Смерць Івана Ільіча. Крэйцарава саната. Гаспадар і парабак

I

Гэта было ў сямідзесятыя гады, на другі дзень пасля зімняга Міколы. У парафіі было свята, і вясковаму дворніку, купцу другой гільдыі Васілю Андрэевічу Брахунову, нельга было адлучыцца: трэба было быць у царкве,— ён быў царкоўны стараста,— і дома трэба было прыняць і пачаставаць радню і знаёмых. Але вось апошнія госці паехалі, і Васіль Андрэевіч стаў адразу ж збірацца да суседняга памешчыка купляць у яго ўжо даўно прыгледжаную дзялянку. Васіль Андрэевіч спяшаўся ехаць, каб гарадскія купцы не адбілі ў яго гэтай выгаднай пакупкі. Малады памешчык прасіў за дзялянку дзесяць тысяч толькі таму, што Васіль Андрэевіч даваў за яе сем. Сем жа тысяч складалі толькі адну траціну сапраўднага кошту дзялянкі. Васіль Андрэевіч, магчыма, вытаргаваў бы і яшчэ, паколькі лес знаходзіўся ў ягонае акрузе, і між ім і вясковымі павятовымі купцамі ўжо даўно быў наладжаны парадак, па якім адзін не павышаў цаны ў акрузе другога, аднак Васіль Андрэевіч дазнаўся, што губернскія лясныя купцы хацелі ехаць таргаваць Гарачкаўскую дзялянку, і ён рашыў адразу ж ехаць і скончыць справу з памешчыкам. I таму, як толькі адышло свята, ён дастаў з куфра свае семсот рублёў, дадаў да іх дзве тысячы трыста царкоўных, якія знаходзіліся ў яго, каб склалася тры тысячы рублёў, і, старанна пералічыўшы іх і паклаўшы ў бумажнік, сабраўся ехаць.

Парабак Мікіта, адзіны ў гэты дзень цвярозы з парабкаў Васіля Андрэевіча, пабег запрагаць. Мікіта не быў п’яны ў гэты дзень таму, што ён быў п’яніца, і цяпер, з запускаў, у часе якіх ён прапіў з сябе паддзёўку і скураныя боты, ён даў зарок піць і не піў другі месяц; не піў і цяпер, нягледзячы на спакусу ў першыя два дні свята, калі ўсюды пілі віно.

Мікіта быў пяцідзесяцігадовы мужык з бліжэйшае вёскі, негаспадар, як пра яго казалі; большую частку свайго жыцця ён пражыў не дома, а па людзях. Усюды яго цанілі за ягоную працавітасць, спрыт і сілу ў рабоце, галоўнае — за добры, прыемны характар; аднак нідзе ён не ўжываўся, таму што два разы на год, а то і часцей, запіваў і тады, апрача таго што прапіваў усё з сябе, рабіўся яшчэ шалёны і прыдзірлівы. Васіль Андрэевіч таксама колькі разоў праганяў яго, але потым зноў браў, цэнячы ягоную сумленнасць, любоў да жывёлы і, галоўнае, таннасць. Васіль Андрэевіч плаціў Мікіту не восемдзесят рублёў, колькі каштаваў такі парабак, а рублёў сорак, якія выдаваў яму без разліку, па дробязі, ды і то часцей не грашыма, а па дарагой цане таварам з крамы.

Мікітава жонка, Марфа, некалі прыгожая бойкая баба, гаспадарыла дома з падлеткам малым і дзвюма дзеўкамі і не звала Мікіту жыць дамоў, па-першае, таму, што ўжо гадоў дваццаць жыла з бондарам, мужыком з чужое вёскі, які стаяў у іх у хаце; а па-другое, таму, што, хоць яна і папіхала мужам, як хацела, калі ён быў цвярозы; яна баялася яго, як агню, калі ён напіваўся. Аднойчы, напіўшыся дома, Мікіта, відаць, каб адпомсціць жонцы за ўсю сваю цвярозую пакору, узламаў яе куфар, дастаў самыя каштоўныя яе ўборы і, адшукаўшы сякеру, на абрубку пасек на дробныя кавалкі ўсе яе сарафаны і сукенкі. Запрацаваныя Мікітам грошы ўсе аддаваліся ягонае жонцы, і Мікіта не пярэчыў гэтаму. Гэтак і цяпер, за два дні да свята Марфа прыязджала да Васіля Андрэевіча і забрала ў яго белай мукі, чаю, цукру і васьмуху віна, усяго рублі на тры, ды яшчэ ўзяла пяць рублёў грашыма і дзякавала за гэта, як за незвычайную ласку, тады як па самай таннай цане за Васілём Андрэевічам было рублёў дваццаць.

— Мы хіба з табою ўгавор які рабілі? — казаў Васіль Андрэевіч Мікіту.— Трэба — бяры, зажывеш. У мяне не як у людзей: пачакай, ды разлікі, ды штрафы. Мы сумленна. Ты мне служыш, і я цябе не пакідаю.

I, кажучы гэта, Васіль Андрэевіч быў шчыра ўпэўнены, што ён апякуецца над Мікітам: гэтак пераканальна ён умеў гаварыць і гэтак жа ўсе людзі, якія залежалі ад ягоных грошай, пачынаючы з Мікіты, падтрымлівалі яго ў думцы, што ён не ашуквае, а апякуецца над імі.

— Ды я разумею, Васіль Андрэевіч; здаецца, служу, стараюся, як бацьку роднаму. Я вельмі добра разумею,— адказваў Мікіта, вельмі добра разумеючы, што Васіль Андрэевіч ашуквае яго, але разам з тым адчуваў, што нечага і спрабаваць удакладняць з ім свае разлікі, а трэба жыць, пакуль няма іншага месца, і браць, што даюць.

Цяпер, атрымаўшы загад гаспадара запрагаць, Мікіта, як заўжды, весела і ахвотна, бадзёрым і лёгкім крокам сваіх гусіных ног падаўся да гумна, зняў там з цвіка цяжкую раменную з кутасікамі аброць і, пазвоньваючы баранчыкамі цугляў, пайшоў да зачыненага хлева, у якім асобна стаяў той конь, якога загадаў Васіль Андрэевіч запрагаць.

— Што, засумаваў, засумаваў, дурненькі? — казаў Мікіта, адказваючы на прывітальнае ржанне, якім сустрэў яго сярэдняга росту, прыгожы, крышку віслазады, цёмна-гняды, з падпалінамі, жарэбчык, які стаяў адзін ў хлеўчуку.— Ну, ну! паспееш, дай спачатку напаю,— гаварыў ён з канём гэтак жа, як гавораць з разумнымі істотамі, і, абмахнуўшы крысом шырокую з жалабком пасярэдзіне, раз’едзеную і засыпаную пылам спіну, ён надзеў на прыгожую маладую галаву жарэбчыка аброць, паправіў ягоныя вушы і грыўку і, скінуўшы вуздэчку, павёў паіць.

Асцярожна выбраўшыся з высока загноенага хлева, Гняды заіграў і ўзбрыкнуў, прыкідваючыся, што хоча задняю нагою выцяць Мікіту, які трушком бег з ім да студні.

— Гуляй, гуляй, шэльма! — кідаў яму Мікіта, які ведаў тую асцярожнасць, з якою Гняды ўскідваў заднюю нагу, толькі каб дакрануцца да яго зацухмоленага кажушка, але не выцяць, і вельмі любіў гэтую яго звычку.

Напіўшыся сцюдзёнае вады, конь уздыхнуў, варушачы мокрымі моцнымі губамі, з якіх капалі з вусоў у карыта празрыстыя кроплі, і прыціхнуў, нібыта задумаўся; потым раптам гучна пырхнуў.

— Не хочаш, не трэба, гэтак і ведаць будзем; ужо болей не прасі,— сказаў Мікіта, зусім сур’ёзна і грунтоўна тлумачачы свае паводзіны Гнядому; і зноў пабег да гумна, паторгваючы за повад вясёлага маладога каня, які ўзбрыкваў і патрэскваў на ўвесь двор.

З парабкаў нікога не было; быў толькі адзін чужы, кухарчын муж, які прыйшоў на свята.

— Ідзі папытайся, душа добрая,— сказаў яму Мікіта,— якія сані запрагаць: развалкі ці маленькія?

Кухарчын муж пайшоў у жалезам крыты на высокім падмурку дом і хутка вярнуўся з весткаю, што загадана ўпрагаць маленькія. Мікіта ў гэты час ужо надзеў хамут, падвязаў падсядзёлак, абабіты цвічкамі, і, у адной руцэ несучы лёгкую пафарбаваную дугу, а другою ведучы каня, падыходзіў да дваіх саней, якія стаялі ля хлева.

— Маленькія дык маленькія,— сказаў ён і завёў у аглоблі разумнага коніка, які ўвесь час прыкідваўся, што хоча ўкусіць яго, і з дапамогаю кухарчынага мужа пачаў запрагаць.

Калі ўсё было амаль гатова і аставалася только залейчыць, Мікіта паслаў кухарчынага мужа ў хлеў па салому і ў гумно па зрэб’е.

— Вось і добра. Но, но, не тапырся! — казаў Мікіта, прымінаючы ў санях прынесеную кухарчыным мужам свежаабмалочаную аўсяную салому.— А цяпер вось давай радно пасцелем, а зверху зрэб’е. Вось так, вось так і добра будзе сядзець,— казаў ён, робячы тое, што гаварыў,— падтыкаючы зрэб’е з усіх бакоў вакол сядзення.

— Дзякуй табе, душа добрая,— сказаў Мікіта кухарчынаму мужу,— удвух усё ж хутчэй.— I, разабраўшы раменныя з кольцам на злучаным канцы лейцы, Мікіта сеў на козлы і крануў добрага каня, які прасіў ходу, па мерзлым гнаі двара да варот.

— Дзядзька Мікіта, дзядзечка, га, дзядзечка! — закрычаў ззаду яго тоненькім галаском сямігадовы хлопчык, які выбег з сенцаў на вуліцу ў чорным паўкажушку, новых белых валёнках і цёплай шапцы.— Мяне пасадзі,— прасіў ён, на хаду зашпільваючы свой паўкажушок.

— Ну, ну, бяжы, галубок,— сказаў Мікіта і, прытрымаўшы каня, пасадзіў радаснага, бледнага, худзенькага хлопчыка і выехаў на вуліцу.

Была трэцяя гадзіна. Было марозна — градусаў дзесяць, пахмурна і ветрана. Палова неба была закрыта нізкай цёмнай хмарай. На панадворку было ціха. На вуліцы ж вецер дзьмуў прыкметна мацней: з даху суседняга хлева мяло снег, і на рагу, ля лазні, круціла. Толькі быў Мікіта выехаў за вароты і завярнуў каня да ганка, як і Васіль Андрэевіч, з папяроскаю ў роце, у пацягнутым аўчынным кажусе, туга і нізка падпяразаны папругаю, выйшаў з сенцаў на ўтаптаны снегам, высокі ганак, які парыпваў пад яго, абшытымі скураю, валёнкамі і спыніўся. Зацягнуўшыся рэшткам папяроскі, ён кінуў яе пад ногі і наступіў на яе і, выпускаючы праз вусы дым і касавурачыся на каня, стаў засоўваць з абодвух бакоў свайго румянага, голенага, апрача вусоў, твару канцы каўняра кажуха футрам усярэдзіну, гэтак каб футра не пацела ад дыхання.

— Глядзі ты, пракурат які, паспеў ужо! — сказаў ён, убачыўшы сына ў санях. Васіль Андрэевіч быў узбуджаны выпітым з гасцямі віном і таму яшчэ болей, чым звычайна, здаволены ўсім тым, што яму належала, і ўсім тым, што ён рабіў. Выгляд свайго сына, якога ён у думках заўсёды называў нашчадкам, прыносіў яму цяпер вялікую радасць; ён, жмурачыся і ашчэрыўшы доўгія зубы, пазіраў на яго.

Захутаная па галаве і плячах шарсцянаю хусткаю, так што толькі вочы яе былі відаць, цяжарная, бледная і худая жонка Васіля Андрэевіча, праводзячы яго, стаяла за ім у сенцах.

— Сапраўды, Мікіту б узяў,— казала яна, нясмела выступаючы з-за дзвярэй.

Васіль Андрэевіч нічога не адказаў і на яе словы, якія былі яму, відаць, непрыемныя, сярдзіта насупіўся і плюнуў.

— З грашыма паедзеш,— гаварыла далей тым жа жаласным голасам жонка. Ды і надвор’е не ўзнялося б, сапраўды, далібог.

— Што ж я, хіба дарогі не ведаю, што мне абавязкова праваднік патрэбен? — сказаў Васіль Андрэевіч з тым ненатуральным напружаннем губ, з якім ён звычайна размаўляў з прадаўцамі і пакупнікамі, з асаблівай выразнасцю вымаўляючы кожны склад.

— Ну, сапраўды, узяў бы. Богам цябе прашу! — паўтарыла жонка, перакручваючы хустку на другі бок.

— Што ты прыстала як смала... Ну куды я вазьму?

— Што ж, Васіль Андрэевіч, я гатовы,— весела сказаў Мікіта.— Толькі коням корму б без мяне далі,— дадаў ён, звяртаючыся да гаспадыні.

— Я пагляджу, Мікітка, Сямёну загадаю,— сказала гаспадыня.

— Дык што, ехаць, ці што, Васіль Андрэевіч? — сказаў Мікіта.

— Ды ўжо, мусіць, трэба ўважыць старую. Толькі калі ехаць, дык ідзі апрані дыпламат які цяплейшы,— сказаў Васіль Андрэевіч, зноў усміхаючыся і падморгваючы вокам на прадзёрты пад пахамі і на спіне і ў падоле махрамі разадраны, зацухомлены і злямчаны Мікітаў паўкажушок, які нямала пабачыў за свае гады.

— Эй, душа добрая, падыдзі патрымай каня! — крыкнуў Мікіта у двор кухарчынаму мужу.

— Я сам, я сам! — запішчаў хлопчык, вымаючы змерзлыя чырвоныя ручкі з кішэняў і хапаючыся імі за халодныя раменныя лейцы.

— Толькі не дужа ахарошвай дыпламат свой, хуценька! — крыкнуў Васіль Андрэевіч, ашчэрваючыся на Мікіту.

— Адным махам, бацюхна Васіль Андрэевіч,— сказаў Мікіта і, мільгаючы наскамі ўсярэдзіну сваімі старымі, падшытымі лямцавымі падноскамі валёнкамі, пабег у двор і ў рабочую хату.

— Ану, Арыначка, халат давай мой з печкі — з гаспадаром ехаць! — крыкнуў Мікіта, убягаючы ў хату і здымаючы дзягу з цвіка.

Парабчанка, якая выспалася пасля абеду і цяпер ставіла самавар для мужа, весела сустрэла Мікіту і, захопленая ягонаю спешкаю, гэтак жа як ён, хуценька замітусілася і зняла з печы старэнькі, зношаны суконны кафтан і пачала таропка абтрасаць і размякчаць яго.

— Вось ужо вольна будзе табе гуляць з гаспадаром,— сказаў Мікіта кухарцы, які заўжды з дабрадушнае пачцівасці што-небудзь гаварыў чалавеку, калі аставаўся з ім з вока на вока.

Ён абвёў вакол сябе вузенькую скамечаную дзягу, уцягнуў і без таго худое чэрава і зацягнуўся колькі было сілы.

— Вось так,— сказаў ён пасля гэтага, звяртаючыся ўжо не да кухаркі, а да дзягі, засоўваючы яе канцы за пояс,— гэтак не выскачыш,— і, прыўзняўшы і апусціўшы плечы, каб было вальней рукам, ён апрануў зверху халат, таксама напружыў спіну, каб не замінала рукам, падбіў пад пахамі і дастаў з палічкі рукавіцы.— Ну вось і добра.

— Ты б, Сцяпанавіч, ногі пераабуў,— сказала кухарка,— а то боты дзіравыя.

Мікіта спыніўся, быццам успомніў.

— Трэба было б... Але добра будзе і так, недалёка!

I ён пабег на вуліцу.

— Не холадна табе будзе, Мікітка? — сказала гаспадыня, калі ён падышоў да саней.

— Чаго там холадна, вельмі нават цёпла,— адказваў Мікіта, папраўляючы салому на санях, каб укрыць ёю ногі, і засоўваючы непатрэбную для добрага каня пугу пад салому.

Васіль Андрэевіч ужо сядзеў у санях, запаўняючы сваёю апранутаю ў два футра спіною амаль увесь гнуты задок саней, і адразу, узяўшы лейцы, крануў каня. Мікіта на хаду прымасціўся наперадзе з левага боку і высунуў адну нагу.

II

Добры жарэбчык з лёгкім рыпам палазоў зрушыў сані і бойкаю хадою пабег па наезджанай у пасёлку марознай дарозе.

— Ты куды прычапіўся? Дай сюды пугу, Мікіта! — крыкнуў Васіль Андрэевіч, мусіць, захапляючыся нашчадкам, які прымасціўся быў ззаду на палазах.— Я цябе! Бяжы да маці, сукін сын!

Хлопчык саскочыў. Гняды прыбавіў інахадзі і, заёкаўшы, перайшоў на рысь.

У Крыжах, дзе стаяў дом Васіля Андрэевіча, было шэсць хат. Як толькі яны выехалі за апошнюю кавалёву хату, яны адразу ж заўважылі, што вецер значна мацнейшы, чым яны думалі. Дарогі ўжо амаль не відаць было. След палазоў адразу ж замятала, і дарогу можна было вызначыць толькі па тым, што яна была вышэй за астатняе месца. Па ўсім полі круціла завіруха, і не відаць было тае рыскі, дзе сыходзіцца зямля з небам. Цяляцінскі лес, які заўсёды быў добра відаць, толькі зрэдку цьмяна чарнеў праз снежны пыл. Вецер дзьмуў з левага боку, упарта збіваючы ў адзін бок грыву на крутой, наедзенай шыі Гнядога, і зварочваў набак ягоны простым вузлом падвязаны пушысты хвост. Доўгі каўнер Мікіты, які сядзеў з боку ветру, прыціскаўся да ягонага твару і носа.

— Бегу яму сапраўднага няма, снежна,— сказаў Васіль Андрэевіч, ён ганарыўся сваім добрым канём.— Я аднойчы ў Пашуціна ездзіў на ім, дык ён за паўгадзіны даставіў.

— Чаго? — спытаў, не пачуўшы праз каўнер, Мікіта.

— У Пашуціна, кажу, за паўгадзіны даехаў,— крыкнуў Васіль Андрэевіч.

— Што і казаць, конь добры! — сказаў Мікіта.

Яны памаўчалі. Аднак Васілю Андэевічу хацелася гаварыць.

— Што ж, гаспадыні я, здаецца, наказваў бондара не паіць? — загаварыў тым жа гучным голасам Васіль Андрэевіч, гэтак упэўнены ў тым, што Мікіту, мусіць, прыемна пагаварыць з такім важным і разумным чалавекам, як ён, і гэткі здаволены сваім жартам, што яму і ў галаву не прыходзіла, што гаворка гэта можа быць непрыемная для Мікіты.

Мікіта зноў не дачуў гаспадара,— ягоныя словы адносіла ветрам.

Васіль Андрэевіч паўтарыў гучным выразным голасам свой жарт пра бондара.

— Бог з імі, Васіль Андрэевіч, я не думаю пра гэтыя справы. Мне каб малога яна не крыўдзіла, а то бог з ёю.

— Гэта так,— сказаў Васіль Андрэевіч.— Ну, а каня будзеш купляць к вясне? — пачаў ён новую тэму размовы.

— Ды не абмінуць,— адказваў Мікіта, адкінуўшы каўнер кафтана і нахіліўшыся да гаспадара.

Цяпер ужо гаворка была цікавая для Мікіты, і ён хацеў усё чуць.

— Малы падрос, трэба самому араць, а то ўсё наймалі,— сказаў ён.

— Што ж, бярыце бескастрэчнага, дорага не запрашу! — крыкнуў Васіль Андрэевіч, адчуваючы сябе ўзбуджаным, і ў выніку выкіраваў на любімы занятак, які паглынаў усе яго разумовыя сілы,— гандлярства.

— А то рублікаў пятнаццаць дасцё, дык я конным куплю,— сказаў Мікіта, які ведаў, што найбольшая цана бескастрэчнаму, якога хоча яму збыць Васіль Андрэевіч, рублёў сем, і што Васіль Андрэевіч, аддаўшы яму гэтага каня, будзе лічыць яго рублёў у дваццаць пяць, і тады за паўгода не ўбачыш ад яго грошай.

— Конь добры. Я табе жадаю, як самому сабе. Шчыра кажу. Брахуноў ніводнага чалавека не пакрыўдзіць. Няхай маё гіне, а не тое каб як іншыя. Слова гонару,— крыкнуў ён тым сваім голасам, якім ён загаворваў зубы сваім прадаўцам і пакупнікам.— Конь сапраўдны!

— Як ёсць,— сказаў Мікіта, уздыхнуўшы, і калі пераканаўся, што слухаць больш няма чаго, адпусціў каўнер, які адразу ж закрыў яму вуха і твар.

З паўгадзіны яны ехалі моўчкі. Вецер прадзімаў Мікіту бок і руку, дзе халат быў прадзёрты.

Ён паціскаў плячмі і дыхаў у каўнер, які закрываў яму рот, і яму ўсяму было не холадна.

— Што, як лічыш, на Карамышава паедзем ці проста? — спытаў Васіль Андрэевіч.

На Карамышава язда была па больш бойкай дарозе, пазначанай добрымі тычкамі ў два рады, аднак — далей. Проста было бліжэй, аднак дарога была мала наезджана і тычак не было або былі кепскія, занесеныя.

Мікіта крыху падумаў.

— На Карамышава хоць і далей, ды больш надзейна,— адказаў ён.

— Калі проста, дык толькі лагчыну праехаць не збіцца, а там лесам добра,— сказаў Васіль Андрэевіч, якому хацелася ехаць проста.

— Воля ваша,— сказаў Мікіта і зноў адпусціў каўнер.

Васіль Андрэевіч гэтак і зрабіў, ад’ехаў з паўвярсты і ля высокае дубовае галіны з сухім лісцем, якое матлялася ад ветру, звярнуў улева.

Вецер ад павароткі стаў ім амаль сустрэчны. I зверху пайшоў сняжок. Васіль Андрэевіч кіраваў, надзімаў шчокі і пускаў дух сабе знізу ў вусы. Мікіта драмаў.

Моўчкі гэтак яны праехалі хвілін з дзесяць. Раптам Васіль Андрэевіч загаварыў нешта.

— Чаго? — спытаў Мікіта, расплюшчваючы вочы.

Васіль Андрэевіч не адказваў і выгінаўся, паглядаючы назад і ўперад перад канём. Конь, які закучаравіўся ад поту ў пахвінах і на шыі, ішоў ступою.

— Чаго ты, кажу? — паўтарыў Мікіта.

— Чаго, чаго! — перадражніў яго Васіль Андрэевіч злосна.— Тычак не відаць! Мабыць, збіліся!

— Тады стой, я дарогу пагляджу,— сказаў Мікіта і, лёгка саскочыўшы з саней і выцягнуўшы пугу з-пад саломы, падаўся ўлева і з таго боку, з якога сядзеў.

Снег сёлета быў неглыбокі, таму ўсюды была дарога, але ўсё ж там-сям ён быў па калена і засыпаўся Мікіту ў бот. Мікіта хадзіў, мацаў нагамі і пугаю, аднак дарогі нідзе не было.

— Ну што? — сказаў Васіль Андрэевіч, калі Мікіта падышоў да саней.

— З гэтага боку няма дарогі. Трэба ў той бок пайсці пахадзіць.

— Вунь наперадзе штосьці чарнее, ты туды ідзі паглядзі,— сказаў Васіль Андрэевіч.

Мікіта пайшоў і туды, падышоў да таго, што чарнела,— гэта чарнела зямля, якая насыпалася з аголенае азіміны на снег і пафарбавала снег чорным. Мікіта пахадзіў і справа, вярнуўся да саней, абабіў з сябе снег, вытрас яго з бота і сеў у сані.

— Управа ехаць трэба,— сказаў ён рашуча.— Вецер мне ў левы бок быў, а цяпер проста ў морду. Пайшоў управа! — рашуча сказаў ён.

Васіль Андрэевіч паслухаў яго і ўзяў управа. Аднак дарогі ўсё не было. Яны праехалі гэтак колькі часу. Вецер не сунімаўся, пайшоў сняжок.

— А мы, Васіль Андрэевіч, мусіць, зусім збіліся,— раптам сказаў Мікіта нібы з радасцю.— Гэта што? — сказаў ён, паказваючы на чорны бульбянік, які тырчаў з-пад снегу.

Васіль Андрэевіч спыніў потнага каня, які цяжка вадзіў крутымі бакамі.

— А што? — спытаў ён.

— А тое, што мы на захараўскім полі. Вунь куды заехалі!

— Маніш? — адгукнуўся Васіль Андрэевіч.

— Не маню я, Васіль Андрэевіч, а праўду кажу,— сказаў Мікіта,— і па санях чутно — па бульбянішчы едзем; а вунь і кучы,— бульбянік звозілі. Захараўскае завадское поле.

— Бачыш ты, куды збіліся! — сказаў Васіль Андрэевіч.— Што ж рабіць?

— А трэба проста браць, вось і ўсё, куды-небудзь ды выедзем,— сказаў Мікіта.— Не ў Захараўку, дык на панскі хутар выедзем.

Васіль Андрэевіч паслухаўся і пусціў каня, як сказаў Мікіта. Яны ехалі гэтак даволі доўга. Часам яны ўзбіваліся на аголеную азіміну, і сані грукалі па камлыгах мёрзлае зямлі. Часам выязджалі на ржэўнік, то на азіміну, то на ярыну, на якіх тырчалі з-пад снегу і матляліся пад ветрам саломіны і палын; часам заязджалі ў глыбокі і ўсюды аднолькава белы роўны снег, зверху якога ўжо нічога не было відаць.

Снег ішоў зверху і часам узнімаўся знізу. Конь, відаць, стаміўся, увесь закучаравіўся і заінеў ад поту і ішоў ступою. Раптам ён абарваўся і сеў у вымаіну ці ў канаву. Васіль Андрэевіч хацеў спыніць, але Мікіта закрычаў на яго:

— Чаго трымаць! Заехалі — выбірацца трэба. Но, любы! но! но, родны! — закрычаў ён вясёлым голасам на каня, выскачыў з саней і сам праваліўся ў канаву.

Конь рвануў і адразу выбраўся на мерзлы насып. Мусіць, гэта была капаная канава.

— Дзе ж гэта мы? — сказаў Васіль Андрэевіч.

— А вось даведаемся! — адказваў Мікіта.— Руш, куды-небудзь выедзем.

— А гэта ж, відаць, Гарачкаўскі лес? — сказаў Васіль Андрэевіч, паказваючы на нешта чорнае, якое паявілася з-за снегу наперадзе іх.

— Вось пад’едзем, тады і ўбачым, які такі лес,— сказаў Мікіта.

Мікіта бачыў, што з боку нечага чорнага ляцела сухое доўгае лісце лазіны, і таму ведаў, што гэта не лес, а жытло, але не хацеў гаварыць. I сапраўды, не праехалі яны яшчэ і дзесяці сажняў пасля канавы, як перад імі зачарнелі, мусіць, дрэвы, і пачуўся нейкі новы панылы гук: гэта быў не лес, а шэраг высокіх лазін з рэштаю лістоты на іх. Лазіны, відаць, былі пасаджаны па канаве гумна. Як толькі яны пад’ехалі да лазін, якія паныла гулі пад ветрам, конь раптам узняўся пярэднімі нагамі вышэй саней, выбраўся і заднімі на ўзвышша, звярнуў улева і перастаў тануць у снезе па калена. Гэта была дарога.

— Вось і прыехалі,— сказаў Мікіта,— а невядома куды.

Конь, не збіваючыся, пайшоў па занесенай дарозе, і не праехалі яны па ёй і сарака сажняў, як зачарнела роўная паласа плятня току пад тоўста засыпанай снегам страхой, з якой не перастаючы сыпаў снег. Абмінуўшы ток, дарога павярнула за ветрам, і яны ўбіліся ў сумёт. Але наперадзе відаць быў правулак між дзвюма хатамі, таму, напэўна, сумёт намяло на дарозе, і трэба было пераехаць цераз яго. I сапраўды, пераехалі яны сумёт і заехалі ў вуліцу. У канцавога падворка на вяроўчыне шалёна матлялася пад ветрам развешаная замёрзлая бялізна: кашулі, адна чырвоная, адна белая, порткі, анучы і спадніца. Белая кашуля асабліва моцна білася, размахваючы сваімі рукавамі.

— Бачыш, лянотная баба, а можа, памірае, бялізны к святу не сабрала,— сказаў Мікіта, пазіраючы на кашулі.

III

У пачатку вуліцы яшчэ было ветрана, і дарога была занесена, а ў глыбіні вёскі было ціха, цёпла і весела. У адным падворку брахаў сабака, у другі аднекуль прыбегла баба, накрыўшыся з галавою паддзёўкаю; зайшла ў дзверы хаты, спынілася ў парозе, каб паглядзець на незнаёмых. З глыбіні вёскі даляталі песні дзевак.

У вёсцы, здавалася, і ветру, і снегу, і марозу было меней.

— Дык гэта ж Грышкава,— сказаў Васіль Андрэевіч.

— Яно і ёсць,— адказваў Мікіта.

I сапраўды, гэта было Грышкава. Выходзіла так, што яны збіліся ўлева і праехалі вёрст восем не зусім у тым напрамку, у якім ім трэба было, але ўсё ж трымаліся патрэбнага кірунку. Да Гарачкава ад Грышкава было вёрст пяць.

У глыбіні вёскі яны напаткалі высокага чалавека, які ішоў сярэдзінаю вуліцы.

— Хто едзе? — крыкнуў гэты чалавек, прыпыняючы каня, і, адразу ж пазнаўшы Васіля Андрэевіча, ухапіўся за аглоблю і, перабіраючы па ёй рукамі, дайшоў да саней і сеў на козлы.

Гэта быў знаёмы Васілю Андрэевічу мужык Ісай, вядомы ў акрузе як першы канакрад.

— А! Васіль Андрэевіч! Куды ж гэта вас бог нясе? — сказаў Ісай, абдаючы Мікіту пахам выпітае гарэлкі.

— Ды мы ў Гарачкава.

— Вунь куды заехалі! Вам трэба было б на Малахава.

— Мала што трэба, ды не патрапілі,— сказаў Васіль Андрэевіч, прытрымліваючы каня.

— А конік добры,— сказаў Ісай, пазіраючы на каня і зацягваючы яму прывычным рухам пад самую макаўку аслабелы вузел завязанага густога хваста.

— Што ж, начаваць, ці як?

— Не, браток, абавязкова ехаць трэба.

— Трэба, відаць. А гэты чый? А! Мікіта Сцяпанавіч!

— А то як жа? — адказваў Мікіта.— А вось як бы, душа добрая, нам тут не збіцца зноў.

— Як тут збіцца! Заварочвай назад, па вуліцы проста, а там, як выедзеш, усё проста. Улева не бяры. Выедзеш на бальшак, а тады — управа.

— Заваротка з бальшака дзе? Па-летняму ці па-зімняму? — спытаў Мікіта.

— Па-зімняму. Зараз, як выедзеш, кусцікі, насупраць кусцікаў яшчэ тычка вялікая дубовая, кучаравая стаіць,— тут і ёсць.

Васіль Андрэевіч завярнуў каня назад і паехаў слабадою.

— А то начавалі б! — закрычаў ім ззаду Ісай.

Але Васіль Андрэевіч не адказаў яму і злёгку паганяў каня: пяць вёрст роўнай дарогі, з якіх дзве ішлі лесам, здавалася, лёгка праехаць, тым больш што вецер як быццам аціх і снег пераставаў.

Зноў праехалі вуліцаю па наезджанай дарозе, на якой там-сям чарнеў свежы гной, абмінулі падворак з бялізнаю, дзе белая кашуля ўжо сарвалася і вісела на адным мёрзлым рукаве і зноў апынуліся ў адкрытым полі. Мяцеліца не толькі не сціхала, але, здавалася, яшчэ больш разгулялася.

Дарога ўся была замецена, і можна было ведаць, што не збіўся, толькі па тычках. Але і тычкі наперадзе цяжка было разгледзець, таму што вецер быў сустрэчны.

Васіль Андрэевіч жмурыўся, нагінаў галаву і прыглядаўся да тычак, але больш пускаў каня, спадзеючыся на яго. I конь сапраўды ішоў не збіваючыся, заварочваў то ўправа, то ўлева па звілінах дарогі, якую ён адчуваў пад нагамі; таму, нягледзячы на тое, што снег зверху ўзмацніўся і ўзмацніўся вецер, тычкі па-ранейшаму былі відаць то справа, то злева.

Гэтак ехалі яны хвілін дзесяць, і раптам адразу перад канём паказалася штосьці чорнае, якое рухалася ў касой сетцы снежнае віхуры. Гэта былі спадарожнікі. Гняды дагнаў іх і пачаў стукаць нагамі аб крэслы саней, якія ехалі наперадзе.

— Аб’язджай... а-а-й... перадам! — крычалі з саней.

Васіль Андрэевіч стаў аб’язджаць. У санях сядзелі тры мужыкі і баба. Відаць, гэта ехалі госці са свята. Адзін з мужыкоў хвастаў дубцом засыпаны снегам зад коніка. Два другія, махаючы рукамі, штось крычалі ў перадку. Ухутаная баба, уся засыпаная снегам, натапыраная, моўчкі сядзела ззаду.

— Чые будзеце? — закрычаў Васіль Андрэевіч.

— А-а-а... скія! — толькі чуваць было.

— Чые, кажу?

— А-а-аскія! — з усяе сілы закрычаў адзін з мужыкоў, але і на гэты раз нельга было ўчуць, чые яны.

— Гані! Не здавай! — крычаў другі, не перастаючы малаціць дубцом па коніку.

— Са свята, мусіць?

— Пайшоў, пайшоў! Гані, Сёмка! Аб’язджай! Гані!

Сані стукнуліся адны аб адны адбоямі, ледзь не счапіліся, расчапіліся, і мужыцкія сані пачалі адставаць.

Калматы, увесь зацярушаны снегам, брухаты конік, цяжка дыхаючы пад нізкаю дугою, і, відаць, з апошніх сіл марна намагаючыся ўцячы ад дубца, чыкільгаў сваімі кароткімі нагамі па глыбокім снезе, падкідваючы іх пад сябе. Морда, відаць маладая, з падцягнутаю, як у рыбы, ніжняю губою, з шырокімі ноздрамі і прытуленымі ад страху вушамі, патрымалася колькі імгненняў ля Мікітавага пляча, потым стала адставаць.

— Вось што робіць гарэлка,— сказаў Мікіта.— Да рэшты замучылі коніка. Азіяты як ёсць!

Нейкі час яшчэ чуваць было сапенне замучанага коніка і п’яны крык мужыкоў, потым сціхла сапенне, потым змоўк і крык. I наўкола зноў нічога не стала чуваць, апрача пранізлівага ветру і зрэдку слабага рыпу палазоў па здзьмутых мясцінах дарогі.

Сустрэча гэтая развесяліла і падбадзёрыла Васіля Андрэевіча, і ён смялей, не разбіраючы тычак, пагнаў каня, спадзеючыся на яго.

Мікіту рабіць было нечага, і, як заўжды, калі ён знаходзіўся ў такой паставе, ён драмаў, наганяючы шмат недаспанага часу. Раптам конь спыніўся, і Мікіта ледзь не паваліўся, клюнуўшы носам.

— Аднак мы зноў нядобра едзем,— сказаў Васіль Андрэевіч.

— А што?

— Ды не відаць тычак. Мусіць, зноў збіліся з дарогі.

— Калі збіліся з дарогі, пашукаць трэба,— коратка сказаў Мікіта, устаў і зноў, лёгка ступаючы сваімі ўсярэдзіну выкручанымі ступнямі, пайшоў хадзіць па снезе.

Ён доўга хадзіў, знікаў з вачэй, зноў паяўляўся і зноў знікаў, нарэшце, вярнуўся.

— Няма тут дарогі, можа, наперадзе дзе,— сказаў ён і сеў у сані.

На зямлю пачынаў ужо ападаць прыцемак. Мяцеліца не набірала сілы, аднак і не сціхала.

— Хоць бы пачуць тых мужыкоў,— сказаў Васіль Андрэевіч.

— Бачыш, не дагналі, відаць, далёка збіліся. А можа, і яны збіліся,— сказаў Мікіта.

— Куды ж цяпер ехаць? — сказаў Васіль Андрэевіч.

— А трэба пусціць каня,— сказаў Мікіта.— Ён прывядзе. Давай лейцы.

Васіль Андрэевіч аддаў лейцы тым больш ахвотна, што рукі ягоныя ў цёплых пальчатках пачыналі мерзнуць.

Мікіта ўзяў лейцы і толькі трымаў іх, стараўся не варушыць імі, спадзяваўся на розум свайго ўлюбёнца. Сапраўды, разумны конік, круцячы то ў адзін, то ў другі бок, то адно, то другое вуха, стаў збочваць.

— Толькі не гаварыць,— казаў Мікіта.— Бачыш, што робіць! Ідзі, ідзі! Гэтак, гэтак.

Вецер стаў дзьмуць ззаду, зрабілася цяплей.

— I разумны ж,— не пераставаў захапляцца конікам Мікіта.— Кіргізёнак — той дужы, а дурны. А гэты, глядзі, што вушамі вырабляе. Ніякага тэлеграфа не трэба, за вярсту чуе.

I не прайшло яшчэ і паўгадзіны, як наперадзе сапраўды зачарнела нешта: ці то лес, ці то вёска, і з правага боку зноў паказаліся тычкі. Відаць, яны зноў узбіліся на дарогу.

— А гэта ж зноў Грышкава,— раптам выгукнуў Мікіта.

Сапраўды, цяпер злева ад іх быў той жа самы ток, з якога сыпаў снег, далей тая ж самая вяроўчына з замёрзлаю бялізнаю, кашулямі і порткамі, якія ўсё гэтак жа шалёна матляліся пад ветрам.

Зноў яны заехалі ў вуліцу, зноў стала ціха, цёпла, весела, зноў была відаць наперадзе дарога з кучамі гною, зноў пачуліся галасы, песні, зноў забрахаў сабака. Ужо гэтак сцямнела, што ў некаторых вокнах засвяціліся агеньчыкі.

Пасярод вуліцы Васіль Андрэевіч завярнуў каня да вялікага, у дзве цагліны, дома і спыніў яго ля ганка.

Мікіта падышоў да занесенага снегам, асветленага акна, у святле якога паблісквалі лёгкія сняжынкі, і пастукаў пугаў’ём.

— Хто там? — пачуўся голас.

— З Крыжоў, Брахуновы, добры чалавек,— адказаў Мікіта.— Выйдзі на хвілінку!

Ад акна адышлі, і праз хвіліны дзве — чуваць было — адліплі дзверы ў сенцах, потым бразнула зашчапка на знадворных дзвярах, і, прытрымліваючы дзверы ад ветру, высунуўся высокі стары з белаю барадою мужык у накінутым паўкажушку паўзверх белай святочнай кашулі і за ім хлапец у чырвонай кашулі і скураных ботах.

— Ці не ты гэта, Андрэевіч? — сказаў стары.

— Ды вось заблудзілі, браток,— сказаў Васіль Андрэевіч,— хацелі ў Гарачкава, а трапілі да вас. Ад’ехалі, зноў заблудзілі.

— Трэба ж гэтак збіцца,— сказаў стары.— Пятрушка, ідзі адчыні вароты! — загадаў ён хлапцу ў чырвонай кашулі.

— Гэта можна,— адказаў хлапец вясёлым голасам і пабег у сенцы.

— Ды мы, браток, не начаваць,— сказаў Васіль Андрэевіч.

— Куды ехаць — ноч на вуліцы, начуй!

— I рады быў бы начаваць, але ехаць трэба. Справы, браток, нельга.

— Ну, тады хоць пагрэйся, адразу да самавара,— сказаў стары.

— Пагрэцца — гэта можна,— сказаў Васіль Андрэевіч,— цямней не будзе, а месяц узыдзе — пасвятлее. Зойдзем, ці што, Мікіта, пагрэемся?

— Ну, што ж, і пагрэцца можна,— сказаў Мікіта, які моцна перамерзнуў і страшэнна хацеў хоць крышку адагрэцца ў цяпле.

Васіль Андрэевіч пайшоў са старым ў хату, а Мікіта заехаў праз адчыненыя Пятрушкам вароты на падворак і, згодна з ягоным указаннем, паставіў каня пад паветку хлева. Вакол хлева было шмат гною, і высокая дуга зачапіла за жэрдку, на якой ужо паселі куры з пеўнем,— яны нездаволена заквакталі і заварушыліся на жэрдцы. Патрывожаныя авечкі, тупаючы капытамі па мёрзлым гнаі, кінуліся ўбок. Сабака, шалёна павіскваючы, спалохана і злосна пашчанячы заліваўся-брахаў на чужога.

Мікіта пагаварыў з усімі: папрасіў прабачэння ў курэй, супакоіў іх, каб болей не патрывожыць, папракнуў авечак за тое, што яны палохаюцца, самі не ведаючы чаго і, не перастаючы сарамаціў сабачку, у той час як прывязваў каня.

— Ну, вось цяпер усё добра,— сказаў ён, абтрасаючы з сябе снег.— Чаго заліваешся! — зноў павярнуўся ён да сабакі.— Ды ўжо хопіць табе! Хопіць, дурань, хопіць. Толькі сябе непакоіш,— казаў ён.— Не злодзеі, свае...

— А гэта, як кажуць, тры хатнія дарадчыкі,— сказаў хлопец, закідваючы дужаю рукою пад паветку санкі.

— Як гэта дарадчыкі? — спытаў Мікіта.

— А так у Пульсоне надрукавана: злодзей падкрадаецца да хаты, сабака брэша,— не зявай, значыць, глядзі. Певень спявае — значыць, уставай. Кот мыецца — значыць, дарагі госць, рыхтуйся пачаставаць яго,— сказаў хлапец, усміхаючыся.

Пятруха быў пісьменны і ведаў амаль на памяць кнігу Паульсона, адзіную, якая была ў яго; ён любіў, асабліва калі быў крышку пад чаркаю, як і сёння, прыводзіць з яе выслоўі, якія на яго думку найбольш падыходзілі да таго ці іншага выпадку.

— Гэта так,— сказаў Мікіта.

— Змерз, пэўна, дзядзечка? — дадаў Пятруха.

— Так, ёсць-такі,— сказаў Мікіта, і яны пайшлі праз двор і сенцы ў хату.

IV

Двор, куды паехаў Васіль Андрэевіч, быў адзін з самых заможных у вёсцы. Сям’я трымала пяць надзелаў і наймала яшчэ зямлю на старане. Коней у двары было шасцёра, тры каровы, два падцёлкі, штук дваццаць авечак. Усіх сямейных у двары было дваццаць дзве душы: чатыры сыны жанатыя, шасцёра ўнукаў, з якіх адзін Пятруха быў жанаты, два праўнукі, трое сірат і чатыры нявесткі з малымі. Гэта была адна з рэдкіх гаспадарак, якія аставаліся яшчэ непадзеленыя; але і ў ёй ужо вяліся глухія ўнутраныя, як заўсёды пачатыя між бабамі, нелады, якія немінуча павінны былі неўзабаве прывесці да падзелу. Два сыны жылі ў Маскве, былі вадавозы, адзін быў у салдатах. Дома цяпер былі стары, старая, другі сын — гаспадар і старэйшы сын, які прыехаў з Масквы на свята, і ўсе бабы і дзеці; апрача хатніх, быў яшчэ госць-сусед і кум.

Над сталом у хаце вісела з верхнім шчытком лямпа, якая ярка асвятляла пад сабой чайны посуд, пляшку з гарэлкаю, закусь і цагляныя сцены, на покуце ўвешаныя абразамі і па абодва бакі ад іх малюнкамі. На першым месцы за сталом сядзеў у адным чорным кажушку Васіль Андрэевіч, абсмоктваючы свае замёрзлыя вусы і аглядаючы вакол народ і хату сваімі пукатымі ястрабінымі вачыма. Апрача Васіля Андрэевіча, за сталом сядзеў лысы сівабароды стары гаспадар у белай саматканай кашулі; побач з ім, у тонкай паркалёвай кашулі, з шырознай спіной і плячмі,— сын, які прыехаў з Масквы на свята, і яшчэ другі сын, шыракаплечы — старэйшы брат, які гаспадарыў у доме, і хударлявы рыжы мужык — сусед.

Мужыкі паспелі выпіць і закусіць і цяпер збіраліся піць чай, самавар ужо шумеў, стоячы на падлозе ля печкі. На палатках і на печцы відаць былі дзеці. На палку сядзела баба з калыскаю. Старая гаспадыня са спярэшчаным ва ўсіх напрамках дробнымі маршчынкамі, якія моршчылі нават яе губы, тварам, частавала Васіля Андрэевіча.

У той час як Мікіта заходзіў у хату, яна ўжо наліла ў шклянку з тоўстага шкла гарэлкі і падносіла яе госцю.

— Не крыўдуй, Васіль Андрэевіч, нельга, павіншаваць трэба,— казала яна.— Выпі, галубок.

Выгляд і пах гарэлкі, асабліва цяпер, калі ён змерзнуў і стаміўся, моцна збянтэжылі Мікіту. Ён спахмурнеў і, скінуўшы з шапкі і кафтана снег, стаў насупраць абразоў і, нібы нікога не бачачы, тры разы перахрысціўся і пакланіўся абразам, потым, павярнуўшыся да гаспадара-старога, пакланіўся спярша яму, потым усім, хто быў за сталом, потым бабам, якія стаялі ля печы, і, сказаўшы: «Са святам»,— стаў распранацца, не пазіраючы на стол.

— Ну і заінеў жа ты, дзядзька,— сказаў старэйшы брат, пазіраючы на запушаны снегам твар, вочы і бараду Мікіты.

Мікіта зняў кафтан, яшчэ раз абтрэс яго, павесіў ля печы і падышоў да стала. Яму таксама прапанавалі гарэлкі. Была хвіліна пакутлівае барацьбы: ён ледзь не ўзяў шклянку і не перакуліў у рот духмяную светлую вільгаць; але ён зірнуў на Васіля Андрэевіча, успомніў пра зарок, успомніў прапітыя боты, успомніў бондара, успомніў малога, якому ён абяцаў к вясне купіць каня, уздыхнуў і адмовіўся.

— Не п’ю, шчыра дзякую,— сказаў ён, нахмурыўся і прысеў на лаўцы ля другога акна.

— Што ж гэта ты? — спытаў старэйшы брат.

— Не п’ю ды і ўсё тут,— сказаў Мікіта, не ўзнімаючы вачэй, касавурачыся на свае рэдкія вусы і бараду і вызваляючы іх ад ледзяшоў.

— Яму не выпадае,— сказаў Васіль Андрэевіч, закусваючы абаранкам выпітую шкляначку.

— Ну, дык чайку,— сказала ласкавая бабка.— Мусіць жа, змерзнуў, небарак. Што вы, бабы, з самаварам кешкаецеся?

— Гатовы,— адказвала маладзіца і, абмахнуўшы фіранкаю гарачы самавар, праз сілу данесла яго, падняла і паставіла на стол.

Тым часам Васіль Андрэевіч расказваў, як яны збіліся, як два разы вярталіся ў тую ж вёску, як блудзілі, як сустрэлі п’яных. Гаспадары дзівіліся, тлумачылі, дзе і чаму яны збіліся і хто былі п'яныя, якіх яны сустрэлі, і вучылі, як трэба ехаць.

— Тут да Малчанаўкі малое дзіця даедзе, толькі патрапіць на заваротку з бальшака,— куст тут відаць. А вы не даехалі! — казаў сусед.

— А то начавалі б. Бабы пасцелюць,— угаворвала бабка.

— Ранічкаю паехалі б, найлепш было б,— пацвярджаў стары.

— Нельга, браток, справы! — сказаў Васіль Андрэевіч.— Гадзіну ўпусціш, годам не нагоніш,— дадаў ён, прыгадваючы дзялянку і купцоў, якія маглі б перахапіць у яго гэтую пакупку.— Неяк жа даедзем? — звярнуўся ён да Мікіты.

Мікіта доўга не адказваў, усё як быццам заклапочаны мокраю барадою і вусамі.

— Не збіцца б зноў,— сказаў ён змрочна.

Мікіта быў змрочны таму, што яму страшэнна хацелася гарэлкі, і адно, што магло прыглушыць гэтае жаданне быў чай, а чаю яму не прапанавалі.

— Нам бы толькі да завароткі даехаць, а там ужо не саб’емся; лесам да самага месца,— сказаў Васіль Андрэевіч.

— Справа ваша, Васіль Андрэевіч; ехаць дык ехаць,— сказаў Мікіта і ўзяў шклянку чаю, які яму падалі.

— Пап’ем чайку, ды і ў дарогу.

Мікіта нічога не адказаў, толькі паківаў галавою, асцярожна выліў чай на сподачак і стаў грэць над параю свае рукі з заўсёды прыпухлымі ад працы пальцамі. Потым адкусіў маленькі кавалачак цукру, пакланіўся гаспадарам і сказаў:

— Будзьце здаровы,— і пацягнуў у сябе гарачую вадкасць.

— Каб хто правёў да завароткі,— сказаў Васіль Андрэевіч.

— Што ж, гэта можна,— сказаў старэйшы сын.— Пятруха запражэ ды і правядзе да завароткі.

— Дык запрагай, браток. А я ўжо аддзякую.

— Што ты, што ты, галубок! — сказала гасцінная бабка.— Мы рады душою.

— Пятруха, ідзі запражы кабылу,— сказаў старэйшы брат.

— Гэта можна,— сказаў Пятруха, усміхаючыся, сарваў з цвіка шапку і пабег запрагаць.

Пакуль запрагалі каня, размова перайшла на тое, на чым яна спынілася ў той час, калі Васіль Андрэевіч пад’ехаў да акна. Стары скардзіўся суседу-старасце на трэцяга сына, які не прыслаў яму нічога к святу, а жонцы прыслаў французскую хустку.

— Адбіваецца народ малады ад рук,— гаварыў стары.

— I як адбіваецца,— сказаў кум-сусед,— рады няма! Дужа разумныя парабіліся. Вунь Дзёмачкін — бацьку руку зламаў. Усё праз вялікі розум, відаць.

Мікіта прыслухоўваўся, углядаўся ў твары і, відаць, хацеў таксама прыняць удзел у размове, але ўвесь быў захоплены чаем і толькі ўхвальна ківаў галавой. Ён піў шклянку за шклянкаю, і яму рабілася ўсё цяплей і цяплей і прыемна, прыемна. Размова вялася доўга і ўсё пра адно і тое ж, пра шкоднасць падзелаў; і гаворка, мусіць, была не абстрактная, а справа тычылася падзелу ў гэтым доме,— падзелу, якога патрабаваў другі сын, які сядзеў тут жа і панура маўчаў. Відаць, гэта было балючае месца, і пытанне гэтае займала ўсіх дамашніх, але яны, каб захаваць прыстойнасць, пры чужых не разбіралі сваёй прыватнай справы. Але, нарэшце, стары не вытрымаў і са слязьмі ў голасе загаварыў пра тое, што дзяліцца ён не дасць, пакуль жывы, што хата ў яго дзякуй богу, а падзяліць — усе пойдуць з торбамі.

— Вось як Матвеевы,— сказаў сусед.— Была хата як хата, а падзялілі — ні ў кога нічога няма.

— Гэтак і ты хочаш,— звярнуўся стары да сына.

Сын нічога не адказаў, і запанавала цяжкое маўчанне. Маўчанне гэта перапыніў Пятруха, які запрэг ужо каня і за колькі хвілін перад гэтым вясёлы вярнуўся ў хату.

— Дык вось у Пульсона ёсць байка,— сказаў ён,— даў бацька сынам венік зламаць. Адразу не зламалі, а па прутку — лёгка. Гэтак і яно,— сказаў ён, усміхаючыся на ўвесь рот.— Гатова! — дадаў ён.

— Калі гатова, то паедзем,— сказаў Васіль Андрэевіч.— А наконт дзяліцьбы ты, дзядуля, не здавайся. Ты нажываў, ты і гаспадар. Міравому падай. Ён растлумачыць парадак.

— Гэтак фардыбачыць, гэтак фардыбачыць,— плаксівым голасам цягнуў сваё стары,— няма з ім ніякага ладу. Зусім ашалеў!

Мікіта тым часам дапіў пятую шклянку чаю, але ўсё роўна не перавярнуў яе дагары, а паклаў бокам, спадзеючыся, што яму нальюць яшчэ шостую. Аднак вады ў самавары ўжо не было, і гаспадыня болей не наліла яму, ды і Васіль Андрэевіч стаў апранацца. Рабіць не было чаго. Мікіта таксама ўстаў, паклаў назад у цукарніцу свой абкусаны з усіх бакоў кавалачак цукру, выцер крысом мокры ад поту твар і пайшоў апранаць халат.

Апрануўшыся, ён цяжка ўздыхнуў, падзякаваў гаспадарам і, развітаўшыся з імі, выйшаў з цёплае святліцы ў цёмныя, халодныя, замеценыя снегам і дзіравыя сенцы, якія гулі ад шалёнага ветру, а адтуль — у цемру падворка.

Пятруха ў кажусе стаяў са сваім канём пасярод двара і дэкламаваў, усміхаючыся, вершы з Паульсона. Ён гаварыў: «Буря с мглою небо скроить, вихри снежные крутять, аж как зверь она завоить, аж заплачеть как дитё».

Мікола ўхвальна ківаў галавою і разбіраў лейцы.

Стары, праводзячы Васіля Андрэевіча, вынес ліхтар у сенцы і хацеў пасвяціць яму, але ліхтар адразу ж задзьмула. Нават на падворку было відаць, што мяцеліца разгулялася яшчэ мацней.

«Ну і надвор’е,— падумаў Васіль Андрэевіч,— бадай, і не даедзеш, аднак нельга, справы! Ды і сабраўся ўжо, і конь гаспадарскі запрэжаны. Даедзем, бог дасць!»

Стары гаспадар таксама думаў, што не варта ехаць, але ён ужо ўгаворваў астацца, яго не паслухалі. Болей прасіць нечага. «Можа, я ад старасці гэтак баюся, а яны даедуць,— думаў ён.— Ды і спаць хоць ляжам у час. Без клопату».

Пятруха ж і не думаў пра небяспеку: ён добра ведаў дарогу і ўсё наваколле, апрача таго, вершык пра тое, як «вихри снежные крутять», падбадзёрваў яго тым, што дакладна выяўляў тое, што адбывалася на вуліцы. Мікіта ж рашуча не хацеў ехаць, але ён ужо даўно прывык не мець свае волі і слухацца іншых, таму ніхто іх не затрымаў.

V

Васіль Андрэевіч падышоў да саней, з цяжкасцю разбіраючы ў цемрыве, дзе яны, залез у іх і ўзяў лейцы.

— Пайшоў паперадзе! — крыкнуў ён.

Пятруха ўскочыў на развалкі, стаў на калені і пусціў свайго каня. Гняды, учуўшы наперадзе кабылу, заржаў, кінуўся за ёю, і яны выехалі на вуліцу. Зноў паехалі слабадою і той жа дарогай, міма таго ж падворка з развешанаю бялізнаю, якой цяпер ужо не відаць было; міма таго ж тока, які ўжо быў занесены амаль да страхі, і з якога сыпаў бясконцы снег; міма тых жа лазін, якія змрочна шумелі, свісталі і зноў апынуліся сярод снежнага, бурнага і ўверсе і ўнізе мора. Вецер быў такі моцны, што калі ён дзьмуў убок і седакі парусілі супраць яго, дык ён нахіляў набак сані і збіваў каня з дарогі. Пятруха ехаў развалістай рыссю сваёй добрай кабылы паперадзе і бадзёра пакрыкваў. Гняды рваўся за ёю.

Калі яны праехалі гэтак хвілін з дзесяць, Пятруха павярнуўся і нешта крыкнуў. Ні Васіль Андрэевіч, ні Мікіта не пачулі праз вецер, але здагадаліся, што яны прыехалі да завароткі. Сапраўды, Пятруха звярнуў направа, і вецер, які дзьмуў убок, зноў пачаў біць у твар, і справа, штось зачарнела. Гэта быў кусцік ля завароткі.

— Ну, з богам!

— Дзякуй, Пятруха!

— Буря небо мглою кроить,— пракрычаў Пятруха і знік.

— Бачыш, які вершатворац,— сказаў Васіль Андрэевіч і крануў лейцы.

— Так, хлапец добры, мужык сапраўдны,— сказаў Мікіта.

Паехалі далей.

Мікіта гэтак ухутаўся і ўцягнуў галаву ў плечы, што невялікая барада закрывала ягоную шыю; ён сядзеў моўчкі, стараючыся не страціць набранага ў хаце за чаем цяпла. Перад сабою ён бачыў роўныя лініі аглабель, якія ўвесь час ашуквалі яго і здаваліся яму наезджанай дарогай, хісткі зад каня са скасабочаным, завязаным вузлом, хвастом і далей, наперадзе, высокую дугу, галаву і шыю каня з доўгаю грываю. Зрэдку яму трапляліся на вочы тычкі, і ён ведаў, што едуць яны пакуль па дарозе і рабіць яму нечага.

Васіль Андрэевіч кіраваў, даючы каню самому трымацца дарогі. Аднак Гняды, нягледзячы на тое, што адпачыў у вёсцы, бег неахвотна і як быццам збочваў з дарогі, таму Васіль Андрэевіч колькі разоў папраўляў яго.

«Вось справа адна тычка, вось другая, вось і трэцяя,— лічыў Васіль Андрэевіч,— а вунь наперадзе і лес»,— падумаў ён, углядаючыся ў нешта чорнае наперадзе. Аднак тое, што здалося яму лесам, быў толькі куст. Куст абмінулі, праехалі яшчэ сажняў з дваццаць,— чацвёртай тычкі не было, і лесу не было. «Зараз павінен быць лес»,— думаў Васіль Андрэевіч і, падагрэты віном і чаем, не спяшаючыся торгаў лейцы, і паслухмяная, добрая жывёліна то інахаддзю, то трушком бегла туды, куды яе пасылалі, хаця і ведала, што яе пасылаюць зусім не туды, куды трэба. Прайшло хвілін з дзесяць, а лесу ўсё не было.

— Здаецца, мы зноў збіліся! — сказаў Васіль Андрэевіч, спыняючы каня.

Мікіта моўчкі злез з саней і, прытрымліваючы свой халат, які то прыліпаў да цела пад ветрам, то расхрыстваўся, пайшоў лазіць па снезе; пайшоў у адзін бок, пайшоў у другі. Разы тры ён зусім знікаў з вачэй. Нарэшце ён вярнуўся і ўзяў лейцы з рук Васіля Андрэевіча.

— Управа ехаць трэба,— сказаў ён строга і рашуча, заварочваючы каня.

— Ну, управа дык управа пайшоў,— сказаў Васіль Андрэевіч, аддаючы лейцы і засоўваючы адубелыя рукі ў рукавы.

Мікіта не адказваў.

— Ну, дружа, папрацуй,— крыкнуў ён на каня; аднак конь, нягледзячы на патрэсванне лейцаў, па-ранейшаму ішоў ступою.

Снег быў там-сям па калена, і сані торгаліся рыўкамі з кожным рухам каня.

Мікіта ўзяў пугу, якая вісела ў перадку, і хвастануў. Добры, непрывычны да пугі конь рвануў рыссю, але адразу ж перайшоў на інахадзь і зноў пайшоў ступою. Гэтак ехалі хвілін пяць. Было так цёмна і так мяло зверху і знізу, што іншы раз нават дугі не было відаць. Сані, здавалася часам, стаялі на месцы, і поле бегла назад.

Раптам конь рэзка спыніўся, мусіць, чуючы штось нядобрае перад сабою. Мікіта зноў спрытна саскочыў, кідаючы лейцы, і пайшоў перад канём, каб паглядзець, чаго ён спыніўся; аднак толькі ён быў сабраўся зрабіць крок перад канём, як ногі ягоныя паслізнуліся і ён паляцеў з нейкае кручы.

— Тпру, тпру, тпру,— казаў ён сабе, падаючы. Ён прыкладаў усе сілы, каб як затрымацца, але марна, і затрымаўся, толькі ўрэзаўшыся нагамі ў намецены ўнізе яра тоўсты пласт снегу.

Сумёт над кручаю, патрывожаны Мікітавым падзеннем, насыпаў яму за каўнер поўна снегу...

— Вось ты як! — з дакорам вымавіў Мікіта, звяртаючыся да сумёта і яра і вытрэсваючы снег з-за каўняра.

— Мікіта, Мікіта!— крычаў Васіль Андрэевіч.

Але Мікіта не адгукаўся.

Яму не было калі: ён абтрасаўся, потым шукаў пугу, якую ўпусціў, калі каціўся з кручы. Нарэшце ён знайшоў пугу і стаў караскацца ўгору, але ўсе яго намаганні былі марныя; ён скочваўся назад і ў рэшце рэшт вымушаны быў нізам ісці шукаць выхада з яра. Сажні за тры ад таго месца, дзе ён паляцеў уніз, ён з цяжкасцю выпаўз на карачках угору і падаўся краем яра да таго месца, дзе павінен быў стаяць конь. Каня і саней ён не бачыў; але паколькі ён ішоў на вецер, ён, перш чым убачыць іх, пачуў крык Васіля Андрэевіча і ржанне Гнядога, якія клікалі яго.

— Іду, іду, чаго гагочаш! — азваўся Мікіта.

I толькі калі зусім блізка падышоў да саней, ён убачыў каня і Васіля Андрэевіча, які выглядаў чамусьці незвычайна вялікім.

— Дзе цябе чэрці носяць? Назад трэба ехаць. Хоць да Грышкава як дабрацца,— злосным тонам кінуў гаспадар Мікіту.

— Добра было б вярнуцца, Васіль Андрэевіч, але куды ехаць? Тут гэтакі яр, што калі паляціш туды — толькі цябе і бачылі. Я туды грымнуўся так, што праз сілу выбраўся.

— Не стаяць жа нам тут. Трэба куды-небудзь ехаць,— сказаў Васіль Андрэевіч.

Мікіта нічога не адказваў. Ён сеў на сані спіною да ветру, скінуў боты, вытрас з іх снег, потым узяў крышку саломы і старанна заткнуў ёю з сярэдзіны дзірку ў левым боце.

Васіль Андрэевіч маўчаў, ён цяпер ужо, як здавалася, ва ўсім спадзяваўся толькі на Мікіту. Пераабуўшыся, Мікіта надзеў рукавіцы, узяў лейцы і завярнуў каня ўздоўж яра. Аднак не праехалі яны і ста крокаў, як конь зноў заўпарціўся. Перад ім зноў быў яр.

Мікіта зноў вылез і зноў пайшоў хадзіць па снезе. Даволі доўга ён хадзіў. Нарэшце паявіўся з процілеглага боку.

— Андрэевіч, жывы? — крыкнуў ён.

— Тут! — падаў голас Васіль Андрэевіч.— Ну, што?

— Нічога не відаць. Цёмна. Яры нейкія. Трэба зноў на вецер ехаць.

Зноў паехалі, зноў хадзіў Мікіта па снезе. Зноў садзіўся, зноў хадзіў і, нарэшце, задыхаўшыся, спыніўся ля саней.

— Ну, што? — спытаў Васіль Андрэевіч.

— Ды што, знясілеў я ўвесь! Ды і конь становіцца.

— Што ж рабіць?

— Ды вось, пачакай.

Мікіта зноў пайшоў і хутка вярнуўся.

— Трымайся мяне,— сказаў ён, заходзячы перад канём.

Васіль Андрэевіч ужо нічога не загадваў, а пакорна рабіў тое, што казаў яму Мікіта.

— Сюды, за мной! — закрычаў Мікіта, таропка адступаючы ўправа і хапаючы за ляйчыну Гнядога і выкіроўваючы яго кудысьці ўніз, у сумёт.

Конь спачатку заўпарціўся, але потым кінуўся наперад, спадзеючыся праскочыць сумёт, ды не адолеў і сеў у яго па хамут.

— Злазь! — закрычаў Мікіта на Васіля Андрэевіча, які ўсё яшчэ сядзеў на санях, і, падхапіўшы пад адну аглоблю, стаў пасоўваць сані на каня.— Цяжка, браток,— звярнуўся ён да Гнядога,— ды што зробіш, трэба паднатужыцца! Но, но, яшчэ крышку! — крыкнуў ён.

Конь рвануў раз, другі, але ўсё роўна не выбраўся і зноў сеў, нібы штось абдумваючы.

— Што ж, браток, так нядобра,— сарамаціў Мікіта Гнядога.— Ну, яшчэ!

Зноў Мікіта пацягнуў за аглоблю са свайго боку; Васіль Андрэевіч рабіў тое ж з другога. Конь крутнуў галавой і зноў рвануў.

— Но! можа, не патонеш! — крычаў Мікіта.

Скачок, другі, трэці, і, нарэшце, конь выбраўся з сумёта і спыніўся, цяжка дыхаючы і атрасаючыся. Мікіта хацеў быў весці далей, але Васіль Андрэевіч гэтак задыхаўся ў сваіх двух футрах, што не мог ісці і паваліўся на сані.

— Дай прадыхнуць,— сказаў ён, распускаючы хустку, якой яшчэ ў вёсцы завязаў каўнер.

— Тут ужо нічога, ты ляжы,— сказаў Мікіта,— я правяду,— і з Васілём Андрэевічам на санях правёў каня за аброць уніз крокаў з дзесяць, потым крыху ўгару і спыніўся.

Месца, на якім спыніўся Мікіта, было не ў лагчыне, дзе снег, змецены з пагоркаў, мог бы зусім засыпаць іх, але яно ўсё ж часткова было прыкрыта ад ветру краем яра. Былі хвіліны, калі вецер як быццам крышку аціхаў, аднак гэта працягвалася нядоўга, і нібы дзеля таго, каб нагнаць гэты адпачынак, бура налятала пасля гэтага з падзесяцяронаю сілаю, з яшчэ большаю лютасцю рвала і круціла. Такі парыў ветру ўдарыў у тую хвіліну, калі Васіль Андрэевіч, аддыхаўшыся, злез з саней і падышоў да Мікіты, каб параіцца, што рабіць. Абодва міжвольна прыгнуліся і пачакалі гаварыць, пакуль пройдзе лютасць парыву. Гняды таксама міжвольна прытуліў вушы і махаў галавою. Як толькі крыху суняўся парыў ветру, Мікіта зняў рукавіцы, заткнуў іх за папругу, падыхаў на рукі і стаў адвязваць з дугі павадок.

— Ты што гэта робіш? — спытаў Васіль Андрэевіч.

— Выпрагаю, што ж яшчэ? Сіл няма,— быццам просячы прабачэння, адказваў Мікіта.

— А хіба не выедзем куды?

— Не выедзем, толькі каня замучым. Ён жа, нябога, зусім знясілеў,— сказаў Мікіта, паказваючы на паслухмянага каня, які да ўсяго быў гатовы і цяжка дыхаў крутымі і мокрымі бакамі.— Начаваць трэба,— паўтарыў ён такім тонам, нібы збіраўся начаваць у заезным доме, і стаў развязваць супоню.

— А не замерзнем мы?

— Што ж? I замерзнеш — не адмовішся,— сказаў Мікіта.

VI

Васілю Андрэевічу ў сваіх двух футрах было зусім цёпла, асабліва пасля таго, як пахадзіў па сумёце; але мароз прабег па яго скуры, калі ён зразумеў, што сапраўды давядзецца тут заначаваць. Каб супакоіцца, ён сеў у сані і стаў даставаць папяросы і запалкі.

Мікіта тым часам распрагаў каня. Ён развязаў падбрушнік, пасак, зняў гуж, вывернуў дугу і, не перастаючы размаўляць з канём, падбадзёрваў яго.

— Ну, выходзь, выходзь,— казаў ён, выводзячы яго з аглабель.— Ды вось прывяжам цябе тут. Саломкі падкіну ды раскілзаю,— казаў ён, робячы тое, што гаварыў.— Перакусіш, табе і весялей будзе.

Аднак Гнядога, відаць, не супакойвалі Мікітавы прамовы, ён трывожна пераступаў з нагі на нагу, хінуўся да саней, станавіўся задам на вецер і цёрся галавою аб Мікітаў рукаў.

Як быццам толькі дзеля таго, каб не адмовіць Мікіту ў ягоным пачастунку саломаю, якую Мікіта падсунуў яму пад храпу, Гняды схапіў пук саломы з саней, але адразу ж вырашыў, што цяпер не да саломы, кінуў яе, і вецер імгненна пашматаў салому, адкінуў убок і засыпаў снегам.

— Цяпер прыкмету зробім,— сказаў Мікіта, завярнуў сані перадам на вецер і, звязаўшы аглоблі паскам, ён падняў іх дагары і прыцягнуў да перадка.— Як толькі занясе нас, добрыя людзі па аглоблях убачаць, адкапаюць,— сказаў Мікіта, паляпваючы рукавіцамі і надзяваючы іх.— Гэтак дзяды вучылі.

Васіль Андрэевіч тым часам, распусціўшы футра і прыкрываючыся ягоным крыссем, цёр адну серную запалку за адной аб стальны карабок, але рукі ў яго дрыжалі, і запалкі адна за адною, то яшчэ не разгарэўшыся, то ў самую тую хвіліну, як ён падносіў яе да папяросы, задзімаліся ветрам. Нарэшце адна запалка ўся загарэлася і асвятліла на імгненне мех ягонага футра, ягоную руку з залатым пярсцёнкам на загнутым усярэдзіну ўказальным пальцы і зацярушаную снегам аўсяную салому, якая тырчала з-пад зрэб’я, і папяроска загарэлася. Разы са два ён прагна зацягнуўся, выпусціў праз вусы дым, хацеў быў яшчэ зацягнуцца, ды тытунь з агнём сарвала і панесла туды ж, куды і салому.

Але і гэтыя некалькі глыткоў тытунёвага дыму развесялілі Васіля Андрэевіча.

— Начаваць дык начаваць! — сказаў ён рашуча.

— Чакай жа ты, я яшчэ флаг зраблю,— сказаў ён, падымаючы хустку, якую кінуў быў у сані, і, зняўшы пальчаткі, стаў на сані і, выцягваючыся, каб дастаць да церассядзёлка, тугім вузлом прывязаў да яго хустку ля аглоблі.

Хустка адразу ж шалёна затрапятала, то прыліпаючы да аглоблі, то раптам надзімаючыся і ляскаючы.

— Бачыш, як спрытна,— сказаў Васіль Андрэевіч, захапляючыся сваёй працай і сядаючы ў сані.— Цяплей было б разам, але ўдвух не сядзем,— сказаў ён.

— Я месца знайду,— адказваў Мікіта,— толькі каня ўкрыць трэба, а то ўвесь мокры, нябога. Пусці,— дадаў ён і выцягнуў з-пад Васіля Андрэевіча зрэб’е.

Выцягнуў зрэб’е, склаў яго ўдвая, скінуў шляю, зняў падсядзёлак і ўкрыў Гнядога.

— Усё ж цяплей табе будзе, дурненькі,— казаў ён, надзяваючы зноў на каня паверх зрэб’я падсядзёлак і шляю.— А ці не спатрэбіцца вам дзяружка? Ды саломкі мне дайце,— сказаў Мікіта, як толькі скончыў з гэтай справай і зноў падышоў да саней.

Мікіта забраў з-пад Васіля Андрэевіча і тое і другое, зайшоў за спінку саней, выкапаў у снезе ямку, паклаў у яе саломы; потым насунуў шапку, ухутаўся кафтанам, зверху накрыўся дзяружкаю і сеў на салому, прыхіліўшыся да лубачнага задка саней, які прыкрываў яго ад ветру і снегу.

Васіль Андрэевіч няўхвальна паківаў галавою на тое, што рабіў Мікіта, але ён наогул не ўхваляў неадукаванасць і дурноту мужыцкую, і стаў уладкоўвацца нанач.

Ён разраўнаваў рэшту саломы на санях, паклаў гусцей сабе пад бок і, засунуўшы рукі ў рукавы, прыладзіўся галавою ў кут саней, да перадка, які прыкрываў яго ад ветру.

Спаць яму не хацелася. Ён ляжаў і думаў: думаў усё аб адным, аб тым, што было галоўнай мэтай, сэнсам, радасцю і гонарам ягонага жыцця,— аб тым, колькі ён нажыў і, можа, яшчэ нажыць грошай; колькі іншыя, яму вядомыя людзі, нажылі і маюць грошай, і як гэтыя іншыя нажывалі і нажываюць грошы, і як ён, гэтак жа як і яны, можа нажыць яшчэ многа грошай. Купля Гарачкаўскага лесу была для яго справаю вялізнай важнасці. Ён спадзяваўся на гэтым лесе пажывіцца адразу, магчыма, дзесяткамі тысяч. I ён стаў у думках ацэньваць бачаную ім увосень дзялянку, дзе ён на дзвюх дзесяцінах пералічыў усе дрэвы.

«Дуб на палазы пойдзе. Зрубы самі па сабе. Ды дроў сажняў трыццаць, і ўсё з аднае дзесяціны,— казаў ён сабе.— З дзесяціны ў горшым выпадку па дзвесце з чацвярным астанецца. Пяцьдзесят шэсць дзесяцін, пяцьдзесят шэсць соцень, ды пяцьдзесят шэсць соцень, ды пяцьдзесят шэсць дзесяткаў, ды яшчэ пяцьдзесят шэсць дзесяткаў, ды пяцьдзесят шэсць пяткоў». Ён бачыў, што выходзіць за дванаццаць тысяч, аднак без лічыльнікаў не мог уявіць, колькі будзе дакладна. «Дзесяці тысяч усё ж не дам, а тысяч восем, ды каб за вылікам палян. Каморніка падмажу — сотню, а то і паўтары; ён мне дзесяцін з пяць палян намерае. I за восем аддасць. Зараз тры тысячы ў зубы. Не можа быць, каб не адступіўся,— думаў ён, намацваючы перадплеччам рукі пулярэс у кішэні.— I як гэта не патрапілі на заваротку, бог яго ведае! Павінны ж тут быць лес і вартоўня. Сабак не чуваць. Не брэшуць, праклятыя, калі трэба». Ён адкінуў каўнер ад вуха і стаў прыслухоўвацца; чуваць быў усё той жа посвіст ветру, у аглоблях трапятанне і ляскат хусткі, шапаценне па лубку саней завірушнага снегу. Ён ухутаўся зноў.

«Каб ведаў, начаваць бы застаўся. Але нічога, даедзем і заўтра. Толькі дзень лішні. У гэткае надвор’е і тыя не паедуць». I ён успомніў, што да дзевятага трэба атрымаць за маркачоў грошы ад мясніка. «Хацеў быў сам прыехаць; не застане мяне — жонка не зможа грошай узяць. Вельмі ж неадукаваная. Абыходжання сапраўднага не ведае»,— разважаў ён далей, прыгадваючы, як яна не ўмела абысціся са станавым, які быў учора на свяце ў яго ў гасцях. «Вядома — жанчына! Дзе яна што бачыла? За бацькамі які наш дом быў? Так сабе, вясковы мужык багаты: рушка ды заезны дом — і ўсё тое багацце. А я што за пятнаццаць гадоў зрабіў? Крама, два шынкі, млын, ссыпка, два маёнткі ў арэндзе, дом са свірнам пад жалезным дахам,— прыгадваў ён з гонарам.— Не тое, што за бацькам! Хто цяпер у акрузе грыміць? Брахуноў.

А чаму так? Таму што справу помню, стараюся, не так, як іншыя — лежні або глупствам займаюцца. А я начэй не сплю. Мяцеліца не мяцеліца — еду. Ну і справа робіцца. Яны думаюць, так, жартуючы грошыкі нажываюць. Не, ты папрацуй ды галаву паламай. Вось гэтак заначуй у полі ды ночы не спі. Нібы падушка ад думы ў галавах варочаецца,— разважаў ён з гонарам.— Думаюць, што ў людзі выходзяць праз шчаслівы выпадак. Вунь, Міронавы пры мільёнах зараз. А чаму? Працуй. Бог і дасць. Толькі б даў бог здароўя».

I думка пра тое, што і ён можа зрабіцца гэткім жа мільёншчыкам, як Міронаў, які пачаў з нічога, так усхвалявала Васіля Андрэевіча, што ён адчуў патрэбу пагаварыць з кім-небудзь. Але гаварыць не было з кім... Каб толькі даехаць да Гарачкава, там бы ён пагаварыў з памешчыкам, замазаў бы яму вочы.

«Глядзі ты, як дзьме! Занясе так, што і не ўстанеш раніцаю!» — падумаў ён, прыслухоўваючыся да завывання ветру, які дзьмуў у перадок, нагінаючы яго, і сек ягоны лубок снегам. Ён прыўстаў і азірнуўся: у белым снежным мяльтошанні відаць была толькі цёмная галава Гнядога і ягоная спіна, пакрытая зрэб’ем, і густы завязаны хвост; вакол жа, з усіх бакоў, спераду, ззаду, усюды была адна і тая ж аднастайная белая хісткая цемра, якая часам нібыта крышку святлела, а часам яшчэ больш гусцела.

«I дарэмна паслухаў я Мікіту,— думаў ён.— Трэба было ехаць, выехалі б куды-небудзь. Хоць назад бы даехалі ў Грышкава, начавалі б у Тараса. А то вось сядзі ўсю ноч. Ды што, ты сказаў, добрага было? Так, што за турботы бог дае, а не гультаям, абібокам ці дурням. Ды і пакурыць трэба!» Ён сеў, дастаў папяросніцу, лёг жыватом уніз, прыкрываючы крысом ад ветру агеньчык, але вецер знаходзіў ход і тушыў запалкі адну за адной. Нарэшце ён ухітрыўся запаліць адну і закурыў. Тое, што ён дабіўся свайго, дужа ўзрадавала яго. Хоць папяроску выкурыў больш вецер, чым ён, ён усё ж зацягнуўся разы тры, і яму зноў стала весялей. Ён зноў прыхіліўся да задка, ухутаўся і зноў пачаў успамінаць, марыць і зусім нечакана раптам страціў прытомнасць і задрамаў.

Але раптам нібы штось штурхнула і разбудзіла яго. Ці то Гняды гэта пацягнуў з-пад яго салому, ці то гэта ўнутры штось ускалыхнула яго — толькі ён прачнуўся, і сэрца пачало стукаць гэтак шпарка і гэтак моцна, што яму здалося, што сані трасуцца пад ім. Ён расплюшчыў вочы. Вакол яго было ўсё тое ж, ды толькі здавалася крыху святлейшае. «Світае,— падумаў ён,— мусіць, і да раніцы блізка». Але адразу ж успомніў, што святлей зрабілася толькі таму, што ўзышоў месяц. Ён прыўстаў, зірнуў спачатку на каня.

Гняды па-ранейшаму стаяў задам на вецер і ўвесь калаціўся. Засыпанае снегам зрэб’е захінулася адным бокам, шляя з’ехала набак, і засыпаная снегам галава з ускамлычанай грывай былі цяпер лепш відаць. Васіль Андрэевіч схіліўся да задка і зазірнуў за яго. Мікіта сядзеў у той жа паставе, у якой ён сеў. Дзяружка, якой ён укрыўся, і ногі яго былі густа засыпаны снегам. «Не замёрз бы мужык; кепская вопратка на ім. Яшчэ адкажаш за яго. Да чаго ж народ бесталковы. Вось яна, цемната»,— падумаў Васіль Андрэевіч і хацеў быў зняць з каня зрэб’е і ўкрыць Мікіту, але холадна было ўставаць і варочацца, ды і конь, баяўся, каб не застыў. «I навошта я яго ўзяў? Усё яе дурнота адна!» — падумаў Васіль Андрэевіч, прыгадваючы нялюбую жонку, і зноў пераваліўся на сваё ранейшае месца ля перадка саней. «Гэтак некалі дзядзька ўсю ноч праседзеў у снезе,— прыгадаў ён,— і нічога. Ну, а вось Севасцяна адкапалі,— адразу ўявіў ён другі выпадак,— дык той памёр, адубеў увесь, як туша марожаная.

Астаўся б у Грышкаве начаваць, нічога б не было». I старанна захінуўшыся, так каб цяпло футра нідзе не прападала марна, а ўсюды — і ў шыі, і ў каленях, і ў ступнях — грэла яго, ён заплюшчыў вочы і пастараўся зноў заснуць. Але колькі ён ні стараўся цяпер, ён не мог ужо забыцца, а, наадварот, адчуваў сябе вельмі бадзёра. Зноў ён пачаў падлічваць барышы, даўгі за людзьмі, зноў стаў выхваляцца сам перад сабою і радавацца за сябе і за сваё становішча,— але ўсё цяпер увесь час перабівалася прыхаваным страхам і прыкраю думкаю аб тым, чаго ён не астаўся начаваць у Грышкаве. «Сапраўды: ляжаў бы на лаве, цёпла». Ён колькі разоў варочаўся з боку на бок, усё стараўся знайсці больш зручную і ціхую мясцінку, аднак усе яму здавалася няёмка; ён зноў прыпадымаўся, мяняў паставу, укрываў ногі, заплюшчваў вочы і сціхаў. Але ці то скурчаныя ногі ў моцных валеных ботах пачыналі ныць, ці то прадзімала дзе, ён праз колькі часу зноў з крыўдаю на сябе ўспамінаў пра тое, як бы ён цяпер мог спакойна ляжаць у цёплай хаце ў Грышкаве, і зноў уставаў, варочаўся, хутаўся, і зноў сціхаў.

Неяк Васілю Андрэевічу здалося, што ён чуе далёкі крык пеўняў. Ён узрадаваўся, адкінуў каўнер і стаў напружана слухаць, аднак колькі ён ні напружваў слых, нічога не чуваць было, апрача шуму ветру, які свістаў у аглоблях і матлашыў хустку, і шорхату снегу аб лубок саней.

Мікіта як сеў звечара, гэтак і сядзеў увесь час, не варушыўся і нават не адказваў Васілю Андрэевічу, які разы два гукаў яго. «Яму і гора ніякага, спіць, мабыць»,— з прыкрасцю падумаў Васіль Андрэевіч, паглядаючы цераз задок саней на густа засыпанага снегам Мікіту.

Васіль Андрэевіч уставаў і клаўся разоў дваццаць. Яму здавалася, што канца не будзе гэтай начы. «Цяпер ужо, відаць, блізка і раніца,— падумаў ён неяк, падняўшыся і азіраючыся на бакі.— Дай зірну на гадзіннік. Змерзнеш раскрывацца. Вось даведаюся, што хутка світанне, адразу весялей стане. Запрагаць пачнем».

Васіль Андрэевіч у глыбіні душы ведаў, што да світання яшчэ далёка, але ён усё больш і больш пачынаў хвалявацца і хацеў у адзін і той жа час і праверыць і ашукаць сябе. Ён асцярожна распусціў кручкі паўкажушка і, засунуўшы руку за пазуху, доўга корпаўся, пакуль дастаў да камізэлькі. Ледзь-ледзь выцягнуў ён свой сярэбраны з эмалевымі кветкамі гадзіннік і стаў глядзець. Без агню нічога не відаць было. Ён зноў лёг ніцма на локці і на калені, гэтак жа, як калі закурваў, дастаў запалкі і стаў запальваць. Цяпер ён больш акуратна ўзяўся за справу і, намацаўшы пальцамі запалку з самай вялікай колькасцю фосфара, ён з першага разу запаліў яе. Падсунуўшы цыферблат пад святло, ён зірнуў і вачам сваім не верыў... Было ўсяго дзесяць хвілін на першую. Яшчэ ўся ноч была наперадзе.

«Ох, доўгая ноч!» — падумаў Васіль Андрэевіч і адчуў, як мароз прабег па ягонае спіне. Ён зашпіліў адзежу, зноў укрыўся і, прыхіліўшыся да саней, сабраўся цярпліва чакаць. Раптам праз аднастайны шум ветру ён выразна пачуў якісьці новы, жывы гук. Гук паступова ўзмацняўся, потым гэтак жа паступова пачаў сціхаць. Не было ніякага сумнення, што гэта быў воўк. I воўк гэты выў так недалёка, што нават чутно было, як ён, варочаючы сківіцамі, мяняў гукі свайго голасу. Васіль Андрэевіч адкінуў каўнер і ўважліва слухаў. Гняды таксама напружана слухаў, натапырыўшы вушы, і, калі воўк скончыў сваё калена, пераступіў з нагі на нагу і перасцерагальна пырхнуў. Пасля гэтага Васіль Андрэевіч ужо ніяк не мог не толькі заснуць, але і супакоіцца. Колькі ён ні стараўся думаць пра свае разлікі, справы і пра сваю славу, годнасць і багацце, страх усё больш і больш даймаў яго, і над усімі думкамі пераважала і да ўсіх думак прымешвалася думка аб тым, чаго ён не астаўся начаваць у Грышкаве.

«Бог з ім, з лесам, без яго спраў, дзякуй богу. Эх, начаваць бы! — казаў ён сабе.— Кажуць, п’яныя замярзаюць,— падумаў ён.— А я выпіў». I, прыслухоўваючыся да свайго адчування, ён улавіў, што пачынае калаціцца, сам не ведаючы, чаго ён калоціцца — ад холаду ці ад страху. Ён спрабаваў укрыцца і ляжаць як раней, але не мог гэтага зрабіць. Ён не мог аставацца на месцы, яму хацелася ўстаць, прадпрыняць што-небудзь, каб заглушыць страх, супраць якога ён адчуваў сябе бяссільным. Ён зноў дастаў папяросы і запалкі, але запалак аставалася толькі тры, і ўсе горшыя. Усе тры абцерліся і не запаліліся.

«Ах, каб цябе чэрці, праваліся ты!» — злаяў ён сам не ведаючы каго і шпурнуў змятую папяросу. Хацеў быў шпурнуць і запалачніцу, але спыніў рух рукі і сунуў яе ў кішэню. Яго апанаваў такі неспакой, што ён не мог аставацца на месцы. Ён злез з саней і, павярнуўшыся спіною на вецер, пачаў туга і нізка зноў перапяразвацца.

«Чаго ляжаць, смерці чакаць! Сесці верхам — ды і марш,— раптам прыйшло яму у галаву.— Верхам конь не стане. Яму,— падумаў ён пра Мікіту,— усё роўна паміраць. Якое ў яго жыццё! Яму і жыцця не шкада, а мне, дзякуй богу, ёсць чым пажыць...»

I ён, адвязаўшы каня, перакінуў яму павады на шыю і хацеў быў ускочыць на яго, але футра і боты былі такія цяжкія, што ён сарваўся. Тады ён залез на сані і хацеў з саней сесці. Але сані гайдануліся пад ягоным цяжарам, і ён зноў сарваўся. Нарэшце за трэцім разам ён падвёў каня да саней, асцярожна стаў на край іх і дабіўся-такі таго, што лёг жыватом упоперак конскае спіны. Паляжаў гэтак, потым пасунуўся наперад раз, два і, нарэшце, перакінуў нагу цераз спіну каня і сеў, упіраючыся ступнямі ног у шляю. Штуршок саней разбудзіў Мікіту, ён прыпадняўся, і Васілю Андрэевічу здалося, што ён нешта кажа.

— Слухай вас, дурняў! Выходзіць, прападай без дай прычыны? — крыкнуў Васіль Андрэевіч і, засоўваючы пад калені крыссе футра, завярнуў каня і пагнаў яго прэч у тым напрамку, у якім ён меркаваў, што павінен быць лес і вартоўня.

VII

Мікіта, з таго часу як сеў за задком саней, накрыўшыся дзяружкаю, сядзеў нерухома. Ён, як і ўсе людзі, якія жывуць сярод прыроды і ведаюць, што такое галеча, быў цярплівы і мог спакойна, без злосці, чакаць гадзіны, дні нават, не адчуваючы ніякае трывогі. Ён чуў, як гаспадар гукаў яго, але маўчаў, таму што не хацеў варушыцца і гаварыць. Хоць яму яшчэ было цёпла ад выпітага чаю і таму, што ён шмат рухаўся, лазячы па сумётах, ён ведаў, што цяпла гэтага хопіць ненадоўга. Ведаў Мікіта і тое, што сагравацца рухамі ён ужо не будзе мець сілы, бо адчуваў сябе гэткім жа стомленым, як і конь, калі ён спыняецца і не можа, нягледзячы ні на якую пугу, ісці далей, і гаспадар бачыць, што трэба карміць, каб ён зноў мог працаваць. Адна нага яго ў дзіравым боте змерзла, і ён ужо не чуў на ёй вялікага пальца. I, апрача таго, цела ягонае рабілася ўсё халаднейшае і халаднейшае. Думка аб тым, што ён можа і хутчэй за ўсё памрэ гэтай ноччу, прыйшла яму ў галаву, аднак думка гэтая здалася яму ні асабліва непрыемная, ні асабліва страшная. Не асабліва непрыемная здалася таму, што ўсё ягонае жыццё не было сталым святам, а, наадварот, было бясконцай службай, ад якое ён пачынаў стамляцца. Не асабліва ж страшная была гэтая думка таму, што, апрача тых гаспадароў, як Васіль Андрэевіч, якім ён служыў тут, ён адчуваў сябе заўжды ў гэтым жыцці ў залежнасці ад галоўнага гаспадара, таго, які паслаў яго ў гэтае жыццё, і ведаў, што і паміраючы ён астанецца ва ўладзе гэтага ж гаспадара і што гаспадар гэты не пакрыўдзіць. «Шкада кідаць абжытае, прывычнае? Але што рабіць, і да новага прывыкаць трэба».

«Грахі? — падумаў ён і прыгадаў сваё п’янства, прапітыя грошы, жончыны крыўды, лаянку, нехаджэнне ў царкву, незахаванне пастоў і ўсё тое, за што лаяў яго поп на споведзі.— Вядома, грахі. Але хіба я сам іх на сябе напусціў? Гэтакім, мусіць, мяне бог зрабіў. Куды ж дзенешся?»

Гэтак ён падумаў спачатку аб тым, што можа здарыцца з ім у гэтую ноч, і пасля ўжо не вяртаўся да тых думак і паглыбіўся ва ўспаміны, якія самі па сабе лезлі яму ў галаву. То ён успамінаў прыезд Марфы, і п’янства рабочых, і свае адмовы ад віна, то цяперашнюю паездку, і Тарасову хату, і размовы пра дзяліцьбу, то малога свайго, то Гнядога, які сагрэецца цяпер пад гунькаю, то гаспадара, які рыпіць цяпер санямі, варочаючыся ў іх. «Таксама я, няшчасны, не рад, што паехаў,— думаў ён.— Ад такога жыцця паміраць не хочацца. Не тое, што наш брат». I ўсе гэтыя ўспаміны сталі пераплятацца, блытацца ў ягонай галаве, і ён заснуў.

Калі ж Васіль Андрэевіч, сядаючы на каня, гайдануў сані, і задок, да якога прыхіліўся быў спіною Мікіта, моцна тарганула, і полазам яго стукнула ў спіну, ён прачнуўся і хочаш не хочаш вымушаны быў змяніць паставу. Праз сілу выпростваючы ногі і скідаючы з іх снег, ён падняўся, і ў тую ж хвіліну страшэнны холад працяў усё цела. Як толькі Мікіта зразумеў, што да чаго, ён крыкнуў Васілю Андрэевічу, каб той пакінуў яму непатрэбнае цяпер каню зрэб’е, каб укрыцца ім.

Але Васіль Андрэевіч не спыніўся і знік у снежным пыле.

Астаўшыся адзін, Мікіта на хвіліну задумаўся, што яму рабіць. Ісці шукаць жыллё ён адчуваў сябе не ў сілах. Сесці на старое месца ўжо нельга было — яно ўсё было засыпана снегам. I ў санях, ён адчуваў, што не сагрэецца, таму што яму не было чым накрыцца, ягоны ж кафтан і футра цяпер зусім не грэлі яго. Яму было так холадна, як быццам ён быў у адной кашулі. Яму стала страшна. «Бацюхны, айцец нябесны!» — сказаў ён, і ўсведамленне таго, што ён не адзін, а хтосьці чуе яго і не пакіне, супакоіла яго. Ён глыбока ўздыхнуў і, не здымаючы з галавы дзяружкі, залез у сані і лёг у іх на месца гаспадара.

Але і ў санях ён не мог сагрэцца. Спачатку ён калаціўся ўсім целам, потым калатнеча прайшла, і ён пакрысе стаў траціць прытомнасць. Паміраў ён ці засынаў — ён не ведаў, але адчуваў сябе аднолькава гатовым і да таго і да другога.

VIII

Між тым Васіль Андрэевіч і нагамі і канцамі повада гнаў каня туды, дзе ён чамусьці меў на ўвазе лес і вартоўню. Снег сляпіў яму вочы, а вецер, здавалася, хацеў спыніць яго, але ён, сагнуўшыся ўперад і безупынна захінаючы футра і падгортваючы яго паміж сабой і халодным падсядзёлкам, які замінаў яму сядзець, не перастаючы гнаў каня. Конь хоць праз сілу, але паслухмяна ішоў інахаддзю туды, куды ён пасылаў яго.

Хвілін пяць ён ехаў, як яму здавалася, проста, нічога не бачачы, апрача конскае галавы і белае пустэльні, і нічога не чуючы, апрача свісту ветру ля вушэй каня і каўняра свайго футра.

Раптам перад ім зачарнела штосьці. Сэрца радасна забілася у яго, і ён паехаў на гэтае чорнае і ўжо бачыў у ім сцены вясковых хат. Але гэтае чорнае было не нерухомае, а ўсё варушылася, і было не вёскаю, а высокім чарнобылем на мяжы, які тырчаў з-пад снегу і шалёна матляўся пад напорам завірушнага ветру і ўсё хіліўся на адзін бок. I чамусьці выгляд гэтага чарнобылю, якога мучыў неміласэрны вецер, прымусіў здрыгануцца Васіля Андрэевіча; ён стаў паганяць каня, не заўважаючы таго, што ля чарнобылю ён рэзка змяніў ранейшы напрамак і цяпер гнаў каня зусім ужо ў другі бок, па-ранейшаму ўяўляючы, што ён едзе ў той бок, дзе павінна была быць вартоўня. Але конь усё вярнуў управа, і таму ён увесь час скіроўваў яго ўлева.

Зноў наперадзе яго зачарнела нешта. Ён узрадаваўся, упэўнены, што цяпер гэта ўжо напэўна вёска. Аднак гэта была зноў мяжа, зарослая чарнобылем. Зноў гэтак жа шалёна матляўся сухі бур’ян, наганяючы чамусьці страх на Васіля Андрэевіча. Але мала таго, што гэта быў такі самы бур’ян,— ля яго ішоў конны след, які заносіла ветрам. Васіль Андрэевіч спыніўся, нагнуўся, прыгледзеўся: гэты быў злёгку занесены след і не мог быць нічый іншы, як яго ўласны. Ён, мусіць, кружыў, і на невялікай прасторы. «Загіну я так!» — падумаў ён, але, каб не паддавацца страху, ён яшчэ больш рашуча стаў паганяць каня, углядаючыся ў белы снежны морак, у якім яму мроіліся нейкія светлыя кропкі, якія адразу ж знікалі, як толькі ён прыглядаўся да іх. Яму нават здавалася, што ён чуе брэх сабак ці завыванне ваўкоў, але гукі гэтыя былі такія слабыя і няпэўныя, што ён не ведаў, ці чуе ён што, ці гэта толькі здаецца яму, і ён, прыпыніўшыся, стаў напружана прыслухоўвацца.

Раптам нейкі страшны, аглушальны крык пачуўся ля ягоных вушэй, і ўсё задрыжала і затрапятала пад ім. Васіль Андрэевіч ухапіўся за шыю каня, але і шыя каня ўся калацілася, і страшны крык стаў яшчэ больш жудасны. Нейкае імгненне Васіль Андрэевіч не мог ачомацца і зразумець, што здарылася. А здарылася толькі тое, што Гняды, ці то падбадзёрваючы сябе, ці то заклікаючы каго на дапамогу, заржаў сваім зычным, залівістым голасам. «Тфу, згінь ты! напалохаў як, пракляты!» — сказаў сабе Васіль Андрэевіч. Аднак і зразумеўшы сапраўдную прычыну страху, ён не мог ужо адагнаць яго.

«Трэба абдумацца, супакоіцца»,— казаў ён сабе і разам з тым не мог стрымацца і ўсё гнаў каня, не заўважаючы таго, што ён ужо ехаў цяпер па ветру, а не супраць яго. Ягонае цела, асабліва калі ехаў ступою, дзе яно было адкрыта і дакраналася падсядзёлка, мерзла і балела, рукі і ногі яго дрыжалі, дыханне было перарывістае. Ён бачыць, што гіне сярод гэтае жудаснае снежнае пустэльні, і не бачыць ніякага сродку ўратавання.

Раптам конь кудысьці грымнуў пад ім і, праваліўшыся ў сумёт, стаў біцца і падаць на бок. Васіль Андрэевіч саскочыў з яго, на хаду скінуў набак шляю, на якую абапіралася ягоная нага, і сарваў падсядзёлак, за які трымаўся, калі саскокваў. Як толькі Васіль Андрэевіч саскочыў з яго, конь справіўся, рвануў уперад, зрабіў скачок, другі, зноў заржаў і, пацягнуўшы за сабою зрэб’е і шляю, знік з вачэй, пакінуўшы Васіля Андрэевіча аднаго ў сумёце. Васіль Андрэевіч кінуўся за ім, але снег быў такі глыбокі і футры на ім такія цяжкія, што, вязнучы кожнай нагой вышэй калена, ён зрабіў не больш дваццаці крокаў, задыхаўся і спыніўся. «Дзялянка, маркачы, арэнда, крама, шынкі, бляхаю крыты дом і свіран, нашчадак,— падумаў ён,— як жа гэта ўсё астанецца? Што ж гэта? Не можа быць!» — мільганула ў ягонае галаве. I чамусьці ён прыгадаў разматлашаны ветрам чарнобыль, міма якога ён праязджаў двойчы, і яго апанаваў такі жах, што ён не верыў у сапраўднасць таго, што з ім было. Ён падумаў: «Ці не сніцца ўсё гэта?» — і хацеў прачнуцца, але прачынацца некуды было. Гэта быў сапраўдны снег, які хвастаў яму ў твар, засыпаў яго і студзіў яго правую руку, з якой ён згубіў пальчатку, і гэта была сапраўдная пустэльня, тая, дзе ён цяпер аставаўся адзін, нібы той чарнобыль, і чакаў хуткай, непазбежнай і недарэчнай смерці.

«Царыца нябесная, свяціцелю ойча Мікалае, устрымання настаўніку»,— прыгадаў ён учарашнія малебны і абраз з чорным абліччам у залатой рызе і свечкі, якія ён прадаваў для гэтага абраза і якія адразу ж прыносілі яму назад і якія ён крышку абгарэлыя хаваў у скрыню. I ён стаў прасіць гэтага самага Мікалая-цудатворца, каб ён выратаваў яго, абяцаў яму малебен і свечкі. Але тут жа ён добра, несумненна зразумеў, што гэтае аблічча, рыза, свечкі, свяшчэннік, малебны — усё гэта было вельмі важна і патрэбна там, у царкве, але што тут яны нічога не маглі зрабіць яму, што між гэтымі свечкамі і малебнамі і яго бядотным цяперашнім становішчам няма і не можа быць ніякае сувязі. «Трэба не журыцца,— падумаў ён.— Трэба ісці па слядах каня, а то і тыя занясе,— прыйшло яму у галаву.— Ён выведзе, а можа, і злаўлю. Толькі не спяшацца, а то яшчэ горш будзе». Аднак, нягледзячы на намер ісці ціха, ён кінуўся ўперад і бег, увесь час падаў, падхопліваўся і зноў падаў. След каня ўжо быў ледзь прыкметны ў тых мясцінах, дзе снег быў неглыбокі. «Загінуў я,— падумаў Васіль Андрэевіч,— згублю след, і каня не даганю». Але ў тую ж хвіліну, зірнуўшы наперад, ён угледзеў штосьці чорнае. Гэта быў Гняды і не толькі Гняды, але і сані і аглоблі з хусткаю. Гняды, са збітай набак шляёй і зрэб’ем, стаяў цяпер не на ранейшым месцы, а бліжэй да аглобляў і матаў галавой, якую перакручаны повад цягнуў уніз. Выявілася, што засеў Васіль Андрэевіч у той самай лагчыне, у якой яны заселі яшчэ з Мікітам, што конь вёз яго назад да саней і што саскочыў з яго не больш як за пяцьдзесят крокаў ад таго месца, дзе былі сані.

IX

Даклыпаўшы да саней, Васіль Андрэевіч ухапіўся за іх і доўга стаяў так нерухома, стараўся супакоіцца і аддыхацца. На ранейшым месцы Мікіты не было, але на санях ляжала штосьці, занесенае ўжо снегам, і Васіль Андрэевіч здагадаўся, што гэта быў Мікіта. Васіля Андрэевіча цяпер ужо зусім пакінуў страх, і калі ён баяўся чаго, дык толькі таго жудаснага стану, які ён перажыў на кані, і асабліва тады, калі адзін астаўся ў сумёце. Трэба было чаго б гэта ні каштавала не падпусціць да сябе гэтага страху, а каб не падпусціць яго, трэба было рабіць што-небудзь, чым-небудзь заняцца. I таму першае, што ён зрабіў, было тое, што ён, павярнуўшыся спіною на вецер, распусціў Футра. Потым, як толькі ён крышку аддыхаўся, ён вытрас снег з ботаў, з левай пальчаткі, правая была безнадзейна згублена і, мусіць, ужо дзе-небудзь на дзве чвэрці пад снегам; потым ён зноў туга і нізка, як ён падпяразваўся, калі выходзіў з крамы купляць з вазоў хлеб у мужыкоў, зацягнуўся папругаю і падрыхтаваўся што-небудзь рабіць. Першае, што ён вырашыў, гэта выпрастаць нагу каню. Васіль Андрэевіч і зрабіў гэта і, вызваліўшы повад, прывязаў Гнядога зноў да жалезнае дужкі ля перадка і стаў заходзіць ззаду каня, каб паравіць шляю, падсядзёлак і зрэб’е; але ў гэты час убачыў, што на санях нешта заварушылася і з-пад снегу, якім яна была засыпана, паднялася Мікітава галава. Відаць, з вялікім намаганнем Мікіта прыўзняўся і сеў і неяк дзіўна, быццам адганяючы мух, стаў махаць перад носам рукою. Ён махаў рукою і казаў нешта, як здалося Васілю Андрэевічу, зваў яго. Васіль Андрэевіч пакінуў зрэб’е, не паправіўшы яго, і падышоў да саней.

— Чаго ты? — спытаў ён.— Што кажаш?

— Памі-мі-міраю я, вось што,— праз сілу, перарывістым голасам вымавіў Мікіта.— Нажытае малому аддай ці бабе, усё роўна.

— А чаго, ці змерз? — спытаў Васіль Андрэевіч.

— Чую, смерць мая... даруй, богам прашу...— сказаў Мікіта плаксівым голасам і ўсё працягваў, нібы адганяў мух, махаць перад тварам рукамі.

Васіль Андрэевіч з паўхвіліны пастаяў моўчкі і нерухома, потым раптам з той жа рашучасцю, з якою ён удараў па руках пры выгаднай пакупцы, ён адступіў крок назад, закасаў рукавы футра і абедзвюма рукамі пачаў выграбаць снег з Мікіты і з саней. Як толькі выграб снег, Васіль Андрэевіч хуценька расперазаўся, расправіў футра і, штурхнуўшы Мікіту, лёг на яго, закрываючы яго не толькі сваім футрам, а і ўсім сваім цёплым, разгарачаным целам. Заправіўшы рукамі крыссе футра між лубком саней і Мікітам і каленьмі ног прыхапіўшы яго падол, Васіль Андрэевіч ляжаў гэтак ніцма, упершыся галавою ў лубок перадка, і цяпер ужо не чуў ні руху каня, ні свісту завірухі, а толькі прыслухоўваўся да Мікітавага дыхання. Мікіта спачатку доўга ляжаў нерухома, потым шумна ўздыхнуў і паварушыўся.

— Вось бачыш, а ты кажаш — паміраю. Ляжы, грэйся, мы вось як...— пачаў быў Васіль Андрэевіч.

Але далей ён, на сваё вялікае здзіўленне, не мог гаварыць, таму што слёзы наплылі на вочы і затрымцела ніжняя сківіца. Ён перастаў гаварыць і толькі глытаў тое, што падступала яму да горла. «Напалохаўся я, мусіць, знясілеў зусім»,— падумаў ён пра сябе. Аднак ягоная кволасць гэтая не толькі не была яму непрыемная, але прыносіла яму нейкую асаблівую радасць, якой ён яшчэ ні разу не зведаў.

«Мы вось як»,— казаў ён сабе, адчуваючы нейкае асаблівае ўрачыстае замілаванне. Даволі доўга ён ляжаў гэтак моўчкі, выціраючы вочы аб мех футра і падбіраючы пад калені правае крысо футра, якое ўвесь час адкідвала ветрам.

Але яму дужа хацелася сказаць каму-небудзь пра свой радасны настрой.

— Мікіта! — сказаў ён.

— Добра, цёпла,— пачуўся голас знізу.

— Так, так, браток, ледзьве не загінуў я. I ты б замерз, і я...

Ды тут зноў затрымцелі ў яго скулы, і вочы зноў наліліся слязьмі, і ён не мог гаварыць.

«Ну, нічога,— падумаў ён.— Я сам пра сябе ведаю, што ведаю».

I ён змоўк. Гэтак ён ляжаў доўга.

Яму было цёпла знізу ад Мікіты, цёпла і зверху ад футра; толькі рукі, якімі ён прытрымліваў крыссе футра на Мікітавых баках, і ногі, з якіх вецер увесь час адкідаў футра, пачыналі мерзнуць. Асабліва мерзла правая рука без пальчаткі. Але ён не думаў ні пра свае ногі, ні пра рукі, а думаў толькі пра тое, як бы адагрэць мужыка, які ляжаў пад ім.

Некалькі разоў ён кідаў вокам на каня і бачыў, што спіна ў яго раскрыта і зрэб’е са шляёю ляжыць на снезе, што трэба было б накрыць каня, але ён не мог ні на хвіліну пакінуць Мікіты і парушыць таго радаснага стану, у якім ён знаходзіўся. Страху ён цяпер не адчуваў ніякага.

«Тут ужо не выкруціцца»,— казаў ён сам сабе аб тым, што ён адагрэе мужыка, казаў з тым жа самахвальствам, з якім ён звычайна расказваў пра свае пакупкі і продажы.

Гэтак праляжаў Васіль Андрэевіч гадзіну, другую і трэцюю, але ён не заўважаў, як бег час. Спачатку ў яго ўяўленні насіліся ўражанні завірухі, аглобляў і каня пад дугою, успаміны пра Мікіту, які ляжаў пад ім; потым сталі прымешвацца ўспаміны пра свята, жонку, станавога, скрыню для свечак і зноў пра Мікіту, які ляжаў пад гэтай скрыняй; потым сталі мроіцца мужыкі, якія штосьці прадавалі і куплялі, белыя сцены, дамы, крытыя жалезам, пад якімі ляжаў Мікіта; потым усё гэта змяшалася, адно з адным, і, як колеры вясёлкі зліваліся ў адзін белы колер, гэтак розныя ўражанні зліліся ў адно нішто, і ён заснуў. Ён спаў доўга, без сноў, але перад світаннем ізноў паявіліся сны. Уявілася яму, што ён нібыта стаіць ля скрыні для свечак і Ціханава баба патрабуе ў яго пяцікапеечную свечку к святу, і ён хоча ўзяць свечку і даць ёй, але рукі не падымаюцца, астаюцца ў кішэнях. Хоча ён абысці скрыню, а ногі ні з месца, і галёшы, новыя, чыстыя, прыраслі да каменнае падлогі, і іх не адарваць і не зняць. I раптам скрыня для свечак ператвараецца ў пасцель, і Васіль Андрэевіч бачыць сябе на гэтае скрыні, гэта значыць на сваёй пасцелі, у сваім доме. I ляжыць ён на пасцелі і не можа ўстаць, а ўстаць яму трэба, таму што зараз зойдзе па яго Іван Мацвеевіч, станавы, і з Іванам Мацвеевічам трэба ісці ці таргаваць дзялянку, ці паправіць шляю на Гнядым. I пытаецца ён у жонкі: «Што, Мікалаеўна, не прыходзіў?» — «Не, кажа, не прыходзіў». I чуе ён, што пад’язджае нехта да ганка. Мусіць, ён. Не — міма. «Мікалаеўна, чуеш, Мікалаеўна, што ж гэта, усё няма?» — «Няма». I ён ляжыць на пасцелі і ўсё не можа ўстаць, і ўсё чакае, і чаканне гэта і страшнае і радаснае. I раптам вось яна, радасць: прыходзіць той, каго ён чакаў, і гэта ўжо не Іван Мацвеевіч, станавы, а нехта іншы, але той самы, каго ён чакае. Ён прыйшоў і заве яго, і гэты, хто заве яго, той самы, які гукнуў яго і загадаў яму легчы на Мікіту. I Васіль Андрэевіч рады, што гэты нехта прыйшоў па яго. «Іду!» — крычыць ён радасна, і крык гэты будзіць яго. I ён прачынаецца, але прачынаецца зусім ужо не тым, якім ён заснуў. Ён хоча ўстаць — і не можа, хоча паварушыць рукой — не можа, нагой — таксама не можа. Хоча павярнуць галаву — і гэтага не можа. I ён здзіўляецца; але ніколечкі не засмучаецца гэтым. Ён разумее, што гэта смерць, і ніколечкі не засмучаецца і гэтым. I ён прыгадвае, што Мікіта ляжыць пад ім і што ён сагрэўся і жывы, і яму здаецца, што ён — Мікіта, а Мікіта — ён, і што жыццё ягонае не ў ім самім, а ў Мікіце. Ён напружвае слых і чуе дыханне, нават ціхі Мікітаў храп. «Жывы Мікіта, значыць жывы і я»,— з радасцю кажа ён сабе.

I ён прыгадвае грошы, краму, дом, пакупкі, продажы і мільёны Міронавых; яму цяжка зразумець, навошта гэты чалавек, якога звалі Васілём Брахуновым, займаўся ўсім тым, чым ён займаўся. «Ну што, ён жа не ведаў, што да чаго,— думае ён пра Васіля Брахунова.— Не ведаў, дык цяпер ведаю. Цяпер ужо без памылкі. Цяпер ведаю». I зноў чуе ён голас таго, хто ўжо гукаў яго. «Іду, іду!» — радасна, з замілаваннем кажа ўся ягоная істота. I ён адчувае, што ён вольны і нішто ўжо болей яго не трымае.

I больш ужо нічога не бачыў і не чуў і не адчуваў на гэтым свеце Васіль Андрэевіч.

Вакол усё гэтак жа мяло. Тыя ж снежныя віхуры круцілі, засыпалі футра мёртвага Васіля Андрэевіча, і ўсяго Гнядога, які калаціўся пад ветрам, і ледзь прыкметныя ўжо сані, і ў глыбіні іх Мікіту, які, добра ўгрэўшыся, ляжаў пад мёртвым ужо гаспадаром.

X

На світанні прачнуўся Мікіта. Разбудзіў яго зноў холад, які пачаў праймаць ягоную спіну. Прыснілася яму, што ён едзе з млына на возе з гаспадарскаю мукою і, пераязджаючы цераз ручай, скіраваў міма моста і заграз з возам. I бачыць ён, што ён падлез пад воз і падымае яго, выпростваючы спіну. Але дзіўная справа! Воз ні з месца, прыліпнуў да ягонае спіны, і ён не можа ні падняць воза, ні скінуць яго з сябе. Усю паясніцу раздушыла. Ды і халодны ж! Мусіць, выбірацца трэба. «Хопіць ужо,— кажа ён некаму, хто душыць яго возам.— Здымай мяхі!» Але халодны воз усё мацней душыць яго. Раптам штосьці моцна стукае, і ён канчаткова прачынаецца і ўсё ўспамінае. Халодны воз — гэта мёртвы гаспадар, які ляжыць на ім. А стукнуў моцна Гняды, выцяўшы двойчы капытом сані.

— Андрэевіч, чуеш, Андрэевіч! — асцярожна, прадчуваючы ўжо няшчасце, падаў голас Мікіта і напружыў спіну.

Аднак Андрэевіч не адгукаецца, і жывот яго і ногі — моцныя і халодныя і цяжкія, як гіры.

«Сканаў, мусіць. Царства нябеснае!» — думае Мікіта.

Ён паварочвае галаву, адграбае перад сабою снег рукой і расплюшчвае вочы. Светла; гэтак жа свішча вецер у аглоблях, і гэтак жа сыпле снег, з той толькі розніцай, што ўжо не сячэ па лубку саней, а бязгучна засыпае сані і каня ўсё вышэй і вышэй, і ні руху, ні дыхання каня не чуваць болей. «Замерз, відаць, і ён»,— думае Мікіта пра Гнядога. I сапраўды, тыя ўдары капытоў па санях, якія разбудзілі Мікіту, былі перадсмяротныя намаганні ўтрымацца на нагах ужо зусім застылага Гнядога.

«Божачка, бацюхна, напэўна і мяне завеш,— кажа сабе Мікіта.— Твая святая воля. А жудасна. Ну, але дзвюм смярцям не быць, а адной не мінуць. Толькі б хутчэй...» I ён зноў хавае руку, заплюшчвае вочы і забываецца, амаль упэўнены, што цяпер ён ужо, мусіць, і зусім памірае.

Ужо ў абед на наступны дзень мужыкі адкапалі Васіля Андрэевіча і Мікіту за трыццаць сажняў ад дарогі і за паўвярсты ад вёскі.

Снегу намяло вышэй саней, але аглоблі і хустка на іх былі яшчэ відаць. Гняды па бруха ў снезе, са скінутай шляёй і зрэб’ем, стаяў увесь белы, прыціснуўшы мёртвую галаву да закасцянелага кадыка; ноздры абмерзлі ледзяшамі, вочы заінелі і таксама абмерзлі нібыта слязьмі. Ён схуднеў за адну ноч гэтак, што асталіся на ім толькі косці ды скура. Васіль Андрэевіч застыў, як марожаная туша, і як былі ў яго расстаўлены ногі, гэтак, разгіракаю, яго і адкінулі ад Мікіты. Ястрабіныя лупатыя вочы яго абмерзлі, і разяўлены рот ягоны пад кароткімі вусамі быў повен снегу. Мікіта ж быў яшчэ жывы, хаця і ўвесь абмарожаны. Калі Мікіту разбудзілі, ён быў упэўнены, што цяпер ён ужо памёр, і што тое, што з ім цяпер робіцца, адбываецца ўжо не на гэтым, а на тым свеце. Аднак калі ён пачуў галасы мужыкоў, якія адкапвалі яго і скідалі з яго адубелага Васіля Андрэевіча, ён спачатку здзівіўся, што на тым свеце гэтак жа крычаць мужыкі і гэткае ж цела, але калі зразумеў, што ён яшчэ тут, на гэтым свеце, ён хутчэй засмуціўся, чым узрадаваўся, асабліва калі адчуў, што ў яго пальцы на абедзвюх нагах адмарожаны.

Праляжаў Мікіта ў бальніцы два месяцы. Тры пальцы яму аднялі, астатнія загаіліся і ён мог працаваць, і яшчэ дваццаць гадоў жыў — спачатку парабкаваў, а потым, пад старасць працаваў вартаўніком. Памёр ён толькі сёлета дома, як і хацеў, пад абразамі і з запаленай васковай свечкай у руках. Перад смерцю ён прасіў сваю старую, каб яна даравала яму і дараваў ёй за бондара; развітаўся і з малым і з унукамі і памёр, шчыра радуючыся, што пазбаўляе сваёю смерцю сына і нявестку ад клопату лішняга хлеба і сам ужо па-сапраўднаму пераходзіць з гэтага абрыдлага яму жыцця ў тое іншае жыццё, якое з кожным годам і днём рабілася ўсё больш зразумелае і прывабнае. Лепш ці горш яму там, дзе ён, пасля гэтае сапраўднае смерці, прачнуўся? ці расчараваўся ён, ці знайшоў там тое самае, чаго чакаў? — мы ўсе хутка даведаемся.