Смерць Івана Ільіча. Крэйцарава саната. Гаспадар і парабак

I

Гэта было напрадвесні. Мы ехалі другія суткі. У вагон заходзілі і выходзілі падарожнікі на кароткія адлегласці, але трое ехалі, гэтак жа як і я, ад самага месца адыходу цягніка: непрыгожая і немаладая кабета, курэц, са змардаваным тварам, у напаўмужчынскім паліто і шапачцы; яе знаёмы, гаваркі чалавек гадоў пад сорак, з акуратнымі новымі рэчамі; і яшчэ невялікага росту пан з парывістымі рухамі, яшчэ не стары, але з рана пасівелымі кучаравымі валасамі і з незвычайна бліскучымі вачмі, якія шпарка перабягалі з рэчы на рэч; гэты трымаўся асобна. Ён быў апрануты ў старое ад дарагога краўца паліто з баранковым каўняром і высокую баранковую шапку. Пад паліто, калі ён расшпільваўся, відаць была паддзёўка і руская вышываная кашуля. Асаблівасць гэтага пана была яшчэ ў тым, што ён зрэдку абзываўся дзіўнымі гукамі, якія былі падобны да адкашлівання ці да пачатага і абарванага смеху.

Пан гэты за ўвесь час падарожжа старанна пазбягаў размоў і знаёмства з пасажырамі. На звароты да яго суседзей ён адказваў коратка і рэзка і ці чытаў, ці, пазіраючы ў акно, курыў, ці, выцягнуўшы са свайго старога меха харчы, піў чай, або закусваў.

Мне здавалася, што ён адчуваў цяжар свайго адзіноцтва, і я колькі разоў хацеў загаварыць з ім, але кожны раз, як толькі вочы нашы сустракаліся, што здаралася часта, бо мы сядзелі наўскасы адзін насупраць аднаго, ён адварочваўся і браўся за кнігу ці глядзеў у акно.

У часе прыпынку, адвячоркам на другі дзень, на вялікай станцыі нервовы пан гэты схадзіў па гарачую ваду і згатаваў сабе чай. Пан жа з акуратнымі новымі рэчамі, адвакат, як я пазней даведаўся, са сваёю суседкаю, кабетаю ў напаўмужчынскім паліто, пайшоў піць чай на станцыю.

За час адсутнасці пана з кабетаю ў вагон зайшло некалькі новых асоб і ў тым ліку высокі голены маршчыністы стары, відаць, купец, у ількавай футры і суконнай шапцы з вялізным брылём. Купец сеў насупраць месца кабеты з адвакатам і адразу ж распачаў гаворку з маладым чалавекам, па выглядзе купецкім прыказчыкам, які зайшоў у вагон таксама на гэтай станцыі.

Я сядзеў наўскасы і, паколькі цягнік стаяў, мог у тыя хвіліны, калі ніхто не праходзіў, чуць урыўкамі іх размову. Купец аб'явіў спачатку аб тым, што ён едзе ў свой маёнтак, які знаходзіцца непадалёку ад наступнай станцыі; потым, як заўсёды, завялі гаворку спачатку пра цэны, пра гандаль, гаварылі, як заўсёды, пра тое, як Масква цяпер гандлюе, потым загаварылі пра Ніжагародскі кірмаш. Прыказчык стаў расказваць пра папойкі нейкага вядомага абодвум багацея-купца на кірмашы, аднак стары не даў яму дагаварыць і стаў сам расказваць пра былыя папойкі ў Кунавіне, у якіх ён сам удзельнічаў. Ён, відаць, ганарыўся сваім удзелам у іх і з непрыхаванаю радасцю расказваў, як яны разам з гэтым самым знаёмым выкінулі аднойчы п'яныя ў Кунавіне такую штуку, што пра яе трэба было расказаць шэптам і што прыказчык зарагатаў на ўвесь вагон, а стары таксама засмяяўся, ашчэрыўшы два жоўтыя зубы.

Не спадзеючыся пачуць нічога цікавага, я ўстаў, каб пахадзіць па платформе да адыходу цягніка. У дзвярах мне сустрэліся адвакат з кабетаю, якія на хаду пра нешта весела гаварылі.

— Не паспееце,— сказаў мне гаваркі адвакат,— зараз другі званок.

I сапраўды, не паспеў я дайсці да канца вагонаў, як пачуўся званок. Калі я вярнуўся, паміж кабетаю і адвакатам усё яшчэ ішла ажыўленая гутарка. Стары купец моўчкі сядзеў насупраць іх, строга пазіраючы перад сабою і зрэдку няўхвальна жаваў зубамі.

— Потым яна адкрыта аб’явіла свайму мужу,— усміхаючыся, гаварыў адвакат у той час, як я праходзіў паўз яго,— што яна не можа ды і не хоча жыць з ім, таму што...

I ён стаў расказваць далей пра нешта, чаго я ўжо не змог разабраць. Услед за мной прайшлі яшчэ пасажыры, прайшоў кандуктар, забег арцельшчык, і даволі доўга стаяў гоман, праз які не чуваць было гаворкі. Калі ўсё аціхла, і я зноў пачуў адваката, размова, відаць, ад прыватнага выпадку перайшла ўжо на агульныя меркаванні.

Адвакат гаварыў пра тое, як пытанне аб разводзе займала цяпер грамадскую думку ў Еўропе і як у нас усё часцей і часцей здараліся гэткія ж выпадкі. Як толькі адвакат заўважыў, што чуваць адзін ягоны голас, ён спыніў сваю прамову і звярнуўся да старога.

— Даўней гэтага не было, хіба не так? — сказаў ён, прыемна ўсміхаючыся.

Стары хацеў быў штосьці адказаць, але ў гэты час цягнік крануўся, і стары, скінуўшы шапку, пачаў хрысціцца і чытаць шэптам малітву. Адвакат адвёў убок вочы і стаў пачціва чакаць. Скончыўшы сваю малітву і тройчы перахрысціўшыся, стары роўна і глыбока надзеў сваю шапку, паправіўся на месцы і пачаў гаварыць.

— Было, васпан, і раней, толькі меней,— сказаў ён.— Па цяперашнім часе нельга гэтаму не быць. Дужа адукаваныя парабіліся.

Цягнік, набіраючы ўсё большую хуткасць, грукатаў на стыках, і мне цяжка было ўчуць, а цікава было, і я перасеў бліжэй. Сусед мой, нервовы пан з бліскучымі вачмі, мусіць, таксама зацікавіўся і, не ўстаючы з месца, прыслухоўваўся.

— Чым жа кепска мець адукацыю? — ледзь прыкметна ўсміхаючыся, сказала кабета.— Няўжо лепей гэтак жаніцца, як даўней, калі жаніх і нявеста і не бачылі нават адно аднаго? — гаварыла яна далей, па звычцы многіх кабет адказваючы не на словы свайго субяседніка, а на тыя словы, якія яна думала, што ён скажа.— Не ведалі, ці кахаюць, а ішлі за каго выпадзе і ўсё жыццё пакутавалі; дык па-вашаму гэтак лепей? — казала яна, мусіць, звяртаючы сваю прамову да мяне і да адваката, але менш за ўсё да старога, з якім размаўляла.

— Дужа адукаваныя парабіліся,— паўтарыў купец, пагардліва пазіраючы на кабету і пакідаючы яе пытанне без адказу.

— Хацелася б ведаць, як вы тлумачыце сувязь паміж адукацыяй і нязгодаю ў шлюбным жыцці,— ледзь прыкметна ўсміхаючыся, сказаў адвакат.

Купец штось хацеў быў сказаць, аднак кабета перапыніла яго.

— Не, гэты час прайшоў ужо,— сказала яна. Але адвакат спыніў яе:

— Не, дазвольце ім выказаць сваю думку.

— Дурнота ад адукацыі,— рашуча сказаў стары.

— Жэняць такіх, якія не кахаюць адно аднаго, а потым здзіўляюцца, што жывуць у нязгодзе,— спяшалася гаварыць кабета, паглядаючы на адваката і на мяне і нават на прыказчыка, які ўстаў са свайго месца і, адкінуўшыся на спінку, усміхаючыся, прыслухоўваўся да размовы.— Гэта ж толькі жывёлін можна спарваць, як гаспадар захоча, а людзі маюць свае схільнасці, сімпатыі,— гаварыла яна, мусіць, жадаючы ўкалоць купца.

— Дарэмна так гаворыце, васпані,— сказаў стары,— жывёла зусім іншае, а чалавек жыве па законе.

— Як жа тады жыць з чалавекам, калі кахання няма? — усё спяшалася кабета выказаць свае меркаванні, якія, відаць, здаваліся ёй вельмі новымі.

— Раней пра гэта не думалі,— унушальным тонам сказаў стары,— цяпер толькі завялося гэта. Як толькі што, яна адразу і кажа: «Я ад цябе пайду». У мужыкоў нават гэткая мода завялася. «На, кажа, вось твае кашулі і порткі, а я пайду з Ванькам, ён больш кучаравы за цябе». Вось тут і кажы. А ў жанчыны перш за ўсё страх павінен быць.

Прыказчык паглядзеў і на адваката, і на кабету, і на мяне, стрымліваючы ўсмешку, ён, відаць, гатовы быў і абсмяяць і ўхваліць прамову купца, мяркуючы па тым, як яна будзе ўспрынята.

— Які ж гэта страх? — сказала кабета.

— А такі: ды баіцца свайго му-у-ужа! Вось які страх.

— Ну, гэты час, бацюхна, прайшоў,— з незахаванаю зласлівасцю сказала кабета.

— Не, васпані, гэты час прайсці не можа. Як была яна, Ева, жанчына, з мужнінай рабрыны створана, дык і астанецца да сканчэння веку,— сказаў стары, гэтак строга і пераможна трасянуўшы галавою, што прыказчык адразу ж вырашыў, што перамога на баку купца, і гучна засмяяўся.

— Гэта вы, мужчыны, так разважаеце,— казала кабета, не здаючыся і пазіраючы на нас,— самі сабе далі свабоду, а жанчыну хочаце ў цераме трымаць. Самі нябось сабе ўсё дазваляеце.

— Дазволу ніхто не дае, а толькі што ад мужчыны ў доме нічога не прыбудзе, а жанчына-жонка — лядаштая пасудзіна,— працягваў пераконваць купец.

Паважнасць купецкіх інтанацый, відаць, перамагала слухачоў, і кабета нават адчувала сябе прыгнечанай, хаця ўсё яшчэ не здавалася.

— Так, але, я думаю, вы згодзіцеся, што жанчына — чалавек, і мае пачуцці, як і мужчына. Ну што ёй рабіць, калі яна не кахае мужа?

— Не кахае! — грозна паўтарыў купец, варухнуўшы бровамі і губамі.— Нічога, пакахае!

Гэты нечаканы аргумент асабліва спадабаўся прыказчыку, і ён абазваўся ўхвальным гукам.

— Ды не, не пакахае,— загаварыла кабета,— а калі няма кахання, дык і не змусіш.

— Ну, а калі жонка здрадзіць мужу, тады як? — спытаў адвакат.

— Гэта недапушчальна,— сказаў стары,— за гэтым сачыць трэба.

— А як здарыцца, тады як? Бывае ж.

— У каго бывае, а ў нас не бывае,— сказаў стары.

Усе памаўчалі. Прыказчык паварушыўся, яшчэ падсунуўся і, мабыць, не жадаючы адстаць ад іншых, усміхаючыся, пачаў:

— Так, так, вось у нашага малойца таксама скандал атрымаўся. Таксама разабрацца дужа цяжка. Таксама трапілася гэткая ж жанчына распутная. I пайшла маляваць. А хлапчына паважны, талковы. Спачатку з канторшчыкам. Угаворваў ён таксама дабром. Не сунялася. Рознае паскудства рабіла. Грошы ягоныя пачала красці. I лупцаваў ён яе. Нічога не памагала. З нехрысцем, з яўрэем, прабачце, завяла шашні. Што ж яму рабіць? Кінуў яе зусім. Гэтак і жыве халасты, а яна сланяецца.

— Таму ён дурань,— сказаў стары.— Каб ён з самага пачатку не даў ёй ходу, а пытлю добрага даў, жыла б нябось. Волі трэба не даваць адразу. Не вер каню ў полі, а жонцы дома.

У гэты час прыйшоў кандуктар пытаць білеты да бліжэйшае станцыі. Стары аддаў свой білет.

— Так, так, загадзя ўкарочваць трэба жаночы пол, а то ўсё загіне.

— Аднак жа вы самі зараз расказвалі, як жанатыя людзі на кірмашы ў Кунавіне весяляцца? — сказаў я, не вытрымаўшы.

— Гэта іншая справа,— сказаў купец і змоўк.

Калі пачуўся званок, купец устаў, выцягнуў з-пад лаўкі мех, захінуўся і, прыўзняўшы шапку, выйшаў на тормаз.

II

Толькі стары пайшоў, адразу ўсчалася гамана ў некалькі галасоў.

— Старога запавету татуля,— сказаў прыказчык.

— Вось вам Дамастрой жывы,— сказала кабета.— Якое дзікае разуменне жанчыны і шлюбу!

— Так, так, далёкія мы ад еўрапейскага погляду на шлюб,— сказаў адвакат.

— Галоўнае ж тое, чаго не разумеюць такія людзі,— сказала кабета,— гэта тое, што шлюб без кахання не ёсць шлюб, што толькі каханне асвячае шлюб і што шлюб сапраўдны толькі той, які асвячае каханне.

Прыказчык слухаў і ўсміхаўся, хацеў, відаць, запомніць для ўжывання як мага болей з разумных размоў.

У сярэдзіне прамовы кабеты ў мяне ззаду пачуўся гук як бы перапыненага смеху ці рыдання, і, азірнуўшыся, мы ўбачылі майго суседа, сівога адзінокага пана з бліскучымі вачмі, які ў часе размовы, цікавай для яго, непрыкметна падышоў да нас. Ён стаяў, паклаўшы рукі на спінку сядзення, і, мусіць, дужа хваляваўся: твар ягоны быў чырвоны, і на шчацэ ўздрыгваў мускул.

— Якое ж гэта каханне... каханне... каханне... асвячае шлюб? — сказаў ён, запінаючыся.

Убачыўшы, як хвалюецца субяседнік, кабета пастаралася адказаць яму як мага мякчэй і больш зразумела.

— Сапраўднае каханне... Гэтае каханне ёсць паміж мужчынам і жанчынаю, магчымы і шлюб,— сказала кабета.

— Так, так, але што разумець пад сапраўдным каханнем? — сарамліва ўсміхаючыся, сказаў пан з бліскучымі вачмі.

— Кожны ведае, што такое каханне,— сказала кабета, відаць, жадаючы спыніць з ім размову.

— А я не ведаю,— сказаў пан.— Трэба вызначыць, што вы маеце на ўвазе...

— Як? вельмі проста,— сказала кабета, аднак задумалася.— Каханне ёсць выключная перавага аднаго або аднае перад усімі астатнімі,— сказала яна.

— Перавага на які час? На месяц? На два дні, на паўгадзіны? — спытаў сівы пан і засмяяўся.

— Дазвольце, вы, мабыць, не пра тое гаворыце.

— Не, я пра тое самае.

— Яны кажуць,— заступіўся адвакат, паказваючы на кабету,— што шлюб павінен вынікаць, па-першае, з сімпатыі, кахання, калі хочаце, і калі яно ёсць у наяўнасці, дык толькі ў гэтым выпадку шлюб уяўляе, як кажуць, штосьці святое. Потым, што кожны шлюб, у аснове якога не ляжаць натуральныя сімпатыі — каханне, калі хочаце,— не нясе ў сабе нічога маральна-абавязковага. Ці гэтак я разумею? — звярнуўся ён да кабеты.

Кабета рухам галавы пагадзілася з растлумачэннем свае думкі.

— Затым...— адвакат хацеў быў яшчэ нешта сказаць, але нервовы пан з вачмі, якія цяпер ужо гарэлі агнём, відаць, не змог стрымаць сябе і, перапыніўшы адваката, пачаў:

— Не, я пра тое ж самае, пра перавагу аднаго або аднае перад усімі іншымі, але я толькі хачу ведаць: перавагу на які час?

— На які час? На доўгі, на ўсё жыццё іншы раз,— сказала кабета, паціскаючы плячыма.

— Але гэта толькі ў раманах, а ў жыцці ніколі. У жыцці бывае гэтая перавага аднаго перад адным на гады, што вельмі рэдка, часцей на месяцы, а то і на тыдні, на дні, на гадзіны,— казаў ён, відаць, мяркуючы, што ён здзіўляе ўсіх сваімі вывадамі, і здаволены гэтым.

— Ах, што вы! Не, не. Не, дазвольце,— у адзін голас загаварылі мы ўсе трое. Нават прыказчык абазваўся нейкім няўхвальным гукам.

— Так, так, я ведаю,— гучней за ўсіх крычаў сівы пан,— вы гаворыце пра тое, што можа быць у жыцці, а я кажу пра тое, што ёсць. Кожны мужчына адчувае тое, што вы называеце каханнем, да ўсіх прыгожых жанчын.

— Ах, гэта жахліва, што вы гаворыце; існуе ж паміж людзьмі пачуццё, якое называецца каханнем і якое даецца не на месяцы і гады, а на ўсё жыццё?

— Не, няма. Калі нават дапусціць, што мужчына і аддаў бы перавагу пэўнай жанчыне на ўсё жыццё, дык тады б жанчына аддала перавагу іншаму, і гэтак заўсёды было і ёсць на свеце,— сказаў ён, узяў папяросніцу і стаў закурваць.

— Аднак можа быць і ўзаемнасць,— сказаў адвакат.

— Не, не можа быць,— запярэчыў ён,— гэтак жа як не можа быць, што на возе з гарохам дзве гарошыны ляглі б побач. Ды апрача таго, тут не неверагоднасць адна, тут, мусіць, пéрасыць.

Кахаць усе жыццё адну ці аднаго — гэта ўсё роўна, што сказаць, што адна свечка будзе гарэць усё жыццё,— гаварыў ён, прагна зацягваючыся.

— Але вы ўсё гаворыце пра плоцевае каханне. Хіба вы не дапускаеце кахання, якое было б адзінствам ідэалаў, духоўнай роднасцю? — сказала кабета.

— Духоўная роднасць! Адзінства ідэалаў! — паўтарыў ён, абазваўшыся сваім гукам.— Але ў такім разе не трэба спаць разам (прабачце за грубасць). А то ў выніку адзінства ідэалаў людзі кладуцца спаць разам,— сказаў ён і нервова засмяяўся.

— Аднак дазвольце,— сказаў адвакат,— факт пярэчыць таму, што вы гаворыце. Мы бачым, што сямейныя пары існуюць, што ўсё чалавецтва ці большасць яго жыве шлюбным жыццём і шмат хто сумленна пражывае доўгае сумеснае жыццё.

Сівы пан зноў засмяяўся.

— То вы гаворыце, што шлюб грунтуецца на каханні, калі ж я выказваю сумненне ў існаванні кахання, апрача пажадлівага, вы мне даводзіце існаванне кахання тым, што існуюць шлюбы. Ды шлюб у наш час адно ашуканства!

— Не, не, дазвольце,— сказаў адвакат,— я кажу толькі, што існавалі і існуюць шлюбы.

— Існуюць. Але чаму яны існуюць? Яны існавалі і існуюць у тых людзей, якія ў шлюбе бачаць штось таямнічае, таінства, якое абавязвае перад богам. У тых яны існуюць, а ў нас іх няма. У нас людзі жэняцца і не бачаць у шлюбе нічога, апрача савакуплення, і атрымліваецца ці ашуканства, ці гвалт. Калі ашуканства, дык гэта лягчэй церпіцца. Муж з жонкаю толькі ўводзяць у зман людзей, нібыта яны ў аднашлюбнасці, а жывуць у мнагажэнстве і ў мнагамужжы. Гэта брыдка, але яшчэ нічога; але калі, як гэта часцей за ўсё бывае, муж і жонка ўзялі на сябе знешняе абавязацельства жыць разам усё жыццё, а ўжо праз месяц ненавідзяць адно аднаго, хочуць разысціся і ўсё ж жывуць, тады гэта ўжо тое страшнае пекла, у якім співаюцца, страляюцца, забіваюць і атручваюць сябе і адно аднаго,— гаварыў ён усё шпарчэй, не даючы нікому ўставіць слова і ўсё больш распаляючыся. Усе маўчалі. Было няёмка.

— Так, несумненна, бываюць крытычныя эпізоды ў шлюбным жыцці,— сказаў адвакат, жадаючы спыніць непрыстойна гарачую размову.

— Вы, як бачу я, пазналі мяне? — ціха і як быццам спакойна сказаў сівы пан.

— Не, я не маю гонару.

— Гонар невялікі. Я Познышаў, той, з якім здарыўся той самы крытычны эпізод, на які вы намякаеце, той эпізод, што ён жонку забіў,— сказаў ён, таропка аглядаючы кожнага з нас.

Ніхто не ведаў, што сказаць, і ўсе маўчалі.

— Ну, усё роўна,— сказаў ён, абзываючыся сваім гукам.— Зрэшты, прабачце! А!.. не буду турбаваць вас.

— Ды што там, даруйце...— сам не ведаючы, што «даруйце», сказаў адвакат.

Але Познышаў, не слухаючы яго, хуценька павярнуўся і пайшоў на сваё месца. Пан з кабетаю шапталіся. Я сядзеў побач з Познышавым і маўчаў, бо не ведаў, што сказаць. Чытаць было цёмна, і таму я заплюшчыў вочы і прыкінуўся, што хачу заснуць. Гэтак мы і праехалі моўчкі да наступнае станцыі.

На станцыі гэты пан з кабетаю перайшлі ў суседні вагон, аб чым яны яшчэ раней дамовіліся з кандуктарам. Прыказчык уладкаваўся на лавачцы і заснуў. Познышаў усё курыў і піў загатаваны яшчэ на той станцыі чай.

Калі я расплюшчыў вочы і зірнуў на яго, ён раптам з рашучым і злосным выглядам звярнуўся да мяне:

— Вам, можа, непрыемна сядзець са мною, бо вы ведаеце, хто я? Тады я пайду.

— Не, не, даруйце.

— Ну, тады можа хочаце? Толькі моцны.— Ён наліў мне чаю.

— Яны гавораць... I ўсё хлусяць...— сказаў ён.

— Вы гэта пра што? — спытаў я.

— Ды ўсё пра тое ж: пра каханне іхняе і пра тое, што гэта такое. Вы не хочаце спаць?

— Зусім не хачу.

— Калі хочаце, я вам раскажу, як мяне гэтае каханне прывяло да таго, што са мною было.

— Так, калі вам не цяжка.

— Не, мне цяжка маўчаць. Піце ж чай. Ці задужа моцны?

Чай сапраўды быў як піва, але я выпіў шклянку. У гэты час паказаўся кандуктар. Ён правёў яго моўчкі злоснымі вачыма і пачаў толькі тады, калі той пайшоў.

III

— Ну, дык я раскажу вам... Але вы сапраўды хочаце?

Я паўтарыў, што вельмі хачу. Ён памаўчаў, пацёр рукамі твар і пачаў:

— Калі расказваць, то трэба расказаць усё ад пачатку: трэба расказаць, як і чаго я ажаніўся і які я быў да жаніцьбы.

Жыў я да жаніцьбы, як жывуць усе, гэта значыць, у нашым асяроддзі. Я памешчык і кандыдат універсітэта і быў маршалкам. Жыў да жаніцьбы, як усе жывуць, гэта значыць, распусна, і, як усе людзі нашага асяроддзя, жывучы распусна, быў упэўнены, што я жыву як трэба. Пра сябе я думаў, што я мілёнак, што я зусім маральны чалавек. Я не быў спакуснік, не меў ненатуральных густаў, не рабіў з гэтага галоўнай мэты жыцця, як гэта рабілі многія мае равеснікі, а аддаваўся распусце паважна, прыстойна, для здароўя. Я пазбягаў тых жанчын, якія нараджэннем дзіцяці або прыхільнасцю маглі б звязаць мяне. Зрэшты, магчыма і дзеці былі і прыхільнасць была, але я рабіў, як быццам іх не было. I вось гэта я лічыў не толькі маральным, але я ганарыўся гэтым.

Ён спыніўся, азваўся сваім гукам, як ён рабіў заўсёды, калі да яго прыходзіла, відаць, новая думка.

— А ў гэтым якраз галоўная поскудзь,— выгукнуў ён.— Распуста ж не ў чымсьці фізічным, бо ніякая агіднасць фізічная не распуста; а распуста, сапраўдная распуста менавіта ў вызваленні сябе ад маральных адносін да жанчыны, з якою ўваходзіш у фізічную сувязь. А гэта вызваленне я і ставіў сабе ў заслугу. Памятаю, як я пакутаваў аднойчы, калі не паспеў заплаціць жанчыне, якая, відаць, пакахаўшы мяне, аддалася мне. Я супакоіўся толькі тады, калі паслаў ёй грошы і гэтым паказаў, што я маральна нічым не лічу сябе звязаным з ёю. Вы не ківайце галавою, як быццам вы згодны са мною,— раптам крыкнуў ён на мяне.— Я ведаю гэтую штуку. Вы ўсе, і вы, вы, у лепшым выпадку, калі вы не рэдкае выключэнне, вы тых жа поглядаў, якіх і я быў. Але ўсё роўна, вы даруйце мне,— гаварыў ён далей,— справа ж у тым, што гэта жахліва, жахліва, жахліва!

— Што жахліва? — спытаў я.

— Тая бездань памылак, у якое мы жывем адносна жанчын і адносін да іх. Так, так, не магу спакойна гаварыць пра гэта, і не таму, што са мною здарыўся гэты эпізод, як ён казаў, а таму, што з тае пары, як здарыўся са мною гэты эпізод, у мяне адкрыліся вочы, і я ўбачыў усё зусім у іншым святле. Усё навыварат, усё навыварат!..

Ён закурыў папяроску і, узлакаціўшыся на свае калені, пачаў гаварыць.

У мораку мне не відаць было ягонага твару, толькі чуваць быў праз вагонны бразгат яго паважны і прыемны голас.

IV

— Так, так, толькі перамучыўшыся, як я перамучыўся, толькі дзякуючы гэтаму я зразумеў, дзе корань усяго, зразумеў, што павінна быць, і таму ўбачыў увесь жах таго, што ёсць.

Дык паглядзіце, калі ласка, як і калі пачалося тое, што прывяло мяне да майго эпізоду. Пачалося гэта тады, калі мне было шаснаццаць гадоў. Здарылася гэта, калі я быў яшчэ ў гімназіі, а брат мой старэйшы быў студэнтам першага курса. Я не спазнаў яшчэ жанчын, але я, як і ўсе няшчасныя дзеці нашага асяроддзя, ужо не быў наіўны хлопчык: ужо другі год я быў разбэшчаны хлапчукамі; ужо жанчына не якая-небудзь, а жанчына, як штосьці салодкае, жанчына, любая жанчына, яе голае цела ўжо мучыла мяне. Адасабленні мае былі нячыстыя. Я пакутаваў, як пакутуюць 0,99 нашых хлопчыкаў. Я жахаўся, я мучыўся, я маліўся і падаў. Я ўжо быў разбэшчаны ў душы і ў сапраўднасці, аднак апошні крок яшчэ не быў зроблены мною. Я гінуў адзін, але яшчэ не накладаў рук на іншую чалавечую істоту. I вось таварыш брата, студэнт, весялун, як кажуць, добры хлапчына, а больш дакладна, самы вялікі мярзотнік, які навучыў нас і піць і ў карты гуляць, угаварыў пасля папойкі ехаць туды. Мы паехалі. Брат таксама яшчэ быў цнатлівы і паў у тую ж ноч. I я, пятнаццацігадовы хлапчук, апаганіў сябе самога і садзейнічаў таму, што апаганіў і жанчыну, зусім не разумеючы таго, што я рабіў. Я ні ад кога ад старэйшых не чуў, каб тое, што я рабіў, было брыдка. Ды і цяпер ніхто не пачуе. Праўда, аб гэтым ёсць у запаведзі, але ж запаведзі патрэбны для таго толькі, каб адказваць на экзамене бацюшку, ды і то не дужа патрэбны, зусім не так, як запаведзь аб ужыванні ut ва ўмоўных сказах.

Гэтак жа і ад старэйшых людзей, думкі якіх я паважаў, я ні ад кога не чуў, каб гэта было брыдка. Наадварот, я чуў ад людзей, якіх я паважаў, што гэта было добра. Я чуў, што мае сумненні і пакуты суцішацца пасля гэтага, я чуў пра гэта і чытаў, чуў ад старэйшых, што для здароўя гэта будзе добра; ад сяброў жа чуў, што ў гэтым ёсць нават пэўная заслуга, маладзецтва. Так што наогул, апрача добрага, у гэтым нічога не было. Небяспека хвароб? Але і яна прадугледжана. Папячыцельны ўрад клапоціцца аб гэтым. Ён сочыць за правільнай дзейнасцю публічных дамоў і забяспечвае распусту для гімназістаў. I дактары за плату сочаць за гэтым. Гэтак і трэба. Яны сцвярджаюць, што распуста бывае карысная для здароўя, яны ж і ўводзяць правільную, акуратную распусту. Я ведаю матак, якія клапоцяцца ў гэтым сэнсе пра здароўе сыноў. I навука пасылае іх у публічныя дамы.

— Чаму навука? — сказаў я.

— А хто ж тады дактары? Жрацы навукі.

Хто разбэшчвае юнакоў, сцвярджаючы, што гэта трэба для здароўя? Яны. А пасля з жахліваю важнасцю лечаць сіфіліс.

— А чаму б і не лячыць сіфілісу?

— А таму, што каб 0,01 тых намаганняў, якія скіраваны на лячэнне сіфілісу, былі скіраваны на выкараненне распусты, сіфілісу даўно не было б і ў паміне. А то намаганні скіраваны не на выкараненне распусты, а на заахвочванне яе, на забеспячэнне бяспекі распусты. Аднак не ў тым справа. Справа ў тым, што са мною ды і з 0,9, калі не болей, не толькі нашага саслоўя, а ўсіх, нават сялян, здарылася тая жахлівая справа, што я паў не таму, што я падпаў пад натуральную спакусу красы пэўнай жанчыны. Не, ніякая жанчына не спакусіла мяне, а я паў таму, што навакольнае асяроддзе бачыла ў тым, што з’яўлялася падзеннем, адны — самы законны і карысны для здароўя акт, другія — самую натуральную і не толькі даравальную, але нават бязвінную забаўку для маладога чалавека. Я і не разумеў, што тут мае месца падзенне, я проста пачаў аддавацца тым часткова радасцям, часткова патрэбам, якія характэрны, як мяне пераканалі, вядомаму ўзросту, пачаў аддавацца гэтай распусце, як я пачаў піць, курыць. I ўсё ж у гэтым першым падзенні было штось незвычайнае і зварушлівае. Памятаю, мне адразу ж там, у пакоі, зрабілася смутна, смутна, ажно плакаць хацелася, плакаць аб пагібелі свае цнатлівасці, аб назаўжды загубленых адносінах да жанчыны. Так, простыя, натуральныя адносіны да жанчыны былі загублены навекі. Чыстых адносін да жанчыны з тае пары ў мяне ўжо не было і не магло быць. Я зрабіўся тым, каго называюць распуснікам. А быць распуснікам — гэта фізічны стан, які нагадвае стан марфініста, п’яніцы, курца. Як марфініст, п'яніца, курэц ужо не нармальны чалавек, гэтак і чалавек, які спазнаў некалькіх жанчын для свае ўцехі, ужо не нармальны, а сапсаваны назаўсёды чалавек — распуснік. Як п’яніцу і марфініста можна адразу ж пазнаць па твары, па жэстах, дакладна гэтак жа і распусніка. Распуснік можа стрымліваць сябе, змагацца; аднак простых, шчырых, чыстых адносін да жанчыны, брацкага, у яго ўжо ніколі не будзе. Па тым, як ён зірне, агледзіць маладую жанчыну, адразу можна пазнаць распусніка. I я зрабіўся распуснікам і астаўся ім, а гэта і загубіла мяне.

V

— Так, так. Потым пайшло далей, далей, былі рознага роду адхіленні. Бог ты мой! як успомню я ўсе свае агіднасці ў гэтых адносінах, жах бярэ! Пра сябе, з якога сябры смяяліся за маю так званую цнатлівасць, я гэтак успамінаю. А як пачуеш пра залатую моладзь, пра афіцэраў, пра парыжан! I ўсе гэтыя паны і я, калі мы, бывала, трыццацігадовыя распуснікі, якія мелі на душы сотні самых разнастайных жахлівых злачынстваў адносна жанчын, калі мы, трыццацігадовыя распуснікі, заходзім чыста-начыста вымытыя, паголеныя, надушаныя, у чыстай бялізне, у фраку або ў мундзіры ў гасціную ці на баль — эмблема чысціні — краса!

Вы толькі падумайце, што павінна было б быць і што ёсць. Павінна было б быць тое, што, калі ў кампанію да мае сястры, дачкі падыдзе такі пан, я, ведаючы ягонае жыццё, павінен падысці да яго, адвесці ўбок і ціха сказаць: «Галубок, я ведаю, як ты жывеш, як бавіш ночы і з кім.

Табе тут не месца. Тут чыстыя, добрыя дзяўчаты. Ідзі адсюль!» Гэтак павінна было б быць; а ёсць тое, што, калі такі пан прыходзіць і танцуе, абдымаючы яе, з маёю сястрою, дачкою, мы радуемся, калі ён багаты і з сувязямі. А можа, ён удастоіць пасля Рыгальбош і маю дачку. Калі нават і асталіся сляды, нездароўе,— нічога. Цяпер добра лечаць. Як жа, я ведаю, некалькі з вышэйшага свету дзяўчат аддадзены бацькамі з радасцю за сіфілітыкаў. О! о поскудзь! Але пройдзе час, калі ўся гэтая поскудзь і хлусня будзе выкрыта!

I ён колькі разоў азваўся сваім дзіўным гукам і стаў піць чай. Чай быў страшэнна моцны, не было вады, каб яго разбавіць. Я адчуваў, што мяне хвалявалі асабліва выпітыя мною дзве шклянкі. Відаць, і на яго дзейнічаў чай, таму што ён рабіўся ўсё больш і больш узбуджаны. Голас ягоны рабіўся ўсё больш і больш пявучы і выразны. Ён бесперастанна мяняў паставу, то здымаў шапку, то надзяваў яе, і твар ягоны дзіўна мяняўся ў тым прыцемку, у якім мы сядзелі.

— Ну, вось гэтак я і жыў да трыццаці гадоў, ні на хвіліну не пакідаючы намеру ажаніцца і наладзіць сабе самае ўзвышанае, чыстае сямейнае жыццё, і з гэтаю мэтаю прыглядаўся да адпаведнай для такое мэты дзяўчыны,— расказваў ён далей.— Я калупаўся ў гнаі разбэшчанасці і разам з тым паглядаў на дзяўчат, якія б па сваёй чысціні былі варты мяне. Многіх я забракоўваў менавіта таму, што яны былі недастаткова чыстыя для мяне; нарэшце я знайшоў такую, якую палічыў вартай сябе. Гэта была адна з дзвюх дачок некалі вельмі багатага, але збяднелага пензенскага памешчыка.

Неяк увечары, пасля таго як мы пакаталіся на лодцы і ўночы, пры месячным святле, вярталіся дадому і я сядзеў побач з ёю і любаваўся яе стройнай постаццю, абцягнутай джэрсі, і яе кудзеркамі, я раптам вырашыў, што гэта яна. Мне здалося ў гэты вечар, што яна разумее ўсё, усё, што я адчуваю і думаю, а што адчуваю я і думаю пра самыя ўзнёслыя рэчы. Па сутнасці ж было толькі тое, што джэрсі ішло ёй асабліва да твару, гэтак жа і кудзеркі, і што пасля праведзенага разам з ёю дня захацелася яшчэ большае блізкасці.

Дзіўная рэч, якая поўная бывае ілюзія таго, што прыгажосць ёсць дабро. Прыгожая жанчына кажа глупства, ты слухаеш і не бачыш глупства, а заўважаеш разумнае. Яна гаворыць, робіць гадасці, а ты бачыш штосьці мілае. Калі ж яна не гаворыць ні глупства, ні гадасцей, а прыгожая, дык адразу пераконваешся, што яна выключна разумная і маральная.

Я вярнуўся шчаслівы дадому і вырашыў, што яна сама маральная дасканаласць і што менавіта таму яна варта быць маёю жонкай, і на наступны дзень зрабіў прапанову.

I што гэта за блытаніна! З тысячы мужчын, якія жэняцца, не толькі ў нашым асяроддзі, але, на жаль, і ў народзе, наўрад ці ёсць адзін, які б не быў жанаты ўжо разоў дзесяць, а то і сто або тысячу, як Дон-Жуан, раней шлюбу. (Ёсць цяпер, праўда, я чую і бачу, маладыя людзі чыстыя, якія адчуваюць і разумеюць, што гэта не дробязь, а вялікая справа. Памажы ім бог! Але ў мой час не было ніводнага такога на дзесяць тысяч.) I ўсе ведаюць пра гэта і прыкідваюцца, што не ведаюць. Ва ўсіх раманах да дробязей апісаны пачуцці герояў, сажалкі, кусты, ля якіх яны ходзяць; аднак, апісваючы іх вялікае каханне да якой-небудзь дзяўчыны, нічога не пішацца пра тое, што было з ім, з цікавым героем, раней: ні слова пра ягоныя наведванні дамоў, пра пакаёвак, кухарак, чужых жонак. Калі ж і здараюцца такія непрыстойныя раманы, дык іх не даюць у рукі, галоўнае, тым, каму больш за ўсіх трэба пра гэта ведаць,— дзяўчатам. Спачатку прыкідваюцца перад дзяўчатамі, што тае распусты, якая запаўняе палову жыцця нашых гарадоў і вёсак нават, што гэтае распусты зусім няма. Потым так прывучаюцца да гэтага прытворства, што нарэшце, як англічане, самі пачынаюць шчыра верыць, што мы ўсе маральныя людзі і жывем у маральным свеце. Дзяўчаты ж, тыя, нябогі, вераць у гэта зусім сур’ёзна. Гэтак жа верыла і мая няшчасная жонка. Памятаю, як ужо будучы жаніхом, я паказаў ёй свой дзённік, з якога яна магла даведацца хоць крыху пра маё мінулае, галоўнае — пра апошнюю сувязь, якая была ў мяне, і пра якую яна магла даведацца ад іншых і пра якую я таму і адчуваў патрэбу расказаць ёй. Памятаю яе жах, роспач і разгубленасць, калі яна дазналася і зразумела. Я бачыў, што яна хацела кінуць мяне тады. I чаго яна не кінула!

Ён азваўся сваім гукам, памаўчаў і адпіў яшчэ глыток чаю.

VI

— Не, зрэшты гэтак лепш, гэтак лепш! — выгукнуў ён.— Так мне і трэба! Але не ў тым справа. Я хацеў сказаць, што ашуканы тут толькі адны няшчасныя дзяўчаты. Маткі ж ведаюць пра гэта, асабліва маткі, выхаваныя сваімі мужамі, ведаюць пра гэта добра. I прыкідваючыся, што вераць у мужчынскую сумленнасць, яны на справе дзейнічаюць зусім іначай. Яны ведаюць, на якую вуду лавіць мужчын для сябе і для сваіх дачок.

Толькі мы, мужчыны, не ведаем і не ведаем таму, што не хочам ведаць, жанчыны ж ведаюць вельмі добра, што самае ўзнёслае, паэтычнае, як мы яго называем, каханне залежыць не ад маральных вартасцей, а ад фізічнае блізкасці, а таксама прычоскі, колеру, фасону сукенкі. Скажыце вопытнай какетцы, якая паставіла сабе за мэту паланіць чалавека, чым яна хутчэй хоча рызыкаваць: тым, каб быць у прысутнасці таго, каго яна заварожвае, выкрытай у хлусні, жорсткасці, нават распусце, або тым, каб паказацца пры ім у кепска пашытай і непрыгожай сукенцы,— любая заўжды аддасць перавагу першаму. Яна ведае, што наш брат усё хлусіць пра высокія пачуцці — яму патрэбна толькі цела, і таму ён даруе ўсе гадасці, а непрыгожай, безгустоўнай сукенкі не даруе. Какетка ведае гэта ўсвядомлена, а любая наіўная дзяўчына ведае гэта неўсвядомлена, як жывёла.

Адсюль гэтыя джэрсі мярзотныя, гэтыя нашлёпкі на зады, гэтыя голыя плечы, рукі, амаль грудзі. Жанчыны, асабліва тыя, якія прайшлі мужчынскую школу, вельмі добра ведаюць, што размовы пра высокія рэчы — толькі размовы, а што мужчыне патрэбна цела і ўсё тое, што выстаўляе яго ў самым прывабным святле; усё гэта і робіцца. Бо калі адкінуць толькі тую прывычку да гэтае агіднасці, якая зрабілася для нас другою натураю, і зірнуць на жыццё нашых вышэйшых класаў як яно ёсць, з усёю яго бессаромнасцю, дык гэта адзін суцэльны публічны дом. Вы не згодны? Дазвольце, я давяду,— сказаў ён, перапыняючы мяне.— Вы кажаце, што жанчыны ў нашым грамадстве жывуць іншымі інтарэсамі, чым жанчыны ў публічных дамах, а я кажу, што не, і давяду. Калі людзі маюць розныя мэты жыцця, калі яны розныя па унутраным змесце жыцця, то гэтая розніца абавязкова адаб’ецца і на знешнасці, і знешнасць будзе розная. Аднак зірніце на тых, на няшчасных пагарджаных, і на самых вышэйшых свецкіх паняў: тыя ж уборы, тыя ж фасоны, тая ж парфума, тыя ж голыя рукі, плечы, грудзі, тое ж абцягванне выстаўленага заду, тая ж пагоня за каменьчыкамі, дарагімі бліскучымі цацкамі, тымі ж пацехамі танцамі і музыкай, спевамі. Як тыя спакушаюць любымі сродкамі, так і гэтыя. Ніякае розніцы. Строга вызначаючы, трэба толькі сказаць, што прастытуткі на кароткі час — звычайна пагарджаныя, прастытуткі на працяглы час — паважаныя.

VII

— Дык вось, мяне гэтыя джэрсі, кудзеркі і нашлёпкі і злавілі. Злавіць жа мяне лёгка было, таму што я выхаваны быў у тых умовах, пры якіх, як агуркі на папары, растуць закаханыя маладыя людзі. Бо наша празмерна багатая вострая ежа пры сучаснай фізічнай бяздзейнасці ёсць не што іншае, як сістэматычнае распальванне юру. Здзіўляйцеся не здзіўляйцеся, а гэта так. Я сам гэтага да апошняга часу нічога не бачыў. А цяпер убачыў. Праз гэта я і пакутую, бо ніхто гэтага не ведае, а гавораць такое глупства, як вунь тая пані.

Так, непадалёку ад мяне сёлета вясною працавалі мужыкі на чыгуначным насыпе. Звычайная ежа малога з сялян — хлеб, квас, цыбуля; ён жвавы, бадзёры, здаровы, робіць лёгкую палявую работу. Ён паступае на чыгунку, і харч у яго — каша і адзін фунт мяса. Але затое ён і скідае гэтае мяса на шаснаццацігадзіннае працы з тачкаю ў трыццаць пудоў. I яму якраз гэтак. Ну а мы, якія з’ядаем па два фунты мяса, дзічыны, выпіваем рознага моцнага пітва,— куды гэта ідзе? На пажадлівыя эксцэсы. I калі ідзе туды, выратавальны клапан адкрыты, усё добра, але прыкрыйце клапан, як я прыкрываў яго часова, і адразу ж паяўляецца юрлівасць, якая, праходзячы праз прызму нашага штучнага жыцця, выяўляецца ў закаханасці самае чыстае вады, іншы раз нават у платанічнае. I я закахаўся, як і ўсе іншыя. I ўсё было ў наяўнасці: і захапленні, і замілаванні, і паэзія. Па сутнасці ж гэтае маё каханне было творам, з аднаго боку, дзейнасці маці і краўчых, з другога — лішку страў, якія я паглынаў пры бяздзейным жыцці. Каб не было, з аднаго боку, катанняў на лодках, не было краўчых з таліямі і г. д., а была б мая жонка апранута ў нязграбную капоту і сядзела б яна дома, а я быў бы, з другога боку, у нармальных умовах чалавека, які паглынаў бы столькі страў, колькі трэба для працы, і быў бы ў мяне выратавальны клапан адкрыты,— а то ён выпадкова прыкрыўся неяк на гэты час,— я не закахаўся б, і нічога гэтага не было б.

VIII

— Ну, а тут гэтак падышло: і мой стан, і адзежа добрая, і катанне на лодках удалося. Дваццаць разоў не ўдавалася, а тут ўдалося. Нібы тая пастка. Я не смяюся. Цяпер жа шлюбы і нагадваюць пасткі. Бо натуральна што? Дзеўка выспела, трэба яе аддаваць. Здаецца, як проста, калі дзеўка не пачвара і ёсць мужчыны, якія хочуць ажаніцца. Гэтак і рабілася некалі. Увайшла ў гады дзяўчына, бацькі наладжвалі вяселле. Гэтак рабілася, робіцца ва ўсім чалавецтве: у кітайцаў, індзейцаў, магаметан, у нас у народзе; гэтак робіцца ў родзе чалавечым ва ўсякім разе ў 0,99 ягонае часткі. Толькі 0,01 або меней нас, распуснікаў, вырашылі, што гэта нядобра, і прыдумалі новае. Але што новае? А новае тое, што дзяўчаты сядзяць, а мужчыны, як на рынак, ходзяць і выбіраюць. А дзяўчаты чакаюць і думаюць, але не могуць сказаць: «Бацюхна, мяне! не, мяне. Не яе, а мяне: у мяне, зірні, якія плечы і іншае». А мы, мужчыны, пахаджаем, азіраемся на бакі і вельмі здаволены. «Ведаю, маўляў, я не пападуся». Пахаджаюць, азіраюцца на бакі, вельмі здаволены, што для іх усё гэтак уладкавана. Зірк, не ўсцярогся,— плясь, тут і ёсць!

— Як жа тады быць? — сказаў я.— Няўжо жанчыне рабіць прапанову?

— Ды ўжо і не ведаю як, толькі калі роўнасць, дык роўнасць. Калі знайшлі, што сватаўство ўнізіцельна, то ўжо гэта ў тысячу разоў болей. Там права і шанцы роўныя, а тут жанчына ці нявольніца на рынку, ці прынада ў пастку. Скажыце якой-небудзь матулі або самой дзяўчыне праўду, што яна толькі тым і занята, каб лавіць жаніха. Божа, якая крыўда! А яны ж усе толькі гэта і робяць, і болей ім няма чаго рабіць. I што асабліва страшна — гэта бачыць занятых гэтым іншы раз зусім маладзенькіх бедных дзяўчат. I зноў, каб гэта адкрыта рабілася, а то ўсё ашуканства. «Ах, паходжанне відаў, як гэта цікава! Ах, Ліза вельмі цікавіцца жывапісам! А вы будзеце на выстаўцы? Як павучальна! А на тройках, а спектакль, а сімфонія? Ах, як цудоўна! Мая Ліза ў захапленні ад музыкі. А вы чаму не падзяляеце гэтых думак? А на лодках!..» А думка адна: «Вазьмі, вазьмі мяне, маю Лізу! Не, мяне! Ну, хоць паспрабуй!..» О брыдота! хлусня! — скончыў ён, дапіў апошні чай і ўзяўся прыбіраць посуд.

IX

— Ды вы ведаеце,— пачаў ён, хаваючы ў мех чай і цукар,— тое панаванне жанчын, праз якое пакутуе свет, усё адбываецца праз гэта.

— Якое панаванне жанчын? — сказаў я.— Правы, прывілеі на баку мужчын.

— Так, так, гэта, гэта самае,— перапыніў ён мяне.— Гэта самае, тое, што я хачу сказаць вам, якраз гэта і тлумачыць тую незвычайную з’яву, што, з аднаго боку, зусім справядліва тое, што жанчына даведзена да самае нізкае ступені ўніжэння, з другога боку — што яна пануе. Дакладна гэтак жа як яўрэі, як яны сваёй грашовай уладай адплачваюць за свой прыгнёт, гэтак і жанчыны. «А, вы хочаце, каб мы былі толькі гандлярамі. Добра, мы, гандляры, завалодаем вамі»,— кажуць яўрэі. «А вы хочаце, каб мы былі толькі пажадлівай рэччу, добра, мы, як пажадлівая рэч, і заняволім вас»,— кажуць жанчыны. Не ў тым адсутнасць правоў жанчыны, што яна не можа ваціраваць ці быць суддзёю — каб займацца гэтымі справамі, не трэба ніякіх правоў,— а ў тым, каб у палавых адносінах быць нароўні з мужчынам, мець права карыстацца мужчынам і ўстрымлівацца ад яго па сваім жаданні, па сваім жаданні выбіраць мужчыну, а не толькі быць выбранай. Вы кажаце, што гэта агідна. Добра. Тады каб і мужчына не меў гэтых правоў. Цяпер жанчына пазбаўлена таго права, якое мае мужчына. I вось, каб кампенсаваць гэтае права, яна дзейнічае на мужчынскую пажадлівасць і праз пажадлівасць скарае яго гэтак, што ён толькі фармальна выбірае, а ў сапраўднасці выбірае яна. А аднойчы, авалодаўшы гэтым сродкам, яна ўжо злоўжывае ім і набывае страшэнную ўладу над людзьмі.

— Ды дзе ж яна гэтая, незвычайная ўлада? — спытаў я.

— Дзе ўлада? Ды ўсюды, ва ўсім. Прайдзіце ў кожным вялікім горадзе па крамах. Мільёны тут, не ацаніць пакладзенай туды людское працы, а паглядзіце, у 0,9 гэтых крам ці ёсць хоць што-небудзь для мужчынскага ўжытку? Уся раскоша жыцця патрабуецца і падтрымліваецца жанчынамі. Улічыце ўсе фабрыкі. Вялізная доля іх вырабляе бескарысныя аздобы, экіпажы, мэблю, цацкі для жанчын. Мільёны людзей, пакаленні нявольнікаў гінуць у гэтай катаржнай працы на фабрыках толькі дзеля жаночае прыхамаці. Жанчыны, нібы царыцы, у палоне рабства і цяжкае працы трымаюць 0,9 роду чалавечага. А ўсё таму, што іх прынізілі, пазбавілі іх роўных правоў з мужчынамі. I вось яны помсцяць справамі за нашу пажадлівасць, лоўляю нас у свае сеткі. Так, усё гэта таму. Жанчыны зрабілі з сябе такую зброю ўздзеяння на пажадлівасць, што мужчына не можа спакойна абыходзіцца з жанчынаю. Як толькі мужчына падышоў да жанчыны, дык і падпаў пад яе дурман і ашалеў. I раней мне заўсёды было няёмка, жудасна, калі я бачыў разадзетую жанчыну ў бальнай сукенцы, а цяпер мне проста страшна, я цяпер бачу штось небяспечнае для людзей і процізаконнае, і хочацца гукнуць паліцэйскага, клікаць ахову супраць небяспекі, патрабаваць, каб выдалілі, ліквідавалі небяспечную рэч.

Так, вы смеяцёся! — закрычаў ён на мяне а гэта зусім не жарт. Я ўпэўнены, што прыйдзе час, і, магчыма, вельмі хутка, калі людзі зразумеюць гэта і будуць здзіўляцца, як магло існаваць грамадства, дзе дапускаліся ўчынкі, што парушалі грамадскі спакой: аздабленні жаночага цела, якія дазваляліся ў нашым грамадстве, і якія выклікалі пажадлівасць у мужчын. Гэта ж тое самае, што расставіць на дарожках у часе гуляння розныя пасткі,— горш! Чаму азартная гульня забаронена, а жанчыны ў прастытутачных уборах, якія выклікаюць пажадлівасць, не забаронены? Яны ў тысячу разоў больш небяспечныя!

X

— Ну вось, гэтак і мяне злавілі. Я быў, як кажуць, закаханы. Я не толькі ўяўляў яе верхам дасканаласці, я і сябе за гэты час майго жаніхоўства ўяўляў таксама верхам дасканаласці. Бо няма таго нягодніка, які б пашукаў і не знайшоў нягоднікаў у пэўных адносінах горш за сябе, і які таму не змог бы знайсці прычыны ганарыцца і быць здаволеным сабою. Гэтак і я: я жаніўся не праз грошы — карыслівасць тут не мела месца,— не так, як большасць маіх знаёмых жанілася праз грошы або сувязі,— я быў багаты, яна бедная. Гэта адно. Другое, чым я ганарыўся, было тое, што іншыя жаніліся з намерам наперад працягваць жыць у гэткім жа мнагажэнстве, у якім яны жылі да шлюбу; я ж меў цвёрды намер трымацца пасля вяселля аднашлюбнасці, і не было мяжы майму гонару перад сабою за гэта. Так, нягоднік я быў страшэнны і ўяўляў сабе, што я анёл.

Час, калі я быў жаніхом, хутка скончыўся. Без сораму цяпер не магу ўспомніць гэты час жаніхоўства! Якое паскудства! Мелася ж на ўвазе каханне духоўнае, а не плоцевае. Ну, калі каханне духоўнае, духоўная сувязь, дык у словах, размовах, гутарках і павінна была б выявіцца тая духоўная сувязь. Але нічога з гэтага не атрымалася. Гаварыць было, калі мы аставаліся адны, надзвычай цяжка. Якая ж гэта была сізіфава праца. Толькі прыдумаеш, што сказаць, скажаш, зноў трэба маўчаць, выдумляць. Гаварыць не было пра што. Усё, што можна было сказаць пра жыццё, якое чакала нас наперадзе, пра ўладкаванне, пра планы, было сказана, а далей што? Каб мы былі жывёліны, дык ведалі б, што гаварыць нам не трэба; а тут, наадварот, гаварыць трэба і няма пра што, таму што займае не тое, што дазваляецца размовамі. А тут яшчэ гэты агідны звычай цукерак, дзікага абжорства салодкім і ўсе гэтыя паскудныя прыгатаванні да вяселля: размовы пра кватэру, спальню, пасцелі, капоты, халаты, бялізну, туалеты. Вы зразумейце, што калі жэняцца паводле Дамастроя, як казаў гэты стары, дык пярыны, пасаг, пасцель — усё гэта толькі дробязі, звязаныя з таінствам. Аднак у нас, дзе з дзесяці тых, якія ўступаюць у шлюб, наўрад ці ёсць адзін, які не толькі не верыць у таінства, але не верыць нават у тое, што тое, што ён робіць, ёсць пэўнае абавязацельства, дзе са ста мужчын наўрад ці ёсць адзін ужо нежанаты раней і з пяцідзесяці адзін, які загадзя не рыхтаваўся б здрадзіць сваёй жонцы, дзе большасць глядзіць на паездку ў царкву толькі як на зручны выпадак, каб авалодаць пэўнай жанчынай,— падумайце, якое жудаснае значэнне набываюць пры гэтым усе гэтыя падрабязнасці. Вось і атрымліваецца, што ўся справа толькі ў гэтым. Атрымліваецца штосьці накшталт продажу. Распусніку прадаюць наіўную дзяўчыну і абстаўляюць гэты продаж пэўнымі фармальнасцямі.

XI

— Гэтак усе жэняцца, гэтак і я ажаніўся, і пачаўся хвалёны мядовы месяц. Ужо адна назва якая подлая! — злосна прашыпеў ён.— Аднойчы я хадзіў у Парыжы па ўсіх відовішчах і зайшоў глядзець па шыльдзе жанчыну з барадою і вадзянога сабаку. Выявілася, што гэта было не што іншае, як мужчына дэкальтэ ў жаночае сукенцы, і сабака, які быў засунуты ў маржовую скуру, і які плаваў у ванне з вадою. Усё было вельмі мала цікава; аднак калі я выходзіў, дык мяне пачціва праводзіў паказвальнік і, звяртаючыся да публікі ля ўвахода, паказваючы на мяне, казаў: «Вось спытайце ў пана, ці варта глядзець? Заходзьце, заходзьце, па франку з чалавека!» Мне сорамна было сказаць, што глядзець не варта, і той, хто паказваў, мусіць, разлічваў на гэта. Гэтак, відаць, бывае і з тымі, хто паспытаў усю агіднасць мядовага месяца і не расчароўвае іншых. Я таксама не расчароўваў нікога, але цяпер не бачу, чаму не гаварыць праўды. Нават лічу, што неабходна гаварыць пра гэта праўду. Няёмка, сорамна, гідка, шкада і, галоўнае, сумна, да немагчымасці сумна! Гэта штось накшталт таго, што я адчуваў, калі пачынаў курыць, калі мяне ванітавала і цякла сліна, а я глытаў яе і рабіў выгляд, што мне прыемна. Асалода ад курэння, як і ад гэтага, калі і будзе, дык будзе потым: трэба, каб муж і жонка выхавалі ў сабе гэтую загану, для таго, каб атрымаць ад яе асалоду.

— Як загану? — сказаў я.— Вы ж гаворыце пра самую натуральную чалавечую рысу.

— Натуральную? — сказаў ён.— Натуральную? Не, я скажу вам наадварот, што я прыйшоў да пераконання, што гэта не... натуральна. Так, зусім не... натуральна. Спытайце ў дзяцей, спытайце ў нераспуснай дзяўчыны. Мая сястра вельмі маладая пайшла замуж за чалавека ў два разы старэйшага за яе і распусніка. Я памятаю, як мы былі здзіўлены ў ноч вяселля, калі яна, бледная і ў слязах, уцякла ад яго і, калоцячыся ўсім целам, гаварыла, што яна ні ў якім разе, ні ў якім разе не можа нават сказаць пра тое, што ён хацеў ад яе.

Вы кажаце: натуральна! Натуральна ёсць. I гэта радасна, лёгка, прыемна і не сорамна з самага пачатку; а тут і агідна, і сорамна, і балюча. Не, гэта ненатуральна! I дзяўчына чыстая, я пераканаўся, заўжды ненавідзіць гэта.

— Як жа,— сказаў я,— як жа тады працягваўся б род чалавечы?

— Толькі б не загінуў род чалавечы! — сказаў са злоснай іроніяй, нібы чакаючы гэтага знаёмага яму і несумленнага пярэчання.— Прапаведуй утрыманне ад дзетараджэння ў імя таго, каб болей было асалоды,— гэта дазволена; а заікніся толькі пра тое, каб утрымлівацца ад дзетараджэння ў імя маралі,— бацюхны, які лямант: род чалавечы пад пагрозаю, бо дзесятак-другі не хочуць і далей быць свіннямі. Прабачце. Мне непрыемна гэтае святло, можна прыкрыць? — сказаў ён, паказваючы на ліхтар.

Я сказаў, што мне ўсё роўна, і тады ён хуценька, як і ўсё, што рабіў, стаў на сядзенне і зашмаргнуў шарсцянаю фіранкаю ліхтар.

— I ўсё ж,— сказаў я,— каб усе прызналі гэта для сябе законам, род чалавечы спыніўся б.

Ён не адразу адказаў.

— Вы кажаце, род чалавечы як будзе працягвацца? — сказаў ён і сеў насупраць мяне, шырака расставіў ногі і нізка ўзлакаціўся на іх.— Навошта яму працягвацца, роду чалавечаму? — сказаў ён.

— Як гэта навошта? — інакш нас не было б.

— А навошта нам быць?

— Як гэта навошта? Каб жыць.

— А жыць навошта? Калі няма мэты ніякае, калі жыццё для жыцця нам дадзена, няма чаго жыць. I калі гэтак, дык Шапенгаўэры і Гартманы ды і ўсе будысты маюць рацыю. Ну, а калі ёсць мэта ў жыцці, то зразумела, што жыццё павінна спыніцца, калі мэта будзе дасягнута. Гэтак яно і атрымліваецца,— гаварыў ён з прыкметным хваляваннем, відаць, надзвычай высока цэнячы сваю думку.— Гэтак яно і атрымліваецца. Вы заўважце: калі мэта чалавецтва — шчасце, дабро, каханне, як хочаце; калі мэта чалавецтва ёсць тое, аб чым сказана ў прароцтвах, што ўсе людзі аб’яднаюцца разам каханнем, што перакуюць коп’і на сярпы і гэтак далей, дык што тады перашкаджае дасягненню гэтае мэты? Перашкаджаюць страсці. З усіх страсцей самая моцная, і ліхая, і ўпартая — палавое, плоцевае каханне, і таму калі знікнуць страсці і апошняя, самая моцная з іх, плоцевае каханне, дык прароцтва збудзецца, людзі аб’яднаюцца разам, мэта чалавецтва будзе дасягнута, і яму нечага будзе жыць. Пакуль жа чалавецтва жыве, перад ім стаіць ідэал і, вядома, ідэал не трусоў або свіней, каб распладзіцца як мага болей, і не малпаў або парыжан, каб як мага больш вытанчана карыстацца ўцехамі палавое страсці, а ідэал дабра, які дасягаецца ўстрыманнем і маральнаю чысцінёю. Да яго заўжды імкнуліся і імкнуцца людзі. I паглядзіце, што атрымліваецца.

Выходзіць, што плоцевае каханне — гэта выратавальны клапан. Не дасягла цяперашняе пакаленне чалавецтва мэты і не дасягла яно толькі таму, што ў яго ёсць страсці, і самая моцная з іх — палавая. А ёсць палавая страсць, ёсць новае пакаленне, значыць ёсць магчымасць дасягнення мэты ў наступным пакаленні. Не дасягла і тое, зноў наступнае, і гэтак да таго часу, пакуль не будзе дасягнута мэта, не споўніцца прароцтва, не аб’яднаюцца людзі разам. А іначай што б атрымалася? Калі дапусціць, што бог стварыў людзей для дасягнення пэўнае мэты, і стварыў бы іх або смяротнымі, без палавое страсці, або вечнымі. Каб яны былі смяротныя, але без палавое страсці, што б атрымалася? Тое, што яны пажылі б і, не дасягнуўшы мэты, памерлі б; а каб дасягнуць мэты, богу трэба было б стварыць новых людзей. А каб яны былі вечныя, то дапусцім (хаця гэта і цяжэй тым жа людзям, а не новым пакаленням выпраўляць памылкі і набліжацца да дасканаласці), дапусцім, яны дасягнулі б праз шмат тысяч гадоў мэты, але навошта тады яны? Куды іх падзець? Менавіта гэтак, як ёсць, лепш за ўсё... Але магчыма вам не да спадобы гэтая форма выказвання, і вы эвалюцыяніст? То і тады атрымліваецца тое ж самае. Вышэйшая парода жывёлін — людская, для таго каб утрымацца ў барацьбе з іншымі жывёлінамі, павінна самкнуцца разам, як пчаліны рой, а не бясконца пладзіцца; павінна гэтак жа, як пчолы, выхоўваць бясполых, гэта значыць, павінна зноў імкнуцца да ўстрымання, а ніяк не да распальвання юру, да чаго якраз і скіраваны ўвесь лад нашага жыцця.— Ён памаўчаў.— Род чалавечы спыніцца? Ды няўжо хто-небудзь, як бы ён ні глядзеў на свет, можа сумнявацца ў гэтым? Гэта несумненна, як смерць. Паводле ўсіх царкоўных вучэнняў настане канец свету, і паводле навуковых вучэнняў непазбежна тое ж самае. Дык што ж тут дзіўнага, калі паводле вучэння духоўнага атрымліваецца тое ж самае?

Ён доўга маўчаў пасля гэтага, выпіў яшчэ чаю, дакурыў папяроску, потым выняў з мяшка новыя і паклаў іх ў сваю старую запэцканую папяросніцу.

— Я разумею вашу думку,— сказаў я,— штосьці падобнае сцвярджаюць шэкеры.

— Так, так, і яны маюць рацыю,— сказаў ён.— Палавая страсць, як бы яна ні была абстаўлена, ёсць ліха, страшэннае ліха, з якім трэба змагацца, а не заахвочваць, як у нас. Словы евангелля аб тым, што той, хто пазірае з пажадлівасцю на жанчыну, ужо пралюбадзейнічаў з ёю, датычацца не толькі чужых жонак, а менавіта — і галоўнае — сваёй жонкі.

XII

— У нашым жа свеце якраз наадварот: калі чалавек яшчэ думаў аб устрыманні, як быў халасты, то, ажаніўшыся, кожны лічыць, што цяпер устрыманне ўжо не патрэбна. Гэтыя ад'езды пасля вяселля, адасабленні, у якія з дазволу бацькоў адпраўляюцца маладыя,— гэта ж не што іншае, як дазвол на распусту. Але маральны закон сам за сябе адплочвае, калі парушаеш яго. Колькі я ні стараўся зрабіць сабе мядовы месяц, нічога не атрымлівалася. Увесь час было гідка, сорамна і маркотна. Аднак вельмі хутка зрабілася яшчэ пакутліва цяжка. Пачалося гэта вельмі хутка. Здаецца, на трэці ці на чацвёрты дзень я застаў жонку сумнаю, стаў распытваць, стаў абдымаць яе, што, як мне здавалася, было ўсё, аб чым яна магла марыць, а яна адхіліла маю руку і заплакала. Чаго?

Яна не ўмела сказаць. Але ёй было сумна, цяжка. Мусіць, яе змучаныя нервы падказалі ёй ісціну аб паскудстве нашых зносін; але яна не ўмела сказаць. Я стаў дапытвацца, яна нешта сказала, што ёй нудна без маці. Мне здалося, што гэта няпраўда. Я стаў угаворваць яе, нічога не сказаўшы пра маці. Я не зразумеў, што ёй проста было цяжка, а маці была толькі адгаворка. Але яна адразу пакрыўдзілася за тое, што я нічога не сказаў пра маці, як быццам не паверыў ёй. Яна сказала мне, што бачыць, што я не кахаю яе. Я папракнуў яе ў капрызе, і раптам твар яе зусім змяніўся, замест смутку выявілася раздражненне, і яна самымі з’едлівымі словамі пачала папракаць мяне ў эгаізме і бессардэчнасці. Я паглядзеў на яе. Увесь твар яе выяўляў гранічную халоднасць і варожасць, амаль нянавісць да мяне. Памятаю, як я жахнуўся, убачыўшы што. «Як? што? — думаў я.— Каханне — саюз душ, і замест гэтага вось што! Але не можа быць, гэта не яна!» Я быў паспрабаваў супакоіць яе, аднак наткнуўся на такую непераадольную сцяну халоднае, з’едлівае варожасці, што не паспеў я і азірнуцца, як злосць захапіла і мяне, і мы нагаварылі адно аднаму шмат непрыемнасцей. Уражанне ад гэтай першай сваркі было жахлівае. Я называў гэта сваркаю, але гэта была не сварка, а гэта было толькі выяўленне тае прорвы, якая ў сапраўднасці была між намі. Улюбёнасць скончылася задавальненнем пажадлівасці, і асталіся мы адно супраць аднаго ў нашых сапраўдных узаемаадносінах, гэта значыць, двое зусім чужых адно перад адным эгаістаў, якія хочуць прыхапіць сабе як мага болей уцехі ад другога. Я называў сваркаю тое, што адбылося між намі; але гэта была не сварка, гэта былі ўжо нашы сапраўдныя адносіны адно да аднаго, якія выявіліся пасля таго, як была задаволена пажадлівасць. Я не разумеў, што гэтыя халодныя і варожыя адносіны былі нашымі звычайнымі адносінамі, не разумеў гэтага таму, што гэтыя варожыя адносіны спачатку вельмі хутка былі закрыты ад нас уноў народжанай перагоннай пажадлівасцю, гэта значыць, улюбёнасцю.

I я падумаў, што мы пасварыліся і памірыліся і што больш гэтага ўжо не будзе. Аднак у гэты ж першы мядовы месяц вельмі хутка настаў зноў перыяд перасыці, зноў мы перасталі адчуваць патрэбу адно ў адным, і зноў пасварыліся. Другая сварка ўразіла мяне яшчэ болей за першую. Выходзіць, першая не была выпадковасцю, а гэта так і павінна быць і так будзе, думаў я. Другая сварка тым больш уразіла мяне, бо яна ўзнікла па прычыне самай дробязнай. Штосьці, помніцца, праз грошы, якіх я ніколі не шкадаваў і ўжо ніяк не мог шкадаваць для жонкі. Памятаю толькі, што яна гэтак павярнула справу, што нейкая мая заўвага была ўспрынята, як маё жаданне панаваць над ёю праз грошы, на якіх я сцвярджаў быццам бы сваё выключнае права, штосьці немагчымае, недарэчнае, подлае, не ўласцівае ні мне, ні ёй. Я ўзлаваўся, стаў папракаць яе ў недалікатнасці, яна мяне,— і пайшло зноў. I ў словах і ў выразе яе твару і вачэй я ўгледзеў зноў тую ж жорсткую, халодную варожасць, якая раней гэтак здзівіла мяне. З братам, з прыяцелямі, з бацькам, я памятаю, я сварыўся, але ніколі між намі не было тае асаблівае, з’едлівае злосці, якая была тут. Але прайшло колькі часу, і зноў гэтая ўзаемная нянавісць схавалася пад улюбёнасцю, гэта значыць, пажадлівасцю, і я яшчэ суцяшаў сябе думкаю, што гэтыя дзве сваркі былі памылкі, якія можна выправіць. Але вось усчалася трэцяя, чацвёртая сварка, і я зразумеў, што гэта не выпадковасць, а што гэтак павінна быць і гэтак будзе, і я жахнуўся пры думцы, што ж мяне чакае наперадзе. Пры гэтым мучыла мяне яшчэ тая жудасная думка, што адзін я толькі гэтак кепска, непадобна на тое, што я чакаў, жыву з жонкаю, тады як у іншых сямействах гэтага не бывае. Я не ведаў яшчэ тады, што гэта агульны лёс, але што ўсе гэтак жа, як я, думаюць, быццам гэта іх асабістае няшчасце, хаваюць гэтае асабістае, ганебнае сваё няшчасце не толькі ад іншых, але і ад саміх сябе, самі сабе не прызнаюцца ў гэтым.

Пачалося з першых дзён і цягнулася ўвесь час, яно ўсё ўзмацнялася і рабілася больш лютым. У глыбіні душы я з першых жа тыдняў зразумеў, што я папаўся, што атрымалася не тое, чаго я чакаў, што жаніцьба не толькі не шчасце, але нешта вельмі цяжкае, аднак я, як і ўсе, не хацеў прызнацца сабе (я не прызнаўся б сабе і цяпер, каб не канец) і хаваў не толькі ад іншых, але ад сябе. Цяпер я дзіўлюся, як я не бачыў свайго сапраўднага становішча. Яго можна было б бачыць ужо таму, што сваркі пачыналіся праз такія прычыны, што немагчыма было потым, калі яны канчаліся, прыгадаць праз што. Розум не паспяваў падрабіць пад пастаянна існуючую варожасць адно да аднаго дастатковых прычын. Аднак яшчэ больш дзіўнаю была недастатковасць прычын да прымірэння. Часам былі словы, тлумачэнні, нават слёзы, але часам.. ох! агідна і цяпер успомніць — пасля самых бязлітасных слоў адно аднаму раптам моўчкі позіркі, усмешкі, пацалункі, абдымкі... Тфу, агіднасць! Як я тады мог не бачыць усяе гэтае брыдоты...

XIII

Зайшлі два пасажыры і сталі ўсаджвацца на дальняй лавачцы. Ён маўчаў, пакуль яны ўсаджваліся, але як толькі яны сціхлі, ён зноў пачаў гаварыць, мусіць, ні на хвіліну не губляючы ніткі свае думкі.

— Што самае кепскае,— пачаў ён,— тэорыя лічыць, што каханне ёсць штось ідэальнае, узвышанае, на практыцы ж каханне ёсць штось паскуднае, свінячае, пра што і гаварыць і ўспамінаць агідна і сорамна. Нездарма ж прырода зрабіла тое, што гэта паскудна і сорамна. А калі паскудна і сорамна, дык гэтак і трэба разумець. А тут, наадварот, людзі робяць выгляд, што паскуднае і сараматнае гэта цудоўнае і ўзвышанае. Якія былі першыя прыкметы майго кахання? А тыя, што я аддаваўся жывёльным празмернасцям, і не толькі не саромеўся іх, але чамусьці нават ганарыўся магчымасцямі гэтых фізічных празмернасцей, зусім не думаючы пры гэтым не толькі пра яе духоўнае жыццё, але нават і пра яе фізічнае жыццё. Я дзівіўся, адкуль бралася наша азлабленне адзін да аднаго, справа ж была зусім зразумелая: азлабленне гэтае было не што іншае, як пратэст чалавечае прыроды супроць жывёліны, якая прыгнятала яе.

Я дзівіўся нашай нянавісці адно да аднаго. А гэта ж і не магло быць іначай. Гэтая нянавісць была не што іншае, як узаемная нянавісць хаўруснікаў злачынства — і за падбухторванне і за ўдзел у злачынстве. Як жа не злачынства, калі яна, няшчасная, зацяжарыла ў першы ж месяц, а наша свінячая сувязь працягвалася? Вы думаеце, што я адступаю ад расказу? Ніколечкі! Гэта я ўсё расказваю вам, як я забіў жонку. На судзе ў мяне пытаюцца, чым, як я забіў жонку. Дурні! думаюць, што я забіў яе тады, нажом, пятага кастрычніка. Я не тады забіў яе, а значна раней. Дакладна гэтак жа, як яны цяпер забіваюць, усе, усе...

— Дык чым жа! — спытаў я.

— Вось гэта больш за ўсё і дзіўна, што ніхто не хоча ведаць таго, што так зразумела і відавочна, таго, што павінны ведаць і прапаведаваць дактары, але пра што яны маўчаць. Справа ж вельмі простая. Мужчына і жанчына створаны гэтак жа, як і жывёліна, так, што пасля плоцевага кахання пачынаецца цяжарнасць, потым кармленне, такі стан, пры якім для жанчыны, гэтак жа як і для яе дзіцяці, плоцевае каханне шкоднае. Жанчын і мужчын роўная колькасць. Што з гэтага вынікае? Здаецца, зразумела. I не трэба вялікае мудрасці, каб зрабіць з гэтага той вывад, які робіць жывёла, гэта значыць устрыманне. Аднак не. Навука дайшла да таго, што адшукала нейкія лейкацыты, якія бегаюць у крыві, і рознае непатрэбнае глупства, а гэтага не магла зразумець. Ва ўсякім разе не чуваць, каб яна гаварыла пра гэта.

I вось для жанчыны толькі два выйсці: адно — зрабіць з сябе пачвару, знішчыць або знішчаць у сабе па меры неабходнасці здольнасць быць жанчынаю, гэта значыць, быць маткаю, для таго каб мужчына мог спакойна і заўсёды мець асалоду; або другое выйсце, нават не выйсце, а звычайнае, грубае, простае парушэнне законаў прыроды, якое дапускаецца ва ўсіх так званых сумленных сем’ях. А менавіта тое, што жанчына, насуперак сваёй прыродзе, павінна быць адначасова і цяжарнай, і мамкаю, і каханкай, павінна быць тым, да чаго не апускаецца ні адна жывёліна. I сілы не хапае. I таму ў нашым побыце істэрыкі, нервы, а ў народзе — клікушы. Вы заўважце, у дзяўчат, у чыстых, няма клікунства, толькі ў баб, і ў баб, якія жывуць з мужамі. Гэтак у нас. Дакладна гэтак жа і ў Еўропе. Усе бальніцы поўны істэрычных жанчын, якія парушаюць закон прыроды. Аднак і клікушы і пацыенткі Шарко — гэта зусім знявечаныя, а напаўкалек жанчын повен свет. Толькі падумаць, якія вялікія змены адбываюцца ў жанчыне, калі яна панесла плод або калі корміць немаўля. Расце тое, што працягвае, замяняе нас. I гэтая святая справа парушаецца — чым жа? — страшна падумаць! I гавораць пра свабоду, правы жанчын. Гэта ўсё роўна, што людаеды выкормлівалі б людзей палонных на ежу і разам з тым пераконвалі б, што яны клапоцяцца аб іх правах і свабодзе.

Усё гэта было новае і ўразіла мяне.

— То як жа? Калі так, то,— сказаў я,— выходзіць, што кахаць жонку можна раз у два гады, а мужчына..

— Мужчыну неабходна,— падхапіў ён.— Зноў мілыя жрацы навукі пераканалі ўсіх. Я б ім, гэтым вешчунам, загадаў выконваць абавязкі тых жанчын, якія, на іх думку, неабходны мужчынам, што б яны тады сказалі? Пераканайце чалавека, што яму неабходна гарэлка, тытунь, опіум, і ўсё гэта будзе неабходна. Выходзіць, што бог не разумеў таго, што трэба, і таму, не папытаўшы ў вешчуноў, кепска ўсё зрабіў. Маеце ласку бачыць, справа не сыходзіцца. Мужчыну трэба і неабходна, гэтак вырашылі яны, задаволіць свой юр, а тут замяшалася дзетараджэнне і кармленне дзяцей, якое перашкаджала задавальненню гэтае патрэбы. Што ж рабіць? Звярнуцца да вешчуноў, яны ўладзяць. Яны і прыдумалі. Ох, калі гэта будуць развенчаны гэтыя вешчуны са сваім ашуканствам? Пара! Дайшло ўжо вось дакуль, вар’яцеюць і страляюцца, і ўсё праз гэта. Ды і як іначай? Жывёліна як быццам ведае, што патомства працягвае яе род, і трымаецца пэўнага закону ў гэтых адносінах. Толькі чалавек гэтага ведаць не ведае і не хоча. I заклапочаны толькі тым, каб мець як мага больш уцехі. I гэта хто ж? Цар прыроды, чалавек. Вось вы заўважце, жывёла сыходзіцца толькі тады, калі можа даць патомства, а паганы цар прыроды — заўсёды, толькі б было прыемна. Мала таго, узводзіць гэты малпін занятак у перл стварэння, у каханне. I ў імя гэтага кахання, гэта значыць, паскудства, губіць — што? — палову роду чалавечага. З усіх жанчын, якія павінны былі б быць памочнікамі ў руху чалавецтва да ісціны і дабра, ён у імя свае ўцехі робіць не памочніц, але ворагаў. Паглядзіце, што стрымлівае паўсюль рух чалавецтва наперад? Жанчыны. А чаго яны такія? А толькі праз гэта. Так, так,— паўтарыў ён колькі разоў і стаў варушыцца, даставаць папяросы і курыць, мусіць, хацеў крышку супакоіцца.

XIV

— Вось гэтакай свіннёй я і жыў,— гаварыў ён далей ранейшым тонам.— Але горш за ўсё было тое, што, жывучы гэтым паскудным жыццём, я думаў, што, паколькі я не спакушаюся іншымі жанчынамі, таму я і жыву сумленным сямейным жыццём, таму я і маральны чалавек і што я ні ў чым не вінаваты, а калі ў нас і бываюць сваркі, дык вінавата яна, яе характар.

Вінавата ж была, вядома, не яна. Яна была гэткая ж, як і ўсе, як большасць. Выхавана яна была, як таго патрабуе становішча жанчыны ў нашым грамадстве, і таму як і выхоўваюцца ўсе без выключэння жанчыны забяспечаных класаў, і як яны не могуць не выхоўвацца. Гавораць пра нейкую новую жаночую адукацыю. Усё пустыя словы: адукацыя жанчыны дакладна гэткая ж, якая павінна быць пры існуючым не прытворным, а сапраўдным усеагульным поглядзе на жанчыну.

I адукацыя жанчыны будзе заўсёды адпавядаць погляду на яе мужчыны. Усе мы ведаем, як мужчына глядзіць на жанчыну: «Wein, Weiber und Gesang» [⁷], і гэтак у вершах паэты гавораць. Вазьміце ўсю паэзію, увесь жывапіс, скульптуру, пачынаючы з любоўных вершаў і голых Венер і Фрын, вы бачыце, што жанчына ёсць прылада асалоды; яна гэткая на Трубе, і на Грачоўцы, і на прыдворным балі. I заўважце хітрасць д’ябла: ну, асалода, уцеха, так так бы і ведаць, што асалода, што жанчына салодкі кавалак. Не, спачатку рыцары сцвярджалі, што яны багатвараць жанчыну (багатвараць, а ўсё ж пазіраюць на яе як на прыладу асалоды). Цяпер жа пераконваюць, што паважаюць жанчыну. Адны ўступаюць ёй месца, падымаюць ёй хусткі; другія прызнаюць яе правы на заняцце ўсіх пасад, на ўдзел у праўленні і г. д. Гэта ўсе робяць, а погляд на яе ўсё той жа. Яна прылада асалоды. Цела яе ёсць сродак асалоды. I яна ведае пра гэта. Усё роўна як рабства. Рабства ж не што іншае, як карыстанне адных прымусоваю працаю многіх. I таму, каб рабства не было, трэба, каб людзі не хацелі карыстацца прымусоваю працаю іншых, лічылі б гэта за грэх або сорам. А між тым возьмуць адменяць знешнюю форму рабства, зробяць так, што нельга болей афармляць купчых на рабоў, і ўяўляюць і сябе пераконваюць, што рабства ўжо няма, і не бачаць і не хочуць бачыць таго, што рабства па-ранейшаму існуе, таму што людзі дакладна гэтак жа любяць і лічаць справаю прыстойнаю і справядліваю карыстацца працаю іншых. А паколькі яны лічаць гэта справаю прыстойнаю, дык заўсёды знойдуцца людзі, якія і больш дужыя і больш хітрыя за іншых і змогуць гэта зрабіць. Тое ж і з эмансіпацыяй жанчыны. Рабства ж жанчыны толькі ў тым, што людзі хочуць і лічаць за справу прыстойную карыстацца ёю як прыладай асалоды. Ну, і вось вызваляюць жанчыну, надзяляюць яе рознымі правамі, роўнымі з мужчынскімі, але па-ранейшаму пазіраюць на яе як на прыладу асалоды, гэтак выхоўваюць яе і ў маленстве і грамадскаю думкаю. I вось яна ўсё гэткая ж прыніжаная, разбэшчаная раба, і мужчына ўсё гэткі ж разбэшчаны рабаўласнік.

Вызваляюць жанчыну на курсах і ў палатах, а пазіраюць на яе як на прыладу асалоды. Навучыце яе, як яна навучана ў нас, пазіраць гэтак на самую сябе, і яна заўсёды астанецца ніжэйшаю істотаю. Ці яна будзе з дапамогаю паганцаў-дактароў папярэджваць зараджэнне плода, гэта значыць будзе закончаная прастытутка, якая апусцілася не на ступень жывёліны, але на ступень рэчы, або яна будзе тым, кім яна ёсць у большасці выпадкаў,— хвораю душэўна, істэрычнаю, няшчаснаю, якія яны і ёсць, без магчымасці духоўнага развіцця.

Гімназіі і курсы не могуць змяніць гэтага. Змяніць гэта можа толькі перамена поглядаў мужчын на жанчын і жанчын саміх на сябе. Зменіцца гэта толькі тады, калі жанчына будзе лічыць вышэйшым становішчам становішча нявінніцы, а не так, як цяпер, вышэйшае становішча чалавека — сорамам, ганьбаю. Пакуль жа гэтага няма, ідэал кожнае дзяўчыны, якою б ні была яе адукацыя, будзе ўсё ж той, каб прывабіць да сябе як мага больш мужчын, як мага больш самцоў, з тым каб мець магчымасць выбару.

А тое, што адна крыху болей ведае матэматыкі, а другая ўмее іграць на арфе,— гэта нічога не зменіць. Жанчына шчаслівая і дабіваецца ўсяго, чаго толькі можа жадаць, калі яна зачаруе мужчыну. I таму галоўная задача жанчыны — умець зачараваць яго. Гэтак яно было і будзе. Гэтак яно ў дзявочым жыцці ў нашым свеце, гэтак працягваецца і ў замужнім. У дзявочым жыцці гэта трэба для выбару, у замужнім — для панавання над мужам.

Аднак, што спыняе ці хоць прыглушае на час гэта, гэта — дзеці, ды і то тады, калі жанчына не пачвара, гэта значыць, сама корміць. Аднак тут зноў дактары.

З маёю жонкаю, якая сама хацела карміць і карміла наступных пяцярых дзяцей, здарылася з першым жа дзіцем нездароўе. Дактары гэтыя, якія цынічна распраналі і абмацвалі яе ўсюды, за што я павінен быў ім дзякаваць і плаціць ім грошы,— дактары гэтыя мілыя вырашылі, што яна не павінна карміць, і яна на нейкі час пазбаўлена была таго адзінага сродку, які мог вызваліць яе ад какетства. Карміла мамка, гэта значыць, што мы выкарысталі беднасць, галечу і цемнату жанчыны, перацягнулі яе ад яе дзіцяці да свайго і за гэта апранулі яе ў какошнік з галунамі. Але не ў гэтым справа. Справа ў тым, што ў гэты самы час яе свабоды ад цяжарнасці і кармлення ў ёй з незвычайнаю сілаю выявілася раней прыглушанае гэтае жаночае какецтва. I ў мяне, адпаведна гэтаму, з гэткаю ж незвычайнаю сілаю выявіліся пакуты рэўнасці, якія безупынна мучылі мяне на працягу ўсяго майго жанатага жыцця, як яны і не могуць не мучыць усіх тых мужчын, якія жывуць з жонкамі, як я жыў, гэта значыць, распусна.

XV

— Я на працягу ўсяго майго жанатага жыцця ніколі не пераставаў адчуваць пакут рэўнасці. Але былі перыяды, калі я асабліва востра мучыўся праз гэта. I адзін з такіх перыядаў быў той, калі пасля першага дзіцяці дактары забаранілі ёй карміць. Я асабліва раўнаваў у гэты час, па-першае, таму, што жонка адчувала той уласцівы маці неспакой, які павінен выклікаць беспрычыннае парушэнне правільнага ходу жыцця; па-другое, таму, што, убачыўшы, як яна лёгка адкінула маральны абавязак маці, я справядліва, хоць і падсвядома, вырашыў, што ёй гэтак жа лёгка будзе адкінуць і сямейны, тым болей, што яна была зусім здаровая і, нягледзячы на забарону мілых дактароў, карміла наступных дзяцей сама і выкарміла цудоўна.

— Аднак вы не любіце дактароў,— сказаў я, адчуўшы асабліва злосны тон голасу кожны раз, як ён упамінаў толькі пра іх.

— Тут не справа любві і не любві. Яны загубілі маё жыццё, як яны загубілі і губяць жыццё тысяч, соцень тысяч людзей, а я не магу не звязваць выніку з прычынай. Я разумею, што ім хочацца, гэтак жа як і адвакатам і іншым, нажываць грошы, а я ахвотна б аддаў ім палову свайго даходу, і кожны, каб разумеў тое, што яны робяць, ахвотна б аддаў ім палову свайго дастатку, толькі каб яны не ўмешваліся ў ваша сямейнае жыццё, ніколі б блізка не падыходзілі да вас. Я не збіраў звестак, але я ведаю дзесяткі выпадкаў — іх процьма,— калі яны забілі то дзіця ў чэраве маці, сцвярджаючы, што маці не можа разрадзіцца, а маці потым раджае цудоўна, то матак пад выглядам нейкіх аперацый. Ніхто ж не лічыць гэтых забойстваў, як не лічылі забойстваў інквізіцыі, таму што меркавалі, што гэта на карысць чалавецтва. Немагчыма пералічыць злачынстваў, якія яны ўчыняюць. Аднак усе гэтыя злачынствы нішто ў параўнанні з тым маральным разлажэннем матэрыялізму, якое яны нясуць у свет, асабліва праз жанчын. Ужо не кажу пра тое, што калі толькі прыслухоўвацца да іх указанняў, дык дзякуючы заразе паўсюль, ва ўсім, людзям трэба не ісці да згуртавання, а да раз’яднання: усім трэба, паводле іх вучэння, сядзець асобна і не выпускаць з рота спрынцоўкі з карболавай кіслатой (дарэчы, адкрылі, што і яна не падыходзіць). Але і гэта нішто. Атрута галоўная — у разбэшчванні людзей, асабліва жанчын.

Цяпер ужо нельга сказаць: «Ты жывеш кепска, жыві лепш»,— нельга гэтага сказаць ні сабе, ні другому. А калі кепска жывеш, дык прычына ў ненармальнай рабоце нерваў ці да т. п. I трэба пайсці да іх, а яны выпішуць на трыццаць пяць капеек у аптэцы лекаў, і вы прымайце. Вы адчуеце сябе яшчэ горш, тады яшчэ лекаў і яшчэ доктара. Цудоўная штука!

Але не ў гэтым справа. Я толькі казаў пра тое, што яна вельмі добра сама карміла дзяцей і што гэтае кармленне дзяцей ратавала мяне ад пакут рэўнасці. Каб не гэта, усё здарылася б раней. Дзеці ратавалі мяне і яе. За восем гадоў у яе нарадзілася пяць чалавек дзяцей. I ўсіх яна карміла сама.

— Дзе ж яны зараз, вашы дзеці? — спытаў я.

— Дзеці? — спалохана перапыніў ён.

— Прабачце мне, можа, вам цяжка ўспамінаць?

— Не, нічога. Дзяцей маіх узяла мая швагерка і яе брат. Яны не далі іх мне. Я ім аддаў маёмасць, а яны мне іх не далі. Бо я як вар’ят. Я зараз еду ад іх. Я бачыў іх, але мне іх не дадуць. А то я выхаваю іх гэтак, што яны не будуць такія, як іх бацькі. А трэба, каб былі гэткія ж. Але што зробіш! Вядома, мне іх не дадуць і не павераць. Ды я і не ведаю, ці змог бы я выхаваць іх. Мне здаецца, што не. Я — руіна, калека. Адно ў мяне ёсць. Я ведаю. Так, гэта праўда, што я ведаю тое, пра што ўсе даведаюцца яшчэ не хутка.

Так, дзеці жывыя і растуць гэткімі ж дзікунамі, як і ўсе вакол. Я бачыў іх, тры разы бачыў. Нічога я не магу для іх зрабіць. Нічога. Еду цяпер к сабе на поўдзень. У мяне там дамок і садзік.

Так, не хутка яшчэ людзі даведаюцца пра тое, што я ведаю. Ці шмат жалеза і якія металы на сонцы і на зорках — пра гэта хутка даведацца можна; а вось пра тое, што выкрывае наша свінства,— даведацца цяжка, страшэнна цяжка...

Вы хоць слухаеце, я і за гэта ўдзячны.

XVI

— Вось вы нагадалі пра дзяцей. Зноў нейкая страшэнная хлусня ідзе пра дзяцей. Дзеці — благаславенне божае, дзеці — радасць. Гэта ж усё мана. Усё гэта было калісьці, а цяпер нічога гэтага няма. Дзеці — пакута, і больш нічога. Большасць матак гэта і адчувае, а часам незнарок і гавораць пра гэта. Спытайце ў большасці матак з нашага асяроддзя багатых людзей, яны вам скажуць, што ад страху, што дзеці іх могуць хварэць і паміраць, яны не хочуць мець дзяцей, не хочуць карміць, калі ўжо нарадзілі, каб не прывязацца і не пакутаваць. Радасці, якія прыносіць ім дзіця сваёю чароўнасцю, сваімі ручкамі, ножкамі, цельцам усім, уцехі, якія прыносіць дзіця,— меншыя за пакуты, якія яны церпяць — не кажучы ўжо ад хваробы ці страты дзіцяці, але ад аднаго страху за верагоднасць хвароб і смерці. Узважыўшы выгоды і нявыгады, выходзіць, што нявыгадна і таму непажадана мець дзяцей. Яны пра гэта адкрыта, смела гавораць, уяўляючы, што гэтыя пачуцці нараджаюцца ў іх ад любві да дзяцей, пачуцці добрага і пахвальнага, якімі яны ганарацца. Яны не прыкмячаюць таго, што гэтымі разважаннямі яны начыста адмаўляюць любоў, а сцвярджаюць толькі свой эгаізм. Для іх меней радасці ад чароўнасці дзіцяці, чым пакут ад страху за яго, і таму не патрэбна тое дзіця, якога яны будуць любіць. Яны ахвяруюць не сабою дзеля мілае істоты, а мілаю істотаю, якая мае быць, дзеля сябе.

Вядома, гэта не любоў, а эгаізм. Аднак і асудзіць іх, матак з багатых сем’яў, за гэты эгаізм — не падымаецца рука, калі ўспомніш, колькі яны папакутуюць праз здароўе дзяцей дзякуючы зноў тым жа дактарам у нашым панскім жыцці. Як успомню толькі, нават цяпер, жыццё і жончына становішча ў першы час, калі было трое, чацвёра дзяцей і яна ўся была занята імі,— жах бярэ. Жыцця ў нас не было зусім. Гэта была нейкая вечная небяспека, паратунак ад яе, потым зноў небяспека, зноў шалёныя намаганні і зноў паратунак — заўсёды гэткае становішча, як на асуджаным караблі. Падчас мне здавалася, што гэта назнарок рабілася, што яна прыкідвалася, быццам непакоілася за дзяцей, каб перамагчы мяне. Гэта так заманліва, проста вырашала ў яе карысць усе пытанні. Мне здавалася часам, што ўсё, што яна ў гэтых выпадках рабіла і казала,— яна рабіла і казала назнарок. Аднак не, яна сама заўсёды страшэнна мучылася і каялася з дзецьмі, з іх здароўем і хваробамі. Гэта была пакута для яе і для мяне таксама. I нельга ёй было не мучыцца. Бо прыхільнасць да дзяцей, жывёльная патрэба карміць, песціць, абараняць іх — была, як яна і ёсць у большасці жанчын, але не было таго, што ёсць у жывёлін — адсутнасці фантазіі і розуму. Курыца не баіцца таго, што можа здарыцца з яе куранём, не ведае ўсіх тых хвароб, якія могуць напаткаць яго, не ведае ўсіх тых сродкаў, на якія людзі спадзяюцца і думаюць, што яны могуць ратаваць ад хвароб і смерці. I дзеці для яе, для курыцы, не пакута. Яна робіць для сваіх куранят тое, што ёй уласціва і радасна рабіць; дзеці для яе радасць. I калі кураня пачынае хварэць, яе клопаты вельмі дакладныя: яна саграе, корміць яго. I робячы гэта, ведае, што яна робіць усё, што трэба. Здохне кураня, яна не пытаецца ў сябе, чаго яно памерла, куды яно пайшло, паквокча, потым перастане і працягвае жыць па-ранейшаму. А вось для нашых няшчасных жанчын і для мае жонкі было не тое. Ужо не кажучы пра хваробы — як лячыць, пра тое, як выхоўваць, гадаваць, яна з усіх бакоў чула і чытала бясконца разнастайныя і непастаянныя парады. Карміць гэтак, тым; не, не гэтак, не тым, а вось так; апранаць, паіць, купаць, класці спаць, гуляць, паветра,— на ўсё гэта мы, яна пераважна, кожны тыдзень чула новыя парады. Быццам бы з учарашняга дня пачалі нараджацца дзеці. А не так накармілі, не так выкупалі, не ў час, і захварэла дзіця, і выходзіць, што вінавата яна, зрабіла не тое, што трэба рабіць.

Гэта пакуль здароўе. I то пакута. А ўжо як захварэў, тады бяда. Сапраўднае пекла. Маецца на ўвазе, што хваробу можна лячыць і што ёсць такая навука і такія людзі — дактары, і яны ведаюць. Не ўсе, а самыя лепшыя ведаюць. I вось дзіця хворае, і трэба натрапіць на гэтага самага лепшага, таго, які ратуе, і тады дзіця выратавана; а не захапіў гэтага доктара або жывеш не ў тым месцы, дзе жыве гэты доктар,— і дзіця загінула. I гэта не яе выключная вера, а гэта вера ўсіх жанчын яе кола, і з усіх бакоў яна чуе толькі гэта: у Екацярыны Сямёнаўны памерла двое, таму што не паклікалі своечасова Івана Захаравіча, а ў Мар’і Іванаўны Іван Захаравіч выратаваў старэйшую дзяўчынку; а вось у Пятровых у час, па парадзе доктара, раз’ехаліся па гасцініцах — і асталіся жывыя, а не раз’ехаліся — і памерлі дзеці. А ў той было кволае дзіця, пераехалі, па парадзе доктара, на поўдзень — і выратавалі дзіця. Як жа тут не пакутаваць і не хвалявацца ўсё жыццё, калі жыццё дзяцей, да якіх яна жывёльна прывязана, залежыць ад таго, што яна своечасова дазнаецца пра тое, што скажа Іван Захаравіч. А што скажа Іван Захаравіч, ніхто не ведае, менш за ўсё ён сам, таму што ён дужа добра ведае, што ён нічога не ведае і нічым памагчы не можа, а сам толькі віляе як папала, каб толькі не перасталі верыць, што ён нешта ведае. Бо каб яна была зусім жывёліна, яна гэтак бы не пакутавала; каб жа яна была зусім чалавек, дык у яе была б вера ў бога, і яна гаварыла б і думала, як гавораць набожныя бабы: «Бог даў, бог і ўзяў, ад бога не ўцячэш». Яна думала б, што жыццё і смерць як усіх людзей, гэтак і яе дзяцей, па-за ўладаю людзей, а ва ўладзе толькі бога, і тады б яна не пакутавала праз тое, што ў яе ўладзе было папярэдзіць хваробы і смерць дзяцей, а яна гэтага не зрабіла. Яе ж становішча было такое: паявіліся самыя кволыя, схільныя да безлічы хвароб, слабыя істоты. Да істот гэтых яна адчувае палкую жывёльную любасць. Апрача таго, істоты гэтыя даручаны ёй, а разам з тым сродкі захавання гэтых істот схаваны ад нас і адкрыты зусім чужым людзям, паслугі і парады якіх можна набываць толькі за вялікія грошы, і то не заўсёды.

Усё жыццё з дзецьмі і было для жонкі, а таму і для мяне, не радасцю, а пакутаю. Як жа не пакутаваць? Яна заўсёды і пакутавала. Бывала, толькі супакоімся ад якой-небудзь сцэны рэўнасці або проста сваркі і думаем пажыць, пачытаць і падумаць; толькі возьмешся за якую-небудзь справу, раптам атрымліваеш паведамленне, што Васю ванітуе, або Маша схадзіла з крывёю, або ў Андрушкі высыпка, ну і вядома, жыцця ўжо няма. Куды скакаць, па якіх дактароў, куды аддзяліць? I пачынаюцца клістыры, тэмпературы, мікстуры і дактары. Не паспее гэта скончыцца, як пачынаецца нешта іншае. Правільнага, цвёрдага сямейнага жыцця не было. А было, як я вам казаў, безупыннае выратаванне ад уяўных і сапраўдных небяспек. Але ж гэта цяпер у большасці сямей. У маёй жа сям’і было асабліва рэзка. Жонка была дзеталюбнаю і легкавернаю.

Таму прысутнасць дзяцей не толькі не паляпшала нашага жыцця, але атручвала яго. Апрача таго, дзеці — гэта была для нас новая прычына разладу. З тае пары як былі дзеці і чым больш яны раслі, тым часцей менавіта самі дзеці былі і сродкам і прычынаю разладу. Не толькі прычынаю разладу, але дзеці былі зброяй барацьбы; мы нібыта біліся адно з адным дзецьмі. У кожнага з нас было сваё любімае дзіця — зброя ў бойцы. Я біўся часцей Васем, старэйшым, а яна Лізаю. Апрача таго, калі дзеці падраслі і вызначыліся іх характары, зрабілася тое, што яны сталі саюзнікамі, якіх мы прыцягнулі кожны на свой бок. Яны страшэнна пакутавалі праз гэта, небаракі, але нам, у нашай няспыннай вайне, не да таго было, каб думаць пра іх. Дзяўчынка трымала мой бок, хлопчык жа старэйшы, падобны да яе, яе ўлюбёнец, часта быў ненавісны мне.

XVII

— Вось гэтак і жылі. Адносіны рабіліся ўсё больш і больш варожыя. I, нарэшце, дайшлі да таго, што ўжо не рознагалоссе параджала варожасць, а варожасць параджала рознагалоссе: што б яна ні сказала, я ўжо наперад быў не згодны, і дакладна гэтак жа і яна.

На чацвёрты год з абодвух бакоў вырашана было неяк само па сабе, што зразумець адно аднаго, пагадзіцца адно з адным мы не зможам. Мы перасталі ўжо шукаць спробы дамовіцца да канца. У адносінах самых простых рэчаў, асабліва ў адносінах дзяцей, мы непахісна аставаліся кожны пры сваёй думцы. Як я цяпер прыгадваю, думкі, якія я адстойваў, былі для мяне не такія ўжо і дарагія, каб я не мог адступіцца ад іх; але яна трымалася процілеглае думкі, і адступіцца — азначала прызнаць, што яе праўда. А гэтага я не мог. Яна таксама. Яна, мабыць, цвёрда лічыла, што заўсёды мела рацыю перада мной, а ўжо я ў сваіх вачах быў заўжды святы перад ёю. Удваіх мы былі амаль асуджаны на маўчанне ці такія размовы, якія, я ўпэўнены, жывёла можа весці між сабою: «Колькі часу? Пара спаць. Які сёння абед? Куды ехаць? Што напісана ў газеце? Паслаць па доктара. Горла баліць у Машы». Варта было на валасок адступіць ад гэтага страшэнна звужанага кола размоў, каб выбухнула злосць. Пачыналіся сутычкі, ляцелі словы нянавісці за каву, абрус, брычку, за ход у вінце,— усё справы, якія ні для таго, ні для другога не маглі мець ніякага значэння. У мяне ва ўсякім разе нянавісць да яе часта віравала страшэнная! Я глядзеў іншы раз, як яна налівала чай, махала нагою або падносіла лыжку да рота, хлюпала, уцягвала ў сябе вадкасць, і ненавідзеў яе менавіта за гэта, як за самы агідны ўчынак. Я не заўважаў тады, што перыяды злосці нараджаліся ў мяне вельмі дакладна і раўнамерна, адпаведна перыядам таго, што мы называлі каханнем. Перыяд кахання — перыяд злосці; энергічны перыяд кахання — доўгі перыяд злосці; больш слабая праява кахання — кароткі перыяд злосці. Тады мы не разумелі, што гэтае каханне і злосць было тое ж жывёльнае пачуццё; толькі з розных канцоў. Жыць гэтак было б жудасна, каб мы разумелі сваё становішча; але мы не разумелі і не бачылі яго. У гэтым і паратунак і кара чалавека, што, калі ён жыве няправільна, ён можа сябе затуманьваць, каб не бачыць гаротнага свайго становішча. Гэтак рабілі і мы. Яна старалася забыцца ў напружаных, заўжды неадкладных клопатах па гаспадарцы, клопатах пра абстаноўку, уборы свае і дзяцей, вучобу, здароўе дзяцей. У мяне ж было сваё п’янства — п’янства службы, палявання, карт. Мы абое заўсёды былі занятыя. Мы абое адчувалі, што чым болей мы заняты, тым больш злосныя можам быць адно да аднаго. «Табе добра грымаснічаць,— думаў я пра яе,— ты вось мяне прамучыла сцэнамі ўсю ноч, а ў мяне пасяджэнне».— «Табе добра,— не толькі думала, а і казала яна,— а я усю ноч не спала з дзіцем».

Гэтак мы і жылі, у бясконцым тумане не бачачы таго становішча, у якім мы знаходзіліся. I каб не здарылася таго, што здарылася, і я гэтак бы пражыў яшчэ да старасці, я так бы і думаў, паміраючы, што я пражыў добрае жыццё, не надта добрае, але і не кепскае, гэткае, як усе; я не разумеў бы тае бездані няшчасця і тае агіднае хлусні, у якой я валтузіўся.

А мы былі два калоднікі, якія ненавідзелі адно аднаго і былі звязаны адным ланцугом, якія атручвалі адно аднаму жыццё і стараліся не заўважаць гэтага. Я яшчэ не ведаў тады, што 0,99 сямей жывуць у гэткім жа пекле, як і я жыў, і што гэта не можа быць іначай. Тады я яшчэ не ведаў гэтага ні пра іншых, ні пра сябе.

Дзіўна, якія супадзенні і ў правільным і нават у няправільным жыцці! Якраз калі ў бацькоў жыццё становіцца невыноснае, неабходнымі становяцца і гарадскія ўмовы для выхавання дзяцей. I вось паяўляецца патрэба ў пераездзе ў горад.

Ён змоўк і разы са два азваўся сваімі дзіўнымі гукамі, якія цяпер ужо зусім падобны былі да стрыманага рыдання. Мы падыходзілі да станцыі.

— Каторая гадзіна? — спытаў ён.

Я зірнуў, было дзве гадзіны.

— Вы не стаміліся? — спытаў ён.

— Не, але вы стаміліся.

— Мяне душыць. Дазвольце, я прайдуся, вып’ю вады.

I ён, хістаючыся, пайшоў цераз вагон. Я сядзеў адзін, прыгадваючы ўсё, што ён сказаў мне, і гэтак задумаўся, што і не заўважыў, калі ён вярнуўся праз другія дзверы.

XVIII

— Так, я ўсё захапляюся,— пачаў ён.— Шмат я перадумаў, на шмат што я гляджу па-іншаму, і пра ўсё гэта хочацца сказаць. Ну, і пачалі жыць у горадзе. У горадзе няшчасным людзям жыць лепей. У горадзе чалавек можа пражыць сто гадоў і не ўгледзець таго, што ён даўно памёр і згніў. Разбірацца з самім сабою няма калі, усё занята. Справы, грамадскія адносіны, здароўе, мастацтва, здароўе дзяцей, іх выхаванне. Бо трэба прымаць тых і гэтых, ехаць да тых і гэтых; то трэба паглядзець гэтую, паслухаць гэтага ці гэтую. У горадзе ў кожны дадзены момант ёсць адна, а то адразу дзве, тры славутасці, якіх ніяк нельга прапусціць. То трэба лячыць сябе, таго ці гэтага, то настаўнікі, рэпетытары, гувернанткі, а жыццё пустышка. Ну, гэтак мы і жылі і меней адчувалі болю ад сужыцця. Апрача таго, першы час быў цудоўны занятак — уладкаванне ў новым горадзе, на новай кватэры, і яшчэ занятак — пераезды з горада ў вёску і з вёскі ў горад.

Пражылі адну зіму, а на другую зіму здарылася яшчэ адна акалічнасць, нікому не прыкметная і на першы погляд зусім нікчэмная, але такая, якая і з’явілася прычынаю ўсяго таго, што адбылося. Яна была хворая, і нягоднікі не дазволілі ёй раджаць і навучылі сродку. Для мяне гэта было агідна. Я змагаўся супраць гэтага, але яна з легкадумнаю ўпартасцю настояла на сваім, і я скарыўся; апошняе апраўданне свінскага жыцця — дзеці — было адабрана, і жыццё стала яшчэ больш брыдкае.

Мужыку, работніку, дзеці патрэбны, хаця і цяжка яму пракарміць, але яны яму патрэбны, і таму яго сямейныя адносіны маюць апраўданне.

А вось нам, людзям, якія маюць дзяцей, яшчэ дзеці не патрэбны, яны — лішні клопат, выдаткі, спадчыннікі, яны ў цяжар. I апраўдання свінскага жыцця для нас ужо няма ніякага. Або мы штучна пазбаўляемся дзяцей, або глядзім на дзяцей як на няшчасце, вынік неасцярожнасці, што яшчэ горш. Апраўдання няма. Але мы так маральна палі, што мы нават не бачым патрэбы ў апраўданні. Большасць цяперашняга адукаванага свету аддаецца гэтай распусце без усякага дакору сумлення.

Няма чаго дакараць, таму што сумлення ў нашым побыце няма аніякага, апроч, калі можна так назваць, сумлення грамадскае думкі і крымінальнага закону. А тут і тое і другое не парушаецца: саромецца перад грамадствам няма чаго, усе гэта робяць: і Мар’я Паўлаўна і Іван Захаравіч. Навошта пладзіць жабракоў ці пазбаўляць сябе магчымасці грамадскага жыцця? Саромецца крымінальнага закону ці баяцца яго таксама няма чаго. Гэта пачварныя дзеўкі і салдаткі кідаюць дзяцей у сажалкі і студні; тых, вядома, трэба саджаць у астрог, а ў нас усё робіцца своечасова і чыста.

Гэтак пражылі мы яшчэ два гады. Сродак паскуднікаў, мусіць, пачынаў дзейнічаць; яна фізічна пагрубела і папрыгажэла, як апошняя краса лета. Яна адчувала гэта і займалася сабою. У яе паявілася нейкае абураючае хараство, якое хвалявала людзей. Яна была ва ўсёй сіле трыццацігадовай раскормленай і раздражненай жанчыны, якая не раджала. Выгляд яе выклікаў непакой. Калі яна праходзіла ля мужчын, яна прыцягвала да сябе іх позіркі. Яна была як застаялы, раскормлены конь, з якога знялі аброць. Аброці не было ніякае, як няма ніякае ў 0,99 нашых жанчын. I я адчуваў гэта, і мне было страшна.

XIX

Ён раптам прыўстаў і перасеў бліжэй да акна.

— Прабачце мне,— сказаў ён і, скіраваўшы вочы ў акно, моўчкі прасядзеў гэтак хвіліны тры. Потым ён цяжка ўздыхнуў і зноў сеў насупраць мяне. Твар ягоны зрабіўся зусім іншы, вочы жаласныя, і нейкая дзіўная амаль усмешка моршчыла ягоныя губы.— Я стаміўся крышку, але я раскажу. Часу яшчэ шмат, яшчэ не світае. Так, так,— пачаў ён зноў, закурыўшы папяросу.— Яна пагрубела з тае пары, як перастала раджаць, і хвароба гэтая — пакута вечная праз дзяцей — пачала праходзіць; не тое што праходзіць, але яна нібыта прачнулася ад п’янства, апамяталася і ўбачыла, што ёсць цэлы свет божы з яго радасцямі, на які яна забылася, але ў якім яна жыць не ўмела, свет божы, якога яна зусім не разумела. «Як бы не ўпусціць! Пройдзе час, не вернеш!» Гэтак мне ўяўляецца, што яна думала ці хутчэй адчувала, ды і нельга ёй было думаць і адчуваць інакш: яе выхавалі ў тым, што ёсць на свете толькі адно вартае ўвагі — каханне. Яна выйшла замуж, атрымала тое-сёе ад гэтага кахання, аднак не толькі далёка не тое, што абяцалася, што чакалася, але і шмат расчараванняў, пакут і тут жа нечаканую муку — дзяцей! Мука гэтая знясілела яе. I вось, дзякуючы паслужлівым дактарам, яна даведалася, што можна абысціся і без дзяцей. Яна узрадавалася, зведала гэта і ажыла зноў для аднаго таго, што яна ведала,— для кахання. Але каханне з апаскуджаным і рэўнасцю і рознай злосцю мужам было ўжо не тое. Ёй пачало ўяўляцца нейкае іншае, чысценькае, новенькае каханне, ва ўсякім разе я гэтак думаў пра яе. I вось яна стала аглядацца, як быццам нечага чакала. Я гэта бачыў і не мог не хвалявацца. Скрозь і ўсюды пачало здарацца тое, што яна, як і заўсёды, размаўляючы са мною пры дапамозе іншых, гэта значыць, гаворачы з іншымі, але звяртаючы гаворку да мяне, выказвала смела, зусім не думаючы аб тым, што яна гадзіну таму назад казала процілеглае, выказвала напаўсур’ёзна, што мацярынскі клопат — гэта ашуканства, што не варта аддаваць сваё жыццё дзецям, калі ёсць маладосць і можна цешыцца жыццём. Яна займалася дзецьмі менш, не з гэтакай самаахвярнасцю, як раней, але болей і болей займалася сабою, сваёю знешнасцю, хаця яна і хавала гэта, і сваімі ўцехамі і нават удасканаленнем сябе. Яна зноў з захапленнем узялася за фартэпіяна, якое раней было зусім закінута. З гэтага ўсё і пачалося.

Ён зноў павярнуўся да акна стомленымі вачмі, але тут жа зноў, відаць, зрабіўшы над сабою намаганне, працягваў:

— Так, так, паявіўся гэты чалавек.— Ён сумеўся і разы са два азваўся сваімі гукамі.

Я бачыў, што яму было цяжка называць гэтага чалавека, успамінаць, гаварыць пра яго. Але ён зрабіў намаганне і, нібыта пераадолеўшы перашкоду, якая замінала яму, рашуча загаварыў далей:

— Кепскі ён быў чалавечак, на мае вочы, на маю ацэнку. I не таму, якое ён значэнне атрымаў у маім жыцці, а таму, што ён сапраўды быў гэтакі. Зрэшты тое, што ён быў благі, служыла толькі доказам таго, якая шалёная была яна. Не ён, дык іншы, гэта павінна было здарыцца.— Ён зноў змоўк.— Так, гэта быў музыкант, скрыпач; не прафесійны музыкант, а напаўпрафесійны, напаўграмадскі чалавек.

Ягоны бацька — памешчык, сусед майго бацькі. Ён — бацька — збяднеў, і дзеці — тры было хлопчыкі — усе ўладкаваліся; аднаго толькі, меншага гэтага, адправілі да сваёй хроснай маці ў Парыж. Там яго аддалі ў кансерваторыю, таму што быў талент да музыкі, і ён выйшаў адтуль скрыпачом і іграў на канцэртах. Чалавек ён быў...— Мусіць, хацеў сказаць штось благое пра яго, але ўстрымаўся і хуценька дадаў: — Ну, ужо там я не ведаю, як ён жыў, ведаю толькі, што ў гэты год ён прыехаў у Расію і прыйшоў да мяне.

Міндалевыя вільготныя вочы, чырвоныя, з ухмылкаю, губы, нафіксатураныя вусікі, прычоска апошняя, модная, твар пошла-прыгожанькі, тое, што жанчыны называюць нішто сабе, кволага складу, хоць і не пачварнага, з празмерна тоўстым задам, як у жанчыны, як у готэнтотаў, кажуць. Яны, кажуць, таксама музыкальныя. Гэткі, наколькі магчыма, лезе ў фамільярнасць, але чулы і заўсёды гатовы спыніцца пры самым нязначным адпоры, з захаваннем знешняе годнасці і з тым асаблівым парыжскім адценнем чаравікаў з гузікамі і яркіх колераў гальштука і іншага, што засвойваюць сабе іншаземцы ў Парыжы і што па свае асаблівасці, навізне, заўжды дзейнічае на жанчын. У манерах ненатуральная, знешняя весялосць. Манера, ведаеце, пра ўсё гаварыць намёкамі і ўрыўкамі, як быццам вы ўсё гэта ведаеце, памятаеце і можаце самі дапоўніць.

Менавіта ён са сваёю музыкаю і быў прычынаю ўсяму. А на судзе ж справа была так пададзена, што ўсё, маўляў, здарылася праз рэўнасць. Зусім не, хаця не то, што зусім не, а тое, ды не тое. На судзе гэтак і вырашана было, што я ашуканы муж і што я забіў, абараняючы свой зняважаны гонар (так гэта па-іхняму называецца). I ад гэтага мяне апраўдалі. Я на судзе стараўся дайсці да сэнсу справы, аднак яны разумелі так, быццам бы я хачу рэабілітаваць гонар жонкі.

Адносіны яе з гэтым музыкантам, якія б яны ні былі, для мяне гэта не мае сэнсу, ды і для яе таксама. Мае ж сэнс тое, што я вам расказаў, гэта значыць, маё свінства. Усё адбылося таму, што між намі была тая страшэнная бездань, пра якую я вам казаў, тое страшэннае напружанне ўзаемнай нянавісці адно да аднаго, пры якой першай жа зачэпкі было дастаткова, каб выклікаць крызіс. Сваркі між намі рабіліся ў апошні час чымсьці страшным і былі асабліва дзіўныя, бо чаргаваліся з таксама напружанай жывёльнай палкасцю.

Каб не ён паявіўся, паявіўся б іншы. Каб не прычына рэўнасці, дык іншая. Я настойваю на тым, што ўсе мужы, якія гэтак жывуць, як я жыў, павінны або распуснічаць, або разысціся, або забіць самі сябе ці сваіх жонак, як я зрабіў. Калі з кім гэтага не здарылася, дык гэта надзвычай рэдкае выключэнне. Я, перш чым скончыць, як я скончыў, быў колькі разоў на грані самагубства, а яна таксама атручвалася.

XX

— Так, гэта ўсё было, і незадоўга перад тым.

Жылі мы як быццам у перамір’і, і няма ніякіх прычын парушаць яго; раптам пачынаецца гаворка аб тым, што такі і такі сабака на выстаўцы атрымаў медаль, кажу я. Яна кажа: «Не медаль, а пахвальны водгук». Пачынаецца спрэчка. Пачынаецца пераскокванне з аднаго на другое, папіканні: «Ну, ды гэта даўно вядома, заўсёды гэтак: ты сказаў...» — «Не, я не казаў».— «Значыць, я хлушу!..» Адчуваеш, што вось-вось пачнецца тая страшэнная сварка, пры якой хочацца сябе ці яе забіць. Ведаеш, што зараз пачнецца, і баішся гэтага, як агню, і таму хацеў бы стрымацца, аднак злосць апаноўвае ўсю тваю істоту. Яна ў тым жа, яшчэ горшым становішчы, назнарок перакручвае кожнае тваё слова, надаючы яму няправільнае значэнне; кожнае ж яе слова насычана атрутаю; дзе толькі яна ведае, што мне асабліва балюча, туды якраз яна і джгае. Далей, болей. Я крычу: «Маўчы!» — ці што-небудзь накшталт гэтага. Яна выбягае з пакоя, ляціць у дзіцячую. Я намагаюся ўтрымаць яе, каб дагаварыць і давесці, хапаю яе за руку. Яна прыкідваецца, што зрабіў ёй балюча, і крычыць: «Дзеці, ваш бацька б’е мяне!» Я крычу: «Не хлусі!» — «Гэта ўжо не ўпершыню!» — крычыць яна ці што-небудзь падобнае. Дзеці кідаюцца да яе. Яна супакойвае іх. Я кажу: «Не прыкідвайся!» Яна кажа: «Для цябе ўсё прытворства; ты заб’еш чалавека і будзеш гаварыць, што ён прыкідваецца. Цяпер я зразумела цябе. Ты гэтага і хочаш!» — «О, хоць бы ты здохла!» — крычу я. Памятаю, як мяне жахнулі гэтыя страшныя словы. Я ніяк не чакаў, каб я мог сказаць гэткія страшныя, грубыя словы, і здзіўляюся таму, што яны маглі вылецець з мяне. Я крычу гэтыя страшныя словы і бягу ў кабінет, саджуся і куру. Чую, што яна выходзіць у пярэдні пакой і збіраецца ехаць. Я пытаюся куды. Яна не адказвае. «Ну, і чорт з ёю»,— кажу я сабе, вяртаюся ў кабінет, зноў кладуся і куру. Тысячы розных планаў аб тым, як адпомсціць ёй і пазбавіцца ад яе і як паправіць усё гэта і зрабіць так, як быццам бы нічога і не было, прыходзіць мне ў галаву. Я пра ўсё гэта думаю і куру, куру, куру. Думаю збегчы ад яе, схавацца, паехаць у Амерыку. Даходжу да таго, што пачынаю марыць аб тым, як я пазбаўлюся ад яе і як гэта будзе цудоўна, як сыдуся з іншаю, цудоўнаю жанчынаю, зусім новаю. Пазбаўлюся тым, што яна памрэ, або тым, што развядуся, і думаю, як гэта зрабіць. Бачу, што я блытаюся, што я не пра тое думаю, пра што трэба, і таму, каб не бачыць, што я не пра тое думаю, пра што трэба, таму і куру.

А жыццё дома ідзе. Прыходзіць гувернантка, пытаецца: «Дзе madame? калі вернецца?» Лёкай пытаецца, ці падаваць чай. Прыходжу ў сталовую; дзеці, асабліва старэйшая Ліза, якая ўжо разумее, запытальна і незычліва пазіраюць на мяне. П’ем моўчкі чай. Яе ўсё няма. Праходзіць увесь вечар, яе няма, і два пачуцці віруюць у душы: злосць на яе за тое, што яна мучыць мяне і ўсіх дзяцей сваёй адсутнасцю, якая скончыцца ж тым, што яна прыйдзе, і страх таго, што яна не прыйдзе і нешта зробіць з сабою. Я паехаў бы па яе. Але дзе яе шукаць? У сястры? Аднак гэта неразумна прыехаць і пытацца. Ды і бог з ёю; калі яна хоча мучыць, няхай сама мучыцца. Яна, мусіць, гэтага і чакае. I наступным разам будзе яшчэ горш. А што, калі яна не ў сястры, а што-небудзь робіць ці ўжо зрабіла з сабою?.. Адзінаццаць, дванаццаць, гадзіна. Не іду ў спальню, неразумна аднаму там ляжаць і чакаць, і тут не кладуся. Хачу чым-небудзь заняцца, напісаць лісты, чытаць; нічога не магу. Сяджу адзін у кабінеце, пакутую, злуюся і прыслухоўваюся. Тры, чатыры гадзіны — яе ўсё няма. Пад раніцу засынаю. Прачынаюся — яе няма.

Усё ў доме ідзе па-старому, але ўсе ў разгубленасці і ўсе запытальна і з дакорам пазіраюць на мяне, мяркуючы, што ўсё гэта праз мяне. А ў маёй душы ўсё тая ж барацьба — злосці за тое, што яна мяне мучыць, і неспакою за яе.

Ля адзінаццаці прыязджае яе сястра паслом ад яе. I пачынаецца звычайнае: «Яна ў жахлівым становішчы. Ну што ж гэта!» — «Ды нічога не здарылася». Я кажу пра цяжкі яе характар і кажу, што я нічога не зрабіў.

— Але гэта не можа так аставацца,— кажа сястра.

— Гэта яе справа, а не мая,— кажу я.— Я першага кроку не зраблю. Разысціся, дык разысціся.

Швагерка ад’язджае ні з чым. Я смела сказаў, гаворачы з ёю, што не зраблю першага кроку, але як толькі яна паехала і я выйшаў і ўбачыў дзяцей, вартых жалю, напалоханых, дык ужо гатовы быў зрабіць першы крок. I рады быў бы яго зрабіць, ды не ведаю як. Зноў хаджу, куру, выпіваю за сняданкам гарэлкі і віна і дабіваюся таго, чаго падсвядома жадаю: не бачу глупства, подласці свайго становішча.

Каля трох прыязджае яна. Сустракаючы мяне, яна нічога не гаворыць. Я лічу, што яна скарылася, пачынаю гаварыць аб тым, што я быў раззлаваны яе дакорамі. Яна з тым жа строгім і страшэнна змучаным тварам кажа, што яна прыехала не для таго, каб выслухоўваць тлумачэнні, а каб забраць дзяцей, што жыць разам мы не можам. Я пачынаю гаварыць, што вінаваты не я, што яна раззлавала мяне. Яна строга, урачыста пазірае на мяне і потым кажа:

— Не гавары болей, ты будзеш каяцца.

Я кажу, што выносіць не магу камедый. Тады яна крычыць нешта, але я не разбіраю, і бяжыць у свой пакой. I за ёй звініць ключ: яна зачынілася. Я штурхаю дзверы, адказу няма, і я са злосцю адыходжу. Праз паўгадзіны Ліза прыбягае ў слязах.

— Што? што-небудзь зрабілася?

— Матулі не чуваць.

Ідзем. Я торгаю з усяе сілы дзверы. Засаўка слаба засунута, і абедзве палавінкі расчыняюцца. Я падыходжу да ложка. Яна ў спадніцах і высокіх чаравіках ляжыць няёмка на ложку непрытомная. На століку пустая пляшачка з опіумам. Прыводзім да прытомнасці. Яшчэ слёзы і, нарэшце, прымірэнне. I не прымірэнне: у душы ў кожнага тая ж старая злосць адно супраць аднаго з дабаўкаю яшчэ злосці за той боль, які нанесены гэтаю сваркаю і які кожны залічвае на кошт другога. Але трэба ж як-небудзь скончыць усё гэта, і жыццё ідзе па-старому. Так, гэткія сваркі і нават горшыя здараліся ўвесь час, то раз на тыдзень, то раз на месяц, то кожны дзень. I ўсё адно і тое ж. Аднойчы я ўжо ўзяў замежны пашпарт — сварка працягвалася два дні,— але потым зноў напаўтлумачэнне, напаўпрымірэнне — і я астаўся.

XXI

— Дык вось у такіх мы былі адносінах, калі паявіўся гэты чалавек. Прыехаў у Маскву гэты чалавек — прозвішча ягонае Трухачэўскі — і прыйшоў да мяне. Гэта было раніцаю. Я прыняў яго. Былі мы калісьці на «ты». Ён паспрабаваў палавінчатымі фразамі між «ты» і «вы» ўтрымацца на «ты», але я адкрыта задаў тон на «вы», і ён адразу ж падначаліўся. Ён мне дужа не спадабаўся з першага позірку. Але, дзіўная справа, нейкая дзіўная, фатальная сіла цягнула мяне да таго, каб не адштурхнуць яго, не аддаліць, а, наадварот, наблізіць. I сапраўды, што магло быць прасцей за тое, каб пагаварыць з ім холадна, развітацца, не знаёмячы з жонкаю. Аднак жа не, я, як назнарок, загаварыў пра ягоную ігру, сказаў, што мне гаварылі, быццам бы ён кінуў скрыпку. Ён сказаў, што, наадварот, ён іграе цяпер больш, чым раней. Ён стаў прыгадваць аб тым, што я іграў раней. Я сказаў, што не іграю болей, але што жонка мая добра іграе.

Дзіўная справа! Мае адносіны да яго ў першы дзень, у першую гадзіну майго спаткання з ім былі такія, якія яны маглі быць толькі пасля таго, што здарылася. Штосьці было нацягнутае ў маіх адносінах з ім: я лавіў кожнае слова, выраз, сказаны ім ці мною, і прыпісваў ім важнае значэнне.

Я пазнаёміў яго з жонкаю. Адразу ж зайшла гаворка пра музыку, і ён прапанаваў свае паслугі іграць з ёю. Жонка, як і заўсёды ў гэты апошні час была вельмі элегантная і прывабная, неспакойна прыгожая. Ён, мусіць, спадабаўся ёй з першага позірку. Апрача таго, яна ўзрадавалася таму, што будзе мець прыемнасць іграць на скрыпцы, што яна вельмі любіла, бо наймала для гэтага скрыпача з тэатра, і на яе твары адбілася гэтая радасць. Але, убачыўшы мяне, яна адразу зразумела мой настрой і змянілася з твару, і пачалася гэтая гульня ўзаемнага падману. Я прыемна ўсміхаўся, робячы выгляд, што мне дужа прыемна. Ён, пазіраючы на жонку так, як пазіраюць усе распуснікі на прыгожых жанчын, рабіў выгляд, што яго цікавіць толькі тэма гаворкі, менавіта тое, што ўжо зусім не цікавіла яго. Яна старалася быць абыякавай, але знаёмы ёй мой фальшыва-вясёлы выраз раўніўца і яго пажадлівы позірк, відаць, узбуджалі яе. Я бачыў, што з першага ж спаткання ў яе неяк незвычайна заблішчалі вочы і, мусіць, у выніку мае рэўнасці, між ім і ёю адразу ж прабег нібы электрычны ток, які выклікаў адны і тыя ж выразы, позіркі і ўсмешкі. Яна чырванела — і ён чырванеў, яна усміхалася — ён усміхаўся. Пагаварылі аб музыцы, аб Парыжы, аб розных дробязях. Ён устаў, каб развітацца і, усміхаючыся, з капелюшом на ляжцы, якая дробна падрыгвала, стаяў, пазіраючы то на яе, то на мяне, нібы чакаў, што мы зробім. Памятаю я гэту хвіліну менавіта таму, што ў гэту хвіліну я мог не запрасіць яго, і тады нічога б не было. Але я зірнуў на яго, на яе. «I не думай, каб я раўнаваў цябе»,— у думках сказаў я ёй,— «ці каб я баяўся цябе»,— у думках сказаў я яму і запрасіў яго прывозіць як-небудзь вечарам скрыпку, каб іграць з жонкаю. Яна са здзіўленнем зірнула на мяне, зачырванелася і, нібы спалохаўшыся, стала адмаўляцца, гаварыла, што яна не надта добра іграе. Гэтая адмова яе яшчэ больш раззлавала мяне, і я яшчэ болей настойваў. Памятаю тое дзіўнае адчуванне, з якім я пазіраў на ягоную патыліцу, белую шыю, якая аддзялялася ад чорных, расчасаных на абодва бакі валасоў, калі ён подскакам, нібыта птушка, выходзіў ад нас. Я не мог не прызнацца сабе, што прысутнасць гэтага чалавека мучыла мяне. «Ад мяне залежыць,— думаў я,— зрабіць гэтак, каб ніколі не бачыць яго. Але зрабіць гэтак, азначала б, што я баюся яго. Не, я не баюся яго! Гэта было б надта непрыгожа, казаў я сабе. I тут жа, у пярэднім пакоі, ведаючы, што жонка чуе мяне, я настояў на тым, каб ён сёння ж увечары прыехаў са скрыпкаю. Ён паабяцаў мне і паехаў.

Увечары ён прыехаў са скрыпкаю, і яны ігралі. Аднак ігра доўга не ладзілася, не было тых нот, якія ім патрэбны былі, а тыя, што былі, жонка не магла іграць без падрыхтоўкі. Я дужа любіў музыку і спачуваў іх ігры, папраўляў яму пюпітр, гартаў старонкі. I тое-сёе яны сыгралі, нейкія песні без слоў і санату Моцарта. Ён іграў цудоўна, у яго было ў вышэйшае ступені тое, што называецца тонам. Апрача таго, тонкі шляхетны густ, зусім не ўласцівы ягонаму характару.

Ён іграў, вядома, значна лепш за жонку і памагаў ёй і разам з тым пачціва хваліў яе ігру. Ён паводзіў сябе вельмі прыстойна. Здавалася, што жонка была захоплена адной толькі музыкай, трымалася яна вельмі проста і натуральна. А вось я, хоць і прыкідваўся, што зацікаўлены музыкаю, увесь вечар не пераставаў пакутаваць ад рэўнасці.

З першае ж хвіліны як ён сустрэўся вачмі з жонкаю, я бачыў, што звер, які сядзеў у іх абаіх, апрача ўсіх умоўнасцей становішча і асяроддзя, спытаў: «Можна?» — і адказаў: «О так, вядома». Я бачыў, што ён ніяк не чакаў сустрэць у маёй жонцы, у маскоўскай даме, такую прывабную жанчыну, і быў дужа рады гэтаму. Таму што сумненняў у тым, што яна згодна, у яго не было ніякіх. Усё пытанне было ў тым, каб толькі не перашкодзіў агідны муж. Каб я быў чысты, я не разумеў бы гэтага, але я, як і большасць, думаў гэтак жа пра жанчын, пакуль не быў жанаты, і таму чытаў у ягонае душы як па пісаным. Пакутаваў я асабліва праз тое, што я бачыў несумненна, што да мяне ў яе не было іншага пачуцця, апрача пастаяннага раздражнення, якое толькі зрэдку перабівалася прывычнай пажадлівасцю, а што гэты чалавек, і па сваёй знешняй элегантнасці і навізне і, галоўнае, па несумненна вялікім таленце да музыкі, па збліжэнні, якое ўзнікала пры сумеснае ігры, па ўплыве, які аказвала музыка на ўражлівыя натуры, асабліва скрыпка, што гэты чалавек павінен быў не тое што спадзявацца, а несумненна без усякага вагання павінен быў перамагчы, змяць, скруціць яе, звіць з яе вяроўку, зрабіць з яе ўсё, што захоча. Я гэтага не мог не бачыць, і я пакутаваў жахліва. Аднак, нягледзячы на гэта ці, магчыма, у выніку гэтага, нейкая сіла супраць мае волі прымушала мяне быць асабліва не толькі пачцівым, а і ласкавым з ім. Ці то для жонкі, ці то для яго я гэта рабіў, каб паказаць, што я не баюся яго, ці то для сябе, каб ашукаць самога сябе,— не ведаю, толькі я не мог з першых жа зносін маіх з ім быць шчырым. Я павінен быў, для таго каб не паддацца жаданню адразу ж забіць яго, лашчыць яго. Я паіў яго за вячэраю дарагім віном, захапляўся ягонаю ігрою, з асаблівай ласкавай усмешкай гаварыў з ім і запрасіў яго ў наступную нядзелю абедаць і яшчэ іграць з жонкаю. Я сказаў, што запрашу таго-сяго з маіх знаёмых, аматараў музыкі, паслухаць яго. Ды гэтак і скончылася.

I Познышаў ад моцнага хвалявання павярнуўся і азваўся сваім незвычайным гукам.

— Дзіўная справа, як дзейнічала на мяне прысутнасць гэтага чалавека,— пачаў ён зноў, мусіць, робячы намаганне, каб выглядаць спакойным.— Вяртаюся з выстаўкі дадому на другі ці трэці дзень пасля гэтага, заходжу ў пярэдні пакой і раптам адчуваю, штосьці цяжкае, нібыта камень, навальваецца мне на сэрца, і не магу сказаць сабе, што гэта. Гэтае нешта было тое, што, праходзячы праз пярэдні пакой, я заўважыў нешта такое, што нагадвала яго. Толькі ў кабінеце я ўцяміў, што гэта было, і вярнуўся ў пярэдні пакой, каб праверыць сябе. Так, я не памыліўся: гэта быў ягоны шынель. Ведаеце, модны шынель. (Усё, што яго тычылася, хоць я і не разумеў сутнасці сваіх учынкаў, я прыкмячаў з незвычайнай уважлівасцю.) Пытаюся,— гэтак і ёсць, ён тут. Праходжу не праз гасціную, а праз класны пакой, у залу. Ліза, дачка, сядзіць за кніжкаю, і нянька з маленькай ля стала круціць нейкай накрыўкай. Дзверы ў залу прычынены, і чую адтуль раўнамернае arpeggio і голас яго і яе. Прыслухоўваюся, але не магу разабраць. Мусіць, гукі на фартэпіяна знарок для таго, каб заглушыць іх словы, магчыма, пацалункі. Бог ты мой! што тут сталася са мной! Як успомню толькі пра таго звера, які жыў тады ў маёй душы, жах бярэ. Сэрца раптам сціснулася, спынілася, а потым загрукала, як малатком. Галоўнае пачуццё, як і заўжды, ва ўсякай злосці, было — жаль да сябе. «Пры дзецях, пры няньцы!» — думаў я. Відаць, я быў страшны, таму што і Ліза глядзела на мяне дзіўнымі вачыма. «Што ж мне рабіць? — спытаў я ў сябе.— Зайсці? Я не магу, я бог ведае што зраблю». Аднак не магу і пайсці. Нянька пазірае на мяне гэтак, нібыта яна разумее маё становішча. «Але нельга не зайсці»,— сказаў я сабе і хутка адчыніў дзверы. Ён сядзеў за фартэпіяна, рабіў гэтыя arpeggio сваімі выгнутымі дагары вялікімі белымі пальцамі. Яна стаяла ў кутку раяля над разгорнутымі нотамі. Яна першая ўбачыла ці пачула і паглядзела на мяне. Ці то яна спалохалася і прыкінулася, што не спалохалася, ці то сапраўды не спалохалася, але яна не ўздрыгнула, не зварухнулася, а толькі пачырванела, і то пазней.

— Як я рада, што ты прыйшоў; мы не вырашылі, што іграць у нядзелю,— сказала яна такім тонам, якім не гаварыла б са мной, каб мы былі адны. Гэта і тое, што яна сказала «мы» пра сябе і яго, абурыла мяне. Я моўчкі павітаўся з ім.

Ён паціснуў мне руку і адразу ж з усмешкаю, якая мне здалася кпліваю, пачаў тлумачыць мне, што ён прынёс ноты для рэпетыцыі к нядзелі і што вось між імі нязгода, што іграць: больш цяжкае і класічнае, менавіта Бетховенскую санату са скрыпкаю, або маленькія рэчы? Усё было гэтак натуральна і проста, што нельга было ні да чаго прычапіцца, а разам з тым я быў упэўнены, што ўсё гэта была няпраўда, што яны змовіліся аб тым, каб ашукаць мяне.

Адна з самых цяжкіх пакут для раўніўцаў (а раўніўцы ўсе ў нашым грамадскім жыцці) — гэта вядомыя свецкія ўмовы, пры якіх дапускаецца самая вялікая і небяспечная блізкасць між мужчынам і жанчынаю. Трэба зрабіцца пасмешышчам на людзях, калі перашкаджаць блізкасці на балях, блізкасці дактароў са сваёй пацыенткай, блізкасці на занятках мастацтвам, жывапісам, а галоўнае — музыкаю. Людзі займаюцца ўдваіх самым высакародным мастацтвам, музыкаю; для гэтага патрэбна пэўная блізкасць, і блізкасць гэтая не мае нічога заганнага, і толькі неразумны, раўнівы муж можа бачыць тут штосьці непажаданае. А між тым усе ведаюць, што менавіта ў выніку гэтых самых заняткаў, асабліва музыкаю, і адбываецца большая доля пралюбадзейства ў нашым грамадстве. Я, відаць, збянтэжыў іх тою збянтэжанасцю, якая выявілася і ў мяне: я доўга нічога не мог сказаць. Я быў нібы перавернутая пляшка, з якой вада не ідзе таму, што яна празмерна поўная. Я хацеў злаяць, выгнаць яго, але я адчуваў, што я павінен быў зноў быць ветлівы і ласкавы з ім. Я гэтак і зрабіў. Я зрабіў выгляд, што ўхваляю ўсё, і зноў з тым дзіўным пачуццём, якое вымушала мяне абыходзіцца з ім з тым большаю ласкаю, чым больш пакутліваю для мяне была ягоная прысутнасць; я сказаў яму, што спадзяюся на ягоны густ і ёй раю тое ж. Ён яшчэ пабыў столькі, колькі трэба было, каб згладзіць непрыемнае ўражанне, калі я раптам са спалоханым тварам зайшоў у пакой і змоўк,— і паехаў, прыкінуўшыся, што цяпер вырашалі, што іграць заўтра. Аднак я быў упэўнены, што ў параўнанні з тым, што займала іх, пытанне пра тое, што іграць, было для іх зусім абыякавае.

Я з падкрэсленаю пачцівасцю праводзіў яго да пярэдняга пакоя (як не праводзіць чалавека, які прыехаў з тым, каб парушыць спакой і загубіць шчасце цэлае сям’і!). Я паціснуў з падкрэсленаю ласкаю яго белую, мяккую руку.

XXII

— Увесь гэты дзень я не гаварыў з ёю, не мог. Прысутнасць яе выклікала ў мяне такую нянавісць да яе, што я баяўся за сябе. За абедам яна пры дзецях спытала ў мяне, калі я еду. Мне трэба было на наступным тыдні ехаць на з’езд у павет. Я сказаў калі. Яна спытала, ці не трэба мне чаго на дарогу. Я нічога не адказаў, моўчкі пасядзеў за сталом і гэтак жа моўчкі пайшоў у кабінет. Апошнім часам яна ніколі не прыходзіла да мяне ў пакой, асабліва ў гэты час. Ляжу ў кабінеце і злуюся. Раптам знаёмая хада. I ў галаву мне прыходзіць страшная, агідная думка аб тым, што яна, як жонка Урыі, хоча схаваць ужо дапушчаны грэх свой і што яна ў такі незвычайны час ідзе да мяне. «Няўжо яна ідзе да мяне?» — думаў я, прыслухоўваючыся да яе блізкіх крокаў. Калі да мяне, значыць мая праўда. I ў душы ўзнімаецца невыказная агіда да яе. Бліжэй, бліжэй крокі. Няўжо не пройдзе міма, у залу? Не, дзверы рыпнулі, і ў дзвярах яе высокая, прыгожая постаць, а на твары і ў вачах — нерашучасць і як бы боязь, якую яна хоча схаваць, але якую я бачу і значэнне якой я ведаю. Я ледзь не задыхнуўся, гэтак доўга я стрымліваў дыханне, і, працягваючы глядзець на яе, схапіўся за папяросніцу і стаў закурваць.

— Ну што гэта, да цябе зойдзеш пасядзець, а ты закурваеш,— і яна села блізка да мяне на канапу, тулячыся да мяне.

Я адхіліўся, каб не кранацца яе.

— Я бачу, ты нездаволены тым, што я хачу іграць у нядзелю,— сказала яна.

— Я ніколькі не нездаволены,— сказаў я.

— Хіба я не бачу?

— Ну, вітаю цябе, што ты бачыш. Толькі я нічога не бачу, апрача таго, што ты паводзіш сябе як какотка.

— Калі ты хочаш лаяцца, як рамізнік, дык я пайду.

— Ідзі, толькі ведай, што калі табе не дарагі гонар сям’і, дык мне ты не дарагая (ліха з табою), але гонар сям’і.

— Ды што, што?

— Ідзі адсюль, богам прашу, ідзі!

Прыкідвалася яна, што не разумее, ці сапраўды не разумела, але толькі яна пакрыўдзілася і ўзлавалася. Яна ўстала, аднак не пайшла, а спынілася пасярод пакоя.

— Ты зрабіўся зусім немажлівы,— пачала яна.— Гэта такі характар, з якім анёл не ўжывецца,— і, як заўсёды, стараючыся ўкалоць мяне як мага больш балюча, яна нагадала мне мой учынак з сястрою (гэта быў выпадак з сястрою, калі я выйшаў з сябе і нагаварыў сястры сваёй грубасці; яна ведала, што гэта мучыць мяне, і ў гэтае месца ўкалола мяне).— Пасля гэтага ты мяне ўжо нічым не здзівіш,— сказала яна.

«Так, абразіць, унізіць, абняславіць і мяне ж пакінуць вінаватым»,— сказаў я сабе, і раптам мяне ахапіла такая страшэнная злосць на яе, якое я ніколі яшчэ не зазнаваў.

Мне ўпершыню захацелася фізічна выявіць гэтую злосць. Я падхапіўся і рушыў да яе; але ў той момант, як я падхапіўся, я памятаю, што я ўразумеў сваю злосць і спытаў у сябе, ці добра аддацца гэтаму пачуццю, і адразу ж адказаў сабе, што гэта добра, што гэта напалохае яе, і адразу ж, замест таго, каб працівіцца гэтае злосці, я яшчэ стаў распаляць яе ў сабе і радавацца таму, што яна ўсё больш і больш распаляецца.

— Ідзі, ці я цябе заб’ю! — закрычаў я, падышоў да яе і схапіў яе за руку. Я свядома ўзмацняў інтанацыі злосці свайго голасу, калі казаў гэта. I, мусіць, я быў страшны, таму што яна так спалохалася, што нават не мела сілы пайсці, а толькі гаварыла:

— Вася, што, што з табой?

— Ідзі адсюль! — зароў я яшчэ гучней.— Толькі ты можаш давесці мяне да шаленства. Я не адказваю за сябе!

Я даў ход свайму шаленству і ўпіваўся ім, і мне хацелася яшчэ што-небудзь зрабіць незвычайнае, каб выявіць найвышэйшую ступень майго шаленства. Мне страшэнна хацелася біць, забіць яе, але я ведаў, што гэтага нельга, і таму, каб усё ж такі даць ход свайму шаленству, схапіў са стала прэспап’е і яшчэ раз крыкнуў: «Ідзі адсюль!» — і кінуў яго вобземлю міма яе. Я вельмі добра цэліў міма. Тады яна пайшла з пакоя, але затрымалася ў дзвярах. I тут жа, пакуль яшчэ яна бачыла (я зрабіў гэта для таго, каб яна бачыла), я пачаў хапаць са стала рэчы, падсвечнікі, чарніліцу, кідаць вобземлю іх і крычаць:

— Ідзі! прэч адсюль! Я не адказваю за сябе!

Яна пайшла — і я адразу ж перастаў.

Праз гадзіну да мяне прыйшла нянька і сказала, што ў жонкі істэрыка. Я прыйшоў; яна рыдала, смяялася, нічога не магла гаварыць і ўздрыгвала ўсім целам. Яна не прыкідвалася, а сапраўды была хворая.

Пад раніцу яна супакоілася, і мы памірыліся пад уплывам таго пачуцця, якое мы называлі каханнем.

Раніцаю, калі пасля прымірэння я прызнаўся ёй, што раўнаваў яе да Трухачэўскага, яна зусім не збянтэжылася і самым шчырым чынам засмяялася. Гэткаю дзіўнаю нават ёй здалося, як яна казала, магчымасць захаплення гэтым чалавекам.

— Хіба да такога чалавека магчыма ў прыстойнае жанчыны што-небудзь, апрача радасці, якую яна атрымлівае ад музыкі? Калі хочаш, я гатова ніколі больш не бачыць яго. Нават у нядзелю, хаця і запрошаны ўсе. Напішы яму, што я нездаровая, і ўсяму канец. Адно брыдка, што хто-небудзь можа падумаць, галоўнае ён сам, што ён небяспечны. А я вельмі гордая, каб дазволіць думаць гэтак.

I яна не хлусіла, яна верыла ў тое, што гаварыла; яна спадзявалася словамі гэтымі выклікаць у сабе агіду да яго і абараніць ёю сябе ад яго, але ёй не ўдалося гэта. Усё было накіравана супраць яе, асабліва гэта праклятая музыка. Так ўсё і скончылася, і ў нядзелю сабраліся госці, і яны зноў ігралі.

XXIII

— Я думаю, лішне казаць, што я быў вельмі ганарысты: калі не быць ганарыстым у звычайным нашым жыцці, дык няма чым жыць. Ну, і ў нядзелю я ахвотна ўзяўся за наладжванне абеду і вечара з музыкаю. Я сам накупляў усяго для абеду і запрасіў гасцей.

К шасці гадзінам сабраліся госці, і ён з’явіўся ў фраку з брыльянтавымі запінкамі дрэннага густу. Ён паводзіў сябе бесцырымонна, на ўсё адказваў спехам з усмешачкаю згоды і разумення, ведаеце, з тым асаблівым выразам, што ўсё, што вы зробіце або скажаце, ёсць тое самае, чаго ён чакаў. Усё, што было ў ім непрыстойнага, усё гэта я прыкмячаў цяпер з асабліваю радасцю, таму што гэта ўсё павінна было супакоіць мяне і паказваць, што ён стаяў для маёй жонкі на такой нізкай ступені, да якой, як яна і казала, яна не магла апусціцца. Я цяпер ужо не дазваляў сабе раўнаваць. Па-першае, я перапакутаваў ужо гэтай мукаю, і мне трэба было адпачыць; па-другое, я хацеў верыць жончыным словам і верыў ім. Аднак, нягледзячы на тое, што я не раўнаваў, я ўсё-такі быў ненатуральны з ім і з ёю і ў часе абеду і першую палову вечара, пакуль не пачалася музыка. Я ўсё яшчэ сачыў за рухамі і позіркамі іх абодвух.

Абед быў як абед, нудны, няшчыры. Даволі рана пачалася музыка. Ах, як я памятаю ўсе падрабязнасці гэтага вечара; памятаю, як ён прынёс скрыпку, адчыніў вечка, зняў вышытую яму дамай покрыўку, дастаў і стаў ладзіць. Памятаю, як жонка села з няшчыра-абыякавым выглядам, пад якім я бачыў, што яна хавала вялікую нерашучасць — нерашучасць пераважна перад сваім уменнем,— з няшчырым выглядам села за раяль, і пачаліся звычайныя lа на фартэпіяна, пічыката скрыпкі, устаноўка нот. Памятаю таксама, як яны зірнулі адно на аднаго, паглядзелі на гасцей і потым сказалі нешта адно аднаму, і пачалося. Яна ўзяла першы акорд. У яго зрабіўся сур’ёзны, строгі, сімпатычны твар, і, прыслухоўваючыся да сваіх гукаў, ён асцярожнымі пальцамі таргануў па струнах і адказаў раялю. I пачалося...

Ён спыніўся і некалькі разоў запар азваўся сваімі гукамі. Хацеў пачаць гаварыць, але засоп носам і зноў спыніўся.

— Яны ігралі Крэйцараву санату Бетховена. Ці ведаеце вы першае прэста? Ведаеце?! — выгукнуў ён.— У!.. Страшэнная рэч гэтая саната. Менавіта гэтая частка. I наогул страшная рэч музыка. Што гэта такое? Я не разумею. Што такое музыка? Што яна робіць? I навошта яна робіць тое, што яна робіць? Кажуць, музыка ўзвышае душу,— лухта, няпраўда! Яна дзейнічае, страшэнна дзейнічае, я кажу пра сябе, але зусім не ўзвышае душы. Яна ні ўзвышае, ні прыніжае душы, а толькі развярэджвае. Як вам сказаць? Музыка прымушае мяне забываць пра сябе, пра маё сапраўднае становішча, яна пераносіць мяне ў нейкае іншае, не сваё становішча: мне пад уплывам музыкі здаецца, што я адчуваю тое, чаго я, уласна, не адчуваю, што я разумею тое, чаго не разумею, што магу тое, чаго не магу. Я тлумачу гэта тым, што музыка дзейнічае, як пазяханне, як смех: мне спаць не хочацца, але я пазяхаю, пазіраючы на таго, хто пазяхае, смяяцца няма з чаго, але я смяюся, чуючы таго, хто смяецца.

Яна, музыка, адразу, непасрэдна пераносіць мяне ў той душэўны стан, у якім знаходзіўся той, хто пісаў музыку. Я зліваюся з ім душою і разам з ім пераношуся з аднаго стану ў другі, але навошта я гэта раблю, я не ведаю. Бо той, хто пісаў хоць бы Крэйцараву санату,— Бетховен, ён жа ведаў, чаго ён знаходзіўся ў такім стане,— гэты стан прывёў яго да пэўных учынкаў, і таму для яго гэты стан меў сэнс, а для мяне ніякага. I таму музыка толькі развярэджвае, не канчае. Ну, марш ваяўнічы сыграюць, салдаты пройдуць пад марш, і музыка дайшла; сыгралі танцавальную музыку, я патанцаваў, музыка дайшла; ну, праспявалі месу, я прычасціўся, таксама музыка дайшла, а то толькі злосць, а таго, што трэба рабіць у гэтае злосці,— няма. I таму музыка гэтак страшна, гэтак жахліва часам дзейнічае. У Кітаі музыка дзяржаўная справа. I гэта так і павінна быць. Хіба можна дапусціць, каб кожны, хто захоча, гіпнатызаваў бы адзін аднаго ці многіх і пасля б рабіў з імі што захацеў. I галоўнае, каб гэтым гіпнатызёрам быў першы ж амаральны чалавек.

А то страшны сродак у руках каго папала. Напрыклад, хоць бы гэту Крэйцараву санату, першае прэста. Хіба можна іграць у гасцінай сярод дэкальтаваных дам гэтае прэста? Сыграць і потым папляскаць, а потым есці марожанае і гаварыць пра апошнюю плётку. Гэтыя рэчы можна іграць толькі пры пэўных, важных, значных абставінах, і тады, калі трэба ажыццявіць пэўныя, адпаведныя гэтай музыцы важныя справы. Сыграць і зрабіць тое, на што настроіла гэтая музыка. А тое не адпаведнае ні месцу, ні часу ўзбуджэнне энергіі, пачуцця, якое ніяк не выяўляецца, не можа не дзейнічаць згубна. На мяне ва ўсякім разе рэч гэтая падзейнічала жахліва; мне як быццам адкрыліся зусім новыя, здавалася мне, пачуцці, новыя магчымасці, пра якія я не ведаў да гэтае пары. Ды вось як, зусім не так, як я раней думаў і жыў, а вось як, нібы гаварылася мне ў душы. Што гэта было тое новае, пра што я дазнаўся, я не мог даць сабе адказу, але ўсведамленне гэтага новага стану было вельмі радаснае.

Усё тыя ж людзі, у тым ліку і жонка і ён, уяўляліся зусім у іншым святле.

Пасля гэтага прэста яны даігралі цудоўнае, але звычайнае, не новае andante з пошлымі варыяцыямі і зусім слабы фінал. Потым яшчэ ігралі па просьбе гасцей то элегію Эрнста, то яшчэ розныя рэчы. Усё гэта было добра, але ўсё гэта не зрабіла на мяне і 0,01 таго ўражання, якое зрабіла першае. Усё гэта адбывалася ўжо на фоне таго ўражання, якое пакінула першае. Мне было лёгка, весела ўвесь вечар. Жонку ж я ніколі не бачыў такой, якой яна была ў той вечар. Гэтыя бліскучыя вочы, гэтая строгасць, значнасць выразу, пакуль яна іграла і гэтая растаянасць, якаясьці кволая, убогая і шчаслівая ўсмешка пасля таго, як яны скончылі. Я ўсё гэта бачыў, але не прыпісваў гэтаму ніякага іншага значэння, апрача таго, што яна адчувала тое ж, што і я, што і ёй, як і мне, адкрыліся, нібы прыгадаліся новыя нявыпрабаваныя пачуцці. Вечар скончыўся добра, і ўсе раз’ехаліся.

Трухачэўскі, які ведаў, што я павінен быў праз два дні ехаць на з’езд, пры развітанні сказаў, што ён спадзяецца ў свой другі прыезд паўтарыць радасць сённяшняга вечара. З гэтага я мог зрабіць заключэнне, што ён не лічыў магчымым бываць у мяне без мяне, і гэта было мне прыемна. Выходзіла, што паколькі я не вярнуся да ягонага ад’езду, то мы з ім больш не ўбачымся.

Я ўпершыню са шчыраю радасцю паціснуў яму руку і падзякаваў яму за прыемны вечар. Ён таксама зусім развітаўся з жонкаю. I іх развітанне здалося мне самым натуральным і прыстойным. Усё было цудоўна. Мы абое з жонкаю былі вельмі здаволены вечарам.

XXIV

— Праз два дні я паехаў у павет, у самым добрым, спакойным настроі развітаўшыся з жонкаю. У павеце заўжды была процьма спраў і зусім незвычайнае жыццё, свой маленькі свет. Два дні я па дзесяць гадзін праводзіў у канцылярыі. На другі дзень мне ў канцылярыю прынеслі ліст ад жонкі. Я адразу ж прачытаў яго. Яна пісала пра дзяцей, пра дзядзьку, пра няньку, пра пакупкі і між іншым, як пра рэч самую звычайную, пра тое, што Трухачэўскі заходзіў, прынёс абяцаныя ноты і абяцаў іграць яшчэ, але што яна адмовілася. Я не памятаў, каб ён абяцаў прынесці ноты: мне здавалася, што ён тады развітаўся зусім, і таму гэта непрыемна ўразіла мяне. Але спраў было столькі, што некалі было падумаць, і я толькі ўвечары, вярнуўшыся на кватэру, перачытаў ліст. Апрача таго, што Трухачэўскі без мяне быў яшчэ раз, увесь тон ліста здаўся мне нацягнутым. Шалёны звер рэўнасці зарыкаў у сваёй будцы і хацеў выскачыць, але я баяўся гэтага звера і зачыніў яго хутчэй. «Якое агіднае пачуццё гэта рэўнасць! — сказаў я сабе.— Што можа быць больш натуральнае за тое, што яна піша?»

I я лёг у пасцель і стаў думаць пра справы, якія мяне чакалі заўтра. Мне заўжды доўга не спалося ў часе гэтых з’ездаў, на новым месцы, але тут я заснуў вельмі хутка. I як гэта бывае, ведаеце, раптам штуршок электрычны і прачынаешся. Гэтак я прачнуўся, і прачнуўся з думкаю пра яе, пра маё плоцевае каханне да яе, і пра Трухачэўскага, і пра тое, што між ёю і ім усё скончана. Жудасць і злосць сціснулі маё сэрца. Але я стаў прыводзіць сябе да розуму. «Што за глупства,— казаў я сабе,— няма ніякіх падстаў, нічога няма і не было. I як я магу гэтак прыніжаць яе і сябе, дапускаючы такія жахі. Штосьці накшталт наёмнага скрыпача, якога ведаюць як нікчэмнага чалавечка, і раптам жанчына шаноўная, паважаная маці сямейства, мая жонка! Што за глупства!» — уяўлялася мне з аднаго боку. «Як жа гэтаму не быць?» — уяўлялася мне з другога. Як жа магло не быць таго самага простага і зразумелага, у імя чаго я ажаніўся з ёю, таго самага, у імя чаго я з ёю жыў, чаго аднаго ў ёй трэба было і мне і чаго таму трэба было і іншым і гэтаму музыканту. Ён чалавек нежанаты, здаровы (памятаю, як ён хрумстаў храстком у катлетцы і прагна абхватваў чырвонымі губамі шклянку з віном), сыты, гладкі і не толькі без правілаў, але, відаць, з правіламі аб тым, як карыстацца тымі ўцехамі, якія даюцца яму. I між імі сувязь музыкі, самага вытанчанага юру пачуццяў. Што можа стрымаць яго? Нішто. Наадварот, усё прыцягвае яго. Яна? Ды хто яна? Яна таямніца, як была, так і асталася. Ведаю яе толькі як жывёліну. А жывёліну нішто не можа, не павінна стрымаць.

Толькі цяпер я прыгадаў іх твары ў той вечар, калі яны пасля Крэйцаравай санаты сыгралі нейкую страсную рэч, не памятаю каго, нейкую да пахабства пажадлівую п’есу. «Як я мог паехаць? — казаў я сабе, прыгадваючы іх твары.— Хіба не зразумела было, што між імі ўсё адбылося ў гэты вечар? I хіба не відаць было, што ўжо ў гэты вечар між імі не толькі не было ніякае перашкоды, але што яны абое, галоўнае яна, перажывалі некаторы сорам пасля таго, што адбылося з імі?» Памятаю, як яна квола, жаласна і шчасліва ўсміхалася, выціраючы пот з расчырванелага твару, калі я падышоў да фартэпіяна. Яны ўжо тады пазбягалі глядзець адно на аднаго, і толькі за вячэраю, калі ён наліваў ёй вады, яны паглядзелі адно на аднаго і ледзь прыкметна ўсміхнуліся. Я з жахам прыгадаў цяпер гэты перахоплены мною іх позірк з ледзь улоўнай усмешкай. «Так, усё скончана»,— казаў мне адзін голас, і адразу ж другі голас казаў зусім іншае. «Гэта штосьці найшло на цябе, гэтага не можа быць»,— казаў гэты другі голас. Мне стала жудасна ляжаць у цемры, я запаліў запалку, і мне неяк страшна зрабілася ў гэтым маленькім пакойчыку з жоўтымі шпалерамі. Я закурыў папяроску і, як заўсёды бывае, калі круцішся ў адным і тым жа коле невырашальных супярэчнасцей,— курыш, і я курыў адну папяроску за адной, для таго каб затуманіць сябе і не бачыць супярэчнасцей.

Я не заснуў праз усю ноч, і а пятай гадзіне, вырашыўшы, што не магу аставацца болей у гэтым напружанні і зараз жа паеду, я ўстаў, разбудзіў вартаўніка, які мне слугаваў, і паслаў яго па коней. У пасяджэнне я паслаў запіску аб тым, што я па экстранае справе выкліканы ў Маскву; таму прашу, каб мяне замяніў член. А восьмай гадзіне я сеў у тарантас і паехаў.

XXV

Зайшоў кандуктар, убачыўшы, што свечка наша дагарэла, патушыў яе, не ўстаўляючы новай. На вуліцы пачынала днець. Познышаў маўчаў, цяжка ўздыхаючы ўвесь час, пакуль у вагоне быў кандуктар. Ён працягваў свой расказ, толькі калі выйшаў кандуктар і ў напаўцёмным вагоне пачулася рыпенне шыбаў і раўнамерны, пад стук колаў, храп прыказчыка. У ранішнім цьмяным святле мне зусім не відаць яго было.

Чуцён быў толькі ягоны пакутлівы голас, які рабіўся ўсё больш і больш усхваляваны.

— Ехаць трэба было трыццаць пяць вёрст на конях і восем гадзін па чыгунцы. На конях ехаць было цудоўна. Была марозная асенняя пара з яркім сонцам. Ведаеце, гэта пара, калі гакі адбіваюцца на маслянай дарозе. Дарогі гладкія, святло зыркае і паветра бадзёрае. У тарантасе ехаць было добра. Калі развіднела і я паехаў, мне стала лягчэй. Пазіраючы на коней, на палеткі, на сустрэчных, забываў, куды я еду. Падчас мне здавалася, што я проста еду і што нічога таго, што выклікала мяне, нічога гэтага не было. I мне асабліва радасна было гэтак забывацца. Калі ж я ўспамінаў, куды я еду, я казаў сабе: «Тады відаць будзе, не думай». У дарозе звыш таго здарылася падзея, якая затрымала мяне і яшчэ болей заняла мае думкі: тарантас зламаўся, і трэба было рамантаваць яго. Паломка гэта мела вялікае значэнне тым, што яна зрабіла тое, што я прыехаў у Маскву не ў пяць гадзін, як я разлічваў, а ў дванаццаць гадзін і дадому — а першай гадзіне, бо я не паспеў на кур’ерскі, а павінен быў ужо ехаць пасажырскім. Паездка па калёсы, рамонт, расплата, чай у заезным доме, размовы з дворнікам — усё гэта яшчэ болей заняло мяне. Прыцемкам усё было гатова, і я зноў паехаў, і ўночы яшчэ лепш было ехаць, чым удзень. Быў маладзік, невялічкі мароз, яшчэ цудоўная дарога, коні, вясёлы фурман, і я ехаў і цешыўся, амаль зусім не думаючы пра тое, што мяне чакае, ці менавіта таму цешыўся, што ведаў, што мяне чакае, і развітваўся з радасцямі жыцця. Аднак гэты спакойны стан мой, магчымасць заглушаць свае пачуцці скончыўся паездкаю на конях. Як толькі я зайшоў у вагон, пачалося зусім іншае. Гэты васьмігадзінны пераезд у вагоне быў для мяне чымсьці жудасным, чаго я не забуду праз усё жыццё. Можа таму, што ўжо ў вагоне я выразна ўявіў сябе дома, ці таму, што чыгунка гэтак узбуджальна дзейнічае на людзей, але толькі з тае хвіліны як я сеў у вагон, я ўжо не мог валодаць сваёй фантазіяй, і яна, не перастаючы, з незвычайнай выразнасцю пачала маляваць мне адну за адной карціны, якія распальвалі маю рэўнасць і былі страшэнна цынічныя, і ўсё пра тое ж, пра тое, што адбывалася там, без мяне, як яна здраджвала мне. Я згараў ад гневу, злосці і нейкага асаблівага пачуцця захаплення сваім уніжэннем, сузіраючы гэтыя карціны, і не мог адарвацца ад іх; не мог не глядзець на іх, не мог сцерці іх, не мог не выклікаць іх. Мала таго, чым болей я сузіраў гэтыя ўяўныя карціны, тым болей я верыў у іх рэальнасць. Выразнасць, з якою ўяўляліся мне гэтыя карціны, нібы служыла доказам таму, што тое, што я ўяўляў, была рэчаіснасць. Нейкі д’ябал, быццам супраць мае волі, прыдумваў і падказваў мне самыя жудасныя меркаванні. Даўнейшая размова з братам Трухачэўскага прыгадалася мне, і я з нейкім захапленнем кроіў сабе сэрца гэтаю размоваю, адносячы яе да Трухачэўскага і маёй жонкі.

Гэта было вельмі даўно, але я прыгадаў гэта. Брат Трухачэўскага, я памятаю, аднойчы на пытанне аб тым, ці наведвае ён публічныя дамы, сказаў, што прыстойны чалавек не будзе хадзіць туды, дзе можна захварэць, ды і брыдка, агідна, калі заўжды можна знайсці прыстойную жанчыну. I вось ён, ягоны брат, знайшоў маю жонку. «Праўда, яна ўжо не першае маладосці, зуба аднаго няма збоку і заўважаецца некаторая пухласць,— думаў я за яго,— але што зробіш, трэба карыстацца тым, што ёсць».— «Так, ён робіць ласку ёй, што бярэ яе сваёю каханкаю,— казаў я сабе.— Прытым яна бяспечная».— «Не, гэта не магчыма! Што я думаю! — з жахам казаў я сабе.— Нічога, нічога гэтага няма. I няма нават ніякіх падстаў гэтак думаць. Хіба яна не казала мне, што яе ўніжае нават думка аб тым, што я магу раўнаваць да яго? Так, але яна хлусіць, усё хлусіць!» — крычаў я — і пачыналася зноў... Пасажыраў у нашым вагоне было толькі двое — бабка з мужам, абое вельмі негаваркія, і тыя выйшлі на адной са станцый, і я астаўся адзін. Я быў як звер у клетцы: то я падхопліваўся, падыходзіў да вокан, то, хістаючыся, пачынаў хадзіць, стараючыся падагнаць вагон; але вагон з усімі лаўкамі і шыбамі ўсё гэтак жа ўздрыгваў, вось як наш...

I Познышаў падхапіўся і зрабіў колькі крокаў і зноў сеў.

— Ох, баюся я, баюся я чыгуначных вагонаў, жах апаноўвае мяне. Так, жахліва! — працягваў ён.— Я казаў сабе: «Буду думаць пра іншае. Напрыклад, пра гаспадара заезнага двара, у якога я піў чай». Ну вось, перад вачмі ўзнікае дворнік з доўгаю барадою і яго ўнук — хлопчык адных год з маім Васем. Мой Вася! Ён убачыць, як музыкант цалуе ягоную маці. Што зробіцца ў ягонай беднай душы? Ды ёй што! Яна кахае... I зноў узнімалася тое ж. Не, не... Ну, буду думаць пра агляд бальніцы. Так, як учора хворы скардзіўся на доктара. А доктар з вусамі, як у Трухачэўскага. I як ён нахабна... Яны абое ашуквалі мяне, калі гаварыў, што ён ад’язджае. I зноў пачыналася. Усё, пра што я думаў, мела сувязь з ім. Я пакутаваў страшэнна. Самая цяжкая пакута была ў няведанні, у сумненнях, у раздваенні, у няведанні таго, што — кахаць ці ненавідзець трэба яе.

Пакуты былі такія жахлівыя, што, я памятаю, мне прыйшла думка, якая вельмі спадабалася мне, выйсці на чыгунку, легчы на рэйкі пад вагон і скончыць. Тады ва ўсякім разе не будзеш болей вагацца, сумнявацца. Адно, што перашкаджала гэтак зрабіць, быў жаль да сябе, які адразу ж, непасрэдна за сабою, выклікаў нянавісць да яе. Да яго ж было нейкае дзіўнае пачуццё і нянавісці і разумення свайго ўніжэння і ягонае перамогі, а вось да яе страшэнная нянавісць. «Нельга пакончыць з сабою і пакінуць яе; трэба, каб яна папакутавала хоць троху, каб хоць зразумела, што я пакутаваў»,— казаў я сабе. Я выходзіў на ўсіх станцыях, каб развеяцца. На адной станцыі я ў буфеце ўбачыў, што п’юць, і адразу ж сам выпіў гарэлкі. Побач са мной стаяў яўрэй і таксама піў. Ён разгаварыўся, і я, каб толькі не аставацца аднаму ў сваім вагоне, пайшоў з ім у яго брудны, закураны і засмечаны сланечнікам вагон трэцяга класа. Там я сеў з ім побач, і ён шмат лапатаў і расказваў анекдоты. Я слухаў яго, але не разумеў таго, што ён гаворыць, бо думаў пра сваё. Ён заўважыў гэта і стаў патрабаваць да сябе ўвагі; тады я ўстаў і пайшоў зноў у свой вагон. «Трэба абдумаць,— казаў я сабе,— ці праўда тое, што я думаю, і ці ёсць падстава мне пакутаваць». Я сеў, жадаючы спакойна абдумаць, але адразу ж замест спакойнага абдумвання пачалося зноў тое ж: замест разважанняў — карціны і ўяўленні. «Колькі разоў я гэтак мучыўся»,— казаў я сабе (я прыгадваў ранейшыя падобныя прыпадкі рэўнасці),— і потым усё канчалася нічым. Гэтак і цяпер, магчыма, нават пэўна, я знайду яе ў спакойным сне; яна прачнецца, узрадуецца мне, і па словах, па вачах я адчую, што нічога не было і што ўсё гэта лухта. О, як добра б гэтак!» — «Але не, гэта надта часта было, і цяпер гэтага ўжо не будзе»,— казаў мне нейкі голас, і зноў пачыналася. Так, вось дзе была кара! Не ў сіфілітычную бальніцу я адвёў бы маладога чалавека, каб адбіць у яго ахвоту да жанчын, а ў душу да сябе, паглядзець на тых д’яблаў, якія раздзіралі яе! Жахліва было тое, што я прызнаваў за сабою несумненнае, поўнае права на яе цела, як быццам гэта было маё цела, і разам з тым адчуваў, што валодаць я гэтым целам не магу, што яно не маё і што яна можа распараджацца ім як хоча, а хоча распараджацца ім не так, як я хачу. I я нічога не магу зрабіць ні яму, ні ёй. Ён, як Ванька-ключнічак перад вісельняй, праспявае песеньку аб тым, як у мядовыя вусны было пацалавана і іншае. I верх ягоны. А з ёю яшчэ меней я магу што зрабіць. Калі яна не зрабіла, але хоча, а я ведаю, што хоча, дык яшчэ горш: ужо лепей бы зрабіла, каб я ведаў, каб не было няяснасці. Я не мог бы сказаць таго, што хацеў. Я хацеў, каб яна не хацела таго, што яна павінна хацець. Гэта было поўнае вар’яцтва!

XXVI

— На перадапошняй станцыі, калі кандуктар прыйшоў забіраць білеты, я сабраў свае рэчы, выйшаў на тормаз; усведамленне таго, што блізка, вось яно рашэнне, яшчэ больш расхвалявала мяне. Мне зрабілася холадна, і я стаў дрыжаць сківіцамі так, што зуб на зуб не трапляў. Я машынальна з натоўпам выйшаў з вакзала, узяў рамізніка, сеў і паехаў. Я ехаў, пазіраючы на рэдкіх прахожых, на дворнікаў, на цені, якія адкідвалі ліхтары і мая брычка то спераду, то ззаду, і ні пра што не думаў. Калі праехалі з паўвярсты, мне зрабілася холадна нагам, і я ўспомніў, што зняў у вагоне шарсцяныя панчохі і паклаў у торбу. Дзе торба? ці тут? Тут. А дзе карзіна? Я ўспомніў, што забыўся зусім на багаж, але калі ўспомніў і дастаў распіску, вырашыў, што не варта вяртацца па гэта, і паехаў далей.

Як я ні стараюся ўспомніць цяпер, я ніяк не магу ўспомніць таго майго стану: што я думаў? чаго хацеў? нічога не ведаю. Памятаю толькі, што ў мяне было такое прадчуванне, быццам рыхтуецца штосьці страшнае і вельмі важнае ў маім жыцці. Ці таму адбылося тое важнае, што я гэтак думаў, ці таму, што прадчуваў,— не ведаю. Магчыма і тое, што пасля таго, што здарылася, усе папярэднія хвіліны ў маіх успамінах набылі змрочнае адценне. Я пад’ехаў да ганка. Была першая гадзіна. Некалькі рамізнікаў стаяла ля ганка і чакала седакоў па асветленых вокнах (асветленыя вокны былі ў нашай кватэры, у зале і гасцінай). Не разумеючы, чаго гэтак позна гарыць святло ў нашых вокнах, я з тымі ж думкамі аб чымсьці страшным падняўся па ўсходах і пазваніў. Лёкай, добры, старанны і вельмі тупы Ягор, адчыніў. Першае, што кінулася ў вочы, у пярэднім пакоі вісеў на вешалцы побач з іншаю вопраткаю ягоны шынель. Я павінен быў бы здзівіцца, але не здзівіўся, нібыта я чакаў гэтага. «Гэтак і ёсць»,— сказаў я сабе. Калі я спытаў у Ягора, хто ёсць, і ён назваў мне Трухачэўскага, я спытаў, ці ёсць яшчэ хто-небудзь. Ён сказаў:

— Нікога.

Памятаю, з якой інтанацыяй ён мне адказаў, быццам хацеў парадаваць мяне і рассеяць сумненні, што ёсць яшчэ нехта. «Нікога. Так, так»,— нібы казаў я сабе.

— А дзеці?

— Дзякуй богу, здаровыя. Даўно спяць.

Я не мог прадыхнуць і не мог стрымаць сківіц, якія ўвесь час калаціліся. «Так, значыць, я памыляўся: раней я думаў — няшчасце, а выяўлялася ўсё добра, па-старому. Цяпер жа вось не па-старому, а вось яно ўсё тое, што я ўяўляў сабе і думаў, што толькі ўяўляў, а вось яно ўсё ў сапраўднасці. Вось яно ўсё...»

Я ледзь быў не зарыдаў, але адразу ж д’ябал падказаў: «Ты плач, сентыментальнічай, а яны спакойна разыдуцца, доказаў не будзе, і ты век будзеш сумнявацца і мучыцца». I адразу сентыментальнасць гэтая знікла, і нарадзілася дзіўнае пачуццё — вы не паверыце — пачуццё радасці, што скончыцца мая пакута, што цяпер я магу пакараць яе, магу пазбавіцца ад яе, што я магу даць волю маёй злосці. I я даў волю маёй злосці — я зрабіўся зверам, злосным і хітрым зверам.

— Не трэба, не трэба,— сказаў я Ягору, які хацеў ісці ў гасціную,— а ты вось што: ты ідзі, хутчэй вазьмі рамізніка і едзь; вось квітанцыя, атрымай рэчы. Ідзі.

Ён пайшоў па калідоры, каб узяць сваё паліто. Баючыся, што ён спудзіць іх, я правёў яго да ягонае каморкі і пачакаў, пакуль ён апранаўся. У гасцінай, за суседнім пакоем, чуваць была гамонка і гукі нажоў і талерак. Яны елі і не чулі званка. «Толькі б не выйшлі цяпер»,— думаў я. Ягор апрануў сваё паліто з астраханскім баранком і выйшаў. Я выпусціў яго і зачыніў за ім дзверы, і мне зрабілася жудасна, калі я адчуў, што астаўся адзін і што мне трэба зараз дзейнічаць. Як — я яшчэ не ведаў. Я ведаў толькі, што цяпер усё скончана, што сумненняў у яе бязвіннасці не можа быць і што я зараз пакараю яе і скончу мае адносіны з ёю.

Раней яшчэ былі ў мяне ваганні, я казаў сабе: «А можа, гэта няпраўда, можа, я памыляюся»,— цяпер ужо гэтага не было. Усё было вырашана беспаваротна. Таемна ад мяне, адна з ім, уначы! Гэта ўжо поўнае забыццё ўсяго. Або яшчэ горш: наўмысна гэтакая смеласць, дзёрскасць у злачынстве, каб дзёрзкасць гэтая служыла адзнакаю нявіннасці. Усё зразумела. Сумнення няма. Я баяўся толькі аднаго, каб яны не разбегліся, не прыдумалі якой новай хлусні і не пазбавілі мяне тым і відавочнасці доказу і магчымасці пакараць. I з тым, каб хутчэй застаць іх, я на пальчыках падаўся ў залу, дзе яны сядзелі, не праз гасціную, а праз калідор і дзіцячы пакой.

У першым жа дзіцячым пакоі хлопчыкі спалі. У другім дзіцячым пакоі нянька заварушылася, хацела прачнуцца, і я ўявіў сабе тое, што яна падумае, дазнаўшыся пра ўсё, і гэтакі жаль да сябе ахапіў мяне пры гэтай думцы, што я не мог стрымаць слёз і, каб не разбудзіць дзяцей, выбег на пальчыках у калідор і да сябе ў кабінет, паваліўся на сваю канапу і зарыдаў.

«Я — сумленны чалавек, я — сын сваіх бацькоў, я — усё жыццё марыў аб шчасці сямейнага жыцця, я — мужчына, які ніколі не здраджваў ёй... I вось! пяць чалавек дзяцей, і яна абдымае музыканта, таму што ў яго чырвоныя губы! Не, гэта не чалавек! Гэта сука, гэта паскудная сука! Побач з пакоем дзяцей, у любві да якіх яна прыкідвалася ўсё сваё жыццё. А пісаць мне тое, што яна пісала! I гэтак нахабна кінуцца на шыю! Ды што я ведаю? можа, увесь час гэта так было. Можа, яна даўно з лёкаямі і прыжыла ўсіх дзяцей, якія лічацца маімі. I заўтра б я прыехаў, і яна ў сваёй прычосцы, са сваім гэтым станам і лянотнымі грацыёзнымі рухамі (я ўбачыў увесь яе прывабны ненавісны твар) сустрэла б мяне, і звер гэты рэўнасці навекі сядзеў бы ў маім сэрцы і рваў бы яго на кавалкі. Што нянька падумае, Ягор. I бедная Лізачка! Яна ўжо разумела нешта. I гэтае нахабства! і гэтая хлусня! і гэтая жывёльная пажадлівасць, якую я гэтак ведаю»,— казаў я сабе.

Я хацеў устаць, але не мог. Сэрца гэтак білася, што я не мог устояць на нагах. Так, я памру ад удару. Яна заб’е мяне. Ёй гэтак і трэба. Што ж, ёй забіць? Ды не, гэта было б для яе вельмі выгадна, і гэтае радасці я ёй не прынясу. Так, я сяджу, а яны там ядуць і смяюцца і... Так, нягледзячы на тое, што яна была ўжо не першае свежасці, ён не пагрэбаваў ёю: усё ж яна была прыгожая, галоўнае ж ва ўсякім разе было бяспечна для яго каштоўнага здароўя. «I чаго я не задушыў яе тады»,— сказаў я сабе, прыгадаўшы тую хвіліну, калі я тыдзень таму назад гнаў яе з кабінета і потым трушчыў рэчы. Мне выразна прыгадаўся той стан, у якім я знаходзіўся тады; не толькі прыгадаўся, але я адчуў тую ж патрэбу трушчыць, разбураць, якую я адчуваў тады. Памятаю, як мне хацелася дзейнічаць, і ўсе іншыя меркаванні, апрача тых, якія патрэбны былі для дзеяння, выскачылі ў мяне з галавы. Я ўвайшоў у той стан звера ці чалавека пад уплывам фізічнага ўзбуджэння ў перыяд небяспекі, калі чалавек дзейнічае дакладна, не спяшаючыся, але і не трацячы ні хвіліны, і ўсё толькі з адною пэўнаю мэтаю.

XXVII

— Першае, што я зрабіў, я зняў боты і, астаўшыся ў панчохах, падышоў да сцяны над канапаю, дзе ў мяне віселі стрэльбы і кінжалы, і ўзяў крывы дамаскі кінжал, якім ні разу не карыстаўся і страшэнна востры. Я выцягнуў яго з ножан. Ножны, я памятаю, заваліліся за канапу, і памятаю, што я сказаў сабе: «Трэба пазней будзе знайсці іх, а то прападуць». Потым я зняў паліто, якое ўвесь час было на мне, і, мякка ступаючы ў адных панчохах, пайшоў туды.

I падкраўшыся ціха, я раптам адчыніў дзверы. Памятаю выраз іх твараў. Я памятаю гэты выраз, таму што выраз гэты прынёс мне пакутлівую радасць. Гэта быў выраз жаху. А гэта мне і трэба было. Я ніколі не забуду выразу роспачнае жудасці, які паявіўся ў першае імгненне на абодвух іх тварах, калі яны ўгледзелі мяне. Ён сядзеў, здаецца, за сталом, але, убачыўшы ці пачуўшы мяне, усхапіўся на ногі і стаў спіною да шафы. На ягоным твары быў адзін несумненны выраз жаху. На яе твары быў той жа выраз жаху, але з ім разам было і іншае. Каб яно было адно, магчыма, не здарылася б таго, што здарылася; але ў выразе яе твару было, ва ўсякім разе здалося мне ў першае імгненне, было яшчэ засмучэнне, нездаволенасць тым, што парушылі яе захапленне каханнем і яе шчасце з ім. Ёй як быццам нічога не трэба было апрача таго, каб ёй не перашкаджалі быць шчасліваю цяпер. Той і другі выраз толькі імгненне трымаўся на іх тварах. Выраз жудасці на ягоным твары адразу ж змяніўся выразам запытання: можна хлусіць ці не? Калі можна, то трэба пачынаць. Калі не, дык пачнецца яшчэ нешта іншае. Але што? Ён запытальна зірнуў на яе. На яе твары выраз прыкрасці і засмучэння змяніўся, як мне здалося, калі яна зірнула на яго, клопатамі аб ім.

На імгненне я затрымаўся ў парозе, трымаючы кінжал за спіною. У гэтае ж імгненне ён усміхнуўся і да смешнага спакойным тонам пачаў:

— А мы вось музыцыравалі...

— Вось не чакала,— у той жа час пачала і яна ў тон яму.

Аднак ні той, ні другі не дагаварыў: тое ж самае шаленства, якое я адчуваў тыдзень таму назад, авалодала мною. Зноў я адчуў гэтую патрэбу ў руйнаванні, гвалце і захапленні шаленствам і аддаўся яму.

Абое не дагаварылі... Пачалося тое другое, чаго ён баяўся, што разбурала адразу ўсё, што яны гаварылі. Я кінуўся да яе, усё яшчэ хаваючы кінжал, каб ён не перашкодзіў мне ўдарыць яе ў бок пад грудзьмі. Я выбраў гэтае месца з самага пачатку. У тую хвіліну, як я кінуўся да яе, ён убачыў, і, чаго я ніяк не чакаў ад яго, ён схапіў мяне за руку і крыкнуў:

— Апамятайцеся, што вы! Людзі!

Я вырваў руку і моўчкі кінуўся да яго. Ягоныя вочы сустрэліся з маімі, ён раптам пабялеў як палатно, да губ, вочы бліснулі неяк незвычайна, і, чаго я таксама ніяк не чакаў, ён шмыгнуў пад фартэпіяна, у дзверы. Я кінуўся быў за ім, але на левай руцэ маёй павіс цяжар. Гэта была яна. Я рвануўся. Яна яшчэ цяжэй павісла і не выпускала. Нечаканая гэта перашкода, цяжар, і яе агідны для мяне дотык яшчэ болей распалілі мяне. Я адчуваў, што выгляд у мяне, як у вар’ята, страшны, і радаваўся гэтаму. Я размахнуўся з усяе сілы леваю рукою і локцем выцяў яе ў самы твар. Яна закрычала і выпусціла маю руку. Я хацеў бегчы за ім, але ўспомніў, што было б смешна бегчы ў панчохах за палюбоўнікам сваёй жонкі, а я не хацеў выглядаць смешна, я хацеў быць страшным. Нягледзячы на страшэнную раз’юшанасць, якая мяне апанавала, я памятаў увесь час, якое ўражанне я пакідаю на іншых, і нават гэтае ўражанне часткова кіравала мною. Я павярнуўся да яе. Яна павалілася на кушэтку і, схапіўшы рукою за выцятыя мною вочы, пазірала на мяне. На яе твары быў страх і нянавісць да мяне, да ворага, як у пацука, калі падымаюць пастку, у якую ён трапіў. Я ва ўсякім разе нічога не бачыў у ёй, апрача гэтага страху і нянавісці да мяне. Гэта быў той самы страх і нянавісць да мяне, якія павінна было выклікаць каханне да іншага. Але яшчэ я, можа б, стрымаў сябе і не зрабіў бы таго, што я зрабіў, каб яна маўчала. Але яна раптам пачала гаварыць і хапаць мяне рукой за руку з кінжалам.

— Апамятайся! Што ты? Што з табою? Нічога няма, нічога, нічога... Клянуся!

Я яшчэ і памарудзіў бы, але гэтыя апошнія словы яе, па якіх я зрабіў вывад зусім адваротны, гэта значыць, што ўсё было, выклікалі адказ. I адказ павінен быў быць адпаведны таму настрою, у якім я знаходзіўся, які ўсё crescendo [⁸] і павінен быў далей гэтак жа павышацца. У шаленства ёсць таксама свае законы.

— Не хлусі, нягодніца! — загаласіў я і леваю рукою схапіў яе за руку, але яна вырвалася. Тады я ўсё ж, не выпускаючы кінжала, схапіў яе леваю рукою за горла, паваліў дагары і стаў душыць. Якая цвёрдая шыя была... Яна ўхапілася абедзвюма рукамі за мае рукі, аддзіраючы іх ад горла, а я, нібы гэтага і чакаў, з усяе сілы ўдарыў яе кінжалам у левы бок, ніжэй рабрын.

Калі людзі гавораць, што яны ў прыпадку шаленства не памятаюць таго, што яны робяць,— гэта лухта, няпраўда. Я ўсё памятаў і ні на хвіліну не пераставаў памятаць. Чым мацней я паддаваў сам сабе пары шаленства, тым ярчэй разгаралася ў мяне святло свядомасці, пры якім я не мог не бачыць усяго таго, што я рабіў. Кожнае імгненне я ведаў, што я раблю. Не магу сказаць, што я ведаў наперад, што я буду рабіць, але ў тое імгненне, калі я рабіў, нават, здаецца, крышку наперад, я ведаў, што я раблю, як быццам для таго, каб можна было раскаяцца, каб я мог сабе сказаць, што я мог спыніцца. Я ведаў, што я цаляю ніжэй рабрын і што кінжал уп’ецца. У тую хвіліну, як я рабіў гэта, я ведаў, што я раблю штось страшэннае, тое, чаго я ніколі не рабіў і што будзе мець жахлівыя вынікі. Аднак думка гэтая мільганула як маланка, і за думкаю адразу ж быў нанесены ўдар. Учынак гэты ўсведамляўся з незвычайнай яскравасцю. Я чуў і памятаю імгненнае супраціўленне гарсэта і яшчэ нечага, памятаю, як паглыбляўся нож у мяккае. Яна схапіла рукамі кінжал, парэзала іх, але не ўтрымала. Я доўга потым, у астрозе, пасля таго як адбыўся ў мяне душэўны пераварот, думаў аб гэтым, прыгадваў, што мог, і ўзважваў. Памятаю на імгненне, толькі на імгненне перад гэтым учынкам, страшнае ўсведамленне таго, што я забіваю і забіў жанчыну, безабаронную жанчыну, маю жонку. Гэты жах я памятаю і таму прыходжу да вываду і нават прыгадваю цьмяна, што, уваткнуўшы кінжал, я адразу ж выцягнуў яго, жадаючы паправіць зробленае і спыніць. Нейкі момант я стаяў нерухома і чакаў, што будзе, ці можна паправіць. Яна ўсхапілася на ногі, закрычала:

— Нянька! ён забіў мяне!

Нянька прыбегла на шум, спынілася ў парозе. Я ўсё стаяў, чакаў і не верыў. Але тут з-пад гарсэта лінула кроў. Тут толькі я зразумеў, што паправіць нельга, і адразу ж вырашыў, што і не трэба, што я гэтага самага і хачу і гэтае самае і павінен быў зрабіць. Я пачакаў, пакуль яна павалілася і нянька з крыкам: «Бацюхны!» — падбегла да яе, і тады толькі кінуў кінжал прэч і пайшоў з пакоя.

«Не трэба хвалявацца, трэба ведаць, што я раблю»,— сказаў я сабе, не пазіраючы на яе і няньку. Нянька крычала, клікала дзяўчыну. Я прайшоў па калідоры, паслаў дзяўчыну і вярнуўся ў свой пакой. «Што цяпер трэба рабіць?» — спытаў я ў сябе і адразу зразумеў што. Падышоў да сцяны, зняў з яе рэвальвер, агледзеў яго — ён быў зараджаны — і паклаў на стол. Потым дастаў з-пад канапы ножны і сеў на канапу.

Доўга я сядзеў гэтак. Я нічога не думаў, нічога не ўспамінаў. Я чуў, што там нешта корпаліся. Чуў, як прыехаў нехта, потым яшчэ нехта. Потым чуў і бачыў, як Ягор прынёс маю прывезеную карзіну ў кабінет. Нібыта некаму гэта трэба!

— Ці чуў ты, што здарылася? — сказаў я.— Скажы дворніку, каб паведамілі ў паліцыю.

Ён нічога не сказаў і пайшоў. Я ўстаў, зашчапіў дзверы, выняў папяроскі і запалкі, закурыў. Я не дакурыў папяроскі, як мяне адолеў і паваліў сон... Я спаў, мусіць, гадзіны дзве. Памятаю, я бачыў у сне, што мы дружныя з ёю, пасварыліся, але мірымся, і што крышку нешта замінае, але мы дружныя. Мяне разбудзіў стук у дзверы. «Гэта паліцыя,— падумаў я, прачынаючыся.— Здаецца, я забіў. А можа, гэта яна, і нічога не было». У дзверы яшчэ пастукалі. Я нічога не адказваў і ўсё думаў: было гэта ці не было? Так, было. Я ўспомніў удар кінжалам, супраціўленне гарсэта, і мароз прабег па спіне. «Так, было. Так, цяцер трэба і сябе»,— сказаў я сабе. Але я гаварыў гэта і ведаў, што не заб’ю сябе. Аднак я ўстаў і зноў узяў у рукі рэвальвер. Але дзіўная справа: памятаю, як раней шмат разоў я быў блізка да самагубства, як у той дзень нават, на чыгунцы, мне гэта лёгка здавалася, лёгка менавіта таму, што я думаў, як я гэтым здзіўлю яе. Цяпер жа я ніяк не мог не толькі забіць сябе, а і падумаць пра гэта. «Навошта гэта рабіць?» — пытаўся я ў сябе, і адказу не было. У дзверы пастукалі яшчэ. «Так, раней трэба даведацца, хто гэта стукаецца. Паспею яшчэ». Я паклаў рэвальвер і накрыў яго газетаю. Я падышоў да дзвярэй і адсунуў зашчапку. Гэта была жончына сястра, добрая, дурная ўдава.

— Вася! што гэта? — сказала яна, і заўсёды гатовыя ў яе слёзы паліліся.

— Чаго трэба? — груба спытаў я. Я бачыў, што зусім не трэба было быць з ёю грубым, але я не мог прыдумаць ніякага іншага тону.

— Вася! яна памірае! Іван Фёдаравіч сказаў.— Іван Федаравіч гэта быў доктар, яе доктар, дарадчык.

— Хіба ён тут? — спытаў я, і ўся злосць на яе ўзнялася зноў.— Ну і што з таго?

— Вася, падыдзі да яе. Ах, як гэта жахліва,— сказала яна.

«Падыдзі да яе?» — спытаў я ў сябе. I адразу ж адказаў, што трэба пайсці да яе, што, мабыць, заўсёды гэтак робіцца, што калі муж, як я, забіў жонку, дык абавязкова трэба ісці да яе. «Калі гэтак робіцца, дык трэба ісці,— сказаў я сабе.— Калі трэба будзе, заўсёды паспею»,— падумаў я аб сваім намеры застрэліцца і пайшоў за ёю. «Цяпер будуць фразы, грымасы, але я не паддамся ім,— сказаў я сабе.

— Чакай,— сказаў я сястры,— куды ж я без ботаў, дай я надзену хоць туфлі.

XXVIII

— I дзіўная рэч! Зноў, калі я выйшаў з пакоя і пайшоў па прывычных пакоях, зноў мне здалося, што нічога не было, але пах гэтай дакторскай брыдоты — ёдаформу, карболкі — здзівіў мяне. Не, усё было. Ідучы па калідоры міма дзіцячага пакоя, я ўбачыў Лізачку. Яна пазірала на мяне спалоханымі вачыма. Мне здалося нават, што тут былі ўсе пяцёра дзяцей, і ўсе глядзелі на мяне. Я падышоў да дзвярэй, і пакаёўка знутры адчыніла мне і выйшла. Першае, што кінулася мне ў вочы, была яе светла-шэрая сукенка на крэсле, уся чорная ад крыві. На нашай двухспальнай пасцелі, на маёй нават пасцелі — да яе быў лягчэйшы падыход — ляжала яна з прыўзнятымі каленьмі. Яна ляжала вельмі паката на адных падушках, у расшпіленай кофце. На месца раны было штось накладзена. У пакоі стаяў цяжкі пах ёдаформу. Перш і больш за ўсё здзівіў мяне яе распухлы і сіні па ацёках твар, частка носа і пад вокам. Гэта быў вынік майго ўдару локцем, калі яна хацела ўтрымліваць мяне. Красы не было аніякае, а штосьці брыдкае здалося мне ў ёй. Я затрымаўся ў парозе.

— Падыдзі, падыдзі да яе,— казала мне сястра.

«Так, мабыць яна хоча пакаяцца»,— падумаў я. «Дараваць? Так, яна памірае і можна дараваць ёй»,— думаў я, стараючыся быць велікадушным. Я падышоў ушчыльную. Яна праз сілу ўзняла на мяне вочы, з якіх адно было падбітае, і з цяжкасцю, запінкамі вымавіла:

— Дабіўся свайго, забіў...— I на твары ў яе, праз фізічныя пакуты і нават блізкую смерць, адбілася тая ж старая, знаёмая мне халодная жывёльная нянавісць.— Дзяцей... я ўсё ж табе... не аддам... Яна (яе сястра) возьме...

Пра тое ж, што было галоўнае для мяне, пра сваю віну, здраду, яна нібы лічыла, што і ўпамінаць не варта.

— Так, палюбуйся на тое, што ты зрабіў,— сказала яна, пазіраючы ў дзверы, і ўсхліпнула. У дзвярах стаяла сястра з дзецьмі.— Так, вось што ты зрабіў.

Я зірнуў на дзяцей, на яе пабіты, з падцёкамі твар і ўпершыню забыў пра сябе, пра свае правы, пра свой гонар, упершыню ўбачыў у ёй чалавека. I гэткім нікчэмным мне здалося ўсё тое, што абражала мяне,— уся мая рэўнасць, і гэтакім значным тое, што я зрабіў, што я хацеў прыпасці тварам да яе рукі і сказаць: «Даруй!» — але не адважыўся.

Яна маўчала, заплюшчыўшы вочы, мусіць, не маючы сілы гаварыць далей. Потым знявечаны твар яе задрыжаў і зморшчыўся. Яна слаба адштурхнула мяне.

— Навошта ўсё гэта было? Навошта?

— Даруй мне,— сказаў я.

— Даруй? Усё гэта глупства!.. Толькі б не памерці!..— крыкнула яна, прыўзнялася, і ліхаманкавыя бліскучыя вочы яе скіраваліся на мяне.— Так, ты дабіўся свайго!.. Ненавіджу!.. Ай! Ах! — мусіць, трызнячы, спалохаўшыся нечага, закрычала яна.— Ну, забівай, забівай, я не баюся... Толькі ўсіх, усіх і яго. Пайшоў, пайшоў!

Трызненне не спынялася. Яна не пазнавала нікога. У той жа дзень, апоўдні, яна памерла. Мяне перад гэтым, у восем гадзін, адвялі ў часць і адтуль у астрог. I там, праседзеўшы адзінаццаць месяцаў, чакаючы суда, я абдумаў сябе і сваё мінулае і зразумеў яго. Пачаў разумець я на трэці дзень. На трэці дзень мяне вадзілі туды...

Ён штось хацеў сказаць, але не маючы сілы стрымаць рыдання, сціх. Потым сабраўся з духам і расказваў далей.

— Я пачаў разумець толькі тады, калі ўбачыў яе ў труне...— Ён усхліпнуў, але адразу ж таропка працягваў: — Толькі тады, калі я ўбачыў яе мёртвы твар, я зразумеў усё, што я зрабіў. Я зразумеў, што я, я забіў яе, што ад мяне зрабілася тое, што яна была жывая, рухомая, цёплая, а цяпер стала нерухомая, васковая, халодная і што паправіць гэтага нікому, нідзе, нічым нельга. Той, хто не перажыў гэтага, той не можа зразумець... У! у! у!..— крыкнуў ён колькі разоў і сціхнуў.

Мы доўга сядзелі моўчкі. Ён усхліпваў і ціха калаціўся перада мной.

— Ну, даруйце...

Ён адвярнуўся ад мяне і прылёг на лаўцы, укрыўшыся пледам. На той станцыі, дзе мне трэба было выходзіць,— гэта было ў восем гадзін раніцы,— я падышоў да яго, каб развітацца. Ці ён спаў, ці прыкідваўся, але ён не варушыўся. Я крануў яго рукою. Ён адкрыўся, і відаць было, што ён не спаў.

— Бывайце,— сказаў я, падаючы яму руку.

Ён падаў мне руку і ледзь прыкметна ўсміхнуўся, але гэтак жаласна, што мне захацелася плакаць.

— Так, даруйце,— паўтарыў ён тое ж слова, якім скончыў і ўвесь расказ.