

— І польку скача хораша, — заўважыла Зося, прыкідваючы, што ёй значна лягчэй жылося б, каб сястра пайшла замуж.

— Вось і выходзь за яго сама, будзеш з ім скакаць.

— Гэта ж не мяне сватаюць, а цябе, — агрызнулася Зося.

Бацька ўважліва паглядзеў на малодшую дачку і сказаў:

— Спачатку трэба, каб пашлюбілася старэйшая сястра, а потым ужо можна і малодшай думаць пра замужжа. Зося, калі табе падабаецца Апанас, дык я скажу Дземісе.

Зося на момант уявіла сябе побач з Апанасам, і ёй стала не па сабе. Немагчыма пражыць жыццё з чужым чалавекам. Пакуль ёсць Гардзей, яна нікога іншага побач з сабою ўявіць не магла.

— Не, тата, не трэба. Апанас хлопец добры, але ён чужы маёй душы, — запярэчыла Зося.

— Абедзве пераборлівыя. Глядзіце, каб не засталіся векавухамі, — прабурчаў Кірыла, сеў за стол. — І Серафіма трэба было б ажаніць з якою добраю дзяўчынаю. Няхай прырастае да зямлі, заводзіць гаспадарку. Звалочыцца ён на гэтай чыгунцы. Адно адзенне рве жалязякамі, а заробку хапае толькі пракарміцца.

Каця дастала з печы чыгунок, па хаце паплыў апетытны пах. Перад калядамі Кірыла закалоў парсючка, цяпер можна было пацешыцца свежыною. Дачка наліла паўнюткую міску капусты, забяліла смятанаю, паставіла перад бацькам. Ён перахрысціўся, узяў лыжку, але зірнуў на Зосю, ціха сказаў:

— Ідзі есці, Зоська. Нейкая ты сама не свая.

Зося моўчкі села да стала. Есці не хацелася. Глытала цераз сілу і ўжо шкадавала Гардзея. Так дрэнна думала пра яго, а ён сядзіць у турме. На вуліцы вунь сонца выглянула, марозік невялікі, снег зіхціць дыяментамі, а яму, нявольніку, трэба сядзець за кратамі, падпарадкоўвацца турэмным законам, есці нейкую брыдоту. Божа, дапамажы яму хутчэй вызваліцца, паспрыяй ва ўсялякай прыгодзе, агарадзі яго ад злых людзей, іх нянавісці, зайздрасці і зладзейства. А што ж будзе са мною? Што рабіць? Ехаць да яго ў турму? А хто я яму? Ні сястра, ні жонка — ніхто. Мне ж нават спаткацца з ім не дазволяць.

Аднекуль здалёку пачула Кацін голас, якая, стоячы ля печы, спытала ў бацькі:

— А ці можна мне наведаць Гардзея ў турме?

— Здурнела дзеўка! — абурыўся Кірыла. — Чаго ты туды пойдзеш? Ды і куды? Невядома ж, дзе яго трымаюць да суда, ці ў Жабінцы, ці ў Кобрыне, ці ў Берасце завезлі. Яшчэ на цябе падумаюць, што ты яго паплечніца!

— Няхай думаюць, што хочуць, — абыякава адказала Каця.

— Не, даражэнькая, гэтак ставіцца да жыцця нельга, — запярэчыў бацька і адклаў убок лыжку. — Я не хачу, каб мая дачка па турмах цягалася. Вунь Серафімаў бацька як трапіў у Сібір, дык і прапаў. Ужо дваццаць гадоў ніхто не ведае, ці жывы ён, ці ўжо ў магіле і косці сатлелі. Сваім жыццём трэба даражыць. Яно адно!

— І што, нават родныя не ведаюць, куды павезлі Гардзея? — спытала Каця.

— Пойдуць у пастарунак і даведаюцца. Пакуль ідзе следства, пазней будзе суд. Потым яго могуць завезці куды заўгодна — у Польшчу ці на Украіну, каб родныя не надта турбавалі наведваннямі ды перадачамі.

— Які жах, — уздыхнула Каця. — І колькі ж яго там будуць трымаць?

— Як суд вырашыць. Хто ж ведае, у чым яго абвінавачваюць? Годзе байкі баяць, сядай абедаць, — сказаў Кірыла, зноў беручыся за лыжку.

Каця села да стала, утаропілася ў міску і сёрбала капусту. Зося раптам хуценька паднялася з-за стала і пабегла ў сенцы, затуляючы рот рукою.

— Што гэта з ёю? — устурбавана спытаў бацька.

— Зноў нечым атруцілася, — адказала Каця.

— Чым яна можа атруціцца? Мы ж усе разам ямо адно і тое ж — і здаровыя.

— Хто яе ведае? Нешта раптам цягне на ваніты, а потым само праходзіць.

— Мо да якой шаптухі звазіць? — спытаў Кірыла. — Каб не захварэла, крый божа. Помніш, як тады ў Карпа колькі хварэла.

Зося ўвайшла ў хату, выцерла твар ручніком, легла на запечку.

— Блага табе, дачка? — спытаў Кірыла.

Зосі так хацелася хоць з кім-небудзь раздзяліць бяду, але не магла яна нікому расказаць пра сваю ганьбу — цяжарнасць.

— Нічога, ужо адпускае, — адказала.

Кірыла падышоў да дачкі, паклаў руку на лоб, ці не гарачы, спачувальна спытаў:

— Што ў цябе баліць?

— Раптам жывот зарэжа. А потым выверне ўсё, што з’ела. І робіцца лёгка.

— Можа, да доктара цябе?

— Не трэба, трохі паляжу — і палепшае.

Зося адвярнулася да сцяны, каб схавацца ад бацькавых і сястрыных вачэй, падумала: «Адзін мой ратунак — зязюліна мыла. Запару, як усе павыходзяць з хаты, ды і пачну піць патроху. Колькі разоў выратоўвала ад ганьбы, а мо і ад смерці. Даруй, Божа, грахі мае цяжкія. Даруй і паратуй.»

31

Пасля трох дзён допытаў Гардзея перавезлі ў павятовую турму, але паколькі з-за пабояў дрэнна сябе адчуваў, яго адразу змясцілі ў турэмны шпіталь. Бадай, душа яму балела больш, чым цела. Такога прыніжэння, як у пастарунку, ён не перажываў нават у войску. Хоць там даводзілася адчуваць залежнасць ад самадураў-афіцэраў, але і яны асцерагаліся без дай прычыны зневажаць жаўнераў. Тут жа ніхто не лічыўся з чалавечай годнасцю і ніхто не турбаваўся, б’ючы арыштанта, за грэшнасць і агіднасць сваіх паводзін, за якія давядзецца адказваць на Страшным судзе. Бо, па глыбокім перакананні Гардзея, нават на судзе ніхто не мае права зневажаць чалавека, а тым больш не дазваляецца рабіць гэта да суда, калі віна чалавека яшчэ не даказана.

Разам з Гардзеем у палаце ляжала яшчэ пяцёра незнаёмых хлопцаў, насцярожана маўклівых, пэўна, баяліся здрады ці якога іншага паскудства. Бралі кніжкі ў шпітальнай бібліятэцы і чыталі. Паколькі гэтая турма і пры цары, і пры паляках аддана служыла ўладзе, дык тут меліся кніжкі як на польскай, так і на рускай мовах. Не было толькі беларускіх кніжак, бо чужая ўлада пра гэта не клапацілася. Палата была невялікая, з закратаванымі вокнамі, за якімі на дзіва яскрава свяціла сонца. Пачынаўся новы 1928 год, у якім, як чакаў Захар Маркевіч, на выбарах у сейм перамогуць камуністы пад спісам № 5. Дзіўныя, наіўныя мары! Хіба ж могуць перамагчы камуністы, калі іх адлоўліваюць, як шалёных сабак, і саджаюць за краты? Гардзей быў перакананы, што і Маркевіч недзе ў турме. Проста арыштантаў, якія маюць дачыненне да камуністычнага падполля, развозяць па розных гарадах, каб разбіць іхнюю салідарнасць, парушыць напрацаваныя сувязі. А калі і ўдалося Захару пазбегнуць гэтае долі, дык, напэўна, ненадоўга. Ужо ходзяць шпікі па слядах, высочваюць, нібы дзікага звера.

У палату ўвайшоў доктар у такім жа шэрым халаце, як і ўсё ў пакоі — ад сцен да пасцелі. Гэта быў сталы чалавек з вялікімі акулярамі на мясістым носе, пад якім красавалася тонкая палоска вусоў над сухімі прывялымі вуснамі. Ён сеў на зэдлік каля Гардзея, загадаў падняць сарочку, памацаў жывот, паслухаў дыханне, нічога не кажучы і не пытаючы, падсеў да другога хворага. Гардзей паназіраў за доктарам, у твары якога не было ні спачування, ні цікавасці, нібы ён меў справу не з людзьмі, а з нежывымі рэчамі. Міжвольна падумалася, што дзяржава можа быць страшнай пачварай для сваіх грамадзян. А яны, між іншым, забяспечваюць яе існаванне і дабрабыт. За непаслушэнства падданых яна не проста моцна карае, а нават знішчае тых, хто парушае заведзены ёю лад. Дзяржаву не цікавяць здольнасці і памкненні асобнага чалавека, яна найбольш заклапочана ўласнымі мэтамі.

Доктар сеў да стала, моўчкі зрабіў запісы і пайшоў з палаты.

— Ні табе «добры дзень», ні «да пабачэння». На могілкі прыходзіш, дык і то вітаешся з памерлымі, а тут на жывых глядзіць і быццам не бачыць, — сказаў светлавокі хлопец, што ляжаў ля самага акна; сонца высвечвала ягоны твар, вочы мелі такі дзівосна блакітны колер, які бывае мо толькі ў анёлаў.

На ягоную заўвагу ніхто не адгукнуўся, адно Гардзей адказаў:

— Мы для іх як мерцвякі. Што хочуць, тое з намі і зробяць. Могуць забіць, і могуць дазволіць яшчэ трохі пажыць. Да наступнага арышту.

— Не, ужо другі раз я не дамся, — адказаў хлопец. — Хутка ім канец, ад страху і лютуюць.

— Калі тое свята будзе, — хмыкнуў Гардзей і ўнурыўся ў кніжку.

Ён чытаў падручнік гісторыі і прыходзіў да высновы, што ўсе дзяржавы з іхнім механізмам знешніх і ўнутраных зносін і рознаю ўладаю існуюць нібыта для абмежавання несправядлівасці, але адначасова самі няшчадна эксплуатуюць грамадзян. А варта якой краіне набрацца сілы, добра ўзброіцца, дык яна драпежна азіраецца па баках з намерам заваяваць суседні народ і ператварыць яго ў рабоў. Выходзіла, што свет стаяў на несправядлівасці. Для таго, каб дзяржава хутка развівалася, патрэбны былі рабы. Але паколькі яна, як пачварная маці-людаедка, знішчала сваіх падданых, дык урэшце і сама развальвалася. Гэтак здарылася з усімі імперыямі. Адпаведна, і Польшчу чакаў такі самы канец, але калі гэта здарыцца? Праз дзесяць гадоў ці праз сто, Гардзей не ведаў. І таму рабілася страшна за свой кароткі чалавечы век, за няспраўджаныя парыванні. Гардзей сеў на ложку, паглядзеў у акно, за якім была заснежаная чыстая прастора, абмежаваная высачэзным плотам, аблямаваным клубкамі калючага дроту. На снезе не было нават птушыных слядоў, быццам крылатыя істоты пазбягалі залятаць на гэтыя абшары, прапахлыя няволяю. Там, за плотам, было мноства шляхоў, былі свабодныя людзі, якія пакуль адчувалі сябе годна і, можа, нават шчасліва. У ягоным уяўленні раптам выплылі родныя Крачкі, старая хата, што засталася пасля смерці бацькоў, якую трэба было б перасыпаць, а лепш пабудаваць новую. Згадалася Паўліна, якая з зацятаю ўпартасцю штодня займаецца гаспадаркаю, і раптам зрабілася яе шкада. Калі яны асірацелі, сястра была яшчэ зусім малая. Колькі выпала на яе долю рознай працы, а выжыла, вырасла. Моцны, дужы род Рахубаў! Не, яны так проста не здаюцца! Яны выжывуць і перажывуць усіх сваіх ворагаў.

32

Праз тыдзень Рахубу палепшала, у яго з’явіўся апетыт, ажылі, засвяціліся вочы. Як толькі доктар заўважыў гэтую перамену ў свайго пацыента, адразу загадаў перавесці яго ў турму. У выніку Гардзей апынуўся ў вялікай камеры, дзе было ўжо трынаццаць вязняў. За ім праскрыгаталі жалезныя дзверы, і змрочнае памяшканне сустрэла яго непрыемным кіслым пахам і цікаўнымі позіркамі. Гардзей паўзіраўся ў твары, нікога знаёмага не ўбачыў, а гэта азначала, што і верыць тут няма каму. Месца на нарах яму дасталося ў самым кутку. Моўчкі лёг і павярнуўся да сцяны. Нехта патузаў за плячо і спытаў:

— Ты адкуль?

— А табе што? Шмат тут вас, цікаўных. Так і шукаеце, каб свае грахі на каго спіхнуць!

— За каго ты нас прымаеш?

— Ні за каго. Мне ўсё роўна, хто вы і адкуль.

Гардзея сапраўды разбірала злосць: мала таго, што следчыя душу вымотваюць, дык яшчэ і тут, у камеры, допыты ўчыняюць. Няма мяжы чалавечай цікаўнасці, усё хочацца ведаць. Мо і ёсць на свеце такія дурні, што пра сябе расказваюць, але толькі не Гардзей.

— За што цябе ўзялі?

— Я і сам хацеў бы гэта ведаць, — адказаў Гардзей, павярнуўся да хлоп­ца, які надакучваў сваімі пытаннямі, убачыў вадзяністыя вочы пад светлай грыўкай.

— Мы тут усе палітычныя. Цябе нездарма да нас пасадзілі.

— Далі магчымасць пазнаёміцца з вамі бліжэй, — з’едліва заўважыў Гардзей.

— Пакінь яго ў спакоі. Бачыш, чалавек не ў гуморы, — сказаў нехта з другога канца пакоя.

Хлопец з грыўкай над вачамі адышоў ад Гардзея, сеў зводдаль, назіраў за новым вязнем. Усталявалася гнятлівая цішыня. Новы вязень не ўпісваўся ў прыняты ў камеры лад і быццам замінаў астатнім адчуваць сябе вольна і раскавана. Гардзей зноў лёг тварам да сцяны, заплюшчыў вочы, падумаў: «Тут я ўжо адасплюся за ўсе дні і ночы, калі губляў сілу ў цяжкай працы, на вайсковай службе ці мілаваўся з дзеўкамі. Хапіла ў жыцці ўсяго». Раптам згадаў, як карчаваў з Паўлінаю ў лесе пень на дровы. Такую працу не ўсякі здаровы мужык пацягне. Трэба абкапаць пень, абсячы тоўстае карэнне, вывернуць. Да крывавых мазалёў і знямогі працавалі, а свайго дамагліся. Адкуль і сіла ўзялася. «Эх, каб сюды дзеўку пад бок, дык можна было б і патрываць колькі месяцаў. Жарты жартамі, а хутчэй бы на волю. Ніводнай паперы не падпішу, ніякае віны не прызнаю... »

Час да абеду доўжыўся пакутліва яшчэ і таму, што сялянская душа не звыкла сядзець без працы, на гаспадарцы чалавек заўсёды знойдзе сабе занятак, а тут няма за што воку зачапіцца, не тое што рукам. Гардзей зірнуў на закратаванае акенца пад столлю, на лапік пахмурнага неба і ціха ўздыхнуў. Калі, нарэшце, забразгалі за дзвярыма апалонікам, Гардзей зразумеў, што прынеслі абед, падняўся і ўбачыў: усе сядзяць нерухома, не бяруць у рукі ні лыжак, ні місак. Смутная здагадка працяла яму сэрца: вязні абвясцілі галадоўку. Гэтага яшчэ не хапала.

— Вы чаго такія? — спытаў Гардзей у свайго суседа.

— Галадаем у знак пратэсту за забойства нашага таварыша, — адказаў той.

— А як яго звалі? — спытаў Гардзей.

— Нядаўна нас папракаў за цікаўнасць, а цяпер і сам туды ж...

— Ваш таварыш загінуў, вы і галадайце.

— Глядзі, каб табе тая ежа не стала ўпоперак горла, — папярэдзіў хлопец з грыўкай.

Гардзей не пайшоў з міскай да дзвярэй, дзе праз адкрытае акенца падавалі абед, а дастаў кавалачак сала і лустачку сухога хлеба, што клапатліва ўкінула на развітанне Паўліна, пачаў марудна жаваць. Ён адчуў, што не жадае падпарадкоўвацца гэтым людзям, з якімі яго аб’яднала сляпое ліха. Ён не жадае падпарадкоўвацца нікому! Але супраць сілы адзін не паваюеш, ёй трэба падначальвацца, каб не проста выжыць, але яшчэ і перажыць яе. Гардзей заўважыў на сабе асуджальныя позіркі, згарнуў торбачку, папіў вады і зноў лёг на пасцель, узіраўся ў столь, стараўся ні пра што не думаць і хутка заснуў трывожным і чуйным сном.

33

З-за таго, што вязні распачалі галадоўку, ім забаранілі сустрэчы з роднымі. Гардзей глядзеў на гэтых зацятых палітычных фанатыкаў і дзіву даваўся іхняй тупой упартасці. Ён не разумеў, навошта здзекавацца з уласнага цела, канчаткова псаваць сабе здароўе і без таго падарванае біццём і прыніжэннем, перажытым у час допытаў? Значна разумней было б перачакаць, выйсці на волю, а там ужо змагацца з акупантамі. Хоць скептычныя думкі ўзнікалі ў Гардзея і наконт змагання. З касою супраць дзяржавы не паваюеш. У яе зброя, сіла, войска, навучанае забіваць. Які сэнс у вывешванні сцягоў, раскідванні лістовак і падбухторванні людзей? Нікому ад гэтага не робіцца лепш. Дзяржава бязлітасна знішчае непаслухмяных. Не, ён канчаткова расчараваўся ў метадах падпольнай барацьбы. Не яго гэта шлях па-сабачы падбрэхваць з-за плота, а потым хавацца, каб не злавілі. Нічога няма вечнага на гэтым свеце. Скончыцца аднойчы і акупацыя, як гінулі ў свой час шматлікія імперыі: Рымская, Візантыйская, Асманская, шкада толькі, што жыццё чалавека кароткае, не кожны дачакаецца вызвалення.

Зусім разгневаўся Гардзей, калі яму прынеслі перадачу, але не далі магчымасці пабачыцца з сястрою. Ён, узбуджаны і знерваваны, распакаваў торбачку, агледзеў ладны кавалак сала, два клінковыя сыры, масла, хлеб, цыбулю, часнок, потым зноў ашчадна паскладваў усё ў торбачку. Пахам роднага дома павеяла ад харчоў, ажно сэрца затрапятала. Адрэзаў кавалак сала, узяў зубок часнаку. Духмяны водар разліўся па камеры. Людзі павярнулі галовы, пазіралі на Гардзея, быццам чакалі, што ён і іх пачастуе. Аднак хлопец жаваў сала, ціха пасопваў і па ўсім было відаць, ні з кім не збіраўся дзяліцца харчамі.

— Ці не разапрэ цябе, калі сам усё паясі? — спытаў хлопец з бяляваю грыўкаю.

— Ты за мяне не турбуйся, — абыякава адказаў Гардзей.

— Хутка нехта з нас таксама атрымае перадачу і тады.

— Я вашага не хачу і свайго не дам. Гідую есці чужое! Разумееш? Сваё пакаштую, вочы заплюшчу — і быццам дома пабыў!

— А што ты скажаш, калі мы табе байкот абвесцім?

— Гэта ваша справа! Вы ўмееце абвяшчаць байкоты, галадоўкі, лямантаваць, шмат гаварыць, толькі рабіць нічога не ўмееце! Хапаюць вас, як зайцоў, па адным, адстрэльваюць! А вам застаецца толькі хавацца. Вось і ўсе вашы справы!

— Усіх не пераловяць.

— Пажывём — пабачым.

— Слухайце, і хто нам гэтага штрэйкбрэхера падсадзіў?

— Ён проста несвядомы, — пачуўся голас старасты Якіма Гарошкі, які карыстаўся ў камеры аўтарытэтам.

— Можа, яму шыю намыліць? — спытаў хлопец з грыўкаю.

Гардзей падняўся, распрастаў плечы. Ён быў на галаву вышэйшы за белабрысага хлопца і па ўсім відаць, значна дужэйшы.

— Паспрабуй, — сказаў Гардзей.

— Ты не думай, што такі дужы, гуртам асілім.

Гардзей зноў сеў на пасцель, паглядзеў на хлопца са спачуваннем і сказаў:

— Ідзі далей ад граху. Няма ў мяне жадання біцца ні з табою, ні з кім іншым. У вас сваё жыццё, у мяне сваё. Можа, днямі адбудзецца суд, мяне ад вас, напэўна, некуды пераселяць, так што патрывайце мой індывідуалізм яшчэ трохі.

— Пакінь яго ў спакоі, Лёня. Гарбатага магіла выпрастае, — сказаў Якім Гарошка.

Белабрысы вязень пайшоў да гурту, дзе хлопцы гулялі ў карты, і хутка ўжо стуль пачуўся ягоны надакучлівы голас. Гардзей лёг на пасцель, задумаўся. Яго турбавала, які вырак вынесуць на судзе. У час аднаго з допытаў яму ўчынілі сустрэчу з тым самым чалавекам, які назваў ягонае прозвішча. Раху­ба яго бачыў упершыню. Хлопец Гардзея таксама не пазнаў, бо чуў толькі прозвішча. Выходзіла, што хоць Гардзея і назвалі, але ці той гэта Рахуба, ніхто канчаткова не сказаў. Іншых сведкаў пакуль не знайшлося. Было відавочна, што зусім не Пух выдаў яго і не ад кіраўнікоў гміны пайшла ініцыятыва на ягоны арышт. Яго маглі выдаць Маркевіч або таварыш Віктар, яшчэ колькі чалавек. Але людзей гэтых было не так і шмат, яны, мусіць, заставаліся на волі. Гардзей, седзячы ў турме, пакляўся сабе, што больш ніколі не будзе ўвязвацца ў палітыку.

34

У ліпені Гардзея Рахубу судзіў Пінскі акруговы суд на выязной сесіі ў Брэсце, у выніку чаго вынесена была яму кара — два гады зняволення. У Брэсцкай турме і адбываў ён свой тэрмін. З людзьмі, якіх сустрэў у камеры, быў больш памяркоўны, чым у Кобрынскай турме. Нават пасябраваў з Анто­нам Клімчуком, настаўнікам з Федзькавіч, які апекаваўся Гардзеем, здабываў для яго кніжкі, з якімі можна было бавіць час і меней пакутаваць ад таго, што тваё жыццё нікуды не рухаецца, быццам тонеш у балотнай дрыгве.

Першае, што зрабіў Гардзей — намаляваў каляндар на той тэрмін, які яму належала тут адбыць, і пачаў выкрэсліваць дзень за днём. Быў удзячны Паўліне, якая здагадалася перадаць некалькі сшыткаў, ведаючы яго звычку запісваць назіранні за з’явамі прыроды, падзеі, што адбываюцца, ды ці мала што. Ён чытаў гісторыю, геаграфію, тое-сёе з мастацкай літаратуры, рабіў канспекты і кароткія анатацыі на прачытаныя творы. Дні ў турме цягнуліся аднастайна, але часам прыходзілі ў галаву думкі, якія хацелася занатаваць. Зрэдку ён перачытваў свой дзённік, згадваў пражытае і перажытае. На жаль, далёка не пра ўсё можна было пісаць. Ён пагартаў і перачытаў свой дзённік.

29 сакавіка. У камеры холадна. Але ўдалося пагрэцца ўласнымі рэсурсамі, бо з крымінальнікамі мыў падлогу. Гэтыя камяні, жалеза, бетон ледзяняць душу. Рукі ажно заходзіліся ад халоднай вады, у пальцы калола, як іголкамі, затое спіна была потная. Што ж, нехта павінен дбаць пра чысціню. Шкада, душы людскія гэтак не памыеш, не пачысціш. Вось і збіраецца там мноства хлуду і сажы, рады б чалавек узняцца і ўзляцець над сабою, але старыя грахі цягнуць уніз.

10 красавіка. Апеляцыя мне дадала яшчэ адзін год турмы. Няўжо дзяржава мае карысць ад таго, што трымае людзей у смярдзючых камерах, прывучае жыць, нічога не робячы, нават не зарабляючы сабе на хлеб. Ці не больш гуманна было б прымушаць людзей вучыцца, спасцігаць законы жыцця ў грамадстве, набываць прафесію. А пасля таго, як чалавек вызваліцца, дапамагчы яму знайсці сваё месца працы, занятак, які мог бы пракарміць бедака. А так атрымліваецца, хто сеў за крадзёж, выйдзе яшчэ большым злодзеем, бо пройдзе тут «турэмныя універсітэты». Мала дасканаласці і гармоніі ў жыцці, таму і турмаў шмат. Адна толькі прырода жыве ў харастве і замілаванасці.

Пачалася вясна. Зноў Паўліна будзе араць ды сеяць без мяне. Зямля паволі забывае мае рукі. А я люблю яе не толькі таму, што яна карміла мяне ад нараджэння, а таму, што стварала мяне моцным і незалежным. Ужо падлеткам я ведаў, што няма ад каго чакаць дапамогі, акрамя як ад Бога і зямлі-карміцелькі.

17 жніўня. Перад сном чытаў геаграфію, дзівіўся разнастайнасці прыроды. Ніякі чалавек, нават самы разумны, не здатны стварыць тое, што зрабіў Бог. Ды і што стварае чалавек? Нейкую нягеглую хату, завод, чыгунку? Больш руйнуе ды спажывае і думае, што ўсё навокал існуе толькі для яго. Наіўны! Прападзі ён, а зямля ўсё роўна будзе красаваць дзікай незацуглянай красой. Зацягне, зашые маладою травою і кустоўем дарогі і сцежкі, старыя котлішчы і могілкі, равы і курганы. Зямля — вялікая майстрыца!

21 кастрычніка. Траіх палітычных перавозілі ў іншую турму, кажуць, у Седлец. Турма праводзіла іх песнямі. Ажно ў мяне ўсхвалявана закалацілася сэрца. А ці пра мяне хто-небудзь падумаў бы, праспяваў бы песню? Як заслужыць павагу і спагаду людзей? Чым? Дабрынёю? Ёю будуць толькі карыстацца. Сілаю? Дык заўсёды знойдзецца нехта дужэйшы. Каб схіляць людзей на свой бок, трэба мець нейкі асаблівы талент. Ці ёсць ён у мяне? Мабыць, нейкія здольнасці ёсць. Здолеў жа я падгаварыць людзей, каб абралі ў гміну. Але тады і Маркевіч добра пастараўся. Так, часам мне таксама хочацца шчырага сяброўства, павагі, любові. Але колькі разоў разбіваліся гэтыя пачуцці аб зрэбную будзённасць. Найчасцей схіляюся да думкі, што аднаму лепш. Сяброўства і сям’я забіраюць душу і волю. Зрэшты, вынік тых праводзін горкі: за спевы вязням забаранілі спатканні. Зноў Паўліна прывязе перадачу і не пабачыць мяне.

8 лістапада. Восень змрочная і халодная. Палітычныя наладзілі святкаванне. У час шпацыру адзін дзеяч расказваў пра поспехі Савецкага Саюза, пра бясплатныя школы і бальніцы, пра заводы і фабрыкі, пра спакойнае і шчаслівае жыццё. Проста рай на зямлі. Ад яго дазнаўся пра смерць З. Маркевіча, шкада хлопца, царства яму нябеснае. Лёс падпольшчыка — кароткі шлях на той свет.

27 студзеня. Дні марозныя. Здаецца, і сцены турмы прамярзаюць наскрозь. Сную па камеры цэлы дзень, каб сагрэцца. Прыходжу да высновы, што турмы існуюць не для перавыхавання, а для маруднага знішчэння лю­дзей, якія не падабаюцца дзяржаве. Турма абмяжоўвае волю, рух, парыванні, гэта маруднае, загадзя разлічанае ворагамі забойства. Спачатку стамляецца і памірае душа, потым знясільваецца, самазнішчаецца цела.

3 красавіка. Снег растаў. Пацяплела, пасвятлела на свеце і на душы. Сёння пісаў паштоўку дадому вельмі дробнымі літаркамі і даволі шмат тэксту ўдалося змясціць. Доўга валаводзіўся, але праца атрымалася ювелірная. Сам залюбаваўся.

12 ліпеня. У час шпацыру пайшоў дождж. Палітычныя дзяўчаты не хаваліся ад дажджу, а бегалі пад ім, быццам умываліся, падстаўляючы твары і рукі, шчасліва смяяліся. Цікава, ці здолелі б яны адчуць такую асалоду на волі? Няволя — смерць душы. Рабы няздатныя ствараць, бо іхні дух заняволены. Яны жывыя мерцвякі.

14 верасня. Напісаў канспект па палітэканоміі. Цікава, ці дазволяць мне забраць з сабою дадому мае сшыткі? Я тут і сам сабе не належу. А калі належаў? Мяне могуць забраць у войска, на вайну, на прымусовую працу і не спытаюць згоды. Ненавіджу залежнасць ва ўсіх яе праявах. Сястра Маня выходзіць замуж. Што ж, гэта яе выбар, дай, Божа, ёй шчасця. Жанчыны лягчэй прыстасоўваюцца да жыцця і людзей. Але гэта так здаецца нам, староннім людзям.

26 кастрычніка. Пераглядаю запісы, днямі выклічуць на «цэнзуру». Калі ўсё забяруць, нешта застанецца ў галаве і сэрцы.

35

Восень, надзіва сухая і пагодная, не шкадавала апошняга цяпла. У мінулыя гады на Пакровы часам і снег выпадаў, а на гэты раз надвор’е трымалася, як летам. У Жабінку сабраліся людзі з навакольных вёсак на кірмаш, каб нешта прадаць ці купіць ды наведаць царкву. Гарадок стракацеў ад квяцістых хустак сялянак, ад іхніх паласатых андаракаў. Каля царквы і на кірмашы было шматлюдна, людзі сустракаліся, гаманілі, бедавалі ці радаваліся. Кірыла з дочкамі таксама прыехаў у Жабінку, каб прадаць колькі мяшкоў жыта. Каця засталася з ім, а Зося папрасілася ў царкву. Бацька і не пярэчыў, няхай дачка пабудзе сярод людзей, памоліцца за свой лёс і за ўсю сям’ю. Неспакойная Зося характарам, ці весяліцца не ў меру, ці панура маўчыць. Хварэе часта на жывот. Каця больш разважлівая, але ж, напэўна, яна сваё адхварэла ў маленстве. Рознай немачы набіраецца на чалавечы век, каб даймаць ды ўрэшце даканаць.

Кірыла прадаў збожжа і збіраўся ехаць да царквы па Зосю, а потым яшчэ меўся наведаць пляменніка, які працаваў на чыгунцы. Аднак Серафім сам вынырнуў з натоўпу.

— Малайчына, што сам знайшоў нас. Я збіраўся ехаць да тваёй гаспадыні, каб пакінуць табе сала ды хлеба, — узрадавана сказаў Кірыла.

— Дзякую, — сказаў, Серафім. — Толькі я ўжо там не жыву.

— Чаму? — здзівіўся дзядзька.

— Звольнілі мяне. Я з рэчамі, да вас сабраўся, — пляменнік паказаў на хатуль у руцэ.

— Чым жа ты цяпер будзеш займацца? — незадаволена спытала Каця.

— Не ведаю, — адказаў хлопец.

— Нічога, бывае і горш, — суцешыў пляменніка Кірыла. — Ці сказалі, за што звольнілі?

— Сказалі, толькі я ў тым не вінаваты. Нехта ўначы вывесіў на нашай канторы чырвоны сцяг. Начальства выбрала трох самых маладых дурняў і звольніла, маўляў, больш няма каму. А я ні сном, ні духам. Бажуся, дзядзька.

Серафім гаварыў шчыра, ажно слёзы на вачах выступілі. Кірылу зрабілася шкада хлопца. Цяжка цяпер маладым: няма дзе грошай зарабіць, няма за што зямлі купіць. Пры цары ўсё-ткі было неяк вальней. Хоць заўсёды для ўсялякай улады тутэйшы люд заставаўся недаверлівым.

— Што ж, справа зроблена. Звольнілі дык звольнілі. Паедзем дахаты, будзеш працаваць на гаспадарцы. Пасватаем, ажэнім, і зажывеш, як усе людзі, — разважыў дзядзька.

Серафім з палёгкаю кінуў свой хатуль у воз, сам скокнуў туды ж і павесялелымі вачамі паглядзеў на дзядзьку і стрыечную сястру.

— Ён цяпер будзе ўсю восень без работы сядзець з намі? — спытала Каця і нездаволена паморшчыла носік.

— На гаспадарцы працы хопіць яму і мне. Трэба дровы нарыхтоўваць, гной выкідаць, карова хутка да столі рагамі дастане, ды ці мала спраў?

— Але ж ён малады хлопец, мог бы і ў Берасці працу пашукаць, — запярэчыла дзяўчына.

— Жаніцца яму пара. Яму трыццаць гадоў. Трэба абрастаць сям’ёю, дзецьмі. Што ён адзін, як палец, на свеце будзе бадзяцца па гэтых чыгунках, — катэгарычна спыніў гаворку бацька. — Сядай на воз, паедзем.

Каця ўмасцілася на возе спінаю да Серафіма. Кірыла ўзяўся за лейцы і пагнаў гнядога коніка ў напрамку царквы. Колы затарахцелі па брукаванцы. Насустрач ішлі па-святочнаму апранутыя сялянкі, смяяліся, размаўлялі. Людзі радаваліся магчымасці адпачыць ад будзённай цяжкай працы. Местачкоўцаў амаль не было відно, толькі хлапчукі снавалі паміж вазамі. Зосю Кірыла заўважыў не адразу. Яна стаяла пад высокімі дрэвамі і размаўляла з Гэляю, Карпаваю дачкою. Даўнейшае іхняе сяброўства і сумесная паездка ў Польшчу ўсё яшчэ звязвала дзяўчат цёплымі пачуццямі. Гэля радасна павіталася з родзічамі, кожнага абняла і тройчы расцалавала.

— Гэлька, ты такая круглая стала, — сказала Каця насмешліва.

— Выйдзеш замуж — і ты пакруглееш, — весела адказала Гэля.

— Як табе ў тым замужжы?

— Усяляк бывае, але ўжо дабудоўваем хату, дык хутка буду сама сабе гаспадыня.

— Чаму не заходзіш у госці? — спытаў Кірыла ў пляменніцы.

— Зайду, дзядзечка, на каляды. Абавязкова ўжо зайду. То ж былі дзеці малыя, прывязалі да хаты. А цяпер падраслі, дзякаваць богу.

— А колькі ж іх у цябе? — зноў спытала Каця.

— Чацвёрка, — весела адказала Гэля. — Як бобу ў хаце.

— Няхай гадуюцца здаровыя, — усміхнуўся Кірыла.

— Навошта столькі дзяцей? — грэбліва перасмыкнула плячамі Каця.

— Колькі Бог даў, столькі і добра. Яны ў мяне ўсе прыгожанькія, беленькія, як анёлы.

Кірыла ўсміхнуўся Гэлі, падбадзёрваючы ці падтрымліваючы яе, а потым звярнуўся да Зосі:

— Сядай, паедзем дахаты.

— Едзьце, я трохі пабуду з Гэляю. Вельмі ж даўно мы не бачыліся.

— А пасля пешкі будзеш тупаць з Жабінкі? — спытала Каця.

— Нічога, я люблю хадзіць. Ногі доўгія, данясуць.

— Паедзем, разам і паабедаем. Вось і Серафім з намі, — прапанаваў Кірыла.

— Не, я трошкі яшчэ пабуду. Заняла чаргу да споведзі. Людзей шмат.

— Ну, рабі, як хочаш, але асабліва не баўся. Асенні дзень кароткі, — папярэдзіў Кірыла, тузануў лейцы і паехаў па вуліцы, пакідаючы шумнае і святочнае мястэчка.

Гэля зазірнула ў вочы Зосі і спытала:

— А ты яшчэ замуж не збіраешся?

— Пакуль не. Прыслаў тут нейкі Кананчук ліст, хоча пазнаёміцца.

— А хто ён, адкуль?

— Жыве ў Берасці, нядаўна з Амерыкі вярнуўся.

— Дык згаджайся, — параіла Гэля. — Чаго ты чакаеш?

— Сама не ведаю, чаго чакаю. Не магу сустрэць чалавека такога, каб быў да душы.

— Дзе ты яго сустрэнеш, калі родзічы аднае крыві між сабою не ладзяць, а ты хочаш, каб табе чужы чалавек стаў радней роднага.

— А ты як са сваім? — спытала Зося.

— Дзе стрываю, дзе агрызнуся, дзе і гаўкну — так і жывём.

— А мне хочацца, каб жыццё было, як свята, у каханні і шчасці, — мройліва сказала Зося.

— Гэты вы з Кацяю ў кніжках пра такое чытаеце, а ў жыцці так не бывае. Перш чым ружа вырасце, трэба пад яе гною пакласці. Помніш, як мы ў пана графа вясной кветнік даглядалі?

Зося ўздыхнула, абняла Гэлю, сказала:

— Бывай, сястрычка. Радая была цябе пабачыць. Пайду паспавядаюся. Нешта душа не на месцы.

Сёстры развіталіся цёпла. Рознае цяпер у іх было жыццё, розныя турботы, якія разводзілі іх і не давалі глыбока зразумець душу адна адной, думкі і парыванні. І шчырасці ранейшае не было, паступова счужэлі душы. Зрэшты, хіба можна расказаць пра тое самае патаемнае, што атручвае душу, шчыміць і баліць? Чужая бяда старонняму воку здаецца недарэчнай і смешнай.

Пасля споведзі Зося адчула сябе быццам вальнейшай і лягчэйшай. Калі бацюшка спытаў пра яе грахі, адказала, што грэшная. Ён заспакоіў дзяўчыну, што Бог даруе ўсім, хто пакаяўся, і блаславіў яе. Зося выйшла з царквы, удыхнула на поўныя грудзі свежага паветра, спусцілася з ганка, выглядваючы аднавяскоўцаў, з кім можна было б ісці дахаты. На вочы ёй трапіўся Мікола Іванюк, які размаўляў з незнаёмым хлопцам. Дзяўчына падышла да іх.

— Зоська, пазнаёмся, гэта Міхась з Ракітніцы, мой далёкі родзіч і добры чалавек, — прадставіў Іванюк хлопца.

— Вельмі прыемна, — адказала Зося і падала руку незнаёмцу. — Дахаты пойдзеце, ці тут заначуеце?

— Пойдзем. Начаваць нас тут ніхто не запрашаў, — смеючыся, адказаў Мікола.

— Дык пайшлі, — прапанавала Зося. — Бо ў лесе ваўкі перастрэнуць.

— Зараз ваўкі сытыя, на людзей не накідваюцца, — заўважыў Міхась.

— Зося, гэтаму хлопцу можна верыць. Ён настаўнік, усё ведае, — папярэдзіў Мікола.

— Настаўнік? — здзівілася Зося.

— Так, быў настаўнікам у Расіі. А цяпер беспрацоўны. Мне ж ніхто не дазволіць у польскай школе працаваць.

— А дзе вы жылі ў Расіі?

— У Ноўгарадзе.

— А мы ў Самары.

Гаворка завязалася сама сабой, Зося з Міхасём згадвалі пра мінулае, якога Мікола не ведаў, але ён слухаў уважліва і зусім не адчуваў сябе лішнім. Незаўважна для сябе яны выйшлі з Жабінкі, пакрочылі па дарозе, дзе было не так шматлюдна, як у горадзе. Паціху пхаліся і рыпелі вазы, тупацелі конскія капыты, людзі вярталіся дахаты з кірмашу.

— Я нават царыцу бачыла. Яна наведала вайсковы шпіталь і сустракала эшалон з параненымі. Такая прыгожая! Уся ў бела-блакітным адзенні, у вялікім капелюшы! — з захапленнем расказвала Зося, жадаючы здзівіць новага знаёмага. — А потым, калі ўжо ў прытулку жыла, дык да нас на Каляды прыязджаў Ленін. Такі маленькі, рыжы, лысы. Ён мне здаўся вельмі непрыгожым.

— Затое які разумны! — сказаў Міхась. — Усю Расію дагары нагамі перавярнуў.

Зося нічога не паспела адказаць. Раптам нехта падхапіў яе пад руку і хутка-хутка павёў уперад. Яна зірнула ўбок, убачыла Гардзея і адчула млявасць ва ўсім целе, напэўна, каб не трымаў яе пад руку, знепрытомнела б, упала б тут проста пасярод дарогі. Але ён так моцна трымаў яе, што яна не змагла б ні ўпасці, ні вырвацца. Зося зноў паглядзела на яго, як бы не верачы сваім вачам, і раптам радасць запоўніла душу: Гардзей вярнуўся з турмы, жывы і здаровы. Усё здарылася так, як ёй марылася. Адчула, як ад хвалявання дрыжыць яго рука. Гэтае дрыжанне перадалося ёй. Так яны ішлі пад чужымі позіркамі, адкрытыя ўсяму свету. І нішто зараз не магло іх раз’яднаць. Старонні чалавек мог бы падумаць, што гэта ідуць муж і жонка, якія вельмі кахаюць адно аднаго, бо дзяўчатам і хлопцам гэтак хадзіць нельга.

Але Зосі было зараз усё роўна, што пра яе падумаюць. Яна была шчаслівая, што яе вядзе пад руку каханы чалавек. І няхай вядзе, куды хоча, каб толькі гэтая дарога не канчалася ніколі.

36

Незаўважна Зося з Гардзеем дайшлі да раздарожжа, дзе ёй трэба было зварочваць на хутар. Яна спытала:

— А цяпер ты куды?

— А ты як хочаш? Давай правяду цябе дахаты.

— Правядзі. Зойдзем да нас. Каця будзе радая, — сказала бесклапотна Зося, быццам выпрабоўваючы яго.

— Як яна?

— Звычайна. Шмат шые для людзей. Калі ёсць час, чытае. Пачала хадзіць да баптыстаў у Сцяблова.

— Да баптыстаў? — здзівіўся Гардзей. — Ніколі б не падумаў, што яна адмовіцца ад праваслаўя.

— Яна пакуль яшчэ не адмовілася. Проста ёй там больш падабаецца.

— Ну, ну, цікава будзе з ёю пагутарыць. Пайшлі да вас.

Гардзей павярнуў на сцяжыну, якая вяла да хутара, і пайшоў поруч з Зосяй.

— Як даўно я тут не быў! Ажно сэрца шчыміць.

Перад імі абапал сцежкі з сухою травой ляжала перааранае поле, быццам жыццё, на якім яшчэ трэба было нешта сеяць і чакаць ураджаю.

— Нават пах гэтай зямлі забыўся ў той смярдзючай турме.

— За што яны цябе трымалі?

— Сам не ведаю. Пэўна, уладзе трэба, каб частка насельніцтва сядзела за кратамі, тады ёй спакайней спіцца. Не будзем пра горкае.

Гардзей абняў Зосю, пацалаваў. Яна вырвалася. Адскочыла ад яго.

— Ты чаго такая дзікая? На дарозе былі людзі, а тут — нікога.

— Хто-небудзь з нашай хаты пабачыць.

— Добра, патрываю да вечара.

— Не ўпэўнена, што ўбачымся ўвечары, — адказала дзяўчына.

— Чаго гэта? Можа, ты зноў з Іванюком. Дык я яму.

— Ах, Гардзей, які ж ты. Так і будзеш мне галаву тлуміць. Не ведаю, што і думаць.

Каця, пабачыўшы Гардзея, ледзь не кінулася ў абдымкі, але, заўважыўшы яго спакойны позірк, так і засталася стаяць каля стала. Кірыла і Серафім моцна па-мужчынску паціснулі Гардзею руку.

— Вярнуўся-такі, — задаволена сказаў Кірыла. — Ну, сядай, раскажы, што чуў, што бачыў.

— А што, дзядзька, у турме пачуеш? Туды і саджаюць, каб вырваць чала­века са звыклага жыцця, прымусіць жыць, як жывёлу, у клетцы. Каб маглі падаіць, дык, напэўна, падаілі б, на іхняе няшчасце я не карова, — адказаў Гардзей, уладкоўваючыся на шырокай лаве.

Моладзь засмяялася. Кірыла паскроб патыліцу, сказаў:

— Дзіўна ты расказваеш. А што за людзі з табою былі?

— Трымалі мяне з палітычнымі. Гэта такія дзівакі! Увесь час нешта прамаўляюць, мараць свет захапіць, а самі нічога не робяць, толькі як сабакі з-за плота падбрэхваюць. Паспрабаваў, як яны, у мяне не атрымалася. Былі там і крымінальнікі. Наконт гэтых магу сказаць, што ў іх наогул нічога святога няма. Украў ці абрабаваў каго — ім шчасце.

— Цяжка табе там было?

— Няволя — самая агідная рэч на свеце. Што гэта ўсё пра мяне? Раскажыце пра сябе, як вы тутака?

— Дзякаваць Богу, усе жывыя і здаровыя, — адказаў гаспадар.

— А як дзяўчаты? Жаніхі ўсе парогі паабівалі? — весела спытаў Гардзей, пазіраючы на Кацю.

— Было, было, сваталіся людзі добрыя. Але адмаўляюцца мае дочкі, не ідуць замуж, — скрушна пахітаў галавою Кірыла.

Каця выхапіла з-за іконы ліст ад Кананчука і сказала:

— Вось тут адзін амерыканец з Берасця да Зосі сватаецца.

Гардзей узяў з Кацінай рукі ліст, сказаў:

— Не хацеў бы я, каб Зося мела што-небудзь агульнае з гэтым чалавекам.

— Ты яго ведаеш? — здзіўлена спытала Каця.

— Не ведаю і ведаць не жадаю, — нервова засмяяўся Гардзей і кінуў ліст у печ, дзе весела скакала полымя.

Зося, маўкліва назіраючы за тым, што адбываецца ў хаце, задаволена адзначыла сама сабе: Гардзей не хоча, каб яна ішла замуж за другога, значыць, жадае пакінуць яе для сябе. Няхай, няхай будзе так, як ён хоча.

— А ты як пажываеш? — спытаў Гардзей у Каці. — Зося казала, што да баптыстаў ходзіш.

— Хаджу. Там вельмі цікавыя людзі збіраюцца, мудра прапаведуюць, спяваюць малітвы.

— Калі так, вазьмі калі і мяне з сабою, — прапанаваў Гардзей, пазіраючы на Кацю з цікаўнасцю.

— З задавальненнем, — радасна адказала Каця.

Яна адчувала, што пачынае збывацца яе мара. Увесь час, пакуль Гардзей быў у турме, Каця марыла, што ён далучыцца да яе царквы. Такі разумны хло­пец здолее атрымаць духоўную адукацыю і стаць пастарам. Разам яны могуць паехаць у Амерыку і там ладзіць сумеснае шчаслівае жыццё. Толькі Гардзея і больш нікога яна ўяўляла сваім мужам.

— Што ж там прапаведуюць?

— Нас вучаць, што трэба жыць адпаведна святому пісанню. Як сказаў святы апостал Якаў, будзьце ж выканаўцамі слова, а не толькі слухачамі, якія падманваюць саміх сябе.

— Каця, ды ты выдатная прапаведніца. Каб цябе залучылі да сябе камуністы, табе не было б там цаны.

— Табе абы пасмяяцца, а, між тым, усё вельмі сур’ёзна. Часам не ўсё ў нас атрымліваецца, як хочацца, таму што мы не чуем Бога, нешта робім не так, не па-хрысціянску. Трэба слухаць Госпада, не адступаючы ад яго, і тады здарыцца вялікі цуд.

Каця нешта казала і казала, Гардзей і ўсе прысутныя ўважліва слухалі. Зося адчула тут сябе непатрэбнаю, лішняю. Яна пашаптала бацьку на вуха, што пойдзе да дзядзькі Карпа, перадасць прывітанне ад Гэлі, і ціха выйшла з хаты з думкаю: няхай гутараць, няхай ім добра будзе. Гардзей нікога не кахае. Ён любіць толькі сябе і хоча, каб усе навокал захапляліся ім. Але сёння ён мяне не пабачыць, не знойдзе нідзе, няхай задавольваецца Кацінымі пропаведзямі.

37

Спала Каця трывожна. Абудзілася з пачуццём крыўды на Гардзея, а заадно на Зосю. Цяпер яе найбольш цікавіла, дзе сястра сустрэлася з ім, чаму яны прыйшлі разам, куды знікла Зося, што нават дома не начавала? Каця прыўзняла галаву, пабачыла, што бацька ўжо сядзіць за сталом і пацягвае сваю цыгарку.

— Дзе тая Зося валочыцца? Чаму ты, бацька, не пакараеш яе за гэтыя адлучкі? — раздражнёна спытала Каця.

— У Карпа яна начавала. Гэля папрасіла, каб Зося наведала яе бацькоў, перадала прывітанне, вось яна і пайшла.

У Каці ад пачутага трохі адлегла ад сэрца, бо яна ўжо ўявіла, што сястра знарок пайшла з хаты, каб падпільнаваць Гардзея. Бацькавы словы супакоілі дзяўчыну, яна хуценька апранулася, умылася, запляла касу, падхапіла чыстую даёнку і пабегла ў хлеў, а калі вярнулася, Зося ўжо была дома, варочала вялізныя чыгуны.

— Ты ўжо дома? Што чуваць у дзядзькі Карпа? — спытала Каця, цікуючы за выразам твару сястры.

— Усё добра. Цётка, праўда, трохі хварэе, нейкі кашаль усчаўся, але як пра Гэлю пачула, дык і пра хваробу забылася.

— Хто карову пагоніць на пашу? Я ці ты? — спытала Каця. — Потым зірнула на бацьку. — А мо Серафіма пашлём? Вунь ён яшчэ спіць, як пан вяльможны.

— Не, Серафім няхай застаецца мне за памочніка, — запярэчыў бацька.

— Ідзі ты, а я пайду лён церці, — прапанавала Зося сястры.

Пасвіць карову было працаю, якая звычайна даставалася хваравітай Каці. Яна ніколі не адмаўлялася, бо там можна было спакойна чытаць цэлы дзень кніжку, зрэдку адрываючыся на тое, каб паглядзець, дзе пасвіцца жывёла.

Каця пагнала карову пад лес, дзе быў выган для Сцяблова і Крачак. Здалёку заўважыла, што там пасвіцца некалькі кароў. Падышла да пастушкі. Убачыла прыгожую дзяўчынку з вялізнымі сінімі вачамі і тварам, як у таго анёла, што малююць на абразах, здзіўлена спытала:

— Ты чыя такая?

— Базылёва.

— Са Сцяблова?

— Я ж кажу Базылёва.

Каця мала ведала людзей з суседняй вёскі, таму і не стала распытваць, хто такі Базыль, аднак дзяўчына патлумачыла:

— Мой бацька памёр, калі я была зусім малая. Але нас па-ранейшаму называюць Базылёвымі.

— І з кім жа ты жывеш?

— З маці і жанатым братам. Цесна ў нас, дзеці малыя плачуць. Адна радасць, што сыду куды з хаты.

— Хлопец у цябе ёсць?

— Няма. Мой брат нікому не дазваляе на мяне нават паглядзець. Як яшчэ быў нежанаты, дык колькі разоў хадзіла на вячоркі разам з ім, а цяпер нікуды з хаты не пускае.

— А колькі ж табе гадоў? — спытала Каця, аглядаючы танклявую постаць дзяўчынкі.

— Шаснаццаць.

— Табе ўжо і замуж можна. Ці пайшла б, каб пасваталі? — пасміхнулася Каця, але дзяўчынка не звярнула ўвагі на яе з’едлівасць.

— Напэўна, пайшла б, бо дома проста невыносна. Маці хворая ляжыць. Нявестка адчувае сябе гаспадыняю, што хоча, тое і робіць.

Дзяўчынка апусціла вочы, глядзела туды, дзе кіёк упіраўся ў зямлю. Каця ўтаропілася ў гэты чысты анёльскі тварык з маленькімі вуснамі, ружовымі шчочкамі, ювелірна вытачаным носікам і міжвольна падумала: «Гэта ж трэба было нарадзіцца ў вясковай хаце гэтакаму хараству! А яна і сама не ведае, які скарб атрымала. Яшчэ трапіць замуж за якога нелюдзя, што будзе здзекавацца з яе ўсё жыццё».

— Чаго замаркоцілася? Як цябе завуць? — спытала Каця.

— Надзя.

— А мяне Каця. Вось і пазнаёміліся.

— Маю хросную маму таксама Кацяю завуць, — радасна сказала дзяўчынка, зірнула ў бок статка. — Вой, зараз ваша кароўка ўваб’ецца ў азіміну. Я збегаю і адганю.

Каця правяла пастушку вачамі і прыкінула, што з яе атрымаецца неблагая жонка для Серафіма, чулая, паслужлівая, спакойная. А што гэтаму слізняку яшчэ трэба? Зрэшты, ён не вінаваты, што давялося з маленства туляцца па чужых кутках. Вядомая справа, сірата. Зрэшты, хлопец ён не благі, паслухмяны, цярплівы. Добрая пара атрымаецца.

— А вы чыя? — нясмела спытала Надзя, калі вярнулася.

— Хутарская, Кірылава.

— Пра вас людзі хораша кажуць, што вы добра шыеце, а яшчэ чытаеце розныя кніжкі, — шчыра ўсміхнулася Надзя. — Я таксама вельмі люблю чытаць, але кніжак няма. Біблію чытаю па вечарах.

— Малайчына, — пахваліла Каця. — Хочаш, я табе дам гэтую кніжку пачытаць?

Каця дастала з кайстры раман Юзафа Крашэўскага «Графіня Козель», надрукаваны па-польску.

— Хачу, вельмі.

— Вазьмі. Я яго ўжо трэці раз перачытваю.

— А калі я вас зноў пабачу? — спытала Надзя.

— Хутка. Ведаеш, што я надумала: пасватаю цябе за свайго брата. Ён хоча ажаніцца, а такі нясмелы, што сам сабе жонку не можа выбраць. Пойдзеш за нашага Серафіма?

— Не ведаю, што брат скажа.

— Няхай, што хоча, тое і кажа. А будзе так, як ты вырашыш.

Увечары, калі ўся сям’я Кірылы сабралася падчас вячэры за сталом, Каця

абвясціла дома, што знайшла добрую дзяўчыну для Серафіма. Хлопец занерваваўся, вочы ягоныя забегалі, ён бездапаможна зірнуў на дзядзьку.

— Чыя дзяўчына? — спытаў Кірыла.

— Базылёва са Сцяблова.

— Ну, нічога, гаспадарка з сераднячкоў.

— Ці хоць прыгожая? — спытала Зося.

— Чыста анёлак, — адказала Каця, а сама задаволена падумала: «Вось ажэнім гэтага дурня, не будзе ён блытацца ў мяне пад нагамі».

38

Гардзей назіраў за Паўлінаю, як яна снуе каля печы, ці ставячы на агонь патэльню з налітым цестам, ці дастаючы гатовы блінец, і думаў пра сваё далейшае жыццё. Зрэшты, турма нічога не змяніла, хіба толькі тое, што ён больш не будзе радным. Давядзецца займацца гаспадаркаю і трохі гандлем — скупляць бычкоў у вяскоўцаў і перапрадаваць габрэям. Днямі заходзіў да яго Яўсей Пух з такім выглядам, быццам і не было паміж імі ніякае спрэчкі, быццам забыўся, што яны некалькі гадоў не віталіся, распытваў, як было ў турме, што збіраецца рабіць Гардзей далей. Прапаноўваў зноў распачынаць падпольную працу. Гардзей на гэта адказаў катэгарычнай адмовай:

— Я больш у такія гульні не гуляю. Бессэнсоўна змагацца з тысячагаловай пачварай, я не Пакацігарошак.

— А як жыць? Невыносна ж сядзець, склаўшы рукі, — прыгнечана сказаў Яўсей.

— Ты яшчэ турэмнага хлеба не каштаваў, не ведаеш, як пахнуць гумавыя кіі дэфы, табе здаецца, што можна ўладу падмануць. Згадай Захара Маркевіча. Арлом лётаў! А дзе ён цяпер? Я жыць хачу!

— Трэба змагацца за агульнае шчасце!

— Вось ты і змагайся, калі такі разумны! Набяры сабе падшыванцаў у ячэйку і гойсай па лясах, а мне гэта не падыходзіць.

— І як ты будзеш жыць? Грызці гэтую зямлю да самае смерці?

— Навучы мяне, як лягчэй хлеб зарабляць. Падзяліся мудрасцю, Саламоне! Я да гэтага часу не ведаю, за што сядзеў у турме і хто на мяне данёс. Я нікому не веру! Бо кожны дрыжыць за сваю шкуру! Ты ўявіць сабе не можаш, колькі «сыпакоў» бывае сярод палымяных барацьбітоў за народную волю! Пакуль не схопяць за жабры, скача пеўнікам. А як прыпруць да сцяны ды ўваляць, як каню, адразу язык развязваецца.

Яўсей Пух пайшоў ад Гардзея расчараваны, а гаспадар застаўся задаволены: не будзе гэтая няздара больш назаляць пустымі размовамі. Без войска ніякі ўрад скінуць немагчыма. Ніякае падполле і партызаншчына не дапамогуць, толькі прынясуць новыя ахвяры.

Паўліна паклала ў міску новы залацісты блінец. Гардзей міжвольна пацягнуўся да яго, адарваў кавалак, пачаў жаваць. Паўліна лагодна зірнула на брата, сказала:

— Снедай, не чакай мяне. Пасля таго, як Даша з Маняю павыходзілі замуж, я звыкла позна снедаць.

Гардзей наліў кубак малака, пачаў са смакам есці. Ці ж можна параўнаць гэтую смакату з тою бурдою, якую штораніцы прыносілі ў турме на сняданак і называлі па-панску каваю. Ды тое пойла не елі б нават свінні.

— Адкармлю цябе, падужэеш. Вярнуўся з турмы, бы з крыжа зняты, — лагодна сказала сястра.

— Годзе табе, пані-ахмістрыня, шкадаваць мяне, лепш раскажы, колькі ты грошай назапасіла.

— Не шмат, але заплаціць падаткі хопіць.

— Давай сюды свой скарб, — загадаў Гардзей.

— Навошта? — здзівілася Паўліна.

— Паеду ў Берасце, справы ёсць.

— Вох, Гардзей, глядзі, каб табе яшчэ і за нявыплачаныя падаткі не давялося сядзець, — Паўліна скрушна паківала галавою, выйшла ў сенцы, праз колькі хвілін вярнулася і паклала на стале перад Гардзеем грошы.

Ён згроб іх, не лічачы, пакуль не перадумала, бо яшчэ плакаць пачне.

У Берасці прайшоўся Гардзей па вуліцах, засыпаных апалым лісцем. Хоць дзень выдаўся засмужаны, аднак горад выглядаў ажыўленым і вясёлым. Ля вялікага асабняка спыніўся аўтамабіль, з яго выйшла гожая пані ў суправаджэнні маладога чалавека, які пацалаваў ёй руку. Гардзей ведаў, што тут жыве знакаміты доктар, у якога лячыліся толькі багатыя людзі. З зайздрасцю паглядзеў на асабняк, адзін ганак якога выходзіў проста на вуліцу, другі — у двор. Пані з маладзёнам усё яшчэ гутарылі ля ўвахода. Гардзей міжвольна падумаў, што ён нічым не горшы за гэтага хлопца, толькі трэба набыць сабе цывільны гарнітур. Спярша накіраваўся на рынак да знаёмага габрэя, які трымаў бойню і прадаваў мяса ў сваёй лаўцы. Янкель у зашмальцаванай камізэльцы, чорным капелюшы, з-пад якога звісалі стручкі пэйсаў, шчыра ўзрадаваўся госцю, заклапочана спытаў:

— Зусім, Гардзей, да мяне забыў дарогу? Я ўжо думаў, ці не пакрыўдзіў цябе чым?

Гардзей не стаў палохаць Янкеля тым, што сядзеў у турме і не да бычкоў яму было, яшчэ пабаіцца супрацоўнічаць, таму сказаў:

— Апошнім часам знаходзіліся пакупнікі ў Жабінцы. Плацілі няблага, але ж рыба шукае, дзе глыбей, а чалавек, дзе лепей. Вось я і прыехаў да цябе на разведку.

— Праўду кажаш, заўсёды трэба мець пэўную інфармацыю.

— Як жывецца, пан Янкель?

— Ат, перабіваюся з бычкоў на цялушак.

— У вёсках падрастаюць і бычкі, і цялушкі. Я гатовы накіраваць іх сюды, на бойню.

Янкель весела засмяяўся, агаліўшы шчарбінку паміж пярэднімі зубамі, а гэта азначала добры настрой і жаданне супрацоўнічаць. Гардзей сапраўды хутка дамовіўся аб цане з гандляром за кілаграм жывой вагі, прыкінуўшы, што з кожнага бычка ён можа мець неблагі прыбытак.

Развітаўшыся з Янкелем, Гардзей зайшоў у бакалейную лаўку, дзе ста­рая габрэйка, хоць было яшчэ даволі цёпла, стаяла над гаршком з гарачым вуголлем: ці ў яе мерзлі ногі, ці мо якая немач прывязалася. Агледзеў вітрыну. Папрасіў зважыць ледзянцоў, засунуў невялікі пакунак у кішэню, папярэдне кінуўшы колькі цукерак у рот, з асалодаю пачаў смактаць. Пасядзеў на бульва­ры, назіраючы за панямі і паненкамі, потым накіраваўся на вуліцу Шырокую, дзе знаходзіўся будынак з чырвоным ліхтаром. Яшчэ здалёку ўбачыў жывы манекен — аголеную дзяўчыну, якая стаяла ахінутая празрыстаю тканінаю ў шырокім акне і ўсміхалася ўсім, хто праходзіў міма. Гардзей падняўся па прыступках на невысокі ганак. У вялікім пакоі з ядвабнымі фіранкамі яго прыязна сустрэла даўняя знаёмая Стэпка.

— Пан Гардзей! Я ўжо думала, што ты ў манахі запісаўся!

— Спрабаваў — не выйшла, — адказаў Гардзей з усмешкаю блазна.

— Да каго хочаш?

— Да панны Дароткі.

— Няма яе, звёз пан афіцэр у Варшаву.

— Тады да панны Люцыі.

— Шмат што змянілася ў нас, пан Гардзей. Пакінула нас панна Люцыя з панам адвакатам.

— Вядзі да якой хочаш, — весела адказаў Гардзей. — Я ўсіх на свеце дзевак люблю!

— Ну, ідзі ў гэтыя дзверы. Там цябе панна Марцэля сустрэне.

— Марцэля дык Марцэля, дзякую, Стэпка.

— Панна Эвеліна, — паправіла яго дзяўчына.

— Прабач, я памыліўся, — адказаў Гардзей і штурхнуў скрыпучыя дзверы, за якімі чакала яго асалода, купленая за невялікія грошы, усяго восем зло­тых за гадзіну, пасля якой можна адчуваць сябе ўпэўненым і вольным, дужым і адважным, быццам увесь свет ляжыць каля тваіх ног.

39

Каця настойвала, каб бацька з Серафімам хутчэй сваталі Базылёву Надзю, бо дзяўчына вельмі прыгожая, каб хто не перабег дарогу. Кірыла ўсё адкладваў, знаходзіў нейкую прычыну, спасылаўся на дрэннае надвор’е, на пост ці нейкія прымхі. Серафім таксама ўхіляўся ад сватання, баючыся перамен у жыцці. Яшчэ больш яго палохала, што, крый божа, давядзецца ісці ў прымы. Аднак пасля каляд усё ж сватаўство адбылося. Знешне Серафіму дзяўчына вельмі спадабалася, прыгожая, сціплая, сядзела і вочы баялася падняць на будучага мужа, але ж хто ведае, якая ў яе душа? Дзядзька разумеў пляменнікавы хваляванні і паабяцаў дапамагчы паставіць хату, дзе маладыя змогуць уладкаваць уласнае жыццё. А пакуль прапаноўваў пажыць з маладою ў яго дома. Такі план цалкам задаволіў Серафіма. Ён супакоіўся і пачаў па нядзелях ды святах наведваць сваю дзяўчыну. Каця асабліва старанна рыхтавалася да вяселля. Па-першае, яна пашыла новы каптан і сарочку Серафіму, які, апрануўшы абнову, нават папрыгажэў і зрабіўся самавіты, быццам пан. Пашыла Каця новыя строі сабе і сястры, каб выглядаць не горш за маладую. Зосі дасталася яркая чырвоная сукня, якая гарэла, бы мак, з невялікім каўнерыкам, паскам і рукавамі на манжэтах. Сабе Каця выбрала тканіну бэзавага колеру, якая пасавала да яе сініх вачэй.

Клапаціўся пра Серафіма і дзядзька Карп, адчуваючы сваю віну і абавязак перад бацькам пляменніка, які недзе згінуў у Сібіры. Аднойчы надвячоркам ён прынёс свой унёсак у агульную справу — трохі грошай. Абяцаў яшчэ і на вяселле падараваць злотыя.

— А дзе ж наш малады?

— Вядома дзе, у маладой, — засмяялася Каця.

— Гэта добра, што ён да яе прыляпіўся. Мо і шлюб будзе ўдалы.

— Дзе ты грошай набраў? — спытаў Кірыла ў брата.

— Бычка прадаў Гардзею.

— Навошта Гардзею твой бычок? — здзівілася Каця.

— Ён жа, як прыйшоў з турмы, заняўся гандлем.

— Галава ў гэтага хлопца працуе спраўна, — пахваліў Гардзея Кірыла.

Мужчыны селі за стол, сталі абмяркоўваць, як лепш зладзіць вяселле.

Каця паглядзела на Зосю, якая моўчкі прала кудзелю, мусоліла нітку, навіваючы яе на верацяно, шмыгала носам, прастудзілася, выбягаючы на холад распранутая, і падумала: «Дарэмна я раўнавала Гардзея да Зосі. Навошта яна яму, саплівая? З ёю і пагутарыць няма пра што». Каця ўзяла Біблію і палезла на печ. Пасля таго, як прыняла хрышчэнне ў баптыстаў, пастар дазваляў ёй прапаведаваць, таму яна старанна рыхтавалася да кожнага сходу вернікаў.

— Вось дзеўка, за кніжку — і на печ! — засмяяўся Карп.

— Каб замужняя была, дык не было б часу на чытанне, а так, што з яе возьмеш, — махнуў рукою Кірыла.

— Пара табе, брат, аддаваць іх замуж.

— Я і рады, дык не ідуць жа за тых, што сватаюцца, нечага чакаюць, а час ідзе.

Карп не заседзеўся ў брата. Зося зірнула на Кацю, якая сляпіла вочы на печы, і папрасіла:

— Пачытай услых.

— Не магу, пропаведзь рыхтую.

— Вазьмі мяне з сабою, я хачу цябе паслухаць.

— Добра, — неахвотна згадзілася Каця. — Пойдзем заўтра, але пры ўмове, што ты будзеш маўчаць як рыба.

— А што я магу сказаць? Я ж нічога не ведаю, — адказала Зося.

Ёй вельмі захацелася пайсці да незнаёмых людзей, пабыць у новым асяродку. Апошнім часам яна і на вячоркі перастала хадзіць. Зосіны равесніцы ўжо ўсе замужам. Выспеўваюць ды выскокваюць маладзенькія дзяўчаткі. Няёмка неяк выбрыкваць сярод іх. Не было таго дня, каб яна не думала пра Гардзея. Але ж думай не думай, а калі ён не шукае з ёю сустрэчы, дык на тое ёсць свае прычыны. Можа, пакрыўдзіўся, можа, прыгледзеў іншую. Вырашыла для сябе: няхай будзе, што Бог дасць. Сваю долю і на кані не аб’едзеш.

40

Баптысты збіраліся на сходы ў прасторнай сялянскай хаце, дзе жыў прэсвітэр. Прыйшло чалавек трыццаць, расселіся на загодзя падрыхтаваных услонах. Кацю сустракалі прыхільна, віталіся з ёю, абдымалі за плечы, называлі сястрой.

Адна цікаўная жанчына змерала вачамі Зосю і спытала ў Каці:

— Гэта твая родная сястра?

— Не, гэта сяброўка, — паспешліва адказала Каця. — Прывяла яе паглядзець ды паслухаць, можа, і яна захоча далучыцца да нас.

— Добра, добра, — заківала галавою жанчына. — Трэба далучаць моладзь, накіроўваць на шлях ісціны.

Зосю балюча ўкалола тое, што Каця адцуралася ад яе. Чаму? Яна хацела адразу запатрабаваць тлумачэння. Але ў гэты час прэсвітэр устаў з-за стала, прывітаў усіх прысутных. Гэта быў чарнявы мужчына, гадоў сарака, прыемнай знешнасці, чыста паголены, з бліскучымі валасамі, зачэсанымі назад і быццам намазанымі тлушчам. Паступова голас ягоны з прыветнага зрабіўся ўрачысты, і ён загаварыў узнёсла, уздымаючы рукі ў неба, нібы просячы ў яго блаславення:

— Блаславёны Гасподзь, які суцяшае нас ва ўсялякім нашым смутку, каб і мы маглі падтрымаць тых, хто знаходзіцца ў жалобе. Калі на нашу долю выпадаюць нейкія выпрабаванні, мы абвінавачваем сябе саміх. Нам здаецца, што мы заслужылі гэта. Безумоўна, цвяроза ацэньваць сябе чалавеку на карысць. Але караць і знішчаць сябе за памылкі не варта. Яшчэ горш, калі ў сваіх няўдачах мы абвінавачваем іншых. Так, як рабіў гэта Еліфаз, сябар Іова, хоць быў чалавекам, які шанаваў Бога і Ягоныя запаведзі. Еліфаз упарта шукаў прычыну ўсіх бед Іова ў ягоных грахах і памыляўся.

Зося ўважліва слухала праведніка і думала: «Гаворыць, як пра мяне. Гэта я ўвесь час грызу сябе за тое, што даводзіцца піць зязюліна мыла, за тое, што не магу спадабацца Гардзею. А ці ёсць у гэтым мая віна? Калі б я яму падабалася, дык не шукаў бы нікога, даўно ажаніўся б са мною, а ён і на вочы не паказваецца. Вельмі заняты бычкамі! Ну і няхай! І на Кацю пакрыўдзілася, што ад мяне адраклася, а крыўдзіцца нельга, трэба ўсё дараваць.»

— А зараз прапаведаваць будзе сястра Кацярына, — сказаў прэсвітэр і шырокім жэстам рукі запрасіў Кацю да стала.

Зося захвалявалася, праводзячы вачамі невысокую ладную постаць сястры. Каця спынілася ля стала, абвяла вачамі прысутных, усміхнулася і пачала сваё казанне:

— Дарагія браты і сёстры, самы большы гонар, які нам дадзены, — гэта магчымасць размаўляць з Богам. Здавалася б, навошта? Ён жа і так усё бачыць. Дык для чаго маліцца? Адказ на гэтыя пытанні мы знаходзім у пісанні. Калі ёсць д’ябал, дык супрацьстаяць яму можна толькі малітваю. Бог так задумаў, каб толькі з малітвамі сваімі мы атрымлівалі тое, што пажадаем. Нам дадзена малітва, каб мы, гаворачы з Богам і дзякуючы Яму, вызваляліся ад трывог і набывалі «мір Божы». Дастаткова прачытаць запаведзь «Няспынна маліцеся», каб зразумець: Бог хоча, каб мы з ім размаўлялі. Усе мы толькі тады пачынаем жыць па-сапраўднаму, калі звяртаемся да жывога Бога.

Кацін твар свяціўся, вочы гарэлі, голас гучаў пяшчотна і ўзнёсла. Слухаючы яе, Зося міжвольна падумала: «Напэўна, я мала малюся, што Бог не дае мне шчасця. Я буду маліцца і ўдзень, і ўначы. Якая ў мяне чыстая, светлая, разумная сястра, як хораша і проста ўмее гаварыць».

Каця скончыла прапаведаваць, вярнулася на сваё месца.

— Ну, ты і малайчына, — зашаптала Зося ў захапленні.

Вернікі маліліся, спявалі, шчыра прасілі ў Бога літасці і блаславення, а Зося вымольвала аднаго, каб знайшло яе шчасце. Сход скончыўся па абедзе. Людзі не спяшаліся разыходзіцца, нешта абмяркоўвалі, дзяліліся ўражаннямі. Калі сёстры Барэйшы ўжо выйшлі з хаты, знайшліся спадарожнікі, якія ішлі ў другі канец Сцяблова, і ўвесь час адзін перад адным выяўлялі веданне Бібліі. Зосі было сорамна, што яна амаль нічога не ведае. Нават адстала ад гурту і на сваіх доўгіх нагах ледзьве сунулася за людзьмі. Толькі за вёскаю Каця і Зося нарэшце аказаліся ўдзвюх, малодшая сястра папракнула старэйшую:

— Чаму ты схлусіла, што я твая сяброўка?

— Бо мы з табой па-рознаму верым у Бога. Ты толькі па крыві мне сястра, а па духу — не.

— Вось так ты ва ўсім! То ты мне, як маці родная, а раптам — як мачаха! Ніколі не ведаю, што ад цябе чакаць. Ты ж ад мяне адраклася, як святы Пятро ад Хрыста, — сказала Зося.

— Годзе табе! Разышлася! Пакаешся і цябе пахрысцім! І тады ты будзеш мне сапраўднай сястрою. Ведаеш, як Хрыстос сказаў: «Забудзь бацьку свайго, забудзь брата і сястру і ідзі за мною!» Зразумела? Ідзі за мною!

Каця пайшла па вузкай сцежцы паперадзе сястры.

— Не, я так хадзіць не магу. З тваёю курынаю хадою мне ніяк не сысціся! — сказала Зося, зрабіла два шырокія крокі, абагнала сястру і размашыста пакрочыла паперадзе.

41

Вяселле Серафіма і Надзі прызначылі на Масленіцу. Спачатку меркавалі пачастунак наладзіць у хаце Кірылы, а пасля прыкінулі, што надта малое памяшканне, і вырашылі ладзіць вяселле ў Карпа. Ён жа таксама родны дзядзька, да таго ж Агатэля як сталая жанчына, напэўна, лепш справіцца з абавязкамі названай маці, чым дзве сястры, равесніцы маладога.

У той самы час, калі малады выправіўся да маладое, каб разам ехаць у царкву вянчацца, усчалася мяцеліца. Завойкала Агатэля, пачала маліцца, стала казаць, маўляў, нешта благое здарыцца, хоць адкладай вяселле. Але адклад, як вядома, не ідзе на лад. А калі зазвінелі званочкі, пачуліся спевы, гаспадар і гаспадыня выйшлі з хаты, каб хлебам-соллю сустрэць маладых.

Зося, як толькі выбегла на вуліцу, сутыкнулася позіркам з Гардзеем, але зрабіла выгляд, што не заўважыла яго. Каця ж адразу кінулася яму насустрач, пачала нешта з усмешкаю прамаўляць. Зося тым часам схавалася ў камору, мыла посуд, насіла стравы на сталы. Прабягаючы міма Гардзея, Зося крадком кідала на яго позірк, хацелася глядзець на яго і глядзець. Такі ён быў прыгожы ў новым цёмна-сінім гарнітуры з гальштукам у чырвоную, белую і блакітную палоску, зусім не падобны на вясковага хлопца. Быццам нейкі паніч завітаў на свята да сялян. Госці трохі выпілі, закусілі і пусціліся ў скокі проста ў хаце, аднак тут было цеснавата. Душы прасілі прасторы. Пачалі наладжваць скокі на вуліцы, хоць у гарманіста мерзлі пальцы, але ўсім астатнім было горача.

Незаўважна сцямнела, а моладзь усё весялілася, змалоўшы ступакамі снег на муку. Зося таксама не ўтрымалася, каб не паскакаць на вяселлі. Калі на імгненне змоўк гармонік, Гардзей адвёў Зосю ўбок, прапанаваў:

— Давай пройдземся трохі. Нешта галава ачмурэла.

— Дзе тут пройдзешся? Столькі снегу наваліла.

— Я люблю хадзіць пад снегам і дажджом!

— Дзівак! — засмяялася Зося. — Ты такі дзівак! Дзе твая шапка?

— Згубіў недзе! Ты не заўважыла: што я і галаву побач з табою губляю, — засмяяўся ён і пачаў цалаваць Зосю.

Ад гэтага мілавання і ў яе галава пайшла кругам. Да таго ж змораная была яна вельмі. Апошнія трое сутак амаль не спалі, зарэзалі вялікага парсюка, гатавалі пад кіраўніцтвам Агатэлі розныя стравы.

— Пайшлі ў хату, замерзнеш без шапкі, — прапанавала Зося.

— Не, у хату не пайду. Як ты жыла? Раскажы?

— Звычайна. Прала, вышывала, да вяселля рыхтавалася. А ты?

— А я таксама быў заняты. Гаспадарка апынулася ў заняпадзе, пакуль мяне не было. Трэба было пастарацца хоць нешта зарабіць.

— Пэўна, зарабіў? Я ўжо заўважыла, як ты апрануты. Прыгожа!

— Дзякую, што разгледзела. Для цябе стараўся.

Толькі цяпер Зося заўважыла, што Гардзей агародамі вядзе яе да клуні.

— А чаго мы сюды? — спытала ўстрывожана.

— А дзе ж яшчэ мы можам схавацца ад зімы? Пойдзем, пагрэемся трохі, сама ж казала, што галава мая адмерзне.

Зося правяла рукою па ягоных валасах, страсаючы снег.

— Ты проста Дзед Мароз, — засмяялася яна.

— А ты мая Снягурка.

Яны ішлі па цаліку, дзе снегу было па калена, але дзіўна, што Зося зусім не адчувала холаду. Сэрца яе ўсхвалявана калацілася, як у перапалоханай птушкі. Яна ведала, што гэты паход у клуню можа скончыцца новаю пакутаю, але зараз не ў стане была думаць пра наступнае, жыла толькі гэтым шчаслівым імгненнем, калі Гардзей быў побач і належаў толькі ёй. Дзверы клуні жалобна праспявалі, быццам шкадуючы дзяўчыну. Але дужыя рукі падхапілі ўжо Зосю і панеслі на сена.

Пасля мілавання, калі яны ляжалі стомленыя, Зося прашаптала:

— Я больш не хачу разлучацца з табою.

— Не будзем разлучацца. Я гатовы штодня хадзіць у гэтую клуню.

— А як я даведаюся, што ты прыйшоў?

— Зайду да вас у хату, пасяджу, пагаманю, а потым па адным выйдзем і сустрэнемся тут. Дамовіліся?

— А як хто даведаецца?

— А чаго нам саромецца? Мы ж нікому шкоды не робім.

Гардзей абняў Зосю, прытуліў да грудзей і яна падумала, што гатовая на ўсялякую ахвяру, толькі б ён заўсёды быў побач, і няма ёй чаго баяцца, пакуль адчувае абдымкі ягоных дужых рук, пакуль гараць ягоныя пацалункі на яе вуснах.

Раптам ён спытаў:

— Як Серафіму ўдалося такую прыгожую дзяўчыну сасватаць?

— Сасватаў бы ён! Гэта Каця вырашыла яго ажаніць, думаю, для таго, каб з хаты выжыць. Цеснавата ў нас. — засмяялася Зося.

— Няўжо яна такая хітрая?

— Кацю трэба ведаць. Яна ўсё пралічыць на чатыры крокі наперад. Ты думаеш, чаго яна да баптыстаў ходзіць?

— Чаго?

— Марыць з’ехаць за мяжу!

— Жаданне лепшага жыцця — рыса добрая. І калі чалавек усё робіць для таго, каб дасягнуць сваёй мэты, дык яго за гэта можна толькі пахваліць.

— А мяне ты калі-небудзь пахваліш?

— Пра цябе няма гаворкі! Ты лепшая дзяўчына Крачак, не сумнявайся! — весела сказаў Гардзей.

— Пойдзем адсюль. Крый божа, пазасынаем ды пазамярзаем.

Зося паднялася, пачала абтрэсваць салому, потым засмяялася і прамовіла:

— У мяне за пазухаю поўна саломы.

— Ах ты, мая красуня саламяная, дай павыграбаю, — адказаў Гардзей, абняў яе і зноў паваліў на духмянае і шапатлівае сена, падмінаючы пад сябе яе падатлівае гарачае цела.

42

Пасля вяселля Серафім і Надзя пасяліліся ў Кірылы. Маладыя сталі спаць на запечку, а Зося і Каця на лавах. Стары Кірыла звычайна ўладкоўваўся нанач на печы. Маладая жонка была не надта ўвішная, крыўдлівая ды слязлівая. Варта было зрабіць ёй якую заўвагу, як яе вялікія сінія вочы напаўняліся слязамі, яна хавалася ў куточак за печ і плакала, як малое дзіця. Кацю вельмі раздражнялі такія паводзіны нявесткі, і яна, як назнарок, заўсёды знаходзіла падставы для таго, каб дапячы маладзіцы. Сварка магла ўсчацца з нічога.

— Ты чаго павешала на бэльку свае транты? — злосна пыталася Каця ў Надзі.

— А хіба нельга? — здзіўлена пазірала шырока расплюшчанымі нябеснымі вачамі юная нявестка.

— Нельга! Да нас чужыя людзі прыходзяць, а тут розныя рызманы, як у цыганоў, вісяць!

Пад «чужымі людзьмі» Каця разумела не тых кліентаў, што прыносілі шыць адзенне, а Гардзея, які пачаў па вечарах наведвацца да Барэйшаў.

— У камору ўсё сваё хавай! Зразумела? Як вы мне ўсе абрыдлі! Ноччу шушукаюцца ды запечкам скрыпяць, удзень пад нагамі блытаюцца!

— Дык куды ж нам падзецца сярод зімы? — крыўдліва ўсхліпвала Надзя.

Серафім маўчаў, ніколі не бараніў маладую жонку, бо звык трываць у сваім сіроцкім жыцці ўсялякія крыўды і ўжо ніяк на іх не рэагаваў. Надзю гэта яшчэ больш абражала. Яна зрабілася непрыкметнаю, шэраю, сінія вочы патухлі, быццам набегла на іхнюю нябесную чысціню цёмная хмарка.

Кірыла часам абрываў Кацю:

— Чаго прычапілася да маладзіцы? Адной анучаю больш, другой менш, што з таго?

— Нічога! Толькі скажы, бацька, колькі яны тут будуць жыць?

— Вясной паспрабую купіць для іх якую хату, няхай і старую, падладзім тое-сёе і няхай жывуць. Праўда, Серафім?

Серафім згодна кіўнуў галавою.

— Навошта чакаць вясны? Вясна ўжо на носе. Хутка снег растане. Трэба дамаўляцца цяпер, каб вясною пачаць нешта рабіць, — сказала Каця.

— Можа, і так, — згадзіўся бацька.

На другі дзень ён пайшоў у Сцяблова, вярнуўся пад вечар з добраю весткаю: дамовіўся з адным чалавекам, што не дорага прадасць старую хату. Трэба будзе там падладзіць страху, зрабіць падлогу ды і можна жыць.

— А чыя хата? — усхвалявана спытала Надзя.

— І не ведаю, дзіця. Жыла там маці гэтага чалавека, памерла месяц таму, вось і асірацела хата.

— А дзе тая хата стаіць?

— Каля самага лесу.

— Ведаю, там старая Банадыся жыла, — здагадалася Надзя.

— Добрая мясціна, — сказаў Кірыла, — і карову ёсць дзе пасвіць, і качак можна развесці, побач азярынка невялікая. А тое, што хата стараватая, — нічога. Узаб’юцца нашы маладыя на дастатак, дык новую паставяць.

Надзю вельмі ўзрадавала вестка пра тое, што хутка сама сабе будзе гаспадыняю. Яна быццам зацвіла, раскрылася і зрабілася прыгожаю, як тая кветка, што расцвітае нечакана на золку і радуе свет сваім хараством. Калі ўвечары зноў завітаў Гардзей, Надзя весела яму ўсміхнулася, засвяцілася ўся, ледзьве стрымалася, каб не падзяліцца радасцю.

— Ну і жонку ты сабе ўзяў, Серафім! — захоплена сказаў Гардзей. — Яна пакуль маладзенькая, як валошка ў полі, а калі набярэцца жаночай сілаю, аброць табе давядзецца на яе надзяваць.

Такое прароцтва не спадабалася Серафіму і, можа, упершыню ў жыцці ён агрызнуўся:

— Меней на чужых жонак заглядвайся. Ажаніся, дык дурныя думкі ў галаву не палезуць. Саракоўку размяняў, а ўсё па дзеўках шастаеш!

— Серафім, ты што, звар’яцеў! — накінулася на брата Каця. — Як ты чалавека сустракаеш? Сядай, Гардзей, не слухай яго. Некаторыя хлопцы, як толькі ажэняцца, дык адразу пачынаюць жончыным розумам жыць.

Гардзей сеў на лаву, паглядзеў на Кацю, акінуў позіркам Зосю, што мітусілася каля печы: лінула на гарачае вуголле кубак вады, каб патушыць яго да рання і зачыніць бляхаю. Вада злосна зашыпела.

— Што чуваць у Крачках? — спытаў Кірыла.

— Нічога, дзякаваць богу, — адказаў Гардзей. — А вось каля Івацэвічаў, кажуць, нейкі чалавек аб’явіўся, называе сябе прарокам. Прозвішча яго Мурашка. Ён кажа, што хутка канец свету. Людзі ідуць, прадаюць усю маёмасць, а грошы аддаюць Мурашку і жывуць адной сям’ёю, як родныя людзі.

— Хапае прайдзісветаў на свеце, — хмыкнула Каця. — Толькі наша царква самая правільная. Калі ты, Гардзей, збярэшся да нас? Каб ты пабачыў, якія ў нас людзі далікатныя! Якія пропаведзі чытаюць мудрыя, заслухаешся!

— Кожны цыган сваю кабылу хваліць, — заўважыў Серафім.

— Нешта ты сёння разгаварыўся. Ці ўжо адчуў сябе гаспадаром някупленай хаты? Вось што з чалавекам робіць маёмасць!

— Серафім хату купляе? — перапытаў Гардзей і перахапіў радасны Надзін позірк. — Малайчына! Незалежнасць робіць раба чалавекам.

Зося тым часам завязала хустку і апранула паліто.

— Куды ты сабралася? — спытаў бацька ў малодшай дачкі.

— Пайду на вячоркі, — бесклапотна адказала дзяўчына.

— Такая цемра на вуліцы, пабыла б дома хоць вечар.

— Абрыдла слухаць вашы сваркі. Паскачу, паспяваю, адвяду душу.

З гэтымі словамі Зося выслізнула за парог у начную цемру і пайшла ў бок клуні. Над ёю было хмарнае неба. Ні адна зорка не магла прабіць шлях свайму святлу праз морак. Месяц і той заблудзіўся ў кудзелі аблокаў. Вясна змагалася з зімою за права ўладарыць светам, наталяць яго святлом і цяплом, упрыгожваць і вяртаць да жыцця. Ды ясней за ўсе зоркі свету свяцілі Зосі Гардзеевы вочы. Нават у цемры, калі ён нахіляўся над ёю, здавалася, што яна бачыць іх прытоены і спакушальны бляск.

43

Шчасліва і бесклапотна пражыла Зося прадвесне, напоенае любасцю, пяшчотай і мілаваннем. Гардзей ставіўся да яе ўважліва і далікатна, папярэджваў кожнае яе жаданне. Хоць час ад часу прачыналася ў Зосінай душы прадчуванне, што можа здарыцца нешта нядобрае. Калі заўважыла, што зноў зацяжарыла, не спалохалася, вырашыла, як звычайна, папіць узвар з зязюлінага мыла. Хацела прыручыць каханага да сябе, прывязаць, а вестка пра цяжарнасць, як ёй здавалася, магла разладзіць іх добрыя адносіны. Гэта яна ведала на прыкладзе Марфы.

Аднак здарылася непрадбачанае. Дзіця, якое толькі завязалася пад яе сэрцам, не хацела вымывацца. Што Зося ні рабіла, і скакала з сена ў клуні, што ледзьве ногі не паламала, і падымала цяжкія чыгуны з бульбаю, і грэлася на чарэні — дзіця не хацела выходзіць. Калі жывот прыкметна акругліўся, Зося сказала пра сваю цяжарнасць Гардзею. Адбылося гэта ў клуні. Яны сустрэліся як звычайна, ён пажадліва колькі разоў пацалаваў яе, а потым нецярпліва папрасіў:

— Распранайся хутчэй.

— А нам цяпер нельга скаромнага, — засмяялася Зося.

— Чаму гэта раптам?

— У нас хутка будзе дзіця.

— Дзіця? — здзівіўся ён. — Якое ў цябе можа быць дзіця? Столькі гадоў сустракаемся — нічога не было, і раптам на табе — маеш!

— Гэта для цябе не было.

— Ты хочаш сказаць. Дык дзе яны?

— Што было, тое сплыло. Што мне рабіць цяпер?

— Пакуль Паўліну не аддам замуж, сам жаніцца не буду.

— Што ж, у такім разе тваё дзіця будзе расці бязбацькавічам. Я выгадую яго так, як захачу, а табе да нас няма ніякае справы, жыві сабе, радуйся.

— Яшчэ трэба паглядзець, якое ты дзіця народзіш. Ты ж падслепаватая.

Крыўда перахапіла дыханне, Зося ўсхліпнула і залілася слязамі. Плакала яна доўга. Усё чакала, што ён знойдзе слова, каб суцешыць, супакоіць. А калі падняла галаву, дык пабачыла, што Гардзея ў клуні няма.

Употай Зося яшчэ спадзявалася, што Гардзей адумаецца, прыйдзе, папросіць прабачэння, і ўсё ў іх будзе добра. Аднак ён больш ні разу не наведаў хату Барэйшаў. Нават Каця занепакоена аднойчы спытала:

— Нешта Гардзей не прыходзіць. Абяцаў пайсці са мною ў царкву.

— Скуль я ведаю? Ён жа да цябе хадзіў, — адказала Зося.

— Мо што чула пра яго?

— Не чула і чуць не жадаю, — адрэзала Зося.

— Ты чаго такая злосная! З Іванюком пасварылася? Нешта перастала на вячоркі бегаць.

— Пост цяпер. Няма ніякіх вячорак.

— І што табе замінае з ім сустракацца ў пост?

— Абрыдзеў ён мне, як вы ўсе, — злосна адказала Зося. — Чаго ты лезеш мне ў душу? Ідзі да сваіх баптыстаў.

Пачалася сяўба, поле забірала ўсе сілы. А ў перапынках паміж сяўбою, ладзілі Серафімаву хату. Зранку ўсе разыходзіліся, толькі Каця заставалася дома, каб даглядаць скаціну, палоць грады, варыць абед ды вячэру. Уставалі ўсе вельмі рана, звычайна снедалі кубкам малака ды лустаю хлеба. Асабліва стараліся Серафім і Надзя. Яны пазней за ўсіх прыходзілі з працы, кожную вольную хвілінку выкарыстоўвалі, каб нешта зрабіць у сваёй хаце. Вельмі ж хацелася хутчэй пераехаць туды. Хоць яшчэ жытло не зусім было гатовае, але пасля Пятроўкі мусілі перасяляцца. Ніякіх улазін не святкавалі. Сялянскія спрадвечныя клопаты наплывалі адзін за адным. Святы і будні падпарадкаваліся адной мэце — выжыванню. Зося, як магла, хавала сваю страшную тайну, туга перавязвала жывот, надзявала бацькаў стары каптан, імкнулася прыхаваць перамены ў сваёй паставе. Каця аднойчы нездаволена спытала:

— Навошта табе гэты падраны каптан? Яго толькі ў агародзе на пудзіла засталося надзець.

— Я і ёсць пудзіла. З ранку да вечара сяджу на градах ды ў бульбе. Дзіву даюся: на кожную карысную расліну па дзесяць каліў пустазелля вырастае. Дык якая ж тут можа быць праўда на зямлі?

— Праўда ёсць толькі адна — Боская, — адказала Каця, думаючы пра нешта сваё.

Зося разумела: Каця крыўдуе на Гардзея. Што будзе, калі яна даведаецца праўду? Не мела Зося ні мужнасці, ні сілы заглядваць у будучыню. Калі заставалася адна, клала руку на жывот, прыслухоўвалася да дзіцяці, шкадавала сябе і яго і маліла Бога, каб ён выратаваў яе ад ганьбы і знішчэння.

44

На пачатку лістапада Зося адчула: жывот яе быццам бы апусціўся ўніз, апаў. Зразумела, што, мабыць, хутка надыдуць радзіны, і тады ўжо не схаваешся ад чужых вачэй, ад плётак і асуджэння. «Ну, і няхай. Няхай гавораць!

— у адчаі думала яна. — Нікому няма справы да мяне і майго дзіцяці. Калі яно ўтрымалася ў маім целе, дык гэтага хоча Бог. Можа, бацька не выганіць з хаты. А калі і выганіць, дык пайду ў свет жабрачкаю. Няўжо каханне — толькі пакута, якую я перажываю на працягу шматлікіх гадоў? Чаму мне было не пазнаёміцца з тым чалавекам з Берасця, як жа яго прозвішча: Кананчук ці Канановіч? Можа, ён быў не горшы за Гардзея? І жыла б я з ім, бяды не ведаючы. А вось Гардзей мне свет завязаў, і нічога не магу з сабою зрабіць.»

Гэтыя думкі яна бясконца пракручвала ў галаве і не знаходзіла адказу. Усё спадзявалася на нейкі цуд, на шчаслівы зыход, што з’явіцца Гардзей і вырашыць усе яе праблемы, адвядзе бяду. Але ён не прыходзіў, і цуд не здараўся.

У адзін з вечароў Зося адчула сябе зусім блага. Залезла на печ, моўчкі курчылася ад болю, які распіраў жывот, быццам дзіця хацела разарваць цела маці па жывому і выйсці вонкі. Калі ж боль паласнуў быццам нажом, яна прытоена прастагнала.

— Зоська, чаго ты там? — заклапочана спытаў бацька, заглядваючы на печ.

— Нічога. Жывот вельмі баліць. Падарвалася, мусіць, учора, як лён насіла.

— Не кіла, дык ураз, а ўсё не гаразд, — насмешліва сказала Каця.

Зося зноў цяжка прастагнала.

— Што з ёю рабіць? — бездапаможна развёў рукамі бацька.

— Тата, пакліч цётку Агатэлю. Яна мне паможа, — папрасіла Зося.

— Чым яна табе паможа? Яна шаптаць не ўмее, — сказала Каця.

— Хоць памоліцца нада мною перад смерцю.

— Няўжо табе так блага раптам зрабілася? — здзівіўся бацька. — Добра, патрывай, зараз паклічу братавую.

Кірыла хутка апрануўся — і за ім моцна грукнулі дзверы. Каця палезла да сястры на печ.

— Чаго ты пячэшся на чарэні, ідзі на запечак, там паветра больш.

Зося паслухмяна пачала спаўзаць з печы.

— Нейкая мажная ты зрабілася, як я раней не заўважала?..

Хутка Кірыла прывёў Агатэлю. Цётка кінула світку на лаву, развязала канаплянку, засталася ў паркалёвай белай хустцы. Хукаючы на замерзлыя рукі, падышла да Зосі, спытала:

— Што з табою, дачушка? Што ў цябе баліць?

— Жывот, — прашаптала Зося скрозь зубы, каб не закрычаць ад болю.

— Кладзіся на спіну. Пабачым, што там з тваім жыватом.

Агатэля схілілася над Зосяю і ціха прамовіла:

— Ах ты, дурнічка! Дабегалася-такі. Ну, дыхай вальней. Зараз мы твой жывот вылечым, як рукою здыме.

— Што там з ёю? — устурбавана спытаў Кірыла.

— Нічога, нічога асаблівага. Рыхтуйце вялікую міску і цёплую ваду. А яшчэ якую падраную сарочку. І нож дайце мне. Але папярэдне патрымайце над агнём.

— Нашто гэта? Яна толькі ўчора ў балеі мылася, — запярэчыла Каця.

— Учора было ўчарашняе, рабі, што кажу, — загадала старая.

Цётка нахілілася над Зосяю, гладзіла жывот, падводзіла плод да выхаду і шаптала на вуха:

— Тужся, тужся памаленьку, — шаптала Агатэля. — Не бойся, усё будзе добра. Як жа ты папалася, небарачка? Ну, нічога. З кім не бывае. Усё дрэннае праходзіць, а добрае застаецца. Дзеці на свет з’яўляюцца для дабра. Каб на старасці дагледзець бацькоў ды пацешыць унукамі. Тужся, тужся, не лянуйся.

Кірыла сеў каля стала. У душы варушылася нейкае нядобрае прадчуванне.

Каця прынесла з сяней вялікую медную міску, набытую яшчэ некалі ў Самары, дастала, крэкчучы, з печы вялікі чыгун гарачай вады, паставіла на прыпечку, пачала наліваць кубкам ваду, якая звонка білася ў дно і цурчэла.

— Пастаў міску на лаве, каля стала, — сказала цётка. — Нясі старую апранаху і нож.

— Вось, ужо ўсё ляжыць, — адказала Каця. — Нож — на стале, ануча на лаве.

Зося прарэзліва закрычала.

— Ды што з ёю? — не вытрываў Кірыла. — Агатэля, што ты ёй робіш?

— Нічога, нічога, усё будзе добра. Зоська малайчына. Здаровая, дужая.

Раптам хату напоўніў дзіцячы енк. Агатэля захінула малое ў палатняную латку, паказала сямейнікам.

— Во, глядзіце, якога Зоська волата нарадзіла! З першым унукам, Кірыла! Увосень нарадзіўся, багаты будзе.

45

Каця кіпела ад злосці, але маўчала, чакала, што бацька першы пачне гаворку пра ганьбу, якая раптам абрынулася на іхнюю сям’ю. Кірыла чакаў, калі Зося падужэе, дык сама сустрэнецца з бацькам дзіцяці. З разумным хлоп­цам можна неяк дамовіцца ды ўсё зрабіць па-чалавечы, запісаць немаўля, а мо і пабрацца. Кацю абурала, як асмелілася Зося гэтак легкадумна прыгуляць байструка. Цяпер уся вёска будзе пляткарыць і пра яе, Кацю, таксама нешта нядобрае плявузгаць. Не, тут заставацца нельга. Трэба тэрмінова пагутарыць з Гардзеем і схіліць яго да таго, каб ён прыняў хрышчэнне ў баптыстаў, а потым разам вырашаць, дзе і як жыць. Але ж і гэтай прыдуркаватай Зосі неяк трэба дапамагчы. Які ж ён хітры, Іванюк! За ўвесь час, пакуль з Зосяю сустракаўся, ні разу ў хату не зайшоў. Няхай бы паказаўся, я паглядзела б яму ў вочы! Цяпер давядзецца бацьку ісці пытацца, што ён думае рабіць, калі ў яго нарадзіўся сын. Якое няшчасце! Гэта ж калі даведаюцца браты і сёстры па царкве, што скажуць? Родную сястру не ўберагла ад граху! Трэба як мага хутчэй аддаць Зосю замуж за Іванюка, каб змыць ганьбу.

Пасле вячэры Каця не ўтрымалася і сказала бацьку:

— Трэба нешта рабіць, тата.

— Ты пра што? — спытаў бацька, на яго твары было напісана: хто наламаў дроў, той няхай і разбіраецца.

— Ідзі да Міколы Іванюка, няхай варушыцца.

— Дык ты думаеш, што гэта яго работа?

— Ну, а чыя ж яшчэ? Зося мне колькі разоў казала, што з ім сустракаецца. Так, Зося?

Малодшая сястра нічога не адказала, ляжала і быццам не чула гэтае гаворкі. Каця наблізілася да яе, паглядзела, што вочы Зосі заплюшчаныя, а з-пад павек коцяцца слёзы, здзіўлена спытала:

— Ты чаго, дурная? Што здарылася, тое здарылася. Цяпер гэтае дзіця назад не запхнеш. Не маўчы, скажы што-небудзь!

Зося не азвалася. Каця незадаволена махнула рукою, прабурчала:

— Яе лепш не чапаць, бо зноў у поле пабяжыць. Ідзі, бацька да Іванюка.

— Зося, ісці мне, ці што? — спытаў бацька ў малодшай дачкі.

— Не трэба, нічога не трэба.

— Як гэта не трэба? — узвілася Каця. — Ты тут будзеш разлежвацца, а я плёткі слухаць! Калі ты бацьку не дазваляеш, дык я сама пайду да твайго Іванюка.

— Гэтае дзіця не ад Іванюка, — слаба запярэчыла малодшая сястра.

— Не ад Іванюка? — здзіўлена запытала Каця. — А ад каго?

Зося нічога не адказала, адвярнулася да сцяны.

— Ад каго, я ў цябе пытаюся? — закрычала Каця.

— Не скажу, — буркнула Зося.

— Скажы, дачушка, — лагодна папрасіў бацька. — Неяк трэба вырашаць лёс дзіцяці.

— Зараз жа кажы, — настойвала Каця. — Таямніцу яна робіць ад сваіх! Можа, з якім жанатым прыгуляла, паскудніца!

— Не твая справа, — агрызнулася Зося.

— Як гэта не мая? Ты зганьбіла ўвесь наш род! Цяпер і пра мяне будуць людзі абы-што казаць!

— Абыдзешся, святая! Я тваёй чысціні не запэцкаю!

— Скажы, дачка. Рана ці позна, усё роўна даведаемся. Я схаджу да таго хлопца. Мо ён і неблагі чалавек. Чаго табе пакутаваць дарма? Пагутару з ім, мо дамовімся, каб ажаніўся, ды і ўся бяда на гэтым скончыцца.

— Кажы, чыё дзіця, бо зараз выкіну яго за лапы з хаты, — закрычала Каця, наліваючыся праз край гневам і сапраўды адчуваючы вялікую нянавісць да сястры і да пісклявага камячка, які час ад часу падаваў голас.

Зося раптам села на запечку. Нядобра паглядзела на Кацю і ціха сказала:

— Гэта Гардзееў сын.

— Што? Што ты сказала? — не паверыла сваім вушам Каця.

— Гэтае дзіця ад Гардзея, — паўтарыла Зося.

— Маніш! Такога не можа быць! — Каця схапілася за галаву, здавалася, што свет абрынуўся на яе, прыдушыў, і яна ніколі не здолее падняцца.

— Схадзі ды сама ў яго спытай. Ён усё ведае.

— Як ты магла? Сучка, сама падаслалася пад яго! Я цябе ведаю! Так і круціла азадкам каля печы, калі ён прыходзіў!

— А што табе? Што хачу, тое і раблю!

— Паслухай, бацька! Паслухай яе! Яна што хоча, тое і робіць! — задыхалася ад гневу Каця. — Як я цяпер у вочы людзям буду глядзець? Я ўтаплю гэтага вылюдка ў сажалцы, каб не смярдзеў тут!

Зося схапіла дзіця і закрычала:

— На, ідзі тапі, святая душагубка! А я пагляджу на цябе! Табе твае браты і сёстры грэх адпусцяць! І зноў будзеш прапаведаваць і вучыць, як трэба жыць!

— Бацька, выгані яе з хаты! Няхай гэтая поскудзь не ганьбіць нашу сям’ю!

— Я сама пайду ад вас! Пайду назаўсёды! Жывіце! Няхай вам будзе добра! А я з сыночкам не прападу. Родныя не прынялі, чужыя злітуюцца і дапамогуць!

Зося паднялася з запечка, ліхаманкава ўхутала дзіця, апранулася сама і пайшла з хаты. Бацька ўскінуў на плечы світу і пайшоў услед за ёю. Дагнаў на двары, пачаў прасіць:

— Вярніся, Зося. Куды ты супраць ночы?

— Тапіцца.

— Не рабі глупства, не губі сябе і дзіця. Зараз я схаджу да Гардзея і ўсё вырашыцца. Ён хлопец разумны. Усё будзе добра.

Ці ад халоднага паветра, ці ад хвалявання Кірыла закашляўся.

— Не ведаю, тата. Мы з ім ужо тры месяцы не бачыліся.

— Ты ж казала, што ён ведае пра дзіця.

— Ён сказаў, пабачым, якое дзіця народзіцца.

— Дык дзіця ж нарадзілася добрае, чаго ты хвалюешся?

— Як мне не хвалявацца? Ён жа тры месяцы не цікавіўся мною. Можа, другую знайшоў.

— Няхай шукае, каго хоча. А ў цябе ягоны сын! Гэта важна. Не рабі нічога.

— Добра. Я пабуду ля сажалкі, — згадзілася Зося. — Калі адмовіцца, утаплюся ды і ўсё. Мне жыць не хочацца.

— Я прашу цябе, Зоська. Беражы майго ўнука. Ён вырасце і будзе мне памочнік. Не хвалюйся. Гардзей — чалавек добры. Чакай, я хутка вярнуся з ім. Чакай нас.

Бацька знік у цемры. Зося пайшла сцежкаю да сажалкі, села на бервяно, услухалася ў ноч, ціхую і цёмную. Пачыналіся першыя замаразкі. Наперадзе была яшчэ слота лістапада, а потым — зіма. Сажалка дыхала вільгаццю, але вада заставалася нябачнай у цемры. Недзе там, у глыбіні, жыла яе маленькая сястрычка русалка Любка. Толькі яна заўсёды радавалася Зосі, клікала да сябе і была гатова прыняць яе ў падводны свет, каб агарадзіць ад жорсткіх людзей. Зося ўявіла, як яна ўвойдзе ў настылую ваду, як будзе курчыцца ад холаду і плакаць яе дзіця. Сэрца працяў боль. Стала нясцерпна шкада сына. Зося заплакала, малое таксама заенчыла, нібы прадчуваючы свой страшны скон. Каб уціхамірыць дзіця, яна расшпіліла світку, расхінула сарочку на грудзях і дала дзіцяці цыцку. Яно пачало прагна смактаць, пасопваючы носікам.

— Гаротнічак мой маленькі! Што ж нас чакае?.. Чаму нас ніхто не любіць?.. А ты ж так падобны на Гардзея. Вочкі такія ж чорненькія, і губка ніжняя адтапыраная. Божа, чаму ж я такая нешчаслівая?...

Зося залілася слязамі, яна ўсхліпвала, гледзячы на сына, тварык якога бялеў у цемры. Разам са слязамі выцякалі крыўда, страх, разгубленасць. І раптам яна адчула, што зусім не хоча паміраць, а хоча жыць, разам з Гардзеем гадаваць сына, што б ні крычала ёй у твар сястра, што б ні шапталі за спінаю людзі! Яна перамагла, нарадзіла здаровенькага хлопчыка, у яе ёсць Гардзеева дзіця, нават калі сам Гардзей адмовіцца жыць з ёю, яна выгадуе ягонага сына, плод кахання! На злосць усім яна будзе жыць!

46

Кірыла спыніўся каля Гардзеевых весніц, паглядзеў у асветленыя вокны, прайшоў у двор, ціха пастукаў у шыбу.

— Хто там? — спытала Паўліна.

— Кірыла Барэйша, — адказаў стары і цяжка ўздыхнуў.

— Заходзьце, дзядзька Кірыла, — пачулася з хаты, а праз хвіліну расчыніліся дзверы ў сенцы, з іх высунулася галава Паўліны, якая ўсё тым жа прыязным голасам запрасіла старога ў хату.

Кірыла ўвайшоў, зняў шапку, сеў на лаве. Гардзей павітаўся і ўтаропіўся ў госця, з насцярожанасцю чакаючы вестак ад яго.

— Як пажываеце, дзядзька? — спытала Паўліна.

— Ды нічога, жывём, хлеб жуём. Зрэшты, я прыйшоў пагутарыць па справе з Гардзеем.

— Што. Ужо?.. — спытаў Гардзей.

— Ужо.

— Ну і хто ж там у нас?

— Хлопчык. Сынок, значыць.

Паўліна пільна глядзела то на брата, то на госця, раптам раздражнёна спытала:

— Пра што гэта вы гаворыце? Які сынок?

Кірыла ўсміхнуўся і адказаў:

— Радасць у нас, Паўлінка, Гардзей мяне дзедам зрабіў.

— Ай, Божухна! — усклікнула гаспадыня. — Што ж гэта робіцца? Як жа так можа быць, каб не жаніліся-не вянчаліся, а дзеці нараджаліся.

— Іншы раз і так бывае, — адказаў Гардзей.

— Што ты такое кажаш, грахаводнік? — абурылася Паўліна.

— Памаўчы. З табою потым абмяркуем, дай з чалавекам пагутарыць, — катэгарычна сказаў Гардзей і зноў утаропіўся ў Кірылу.

— Разам з гэтай радасцю прыйшла ў хату вайна. Каця гоніць Зосю з дому. Што рабіць? Зося схапіла дзіця і пабегла да сажалкі тапіцца. Сядзіць там.

Гардзей падняўся, стаў апранацца.

— Куды гэта ты? — злосна спытала Паўліна.

— Куды трэба, — адказаў Гардзей.

— Не, ты пачакай. Толькі мы сталі абжывацца. Дзве кароўкі, цялушка, два кані, як на табе — новая гаспадыня знайшлася! Божа літасцівы! Я цягнула, як вол, свету Божага не бачыла! І вось маеш!

— Сціхні, — злосна кінуў Гардзей.

Аднак Паўліна не сунімалася. Яна заламала рукі і загаласіла, як па нябожчыку:

— А хатачка мая родная! Цяпер мне тут месца не будзе-е-е! Выжывуць, выведуць.

— Не хвалюйся, я ў прымы пайду, калі табе каровы даражэй за роднага брата, — злосна сказаў Гардзей. — Пойдзем, бацька.

Яны выйшлі з хаты пад Паўлініна галашэнне. Кірыла дыхаў цяжка, час ад часу кашляў.

— Вось дыхавіца паскудная, адкуль і ўзялася.

— Не дзіва, з нашае сялянскае працы толькі хваробу нажывеш, — азваўся Гардзей.

— Але ж інакшага жыцця ў нас не будзе. Якое Бог даў.

— Бог шмат дае, ды ліхія людзі лепшае наша сабе забіраюць, а нас прымушаюць жыць па законах, якія яны напісалі.

— Што ж зробіш, сынок, улада і закон патрабуюць да сябе павагі, без гэтага яны існаваць не могуць. А хто ідзе супраць, таму галовы, як тым пеўням, скручваюць.

На самым падыходзе да сажалкі Кірыла паклікаў дачку:

— Зося, Зося, мы тут! Дзе ты?

Яна пачула «мы», узрадавалася, але не адклікнулася, а проста пайшла на голас.

— Зося, Зося, адгукніся, — гучней крыкнуў Кірыла і толькі тады заўважыў у цемры постаць дачкі.

— Замерзла? — спытаў Гардзей. — Дай дзіця.

Зося нічога не адказала, яна зусім не адчувала холаду. Жыццё быццам спынілася, а яна нібыта і не жыла зусім, а толькі сніла тое, што з ёю зараз адбываецца. Гардзей узяў скрутак з Зосіных рук, паўзіраўся ў маленькі белы тварык, усміхнуўся нечаму.

— Хадзем у хату, — прапанаваў Кірыла.

— Сапраўды, пойдзем, яшчэ, крый божа, дзіця прастудзіцца, — падтрымаў яго Гардзей.

— Куды пойдзем? — няўцямна спытала Зося.

— Дадому, — адказаў бацька.

— Як? Там жа Каця.

— Там не толькі Каціна хата, там і твая, а цяпер і Гардзеева, і вашага сы­на, — упэўнена адказаў Кірыла. — Мне халоднае паветра забівае дыхаўку.

Стары закашляўся і рушыў да хаты, за ім — Гардзей з дзіцем на руках, следам — Зося.

Каця сустрэла іх папрокам:

— Прыйшлі! Лепшага месца не знайшлі!

— І не збіраліся шукаць, — адказаў бацька. — Тут наша хата.

— Як ты мог, Гардзей? — абурана спытала Каця.

— Справа не хітрая, — з усмешкаю адказаў Гардзей.

— Ці ты хоць кахаеш яе?

— Для мяне галоўнае, каб яна кахала мяне, — адказаў ён з нейкай неўразумелай усмешкай.

— Не думала я, што ты такі.

— Які?

— Цяпер ужо ўсё роўна, — адказала Каця. — Але ты ж абяцаў пайсці са мною ў царкву.

— Абяцаў, а пасля перадумаў. Не хачу здраджваць сваёй веры.

— Вера ў нас адна, Гардзей.

— Не, не адна. Ці магу ўзяць цябе за куму? — спытаў ён, заглядваючы Каці ў вочы. — Не пойдзеш. Нельга табе.

З гэтага часу ў хаце Барэйшаў усталявалася гнятлівая цішыня. Усяго і гукаў было, што па начах глуха кашляў Кірыла, зрэдку плакала дзіця, ціха яго закалыхвала маладая маці. Зося з Кацяю не размаўлялі, быццам не бачылі адна адну. Кожная займалася сваімі справамі. Зося гатавала і даглядала скаціну, Каця звычайна нешта шыла на заказ для людзей — збірала грошы. Ця­пер сястра мела сваю сям’ю, няхай яе забяспечвае муж. А пра Кацю думаць няма каму.

Зося саромелася пры родных выказваць любасць да Гардзея і гутарыла з ім толькі тады, калі яны заставаліся сам-насам. Яна толькі моўчкі назірала за ім і адчувала, што такога вялікага шчасця не перажывала яшчэ ніколі. Гардзей быў з ёю назаўсёды! У хуткім часе яны аформілі шлюб у гміне, пахрысцілі і запісалі сына, назвалі яго Орастам, у імя святога, імяніны якога прыпадалі на дзень нараджэння малога. За куму ўзялі Паўліну, каб улагодзіць сястру, якая асуджала грахоўны шлюб, а кумам стаў дзядзька Карп. Хрысціны і вяселле адзначылі разам у Гардзеевай хаце. Акрамя самых блізкіх сваякоў, запрасіў Гардзей па-суседску Марка, які пасля трэцяй чаркі ціха сказаў Гардзею:

— Ну і хітры ты! Ажаніўся — не зажурыўся. Сваю гаспадарку цэлую захаваў, а сам у прымы пайшоў ды яшчэ адну гаспадарку займеў! Я да такога не дадумаўся!

— Не зайздросці, Марк! Хопіць на наш век зямлі! Абы здароўе было.

— Не, ты не як усе, Гардзей. У цябе галава нейкая іншая! На цябе ўсё само валіцца. Вось табе адразу і жонка, і сын! А я трэці год жанаты, а дзяцей няма.

— Будуць у цябе дзеці. Ты, галоўнае, не будзь такі скупы. Усё вылічваеш, колькі дзіця твайго хлеба з’есць, вось яно і не ідзе да цябе.

— А скуль ты ведаеш? — пакрыўджана спытаў Марк.

— Дык у цябе ж на лобе напісана.

Марк выцер лоб, п’яна ўсміхнуўся:

— Хлусіш ты, не можаш ты нічога пра мяне ведаць. Хоць і хітры, як жыд.

— Гэта я хлушу? — абурыўся Гардзей, у якім хмель абудзіў агрэсіўнасць. — Ды ці ведаеш ты, паскуднік, што праўдзівейшага чалавека няма на свеце?

Гардзей узяў за грудкі Марка і панёс да парога. Іх разнялі. Так і скончылася гэтае вяселле-хрысціны. Людзі пачалі паступова разыходзіцца, жадаючы маладым доўгага сумеснага жыцця і шмат дзетак. Зося дапамагла Паўліне прыбраць, начаваць маладыя пайшлі ў Кірылаву хату, там цяпер быў іхні дом.

47

Каця пражывала пакутлівыя дні. Невыносна было назіраць шчасце сястры і толькі ў марах уяўляць сябе на яе месцы. Ёй здавалася, што заўчасна пачала старэць, ад няўцешных думак пралегла непрыгожая маршчынка ўпоперак пераносся. Чым жа яна горшая, што вымушана трываць адзіноту? Зося з Гардзеем занялі запечак. Каця спала на мулкай і вузкай лаве. Сон яе быў такі чуйны, што прачыналася ад кожнага гуку: шэпту, рыпення, уздыху. Ёй уяўлялася, як Гардзей у цемры мілуецца з Зосяю, і тады ад злосці і нянавісці ажно ў роце рабілася горка. Каця не знаходзіла для сябе суцяшэння ні ў чым. Той чалавек, якога яна шмат гадоў шчыра кахала, на якога спадзявалася, цяпер быў назаўсёды страчаны. Разам з ім яна згубіла мары і надзеі, не ведала, чым жыць далей. Калі Гардзей быў дома, Зося ні на крок не адыходзіла ад мужа, быццам баялася, што Каця можа звесці яго. Толькі аднойчы некалькі хвілін Каці ўдалося пабыць сам-насам з Гардзеем. Яна спытала:

— Ці шчаслівы ты, Гардзейка?

— Ведаеш, каб не нарадзіўся сын, я ніколі ні з кім не ажаніўся б, прабач, такі ўжо я.

— І ты ніколі і нічога не адчуваў да мяне?

— Ты прыгожая і разумная дзяўчына, а мужчыны любяць не надта ра­зумных, але даступных. Я ж табе аднойчы прапаноўваў, ты адмовілася.

Каця грэбліва перасмыкнула вуснамі і пагардліва сказала:

— Не чакала, Гардзей, што ты такі цынічны.

— Я і сам не чакаў, але жыццё робіць сваю справу. Спакушае, наталяе, расчароўвае, зноў спакушае.

На парозе з’явілася Зося, і размова абарвалася. Каця пераканалася, што для Гардзея яна нічога не азначала. Але сама кахала яго, і гэтае пачуццё разбурала душу, размывала той моцны падмурак маральнасці, на якім яна трымалася апошнія дзесяць гадоў. Гардзей быў побач. Увечары ён распранаўся і клаўся спаць з сястрою, але Каця магла з жарсцю глядзець на яго. Яна ведала кожны мускул на ягоным целе, абдымала яго, цалавала, лашчыла позіркам. Гэта былі пякельныя пакуты. Яна дакраналася да ягоных рэчаў, удыхала пах ягонага цела, які заставаўся ў сарочцы, і ўсё ўбірала душою і памяццю. Страшныя думкі прыходзілі ёй часам у галаву. Яна думала, што, можа, трэба атруціць Зосю, і тады Гардзей застанецца з ёю. Разам яны будуць гадаваць асірацелага Ораста. Аднойчы, ідучы з поля, нарвала блёкату. Паклала ў падаткнуты фартух, адчула смяротны дух атрутнай травы і, здалося, нават супакоілася. Яна яшчэ не ведала, што будзе рабіць з атрутаю, але разумела, што гэта яе зброя ў барацьбе за шчасце.

Да вячэры крадком зрабіла моцны адвар атруты. Заставалася дачакацца зручнага моманту, каб уліць атруту Зосі ў страву. У сям’і крупнік усе сёрбалі з адной вялікай міскі. Труціць бацьку або Гардзея Каця не збіралася.

У час вячэры Каця сачыла за Зосяю, усё чакала, калі ж яна сядзе есці. А Зося тапталася ля печы. Звычайна за стол яна садзілася апошняю, быццам і не трэба была ёй тая ежа, жывілася каханнем. Заплакала дзіця. Зося адразу кінулася да яго, пачала карміць цыцкаю. Мужчыны пад’елі і пайшлі з хаты пакурыць ды пагутарыць. Каця зазірнула ў гаршчок з крупнікам, на дне якога заставалася трохі стравы. Яна дастала з судніка атруту і ўліла ў страву, потым спытала:

— Зося, будзеш есці крупнік ці свінні выліць?

— Няхай пастаіць, мо яшчэ паем.

Каці хацелася прыспешыць смерць саперніцы, і яна сказала:

— Давай я пабаўлюся з Орастам, а ты хоць раз паеш па-чалавечы.

— Не трэба з ім бавіцца. Пад’еў, дык няхай спіць.

Зося паклала дзіця ў калыску, прамовіла ласкава:

— Мы спаткі будзем, праўда? Каб заўтра прачнуцца здаровенькімі і вясёленькімі, — з замілаваннем прамовіла Зося і праспявала. — Баю, баю, песеньку спяваю, хлопчыку малому, каб ён жыў пры дому, не блукаў па свеце, як у полі вецер. Баю, баю, баю, песеньку спяваю.

Дзіця сапраўды сцішылася і заснула. Зося пачала прыбіраць са стала, паклала ў рот крошку хлеба, што адкацілася, калі кроілі хлеб, глынула глыток вады, недапітай Гардзеем. У Каці ажно мурашкі пабеглі па спіне ад зайздрасці, што сама яна ніколі не здагадвалася дапіць з Гардзеевага кубка.

— Што ты сёрбаеш пустую ваду, вось крупнік цябе чакае, — сказала Каця.

— Зараз, мусіць, з’ем крупнік ці што? Быццам і есці не хочацца.

Зося паскладвала лыжкі і кубкі ў вялікую міску, ставячы на прыпечак брудны посуд, незнарок штурхнула гаршчок з крупнікам. Ён перавярнуўся, і варыва вылілася на прыпечак.

— Ах, і разява ж я! — прамовіла Зося, схапіла анучу і пачала падціраць прыпечак і падлогу.

Каця паглядзела на яе і адчула палёгку, быццам камень зваліўся з душы. Ужо лежачы на лаве у цёмнай хаце, калі ўсе спалі, яна прасіла Бога дараваць ёй грэшныя памкненні. Ноччу прысніўся жудасны сон, быццам за ёю гоняцца нейкія пачвары. Выратавалася толькі таму, што прачнулася.

Каця адчувала, што часам губляе розум ад нянавісці і рэўнасці. Скрозь, дзе б ні ішла, трапляліся ёй на вочы брудна-белыя ў цёмных пражылках кветкі блёкату, быццам прасіліся, каб сарвала іх. Трэба было некуды ўцякаць, каб ратаваць сваю душу. Часцей, чым звычайна, яна стала хадзіць да баптыстаў, шчыра малілася, каб Бог паслаў ёй спакой. Тады і пачала прасіць прэсвітэра, каб пры магчымасці паслаў на вучобу, бо яна хоча цалкам прысвяціць сябе служэнню Богу.

— А ці гатова ты, сястра Каця, паехаць за мяжу? — спытаў пастар.

— Гатова, — адказала Каця.

— А калі раптам здарыцца так, што ты ніколі больш не здолееш вярнуцца на Радзіму?

У Каці ледзь не вырвалася, што яна і не хоча сюды вяртацца, бо невыносна тут жыць. Трэба раз і назаўсёды адрэзаць усё, што здарылася, забыць і пачаць новае жыццё, але яна спакойна і стрымана адказала:

— Усё ў руках Боскіх, калі на тое будзе Ягоная воля, я прыму гэта як падарунак.

— Добра, сястра, я буду мець на ўвазе тваю просьбу.

Праз тры месяцы пастар папрасіў Кацю затрымацца пасля служэння і сказаў, што ёсць магчымасць паехаць вучыцца ў Амерыку, даў польска-англійскі слоўнік і паабяцаў памагчы аформіць неабходныя дакументы. З гэтага дня Каця адчула сябе вальней. Наперадзе было новае і цікавае жыццё. Адно засмучала, што Гардзей заставаўся тут. А які з яго атрымаўся б выдатны святар: прыгожы, разумны, прыцягальны. Ды няма сэнсу шкадаваць няздзейсненую мару. Каця да апошняга тыдня трымала ў сакрэце тое, што збіраецца ехаць у Амерыку. Калі сказала бацьку, ён прыгнечана спытаў:

— Куды ты паедзеш у свет? Шчаслівага чалавека шчасце і на печы знойдзе, а няшчаснага і на бітай дарозе абміне.

— Не пра шчасце ўжо я дбаю. Як мне тут жыць? Сам падумай. Ні кала, ні двара, ні сям’і, ні заробку. Быць нянькаю Зосіных дзяцей — гэта мая доля? Дык яна мяне не задавальняе.

— Глядзі сама, дачка. У кожнага чалавека свой лёс. Можа, гэта твой шлях. Скуль жа я ведаю? Век наш кароткі, і той адпакутуе чалавек, напрацуецца ды і рукі складзе ў дамавіне. Можа, ты ў той Амерыцы паняю станеш. Дай божа, каб табе пашчасціла. Але я думаю, як жа ты будзеш адна сярод чужых людзей? Тут жа які-ніякі, а ў цябе ёсць дом.

— Усё ў Боскіх руках. Як ён пажадае, дык дасць мне ўсё, што трэба. Там таксама жывуць нашы браты і сёстры, людзі маёй веры, яны мяне сустрэнуць, дадуць прытулак. Два гады я буду там вучыцца, а пасля мяне накіруюць на працу.

— Куды?

— Пакуль гэта невядома.

— Я жадаю табе дабра. Калі там не спадабаецца, вяртайся дадому. Заўсёды буду рады табе, — сказаў бацька з жальбою ў голасе, з левага вока выкацілася слязіна, ён апусціў галаву і непрыкметна выцер шчаку.

48

У расстайны тыдзень Каця быццам прымірылася з доляю. Даравала Зосі яе здрадлівасць, а Гардзею неразборлівасць. Даравала і сабе паразу, якую давялося перажыць у першым вялікім каханні. Душа яе была вольная і чыстая для таго, каб перасяліцца ў новае жыццё, служыць Богу і людзям, несці святло Святога Пісання як яскравую паходню, каб ёю асвятляць сэрцы вернікаў. Менавіта ў гэты тыдзень маленькі Ораст, які сядзеў у калысцы, паказаў на Кацю пальчыкам і сказаў, быццам упершыню прызнаючы яе:

— Цёця, цёця, цёця.

Нешта цёплае разгарнулася ў Каці пад сэрцам, і яна прыняла ў сваю душу пляменніка, як родную і крэўную істоту, якая зусім не вінаватая, што з’явілася на свет, і гатовая любіць усё і ўсіх, нават яе, Кацю, якая так часта адчувала нянавісць да яго.

— Цёця, цёця, цёця, — зноў заціўкаў малы.

Каця падхапіла дзіця на рукі, прытуліла да сябе, адчула ягонае дыханне, стук маленькага сэрца і зрабілася так шкода і сябе, і яго, быццам яны адна істота, якую жывасілам раздзяляюць, разлучаюць назаўсёды. Такім, у лёгкай белай сарочачцы, і запомніла Каця свайго пляменніка на ўсё астатняе жыццё.

Паколькі грошай у Каці было мала, толькі на дарогу ды на першы абыходак у Амерыцы (нешта сабрала сама, трохі падтрымала царква, нават Гардзей даў дваццаць злотых і бацька — трыццаць), дык каб дарма не траціць грошы на цягнік да Берасця, Гардзей з Зосяй вырашылі падвезці Кацю на кані. Яна нават узрадавалася, што апошні раз праедзе па родных ваколіцах, надыхаецца родным паветрам.

На пачатку ліпеня 1937 года рушыла Каця з хутара ў невядомае новае жыццё. Абапал дарогі спачатку цягнуўся лес, прыдарожныя елкі і сосны чапляліся зялёнымі лапамі за воз, нібы хацелі затрымаць. Каця з жалем глядзела на іх. Бывай, лес, ці ўбачымся яшчэ калі? Потым расхінуліся палі. Жыта даспявала, быццам сонечнае святло разлілося па зямлі. Толькі зблізку паміж жоўтымі калівамі жыта можна было разгледзець сінія зорачкі васількоў, фіялетавыя кутасікі мышынага гарошку, а па межах рассыпаліся белыя рамонкі ды там-сям яскрава чырванеў мак-самасейка.

«Якая прыгожая наша зямля, чаму ж тады свет людзей такі недасканалы? Ты кахаеш, а цябе не кахаюць. Няўжо не можна зрабіць так, каб родныя душы не памыляліся і знаходзілі адна адну, — думала ў скрусе Каця, пазіраючы на шырокую спіну Гардзея, які сядзеў наперадзе і кіраваў канём. — Не, не можа зрабіць Бог так. Бо ён даў чалавеку волю, каб той сам выбіраў, з кім і як яму жыць. Чалавек захапляецца, спакушаецца, губляецца сам у свеце, і не знаходзіць тую адзіную дарогу, якая можа прывесці да шчасця. Ад таго і пакутуе». Каця расчулена выцерла няпрошаныя слёзы, скоса зірнула на Зосю, якая сядзела да яе спінаю.

Малодшая сястра адчувала сябе ўзрушанай ад таго, што яе саперніца з’язджае за акіян, і адначасова вінаватай, бо разумела, чаго крыўдуе на яе Каця. Няхай едзе шчасліва, няхай усё ў яе будзе выдатна, няхай вывучыцца і стане багатай паняй.

На вакзале яны развіталіся. Каця папрасіла Зосю і Гардзея не чакаць адыходу цягніка, бо гэта толькі наганяе лішні смутак. Гардзей паціснуў на развітанне Каці руку, пажадаў шчаслівай дарогі і пайшоў да каня, якога пакінуў на прывакзальнай плошчы. Зося затрымалася каля Каці, гаворачы развітальныя зычанні.

І раптам спытала са спачуваннем:

— Не страшна табе адной выпраўляцца за свет?

— А чаго баяцца? Скрозь людзі жывуць.

— Але ж там іншая мова.

— Мову вывучу, а ўсё астатняе неяк утрасецца. Там жыве шмат беларусаў і ўкраінцаў. Еду я не адна, у Варшаве да мяне далучацца яшчэ тры чалавекі.

— Я б, напэўна, не адважылася.

Каця паглядзела на сястру прасветленымі вачамі і адказала:

— Адважылася б. Помніш, як ты ў Варшаву паехала?

Зося ніякавата ўсміхнулася. Не ведае Каця, што тады яна таксама ўцякала ад кахання да Гардзея.

— Я пакідаю цябе з самым найлепшым мужчынам на свеце, — сказала Каця на развітанне. — Будзь з ім шчаслівая. Інакшай з ім і нельга быць. Беражы яго. І няхай Бог дасць вам моцнага здароўя і доўгага веку. А цяпер ідзі! Ідзі, бо я заплачу!

Каця адштурхнула ад сябе Зосю, падхапіла валізку і пайшла ў памяшканне вакзала.

Праз тры месяцы з Амерыкі прыйшоў ліст, у якім Каця паведамляла, што вучыцца на пастара. Па нядзелях іх возяць на экскурсіі, паказваюць краіну. Людзі тут жывуць заможна. Калі чалавек працуе, сумленна выконвае свае абавязкі, дык можа купіць дом і мець усё неабходнае для жыцця.

Сям’ю Барэйшаў гэта суцешыла і трохі супакоіла. Бацька перастаў задумвацца і цяжка ўздыхаць. Ад Зосі адступіла пачуццё віны, што сястра вымушана была паехаць з дому з-за яе. Апошні ліст ад Каці прыйшоў летам 1939 года. Яна пісала, што вучоба заканчваецца і яе збіраюцца паслаць місіянерам у Індыю. Ехаць з Амерыкі ёй не хочацца, але на ўсё воля Боская.

З-за гэтага ліста Кірыла Барэйша зноў зрабіўся задуменны і сумны. А ў Зосіным жыцці нічога не змянілася, бо яна знайшла сваю долю, цяпер заставалася адно: берагчы шчасце ад нягод. Зося спявала, завіхаючыся каля печы; спявала і тады, калі палола бульбу ці грады; спявала, калі жала жыта ці зграбала сена, быццам у душы яе пасялілася вясёлая птушка радасці. Як кажуць старыя людзі, так спяваюць толькі на вялікую бяду, а яна ўжо была не за гарамі.