Спачатку была цемра

Частка трэцяя. Палескі Настрадамус

1.

Славіка перавялі на першы паверх: бліжэй да зямлі — там было, аказваецца, некалькі палат для «выбраных». Каб гуляў у двары, сярод кустоў і дрэваў, ды набіраўся на свежым паветры сілаў. Яму трохі шкада было развітвацца з Сашкам, да якога прывык, як да роднага, але ён разумеў, што гэта трэба. Дый недалёка яго пераводзілі, не ў іншы інтэрнат, а значыць, у любы момант ён мог прыйсці да Сашкі ў пакой «у госці», як і той да яго…

Славік быў рады, што нарэшце пакінуў прапахлы прыбіральняй, спермай ды лекамі калідор пятага паверха і апынуўся ў гэтай цішы і раскошы. У невялікім, метраў сто на сто пяцьдзясят, інтэрнацкім дворыку, агароджаным вакол высокім — метры тры ці больш — шчыльным плотам, ён знайшоў сабе зацішнае месцейка, дзе ўпадабаў сядзець. Сядзець і думаць. Думаць і згадваць. Зрэшты, згадваць — гэта не зусім дакладна, бо калі ён і сапраўды намагаўся зазірнуць у мінулае, у яго пачынала балець галава і ад бяссілля нешта ўспомніць накочвалася хваля болю, а потым — гневу на сябе, злосці, роспачы і ледзь не істэрыкі. Ён стрымліваўся і пераводзіў вочы на высокае блакітнае неба, на павольныя белыя хмаркі, на зялёныя вершаліны акацыяў, а думкі — на нешта цяперашняе, ад чаго галава не балела, бо было яно зразумелым, вядомым і простым. Успомніць нешта сваё, пра сябе альбо пра тое, што было з тым чалавекам, які жыў у ягоным целе першыя дваццаць пяць ці трыццаць гадоў, яму па-ранейшаму ўдавалася толькі ноччу ў паўдрымоце, паўсне-мроіве, і ён верыў і не верыў таму, што згадваў. Не верыў, бо мог лічыць гэта снамі, а не тым, што было на яве, не верыў, бо не верыў і самому сабе.

А яшчэ Славік, седзячы на самоце, якой не было ў яго ні ў палаце з мітуслівым Сашкам, ні ў холе каля паста, куды даляталі крыкі і стогны з калідора, заўважыў, што, не памятаючы мінулага, ён пачаў прадбачыць будучыню. На некалькі хвілінаў, гадзінаў, дзён наперад. А можа і далей... Ну, ці можа прадбачыць на некалькі гадоў наперад, ён праверыць пакуль не мог, а вось тое, што будзе праз колькі хвілінаў (гадзінаў ці дзён), ён мог прадказаць амаль дакладна. Вось сядзіць ён у сваім пакоі-палаце, чытае, і раптам яму, здавалася б, ні з таго ні з сяго думаецца, што зараз зойдзе да яго Станіслаў Сцяпанавіч… Ён падымае вочы да дзвярэй — і сапраўды, праз якую хвілю яны расчыняюцца і ў палату заходзіць… так, Станіслаў Сцяпанавіч.

Трэніраваў (ці правяраў?) ён сваю здольнасць прадбачыць, гуляючы ў шахматы са Сцяпанам і Валодзькам. Да прыкладу, Сцяпан яшчэ не пахадзіў, а Славік ужо ведаў, якую фігуру ён будзе рухаць. І атрымлівалася, нібыта той не сам ходзіць, а падпарадкоўваецца Славікаваму загаду. Зрэшты, можа, так яно і было. Бо Славік, падобна, валодаў і дарам, блізкім да гіпнозу: мог прымушаць іншых людзей да нейкіх дзеянняў па-за іхняй воляй.

Потым Славік заўважыў яшчэ адну сваю здольнасць: паглядзеўшы на чалавека, праз нейкі час ён мог расказаць пра яго шмат — мінулае і будучыню, хваробы і клопаты, добрае і кепскае: быццам бы не проста чытаў ягоны твар, на якім гады пакінулі шмат пазнакаў былога, а зазіраў у памяць, у душу…

Пра чужое ён мог расказаць… А пра сваё… Ён паспрабаваў, застаўшыся адзін каля люстэрка, угледзецца ў твар чалавека перад сабою — у свой твар — убачыць ягонае (сваё) мінулае і будучыню. І не змог… Галава, як і раней гэта было, а дакладней, як і заўсёды, забалела, закружылася… Ён сеў міма крэсла на падлогу, губляючы прытомнасць і з’язджаючы ў цемрыва. І больш не эксперыментаваў, бо тое цемрыва па-ранейшаму палохала сваім невяртаннем з яго, а заставацца там ён не хацеў.

Да нейкага часу пра гэтую ягоную здольнасць — прадказваць будучыню — ніхто не ведаў. Але аднойчы, зірнуўшы на бабу Маню, ён убачыў, што можа здарыцца з ёю праз некалькі гадзінаў. І вырашыў папярэдзіць яе. Сказаў як мага лагодней:

– Вы збіраецеся сёння пасля абеду ехаць у райцэнтр на аўтобусе… Можна, я папрашу вас, каб вы нікуды не ехалі? Не трэба… Паслухайце мяне, паедзьце лепей заўтра.

Баба Маня здзівілася:

– Зайчык, а адкуль ты знаеш, што я хацела ехаць? Я ж нікому пра ета не казала…

Ён маўчаў. Тады яна хітра спытала:

– Можа, ты знаеш і чаму мне трэ ехаць?

– Ведаю, — адказаў ён, — вы хацелі на прыём да ўрача, у вас вось тут баліць, — ён паказаў на грудзі бабы Мані, — але, прашу вас, сёння нікуды не едзьце… Я сам вас пазней вылечу.

Апошняе ў Славіка само сабой вырвалася. Пэўна, каб канчаткова пераканаць бабу Маню не ехаць. Ён не зразумеў нават, як гэта здарылася. І не ведаў, як лячыць будзе. Аднак сказаў. Бо дужа ж шкадаваў бабу Маню і хацеў стрымаць яе ад паездкі. Бо не было ў яго тут чалавека бліжэй і радней — па нейкіх невыказальных і неўразумелых адчуваннях. Не было…

Баба Маня сумелася. Пра свае болькі яна нікому не расказвала, нават дачцэ. Адкрыцца думала толькі доктару ў раённай паліклініцы...

Славік так пераканаўча прасіў яе не ехаць, што яна паслухалася. А пад вечар стала вядома, што кіроўца мясцовага аўтобуса загаварыўся з падабраным па дарозе пасажырам і выехаў на павароце на сустрэчную паласу. А там «Масквіч»… Удар лоб у лоб, кювет… У аўтобусе ніхто не загінуў, але пабіліся і паламаліся людзі моцна. А вось кіроўца сустрэчнай — на месцы насмерць…

Баба Маня прыбегла да Славіка ў той жа вечар, як толькі даведалася пра здарэнне. Узняла перапалох на сем паверхаў інтэрната. Усе толькі і гаварылі пра тое, што Славік прадказаў аварыю і не пусціў яе ў райцэнтр да доктара.

Баба Маня села ля ложка Славіка і рашуча сказала:

– Лячы мяне. Пакуль не вылечыш — не пайду ад цябе!

Славік сумеўся:

– Ды не ўмею я….

– А нашто казаў?

– Не ведаю, само сказалася…

Баба Маня крыху адтала, паласкавела:

– Каласок мой, а адкуль знаў пра аварыю?

– Ды не ведаў я.

– А чаму прасіў мяне не ехаць?

– Не ведаю… Проста падумалася, што вам не трэба ехаць, — вось і сказаў. А што там здарыцца, не ведаў.

– А чаму так угаворваў мяне, га? А тады сказаў, што сам вылечыш…

Славік адвярнуўся да сцяны, паказваючы тым, што не хоча размаўляць з бабай Маняй. Ён і сапраўды не ведаў, як убачыў, што ёй не трэба ехаць на тым аўтобусе… убачыў і ўбачыў... Проста прыйшло ў галаву аднекуль, калі падумаў пра яе, а адкуль — хто ведае? Пашкадаваў, таму і папрасіў.

– А як жа ты дазнаўся, дзе ў мяне баліць?

– Бачу.

– Як?

– Не ведаю, бачу і ўсё. Бачу, дзе ў грудзях у вас баліць.

– Зайчык мой, ты хоць прытуліся датуль, дзе ў мяне баліць, — папрасіла баба Маня.

Відаць, яна паверыла ў Славікаву сілу адразу і беспаваротна. У палескіх вёсках вера ў знахароў ды ведзьмакоў жывучая.

Славіку сорамна было кранацца менавіта гэтага месца ў бабы Мані. Тым болей, трэба было да голага… Але падумаў: не адчэпіцца яна, ды і не так страшна гэта, што тут такога, дакрануся, хай супакоіцца. Наіўнасць ягоная і гэтым разам спрацавала. Да таго ж хацелася яму зрабіць дабро бабе Мані, якая яго выхадзіла. І ён прыклаў руку да мяккіх грудзей жанчыны і ўяўна прыдушыў рачка, які быў там завёўся. Прыдушыў, выцягнуў і выкінуў у расчыненае вакно… Абтрос рукі, выцер іх аб коўдру і адчуў такую стому, бы на трэніроўцы трохгадзіннай пабыў. Ажно ногі падагнуліся і пот на ілбе ў кропелькі сабраўся…

Баба Маня вохнула, нібы і сапраўды ён нешта вырваў з яе грудзей, а потым абмякла, як заснула. Пасядзела яшчэ трохі каля Славіка з апушчанай да грудзей галавой і, бы п’яная, пайшла, нават не падзякаваўшы.

А Славік і сам сур’ёзней задумаўся: што ж ён сапраўды можа? І першае, што зрабіў дзеля праверкі сябе, — запісаў прагноз на магчымыя вынікі выбараў, да якіх заставалася менш за тыдзень. Пісаў не думаючы, а слухаючы ўнутраны голас, быццам нехта дыктаваў і ён толькі паспяваў занатоўваць… Якая яму розніца, хто пераможа на тых выбарах? Ды ніякай, абсалютна абыякава. Не дужа хвалявала яго гэта. Проста хацелася праверыць сябе такім чынам — ці сапраўды ён можа нешта... не, не прадбачыць, а спрагназаваць.

Проста праверыць?

Не, відаць, усё ж «палітыка» не адпускала яго, а значыць, было ў ягоным жыцці раней нешта цёмнае, звязанае з ёю, пакуль не згаданае да канца, але важнае, каб зразумець, як і чаму ён апынуўся ў інтэрнаце. І таму спрагназаваць яму захацелася менавіта вынікі блізкіх выбараў, а не што іншае… Ён пісаў і пасміхаўся сам сабе, настолькі нерэальнымі падаваліся яму лічбы.

Назаўтра баба Маня прывяла да Славіка сваіх зяця і меншую ўнучку. Зяць, п’яны, згубіў недзе правы кіроўцы і не мог знайсці. Славік падумаў, прыслухаўся да сябе, злавіў думку і сказаў, дзе яны ляжаць. Унучцы было тры гады, але яна не гаварыла. Славік убачыў — дзеўчынёха спалоханая: яе малую падняла на рогі карова. Сказаў гэта бабе Мані. Тая пацвердзіла: было такое. Як зняць «спуг», Славік не ведаў. Проста прыгарнуў да сябе дзяўчынку з жаданнем аддаць ёй сваю дабрыню і дабрыню ўсяго навакольнага свету, якога не трэба баяцца…

Правы знайшліся адразу — у тым самым месцы, якое і назваў Славік. А ўнучка пад вечар паказала на гладышку з малаком і сказала бабе: «Дай!..»

Гэтага хапіла, каб праз некалькі дзён чутка пра знахара Славіка, які не толькі прадбачыць будучыню і знаходзіць згубленыя рэчы, але і лечыць людзей ад самых страшных хваробаў, пайшла з вёскі па ўсім раёне і далей. Пра гэта шапталіся на лавачках пры хатах, у чэргах у крамах, а потым пра дзіўны выпадак прадказання аварыі, карыстаючыся «галоснасцю», напісалі ў раённай газеце.

2.

Стук у вакно — заўсёды трывожны... Асабліва ноччу. Хто можа прыйсці, калі не вораг? А пад ноч нават сябар становіцца ворагам. Прывучаныя сталіншчынай ды партызаншчынай, беларусы на генетычным узроўні баяцца груку ў вакно. Вось і Славік, пачуўшы ад шыбы «тук-тук, тук-тук-тук», страпянуўся і напяўся. І трывожна забілася сэрца. Ён прахапіўся.

Быў позні вечар, добрыя летнія прыцемкі. Аказваецца, ён заснуў пасля вячэры на сваім ложку. Прылёг і незаўважна задрамаў. Вячэра была сытнай, бо святочнай — сёння з ранку ішлі выбары першага беларускага прэзідэнта. Скрыні для галасавання стаялі ў холе на першым паверсе пры ўваходзе. Інтэрнацкія прагаласавалі дружным натоўпам, як толькі стала магчыма: з чатырох гадзінаў раніцы яны не спалі, соваліся па паверхах — кожны лічыў за гонар укінуць бюлетэнь у скрынку першым. Двое самых дужых дэбілаў нават пабіліся ля скрыні за гэта. Пакуль яны валтузіліся, астатнія баязліва стаялі і назіралі. Валодзька не вытрываў, рашуча падкаціў у сваім вазку да скрыні, кінуў бюлетэнь і стаў на ўвесь ранак героем размоваў у інтэрнаце, бо, як казалі,

«зламаў цэлку»… За ім пайшлі да скрыні іншыя, і хвілінаў праз пятнаццаць пасля пачатку пад мітусню, цісканіну і страшэнны гвалт справа была зробленая.

Вяскоўцы ж цягнуліся ўсю раніцу аж да абеду. Славік трохі паназіраў за імі, паслухаў — размовы былі толькі пра адно: «Ты за каго?» — «За Лукашэнку…». — «І я за яго…» — і шчырая радасць аднадумцаў танчыла на тварах, падвяселеных чаркаю ў буфеце, адчыненым з нагоды свята…

Свае надзеі на будучыню і вяскоўцы, і жыхары інтэрната звязвалі толькі з адным кандыдатам. Зрэшты, якія надзеі, на што? Калі б іх цяпер спытаць, ніхто не змог бы пэўна адказаць, апроч таго, што абрыдла ўсё і хочацца чагосьці іншага. Лепшага жыцця? Відаць, так, але што значыць лепшага? Ні вяскоўцы, ні тым больш хворыя патлумачыць гэта не змаглі б, бо разумелі нават апошнія з апошніх: тое, чаго ім хочацца, наўрад ці рэальнае ў гэтай краіне і ў гэты час, бо цудаў не бывае… Але людзі пакуль жывуць — спадзяюцца, і заўсёды знаходзіцца той, хто гэтай надзеяй скарыстаецца… Падмане? Так, але галоўнае тут не ўдзел, а перамога.

…А ў вакно стукаў, дакладней па вакне, прыбіваючы шыбку, якая даўно ўжо абяцала выпасці, бо трымалася на чэсным слове і адным цвічку, інтэрнацкі сталяр. Нешта ж яго прывяло да Славіка, інакш мог ён гэтую работу зрабіць і заўтра. А вось прыйшоў у нядзелю, у выходны дзень і так позна. Цвярозы, па ўсім, хоць і свята. Ён убачыў праз шыбу, што Славік прачнуўся, падхапіўся на ложку, і заўсміхаўся яму: расцягнуў шырока, да вушэй, свае вусны, не паказваючы зубы, бо трымаў у роце цвічкі.

Гэта быў Сцяпан — шахматны сябар Славіка. Мужчына гадоў пад шэсцьдзесят, не па-вясковаму тоўсты і пузаты. Ён любіў выпіць, пажартаваць і пасмяяцца — «кхе-кхе-кхе-кхе…». Кожны раз смех ягоны пераходзіў у кашаль, ён казаў — сардэчны:

«Бо сэрца ў мяне добрае». Сэрца ў Сцяпана сапраўды было добрае, але хворае, адсюль і адвіслае чэрава, адсюль і задышка...

«Кампаніі» ў яго ў вёсцы не было. Праца не бі ляжачага, амаль увесь час вольны, а вясковыя мужчыны, трактарысты ды шафёры, ад відна і да цямна былі хто ў полі, хто на лузе, хто на ферме, а таму ён знаходзіў сабе сяброў сярод больш-менш нармальных насельнікаў інтэрната. Славіка ж увогуле палюбіў. Сцяпан чытаў газеты і сёе-тое петрыў — не, не ў палітыцы: у жыцці. У адрозненне ад сваіх аднавяскоўцаў ён ад пачатку цвёрда і пераканана быў супраць Лукашэнкі.

– Ну што? Прагаласаваў? — спытаў Славік.

– Угу, — неяк надта самотна адказаў Сцяпан, не вымаючы з рота цвічкоў.

– За каго?

Сцяпан выплюнуў на руку цвічкі:

– Цьфу! За каго, за каго!.. За яго...

– За Лукашэнку? — здзівіўся Славік. Сцяпан кіўнуў.

– Як? Чаму? Ты ж збіраўся за Пазняка...

– А й сам не знаю, зайшоў у кабіну і як памарак які-та насунуўся: шах, і за яго прагаласаваў. Вуйшаў, думаю, што я зрабіў? Нашто? Чаму? А паправіць ужэ німа як... І не адзін я такі — будта ачмурэнне якое на ўсіх находзіла ў тых кабінках: думаеш адно, а робіш зусім іншае…

Сцяпан памаўчаў вінавата і збянтэжана, паціснуў плячыма і спытаў Славіка:

– Згуляем?

Ён даўно знаравіўся гуляць у шахматы са Славікам. Прынёс дошку, паказаў, як ходзяць фігуры. Славік збольшага і сам памятаў, бо некалі гуляў даволі някепска, толькі чамусьці ніяк не мог успомніць, як ходзіць конь. І калі Сцяпан сказаў: «буквай «Г», ён вельмі здзівіўся: ніколі б не здагадаўся… Усе ходзяць проста, а гэты… загагулінай нейкай.

Конь, між іншым, быў любімай фігурай Сцяпана. Гуляў ён двума сваімі канямі надзіва ўдала, нават бліскуча, і таму Славік звычайна ў пачатку партыі стараўся выбіць у дзядзькі коней. Калі ўдавалася, то лічы ўжо выйграў. А ўвогуле гульня Сцяпанава была песняй. У войску ён служыў матросам на караблі Паўночнага флоту і там, падчас доўгіх паходаў, а ён казаў, што быў і ў «кругасветцы», насабачыўся гуляць у шахматы. Хваліўся нават, што аднаго разу выйграў у самога «чымпіёна міру Анатолія Карпава», які ў Мурманску наведаў іх карабель і згуляў адначасова з трыццаццю маракамі. І хоць час службы ягонай супадаў хутчэй з маленствам Карпава, а не з чэмпіёнствам, Славік таго не аспрэчваў, бо надта падабаўся яму той смачны дзядзькаў аповед.

Усе фігуры Сцяпан называў на стары лад: слана — ахвіцэрам, ладдзю — турой, ферзя — каралевай... І меў дзясятак трапных выслоўяў, якія паўтараў перад ходам. Асабліва любіў ён ужываць розныя нямецкія слоўцы, кшталту «донэрвэттар», «шайзэ», «о, майн гот» ды «гут», якіх нахапаўся ў сваім дзяцінстве, калі разам з бацькамі быў вывезены на працу ў Нямеччыну. Цяпер ажылі яны ў ім пасля таго, як старэйшая ўнучка па чарнобыльскай праграме пабыла ў Баварыі і нават не хацела адтуль вяртацца ў сваю вёску, так ёй спадабалася. Сцяпан унучку здрадніцай не лічыў, бо і ў яго пра тыя ваенныя гады засталіся не самыя горшыя згадкі: з «баўэрам» ім пашанцавала — добры немец быў, спагадлівы, прынамсі, пасля калгаснай нішчымніцы і галадухі там Сцёпка ўпершыню пакаштаваў масла, цукеркі і «ад пуза наеўся хруктаў»… Пад «хруктамі» ён разумеў слівы, грушы ды абрыкосы. Што да «экзатычных», дык апельсіны, бананы і ананасы ён упершыню пакаштаваў толькі ў той самай «кругасветцы». А ягоныя аднавяскоўцы, а тым болей насельнікі інтэрната, за савецкім часам пра іх нават не чулі, а не тое што бачылі ці елі. Славік ведаў: і ў Мінску набыць апельсіны ці бананы можна было толькі зімой і адстаяўшы вялікую чаргу, а пра ананасы, а тым болей пра іншыя там манга ды авакада, ён і сам толькі чытаў. Што ўжо казаць тады пра забытую Богам вёсачку, дзе жылі і паміралі людзі, якія за ўсё сваё жыццё не бывалі далей сенакосу на поплаве ля рэчкі… І таму са Сцяпана, калі ён пачынаў расказваць пра экзатычныя прысмакі, пакеплівалі, і да яго прыліпла мянушка «Хрукт».

Сцяпан, як і большасць вяскоўцаў, «меў гонар» і вельмі не любіў прайграваць. Спачатку Славіку цікава было назіраць за ім, выйграваць і прайграваць па ўласнай ахвоце, а потым гарачлівасць і ўзбуджанасць Сцяпана яму крыху абрыдлі, і ён пачаў адмаўляцца ад гульні, маўляў, не магу — галава баліць. Вось і цяпер ён паднёс руку да скроні. І Сцяпан зразумеў, расчаравана-спачувальна хітнуў у адказ.

Славік згадаў, як Сцяпан паспрачаўся пра вынікі выбараў з адным з санітараў і яны прыйшлі да яго, каб «рассудзіў». Сцяпану падабаўся Пазняк, асабліва ягоныя выступы ў тэлевізары на пасяджэннях Вярхоўнага Савета — разумна гаворыць, прыгожа і па-нашаму: «Ну, як му тут прастарэкуем…».

– Не, Пазняк не мае шанцаў, — сказаў Славік.

– Ну вядома, — адразу падхапіў супернік Сцяпана, — ён жа паліцай — немцам служыў, а такіх у нас не любяць… А шчэ кажуць — ета ён убіў бацьку Лукашэнкі…

– Дзе ты такое чуў? — раззлаваўся Сцяпан.

– У газетах пісалі, што Пазняк паліцай.

– Як ён мог быць паліцаем, дурная твая галава, калі радзіўся послі вайны… ну, ці як немца пагналі з Беларусі. Ты знаеш, колькі яму гадоў? І як ён мог убіць бацьку Лукашэнкі на вайне — з калыскі смальнуць? Ды ты пачытай біяграфію — на кожным слупе вісіць: Лукашэнка радзіўся ў підзісят чацёртым годзе… Ад каго ён тады радзіўся? Ад убітага на вайне бацькі?

Санітар сумеўся:

– Ну, сам Лукашэнка казаў, што яго бацька на вайне пагіб. Я па цілівізару бачыў.

– І ты верыш? Прыкінь сваімі курынымі мазкамі, як такое магло буць? Як жа яго бацька на вайне ўбіты, калі ад вайны прайшло підзісят гадоў, а яму ж сарака няма, ён за цябе маладзей, а ты ж посліваенны.

– І праўда, ён жа малады саўсім… хоць і лысы… — сказаў санітар. — Ай-яй, во накруцілі-і… І каму трэба такое вудумляць, нашто так брахаць нам у вочы…

– Каму-каму, — задаволена хмыкнуў Сцяпан, — такім, як ты, што вераць не думаючы…

Але дарэмна Сцяпан павесялеў, бо Славік паўтарыў яшчэ раз для яго:

– Пазняк не выйграе выбары, пераможа Лукашэнка… У другім туры.

І вось Сцяпан прагаласаваў… Відаць, нейкае падсвядомае пачуццё віны і прывяло яго так позна да Славіка. Віны перад самім сабой, ад якой было моташна на душы — так, што нават выпіць не хацелася, а карцела з кім-небудзь пагаварыць. Таму і прыцёгся да Славіка, нібыта шыбку падрамантаваць.

Яны ўсё ж згулялі адну партыю: не змог Славік вось так адпусціць яго. Але Сцяпан увесь час маўчаў і, хутка прайграўшы, моўчкі сышоў, прабачліва і вінавата кіўнуўшы Славіку…

Вынікі першага тура выбараў Славік угадаў з дакладнасцю аж да працэнта. Ведаў ён, чым скончыцца і другі тур, паспрабаваў пабачыць і далей. Але — зазірнуў і сам сабе не паверыў, вельмі ўжо змрочнай падалася яму будучыня… Адсюль, ад сёння, яму і думаць не хацелася, што ўвогуле магчыма тое, што ён бачыў, а таму ён адмахнуўся ад тых відзежаў, скінуў усё на свае нездаровыя фантазіі ды прыдумкі…

3.

Знайсці ў Мінску аднадумцаў і наладзіць з імі кантакт Славіку было няцяжка. Ён шмат каго ведаў па іх удзеле ў сходках гомельскай «Талакі» і па наездах у горад. Да таго ж тут адным з лідараў быў Сяржук, які, пераехаўшы на працу ў Мінск, уладкаваўся мастаком у нейкі часопіс. Культурнае і літарацкае жыццё на гэты час гуртавалася ўжо вакол Таварыства маладых літаратараў пад назовам «Тутэйшыя», у якім рэй вялі якраз гомельскія хлопцы. Ён пабыў пару разоў на іхніх пасяджэннях і канчаткова пераканаўся, што гэта не яго. Ён разумеў, што хлопцы займаюцца цікавай ім самім і патрэбнай, пэўна ж, іншым справай. Але ён не збіраўся ісці ў літаратары, маляваць ці песні спяваць. А таму распачаў працу над кандыдацкай па дужа актуальнай і цікавай яму самому тэме: спалучэнне спорту і працоўных навыкаў, выкладаючы пры гэтым у адной ПТВ фізкультуру. Там ён набраў сабе групу хлопцаў, за якімі сачыў для доследаў па дысертацыі. Прыдумваў спецыяльныя фізічныя практыкаванні па развіцці менавіта тых цягліцаў, якія запатрабуюцца потым у іхняй прафесіі муляра, рабіў тэставанні і... паступова далучаў да беларушчыны, бо заняткі вёў на роднай мове. Зыходзіў з таго, што рана ці позна тым літаратарам-барацьбітам спатрэбяцца не толькі галовы, але і моцныя рукі.

Ён хадзіў на пасяджэнні, бо нідзе больш сваіх аднадумцаў не ведаў, хоць і пачаў раздражняць яго іхні плач па занядбанай мове, па растаптанай культуры і размовы пра неабходнасць адраджэння… Асабліва абурала і злавала Славіка гэтае слоўца «адраджэнне». Ды не адраджэнне, спрабаваў спрачацца ён, але яго не слухалі, не адраджэнне, а вяртанне. Бо адраджаецца наноў нешта не проста забытае, а загінулае, мёртвае, нам жа трэба вяртанне да сваіх каранёў. Вяртанне! Вяртанне нас, а не нам: вяртанне нас саміх да мовы, да гісторыі. Нам трэба пазітыў, а не плач, нам ёсць да чаго вяртацца, на што абаперціся…

Між тым падзеі развіваліся імкліва. У тую ж восень быў створаны спачатку «Мартыралог Беларусі», а потым і «Беларускі Народны Фронт». І зноў ён спрачаўся з хлопцамі: які «фронт», навошта «фронт» у мірны час… У знявечанай войнамі Беларусі павінна быць табу на гэтае слова. Чаму не «рух»? Беларускі народны рух — вось тое, што трэба, іначай можна толькі адштурхнуць ад сябе людзей. Ды ніхто яго не слухаў… Затым былі «Дзяды». Калі ў першых дзвюх падзеях ён не прымаў ніякога ўдзелу, дык на «Дзядах» атрымаў не толькі «дэмакратызатарам» (так называлі дручкі, якімі на амерыканскі манер узброілі савецкіх міліцыянтаў) па спіне, але і нюхнуў слезацечнага газу — «чаромухі».

Ён прайшоў з мітынгоўцамі ўвесь шлях амаль да Курапатаў, дзе бальшавікі-сталіністы напрыканцы трыццатых гадоў расстралялі больш за сто тысячаў нявінна рэпрэсаваных. З надзеяй глядзеў на Пазняка: вось ён лідар. Сядзеў у аснежаным халодным полі наўколенцах разам з усімі ў атачэнні міліцыянтаў. Быў рады і ўзрушаны. І яму ніколькі не было страшна. Ён маральна падрыхтаваўся ўжо прайсці за Беларусь нават праз турмы, калі спатрэбіцца. Зрэшты, да гэтага ён быў гатовы і раней, але тут ці не ўпершыню адчуў, што ён не адзін… Адчуў, што ёсць разам з кім і ёсць за што пазмагацца. І, магчыма, вельмі хутка...

Было зразумела, што гэтым усё не скончыцца. Імперыя канала на вачах. Людзі ўдыхнулі вольнага паветра і ап’янелі ад яго. А ап’яненне свабодай, а дакладней, у гэтым, савецкім, выпадку — беспакаранасцю, бо раней за падобныя мітынгі можна было атрымаць лагер, кулямётную чаргу альбо вар’ятню, заўсёды робіць людзей больш смелымі і актыўнымі. Першымі выйшлі на вуліцы з пратэстам маладыя казахі ў Алма-Аце. Іх жорстка разагналі. Потым крывава выбухнулі Сумгаіт і Баку… Затым міліцыянты і салдаты папрацавалі сапёрнымі рыдлёўкамі ў Тбілісі…

Пасля выбараў народных дэпутатаў у Вярхоўны Савет неспакойна было і ў Беларусі. Але паперадзе ўсіх была Прыбалтыка. У студзені 1991-га паўстала Летува — запатрабавала самастойнасці і аддзялення ад СССР... Славік выправіўся ў Вільню: балазе, гэта ад Мінска ўсяго нейкіх 170 кіламетраў. Стаяў каля тэлевежы з бел-чырвона-белым сцягам. Можна лічыць, што найсапраўднае выпрабаванне страхам у мірны час ён прайшоў менавіта тут. Асабліва калі на абаронцаў незалежнасці з гучным металічным лязгатам выпаўзлі прыплюснутыя аграмадзіны танкаў і пачуліся стрэлы — для Славіка то быў амаль другі Афган… Пасля гэтага, казаў ён сваім сябрам, яго асабіста нішто не спыніць, і трэба браць прыклад з летувісаў, іначай волі не бачыць нікому: ні ім, ні нам. Выйсці з савецкай турмы народаў можна толькі разам і, магчыма, праз хрышчэнне кроўю…

Але і ў Мінску гэбісты зноў пра Славіка згадалі... Ён выкладаў ужо ў інстытуце фізкультуры, куды яго ўзяў на працу загадчык кафедры, які даведаўся пра наробкі Славіка да кандыдацкай — прачытаў у спартыўнай газеце — і згадаў пра сваё абяцанне былому найлепшаму студэнту. Аднак не паспеў Славік адпрацаваць і паўгода, як інстытуцкі «назіральнік» паклікаў яго да сябе. Славік ведаў, да каго ідзе: такія людзі амаль афіцыйна былі ў кожнай навучальнай установе, у кожным вялікім калектыве. Іх ведалі, яны стваралі сабе павучыную сетку «стукачоў» і збіралі кампрамат на кожнага. Але Славік не думаў, што той у кабінеце будзе не адзін. Калі зайшоў, інстытуцкі гэбіст сказаў яму:

– Тут з табой хочуць пагутарыць, — і сам з пакоя выскачыў.

Невядомы ў цывільным назваўся Іванам Сяргеевічам. Зрэшты, ён мог назвацца і Дзмітрыем Паўлавічам, і Сямёнам Ігнатавічам, якая розніца, наўрад ці, разумеў Славік, гэта ягонае сапраўднае імя.

Іван Сяргеевіч ведаў усё, у тым ліку і пра гутарку ў Гомелі.

– Ну вось, — сказаў ён, — не паслухаліся вы нас тады — і мінімум паўтара года згубілі… Але мы не сталі перашкаджаць вашаму пераезду і ўладкаванню ў інстытут, — зрабіў шматзначную паўзу: — Хацелі, каб вы зразумелі, што яшчэ можаце страціць. Цяпер у вас добрая праца, а можа быць яшчэ лепшая. І кандыдацкая на падыходзе. Не зламіце ў чарговы раз свой лёс. Мы ведаем, што вы тут вярнуліся да сваіх ранейшых спраў, да старых знаёмых. Наведваеце іх пасяджэнні. Думаю, вам няцяжка будзе раз на месяц сустракацца з нашым чалавекам і расказваць яму, чым яны займаюцца, даваць некаторым характарыстыкі… — і, убачыўшы, што Славік сядзіць, апусціўшы ў скрусе галаву, маўляў, зноў пачынаецца, дадаў: — Вы не спяшайцеся з адказам, падумайце, а праз колькі дзён мы з вамі яшчэ раз сустрэнемся. У гэтым пакоі. І, спадзяюся, цяпер адказ будзе станоўчым: вучыцеся хоць бы на сваіх памылках…

На тым развіталіся.

Што было рабіць? Гэтым разам, відаць, не выкруцішся, разумеў Славік. Памазгаваўшы трохі, ён вырашыў параіцца з Сержуком. Той ніколькі не здзівіўся пачутаму, але задумаўся сур’ёзна.

– Не ты першы пра гэта расказваеш, — вымавіў нарэшце, — дзякуй, што даверыўся… Грунтоўна за нас бяруцца. Прадбачу, яны ад цябе не адчэпяцца… — памаўчаў, нібыта пралічваючы нешта, і рашуча дадаў: — Я параіў бы табе пагадзіцца. Але інфармацыю для іх фільтраваць. Не ты адзін там будзеш. Некалькі хлопцаў ужо прызналіся ў вярбоўцы. І мы параілі ім даць згоду. Хадзіць на сустрэчы, дакладаць нешта неістотнае… Падумай сам, можа, і табе варта зрабіць тое ж? І калі вы будзеце даваць ім адпаведныя звесткі, то мы зможам і перайграць іх… Падумай… Бо ў рэшце рэшт вырашаць, што і як рабіць, толькі табе самому. Ніхто тут табе не дарадца.

Між тым за гэты час Славік у Мінску паабабіўся і ўбачыў, што ўсе гэтыя пісьменнікі-мастакі-гісторыкі з апазіцыі ніколькі не ўяўляюць, у якую бойку яны ўлазяць. Бо тут аднымі выступамі-заклікамі, артыкуламі ды лозунгамі не абыдзешся. Прайшоўшы Афган і маючы за плячыма хай і кароткую спартыўную кар’еру, пабачыўшы віленскія падзеі, Славік усведамляў, што час ужо думаць і пра атрады самаабароны. І пачаў паціху-патроху ствараць сваю структуру з надзейных хлопцаў — пэтэвэшнікаў і студэнтаў, якіх дзяліў на «пяцёркі», каб кіраўнікі «пяцёрак» ведалі ў твар толькі яго і астатніх чатырох. Стаўку рабіў на глыбокую канспірацыю, на падполле, рыхтуючыся да доўгай барацьбы. Час быў няпэўны, непрадказальны. Адлігаперабудова магла скончыцца чарговым пахаладаннем, і тады спраўдзіліся б словы бацькі: «Аартыя выявіць сваіх ворагаў — і пад нож…». Таму пра «пяцёркі» пакуль не здагадваўся нават Сяржук. «Няўжо ў шэражоўтым доме пра іх пранюхалі?» — думаў Славік. І сам сябе супакойваў: «Не, калі б даведаліся, тады не сталі б мяне выклікаць… Зрабілі б стукачом каго іншага», — і сам сабе пярэчыў: «А можа, якраз наадварот — вырашылі пачаць з галавы…»

– Лёгка табе казаць, — спакойна, у тон Сержуку, сказаў ён, — а сам ты што рабіў бы на маім месцы? Не спяшайся, не спяшайся, — спыніў ён Сержука, калі той памкнуўся адказаць яму, — ты не ведаеш: мяне яшчэ ў Гомелі хацелі «стукачом» зрабіць. Я адмовіўся. Таму і апынуўся ў Афгане. Мне так і сказалі: не будзеш супрацоўнічаць — пойдзеш у Афган. Я і пайшоў…

Памаўчалі. Сяржук закурыў, глыбока зацягнуўся і цяжка выдыхнуў. Ён і не здагадваўся пра такое. А Славік загаварыў настойліва і горача:

– Хачу, каб ты ведаў: я катэгарычна супраць прыстасаванства ў любым выглядзе. Мне штырліцы ніколі не падабаліся: служыць адным і іх жа здаваць другім… Не па мне гэта. Я ўвогуле супраць любога супрацоўніцтва з ворагамі, нават супраць калабарацыі. Хоць на вайне ўсё зразумела — разведка, шпіёнства, інтарэсы сваёй дзяржавы... А тут… Навошта гэта? Зрэшты, якая калабарацыя? Якое шпіёнства?

«Стукацтва» — найгоршае з таго, што наогул можа быць… Тут трэба мець асаблівы характар, а я не ведаю, ці змагу весці двайную гульню… Відаць, не сумею... Я чакаў, што ты мяне падтрымаеш, скажаш: не звязвайся з лайном, вымажашся ўсё роўна. А ты… На што ты мяне штурхаеш?

– Ды не штурхаю я… — Сяржук ці не пакрыўдзіўся. — Кажу ж: табе самому вырашаць. Аднаму табе. Але не забывай і пра агульную справу. Не завярбуюць цябе — завярбуюць іншага. І мы яго ведаць не будзем. Але калі ты будзеш даваць дазаваную інфармацыю, дык той будзе зліваць усё, напоўніцу… А мы яго за свайго лічыць будзем. Дык што лепей для нас, для справы? Ты сказаў пра Афган, пра вайну… Няўжо ты не разумееш, што мы і сапраўды даўно тут як на вайне? І нам, якія толькі вучацца змагацца, супрацьстаяць прафесіяналы. Зразумей, пра-фе-сі-я-на-лы. Будзь «двайным агентам». Але нашым, а не іхнім. Трэба толькі верыць: тое, што ты робіш, — дабро… Адно скажу табе: не падпісвай ніякіх папер, ніякіх… Пагаджайся толькі на сустрэчы…

Словы гэтыя спадабаліся Славіку. Значыць, хлопцы ўсё ж нешта разумеюць, падумаў ён, да чагосьці рыхтуюцца, небяспеку і рызыку пралічваюць… Але ісці ў «сексоты» ён не хацеў.

– Ты ж ведаеш, што не мяне аднаго вярбуюць? Так, я прызнаўся, але знойдуцца тыя, што прамаўчаць. Падпішуцца і будуць рабіць сваю чорную справу. І я нават не буду ведаць, хто за мной сочыць. Я нават не ведаю, хто ты? Чаму я павінен табе верыць?

– Ну вось, пачынаецца... Яны толькі таго і хочуць, каб паміж намі разлад пайшоў. Каб мы перасварыліся, падазраючы адзін аднаго ў тым, чаго няма. Верыць ці не верыць — справа асабістая. Я ж вось табе веру… Не спяшайся. Падумай. На гэта трэба ісці альбо не ісці абсалютна свядома. З халоднай галавою, — Сяржук міжволі ўсміхнуўся, відаць, згадаўшы, каму належаць гэтыя словы. — Ты ўжо адзін раз пацярпеў, не згадзіўшыся. Чым цяпер цябе могуць запалохаць? Другі раз на вайну не пашлюць: няма вайны... Хіба што пачнуць пужаць звальненнем з працы ды іншымі жыццёвымі праблемамі і абяцаць спрыянне, кватэру ды ўсё такое… Але тут кожны сам выбірае… Кар’ера змагара з акупантамі за свабоду свайго краю не самая горшая ў свеце… Ты сам казаў, што гатовы пацярпець за гэта. Ну вось і прыйшоў час выбару…

Сержука ён выслухаў уважліва і з удзячнасцю: сапраўды, канчатковае рашэнне прымаць выключна яму самому. Аднаму яму і больш нікому.

Лёгка сказаць: аднаму. У ім цяпер змагалася як мінімум двое, і перамагаў той, які казаў пра безвыходнасць. Славік ведаў, што такое даць згоду на супрацоўніцтва. І яму да апошняга не хацелася гэтага рабіць.

Ды выбар быў невялікі…

4.

Дні цягнуліся марудна, і чытанне не дапамагала… Але гэта азначала, што Славік стаў адчуваць час, яго хаду — няспешную і запаволеную тут, у інтэрнаце, што было добрым знакам: да яго пачало вяртацца пачуццё жыцця. Блукаючы па інтэрнацкім дворыку, які толькі напачатку падаўся яму невялікім, ён знайшоў у ім яшчэ некалькі файных мясцінак. У адным з кустоў акацыі ён заўважыў прыхаванае між галінак гняздзечка невядомай птушкі, у якім ужо вывеліся маленькія. Ён затойваўся і падоўгу назіраў, як яны ў чаканні бацькоў таўкуцца ў цеснаце і разяўляюць да неба чырвоныя з жоўтым роцікі. У куце двара, пад высокім інтэрнацкім плотам, ён знайшоў чмялінае кубельца — проста дзірку ў зямлі, з якой з тоўстым гудам выляталі і ў якую вярталіся нечым заклапочаныя прыгожыя пухнатыя стварэнні. Ён мог падоўгу назіраць за імі не стамляючыся. Нешта гэта яму нагадвала. І аднойчы раптам ён згадаў — ясна і ярка, што некалі даўно, у дзяцінстве, яны з хлопцамі гэтаксама назіралі за чмялямі, а потым вырашылі паспрабаваць здабыць чмялінага мёду. Падказаў ім, як зрабіць тое, дзед. Каб выкурыць чмялёў з іхняе схованкі, яны над выхадам у зямлі расклалі цяпельца. Адны чмялі кружлялі над сваім домам і не маглі патрапіць у яго, а іншыя, што былі ў ім, гінулі ад агню і дыму. Потым хлопцы раскапалі гарачую зямлю над чмяліным сховішчам і дасталі соты, падобныя да маленькіх бочачак, і елі, высмоктвалі з іх духмяны мёд, жавалі і выплёўвалі вязкі воск… Славік так ясна згадаў той выпадак, што нават адчуў у роце смак чмялінага мёду. Ён гэтак захапіўся ўспамінам, што і не адзначыў для сябе важны момант: ён упершыню ўспомніў штосьці не ў паўсне, а на яве…

…Але больш за ўсё ўпадабаў ён сядзець на адной лаўцы, з усіх бакоў затуленай маладымі дрэўцамі акацыі, дзе можна было падумаць на адзіноце. Ён сядаў на яе, даставаў прыхаваны дубчык і маляваў-чыркаў ім перад сабой на пяску розныя фігуркі ды літары. Гэта не перашкаджала яму, а наадварот, дапамагала складваць асобныя кавалачкі мазаікі ўспамінаў у цэльныя малюнкі. За ўсё лета на Палессі прайшло толькі некалькі кароткіх дажджоў. І тыя прашумелі ноччу. А таму пясок быў сыпкі, лёгка прымаў на сябе ягоныя крамзолі, і гэтак жа лёгка, нагой, яны сціраліся-раўняліся, і зноў можна было нешта крэсліць… Занятак бясконцы, заварожвальны сваёй паўтаральнасцю. Славік згадаў, што ў адным часопісе ён чытаў артыкул-дыскусію: ці ўмеў Ісус Хрыстос пісаць, ці быў ён пісьменным? Звестак пра гэта няма. Ёсць толькі ў Новым Запавеце, у Евангеллі ад Яна, згадка, што калі кніжнікі ды фарысеі прывялі да Хрыста жанчыну, спайманую на чужаложстве, каб асудзіў яе, ён сядзеў і нешта пісаў «пярстом» на пяску. Ісус сказаў ім словы, якія ведаюць многія: «Хто з вас без граху — хай першы кіне ў яе камень…» — і зноў, нізка нахіліўшыся, пісаў на зямлі. Што: літары ці нейкія знакі — ніхто не бачыў…

Славік мог гадзінамі сядзець на гэтай лаўцы — малюючы нейкія фігуры ці пішучы асобныя літары, словы і засяроджваючыся на сваім так, што не чуў нічога вакол. Праўда, і тут пабыць на самоце ўдавалася яму не заўсёды. Бо адпачываў у двары ён не адзін. Выпускалі на прагулкі і іншых. Былі сярод іх і маладыя дзяўчаты, якія здалёк, і асабліва ззаду, выглядалі даволі прывабнымі і нават нечым нагадвалі Таню. Але Славіка яны не цікавілі: ён слізгаў па іх вачыма гэтаксама, як па навакольных дрэвах, кустах, аблоках…

Не, дрэвамі і аблокамі ён любаваўся, ён мог падоўгу глядзець на іх: яны не перашкаджалі думаць. А дзяўчаты гэтыя выклікалі ў яго толькі раздражненне, а часам і агіду, асабліва сваёй навязлівасцю і доўгімі, як яны, відаць, меркавалі, шматабяцальнымі, позіркамі. Стаялі непадалёк, навідавоку, і ўсяляк імкнуліся прыцягнуць ягоную ўвагу да сябе. Яны хацелі кахання. Гэта чамусьці нагадвала Славіку адносіны ў статку малпаў, і ён, адарваўшыся ад сваіх думак і заўважыўшы на сцяжыне за кустом дзяўчыну, якая, злавіўшы ягоны позірк, адразу ж падміргвала яму, уставаў і сыходзіў у іншую мясціну ці вяртаўся ў свой пакой.

Затое тыя дзяўчаты цікавілі мясцовых маладзёнаўпадлеткаў. Ён сутыкнуўся з гэтым літаральна на другі дзень жыцця на першым паверсе, шукаючы ў двары месцейка па сабе — у меру ціхае і, калі гэта можна тут, у перыметры агароджы, бязлюднае. Ён забрыў у густа зарослы акацыяй самы далёкі кут двара, засмечаны бруднымі абрыўкамі паперы, іржавымі бляшанкамі, бітым шклом... Меркаваў, што там ужо нікога не будзе, але пачуў у зарасцях шолахі і чыесьці стогны. Ён падумаў, што камусьці трэба дапамога, і рынуўся туды. Зайшоў за куст і агаломшаны спыніўся. Трое неінтэрнацкіх — вясковых — хлопцаў стаялі са спушчанымі штанамі і шморгалі рукамі туды-сюды… а чацвёрты ляжаў на адной з маладых дэбілак і торгаў голым задам. Яна і вохкала, скосу паглядваючы на Славіка. У руцэ яе ён заўважыў кавалак булкі, шчака таксама была адтапыраная. «Батон есць, галодная, пакуль яе…» — зразумеў Славік і перавёў вочы на хлопцаў… Яны пазіралі на яго з відочнай нянавісцю і пагардай. Самы здаровы паспешліва падцягнуў штаны, нервова хаваючы тое, што ніяк не хавалася, і падышоў да Славіка.

– Што табе тут трэба? Жыць надаела? Дак мы здзелаем шчас табе харакіры… — правёў вялікім пальцам па горле, дзеля нагляднасці.

Славік усміхнуўся, згадаўшы, што такое «харакіры».

– Што лыбісся? Драпай адсюль і нікому не гавары, што бачыў. А то знойдзем і зарэжам.

Славік не спалохаўся тых пагрозаў. Пры ўсім пры тым гэтыя хлопцы — маладыя і ружовашчокія, дагледжаныя і вольна апранутыя — падаліся яму людзьмі з іншага свету, і ён менш бы здзівіўся, каб убачыў у гэтым засмечаным інтэрнацкім кутку спароўванне зэдліка са сталом, а не чалавекаў… Славік стаяў, амаль не рэагуючы на выкрыкі, і паглядаў на хлопца. Той сам сумеўся.

– А мо і ты хочаш? Колька, злазь, дай енваліду папробаваць.

Славік адвярнуўся і пайшоў прэч, пачуў толькі ўслед мат і словы:

– …Дак нікому не гавары, а то — зарэжам…

Ён і не збіраўся нікому казаць. Ён здагадваўся, што пра гэта і без яго ўсе ведаюць. У вёсцы нічога не схаваеш. Тым болей, ён быў упэўнены, што нехта з тых герояў камусьці пахваліўся ўжо, а той пераказаў іншаму, што прыходзяць сюды не першы раз і не апошні… Станіслаў Сцяпанавіч, зразумела, пра гэтыя справы ведае, але не перашкаджае ім. Чаму? Хай пацешацца… І адны, і другія. Абы па згодзе, без прымусу, без гвалту. За хлеб надзённы… З усіх жыццёвых задавальненняў Бог пакінуў інтэрнацкім насельнікам толькі гэтае. Відаць, і сапраўды сэкс — апошні прытулак чалавека… Пакуль у ім застаецца хоць штосьці чалавечае… Няма ў жыцці шчасця, дык няхай хоць такое ім будзе: «Хто з вас без граху — хай першы кіне ў… мяне камень…»?

5.

Чым болей Славік згадваў, тым мацней у ім абуджалася пачуццё перасцярогі, пачуццё небяспекі. Гэта ён лічыў сваёй самай важнай адваёвай у жыцця і пачаткам выздараўлення. Сашка ды іншыя хворыя гэткага адчування не мелі. Іх шчырасць і адкрытасць здаваліся бязмежнымі, як лясы вакол вёскі. У Славіка ж недзе ўнутры ад першых дзён, як ён вярнуўся з цемрыва, жыло разуменне таго, што не ўсё, што ведаеш, што ўспомнілася, трэба расказваць. І чым болей ён згадваў, чым здаравейшым рабіўся, тым мацней і яскравей было яно. Асабліва пасля гутарак са Станіславам Сцяпанавічам, які, убачыўшы ягоныя поспехі і паслухаўшы размовы, пачаў настойліва распытваць, што ён памятае. Славік тады схітраваў і цяпер парадаваўся за сябе, што быў здольны на гэта. Можа, то была генная нелюбоў да начальства, можа, спрацавала памяць, а можа, прачнулася інтуіцыя… Ён нейк адчуў, што ўрач гэты мае свой інтарэс і хутчэй за ўсё не той сябар, якому можна давяраць. І што ўвогуле ў яго сяброў няма. Нідзе, тым болей — тут… Пакуль не згадае дакладна, хто ён і што з ім здарылася, — лепш маўчаць. Можа, ён учыніў нейкае злачынства, а можа, яго нехта за нейкую таямніцу забіць хацеў… У любым выпадку нельга пакуль паказваць выгляд, што нешта прыгадалася.

Але і адмоўчвацца немагчыма, бо здагадаюцца, што ён штосьці ўспомніў і хітруе — трымае ў сабе, утойвае. Трэба заставацца для ўсіх нібыта гранічна шчырым, наіўным, як малое дзіцё, як Сашка. Добра, што ў Славіка была магчымасць паназіраць за ім, і ён цяпер ведаў, як трэба сябе паводзіць і які выраз твару мець, каб паверылі ў шчырасць… А таму Славік распавёў Станіславу Сцяпанавічу, што яму пачалі сніцца-мроіцца выпадкі з чыйгосьці жыцця, мажліва, і ягонага былога. І пераказаў свой успамін-сон пра Афган. Бой за вышыню, крыкі ды стогны сяброў, якія і сапраўды, нават цяпер, калі расказваў, стаялі ў ягоных вушах: ён абхапіў рукамі галаву, каб не чуць іх, і заплюшчыў вочы... Доктар задаволена пасміхаўся, гледзячы, як ён перажывае, ківаў галавой і казаў:

– Вось-вось... Так і павінна быць... Усё нармальна… На пачатку і будзе згадвацца самае яркае з перажытага. Не хвалюйся. Значыць, ты выздараўліваеш... — хоць сам і не паверыў, што Славік быў у Афгане. Падумаў: наслухаўся ў інтэрнаце размоваў інвалідаў, сярод якіх было папулярна выдаваць сябе за герояў, за «афганцаў», таму і трызніць. Можа, і сніць нешта, але пад уражаннем чужога, пачутага тут, бо свайго — няма…

Але, тым не менш, пачаў заходзіць да Славіка з роспытамі часцей. Славіку ж, які не мог яму адмовіць у гутарцы, стала ўсё цяжэй і цяжэй утойваць згаданае і аднеквацца на пытанні. Адно хіба супакойвала яго: у гэтым інтэрнаце быў ён не адзін такі, хто не памятаў свайго мінулага. Наколькі ён зразумеў, былі яшчэ дзве жанчыны і сем ці восем мужчынаў, большасць з якіх жылі тут ужо не адзін год, але так нічога пра сябе і не ўспомнілі: ні месца, адкуль яны, ні імя, ні родных. Трымаліся яны адасоблена, паводзілі сябе ціха, нібыта хацелі быць незаўважнымі: як цені соваліся па паверхах, па двары, усе ў саміх сабе, часам нешта мармычучы пад нос, і нагадвалі нейкіх манахаў і манашак, што ходзяць, шэпчучы малітвы... Розум у большасці з іх аднавіўся да ўзроўню двух-трох ці пяці-шасцігадовых дзяцей. Яны нават хадзілі як дзеці і былі сарамлівыя, крыўдлівыя ды плаксівыя.

Славік неўпрыкмет паназіраў за імі дзеля таго, каб асабліва не вылучацца і не выдаць сябе. Аднак хутка зразумеў, што цяпер ужо гэта позна: ён не мог ды і не хацеў быць падобным да іх. Падабенства заставалася толькі ў адным: ён таксама любіў адзіноту і на самоце праводзіў большую частку дня. У астатнім ад пачатку ён рэзка адрозніваўся ад гэтых людзей: лёгка ішоў на кантакт, на размову, яго любілі тут, і… ён нешта ды змог згадаць са свайго з перажытага расказаць Станіславу Сцяпанавічу.

«Не вылучацца» — гэта яму так думалася. На самай справе Славік ад першых дзён, як ачуўся, і асабліва як акрыяў і пачаў хадзіць, зрабіўся ў інтэрнаце даволі папулярнай асобай, да якой цягнуліся іншыя. А калі ён прадказаў будучыню і вылечыў бабу Маню, слава пра яго як пра экстрасэнса — а слова гэтае пачалі шырока ўжываць і ў вёсках пасля тэлетрансляцыяў Чумака ды Кашпіроўскага: адзін зараджаў ваду, а другі рассмоктваў шнары ад ранаў — пайшла гуляць па інтэрнаце і далей. Як ні дзіўна, ад пачатку не аспрэчыў магчымасць ягоных здольнасцяў і Станіслаў Сцяпанавіч, які сказаў, што, улічваючы атрыманыя Славікам траўмы і ягонае доўгае знаходжанне ў коме, гэта абсалютна рэальна. Такія прыклады ў медыцыне ёсць. Больш за тое, менавіта ў гэткіх выпадках, пасля клінічнай смерці, падобных траўмаў ці стрэсаў, і адкрываюцца ў людзей нейкія звышздольнасці, як у той жа Вангі…

Да Славіка пацякла ручаінка людзей са сваімі бедамі, хваробамі і клопатамі, прыпыніць якую пасля некалькіх удалых прадказанняў пра зніклых сваякоў, якіх знайшлі там, дзе ён сказаў, ды некалькіх вылечванняў цяжкахворых стала немагчыма. З раніцы ля ўваходу ў інтэрнат пачала збірацца чарга з тых, хто хацеў патрапіць «на прыём» да Славіка. Ручаінка гэтая не перасыхала ні на хвіліну і паступова стала ператварацца ў рачулку: гора людскога разліта па зямлі шмат... Сталі прыязджаць ужо і з суседніх раёнаў.

Станіслаў Сцяпанавіч, з мэтай паназіраць за Славікам зблізку, не тое каб дазваляў яму «прымаць» у дзень не больш за дзесяць чалавек, а нават прымушаў гэта рабіць. Больш Славік і не мог: хутка стамляўся. Але ён і не здагадваўся, што Станіслаў Сцяпанавіч збірае з людзей за «кансультацыі» грошы, бо сам Славік рабіць гэта катэгарычна адмаўляўся. Праўда, Станіслаў Сцяпанавіч браў не сабе, а на патрэбы інтэрната — афармляў як дабрачынную дапамогу і купляў прадукты, абсталяванне, мэблю.

Славік патроху-патроху пачаў уваходзіць у смак, яму стала цікава бачыць абсалютна незнаёмага чалавека і «чытаць» чужы лёс, угадваць клопат. Яго радавала і ўзбуджала, калі ён заўважаў, як здзіўляецца наведнік, пачуўшы ад яго нешта трапнае і дакладнае, пра што, можа, і сам забыўся... Заходзіла ў пакой жанчына. З парога бачна — не вясковая. Нават па тым, як віталася, як сядала насупраць. І адразу пачынала казаць пра сваю патрэбу: «У мяне…». Славік даваў ёй знак — маўчыце, і ўзіраўся ў твар. І праз хвілю сам расказваў, што за нагода прывяла яе сюды. Выбіраў з убачанага самыя эфектныя моманты. Жанчына рабіла вялікія вочы і нерухомела. А Славік «чытаў» перажытае ёй, і гэта прыносіла яму не толькі задавальненне: так ён яшчэ і вывучаў чалавечае жыццё паводле лёсаў «пацыентаў» і сам уваходзіў у тое мінулае, успаміны пра якое ў яго былі сцёртыя. Бо, па вялікім рахунку, лёсы людзей толькі падаюцца рознымі, на самай жа справе яны аднолькавыя аж да дробязяў… Асабліва калі прыходзіць бяда ці хвароба. А здаровыя ды шчаслівыя да Славіка не ехалі.

Увогуле — яму хацелася дапамагчы ўсім-усім… Каму мог і чым мог. Найперш тым, хто жыў тут, у інтэрнаце. Аднак якраз іх ён ужо ўратаваць не мог… Сюды рэдка траплялі людзі, у якіх была будучыня. Найчасцей у гэтым доме проста дажывалі адведзеныя гады тыя, хто адсюль ніякім чынам ніколі не выкараскаецца, нават калі і заставаліся ў яго недзе родныя альбо дзеці… Яны нікому не былі патрэбныя. І тут Славік анічога зрабіць не здолеў бы. Ён зазірнуў у мінулае жыццё аднаго, другога, трэцяй… і жахнуўся… Лепш бы ён гэтага не рабіў. Ён і не ўяўляў, і не думаў, што столькі гора і болю могуць насіць у сабе гэтыя кволыя, спакутаваныя целы… А часам і зла… Ну чым ён мог дапамагчы Івану-куксе, ад якога адмовілася жонка-п’яніца, а сам ён быў з дзетдома і ногі ды рукі страціў не на вайне (хоць казаў усім, што ён «афганец»), а па ўласным глупстве — напіўся зімой у лютыя маразы, дадому познім вечарам не дайшоў, заснуў у снезе і да раніцы адмарозіў рукі вышэй локцяў, ногі вышэй каленяў, нос і вушы… І цяпер быў цурбаном, бервяном, якое з боку на бок перакочвалася з цяжкасцю…

6.

У Вільні Славік даведаўся і сумную вестку: Люду выключылі з універсітэта. За нацыяналізм. Дакладней, не выключылі, а папрасілі перавесціся на завочнае аддзяленне. Час быў ужо не той, але перастрахоўка ў рэктараце заставалася ранейшай... І ён з Вільні кінуўся ў Гомель.

«Нацыяналізмам» на факультэце назвалі праведзеную Людай з сябрамі вечарыну, прысвечаную нядаўна адзначанаму стагоддзю з дня нараджэння рэпрэсаванага адным з першых, яшчэ ў дваццатыя гады, беларускага паэта і палітыка, імя і творы якога было забаронена згадваць: нацыяналіст, бачыце... Ды яшчэ вершы чыталі з запаленымі свечкамі — камсамольцы і са свечкамі, ну-ну — аўдыторыя вам не царква… Прычым вечарыну не забароненую, хоць і не афіцыйную. Люда проста паведаміла ў дэканаце, што пасля заняткаў студэнты збяруцца ў адной з аўдыторыяў, каб пачытаць вершы…

Пачыталі… Нехта далажыў. Меры прынялі… І гэта нягледзячы на перабудову, якая подбегам бегла, паводкай расцякалася па краіне, зазіраючы ў самыя аддаленыя яе куточкі; нягледзячы на тысячы публікацыяў, якія вярталі «незаслужана забытыя імёны бязвінна рэпрэсаваных»…

Удар быў моцны, неспадзяваны, не пралічаны імі… Яны спланавалі, што Люда давучыцца, ён абжывецца і…

– Што рабіць будзем? — сумна спытаўся Славік у Люды.

– Паеду ў вёску, у школу, папрацую настаўніцай. Буду вучыць дзяцей і сама давучвацца, — адказала Люда, — усяго год застаўся.

– А можа, усё ж у Мінск, да мяне... — прапанаваў ён.

– Куды да цябе? На здымную кватэру, без прапіскі... Хто мяне на працу возьме? Як жыць будзем?.. Не, болей чакалі, пачакаем яшчэ...

Шчыра прызнацца, Славік і сам з цяжкасцю ўяўляў гэта, але не прапанаваць не мог. Хоць часы былі і сапраўды цяжкія. Савецкі Саюз канаў у канвульсіях.

Гарады галадалі. Крамы стаялі пустыя. Тэрмінова была ўведзеная карткавая сістэма, як у вайну. Літаральна ўсе прадукты прадаваліся па талонах і ў пэўнай колькасці на чалавека: кілаграм цукру на месяц, кілаграм мукі, макароны, крупаў і г. д., дзве пляшкі віна і пляшка гарэлкі таксама на месяц… Прычым талоны выдаваліся па месцы прапіскі, а значыць, гамяльчанам, якія пераехалі ў Мінск, трэба было іх атрымліваць і «атаварваць» у Гомелі — у Мінску гомельскія квіткі не дзейнічалі. Такія ж талоны ці чэкавыя кніжкі выдалі на ўсе тавары — ад шкарпэтак і трусоў да тэлевізараў і лядоўняў. І без іх купіць нешта ні ў сваім, ні ў іншым горадзе ці вёсцы было немагчыма. Але і па талонах ды чэках не дужа разгонішся. Калі ў гарадскіх крамах «выкідвалі» нешта, адразу збіралася чарга.

Пражыць, здымаючы кватэру, на яго сціплы інстытуцкі заробак удваіх ды без мінскіх талонаў было немагчыма. І Славік пагадзіўся з Людай: трэба пачакаць… Мо за які год жыццё іхняе трохі наладзіцца.

Развітваліся яны перад ад’ездам Люды ў вёску так, быццам ён яе на фронт праводзіў, так, як перад ягоным адыходам у войска, калі яму «свяціў» Афган… Люда заплакала, прытулілася да Славіка, шаптала: «Ты не забудзеш мяне... Ты не кінеш мяне… У…» — так-так, Люда называла яго па імені... ага… яна называла яго па імені…

Ён нібы пачуў яе мілы-мілы, пяшчотны і ласкавы шэпт скрозь слёзы…

Яна шаптала: «У-ла-дзя...» Уладзя!..

Дык вось яно: нарэшце ён згадаў сваё імя… (Дзякуй, Люда, ты і тут мне дапамагла… — падумаў ён.) Вось яно, імя, якім звалі яго ў тым папярэднім жыцці... Уладзя... Так, Андрусь, Люда, сябры мяне звалі Уладзя… Але бацькі клікалі іначай — Воўка. Ага, Воўка… Валодзя… Толькі я пра гэта нікому не скажу. Не скажу, пакуль не ўспомню ўсё... І таму не буду запісваць сваё імя нікуды...

Але, захваляваўся ён, як не забыць гэтае імя, маё імя? Ці, аднойчы ўспомненае, яно ўжо не пакіне мяне? Не забыць… Не забыць… Запісваць нельга… Але як запомніць?.. З чым, з кім звязаць маё імя, каб не забыць? А-а-а, ага… Валодзька-афганец… У яго маё імя, а ў мяне ягонае… Мы цёзкі. Цёзкі! У нас адно імя, і гэта я не забуду… Але ад цяпер буду працягваць думаць пра сябе так, як і раней: толькі Славік, ці ў крайнім выпадку так, як кажа баба Маня, — Сонечны Зайчык, а сваё сапраўднае імя не буду згадваць ніяк і нідзе — гэта да пэўнага часу будзе мая самая вялікая таямніца…

Славік усхапіўся, сеў на ложку. Рубец-шнар на галаве не балеў, а салодка ныў… Была цёмная хмарная ноч, чорная-чорная: рукі, набліжанай да самых вачэй, не відаць, сон нібыта працягваўся, і ўспаміны, воблачка за воблачкам, паплылі далей…

7.

Станіслаў Сцяпанавіч бачыў, што Славік ужо адэкватна рэагуе на ўсе навакольныя з’явы, назіраў за тым, як ён гуляе ў шахматы, як размаўляе з іншымі. Найбольш яго ўражвала, як часам Славік трапна жартуе сам і разумее жарты. Бо, назіраючы за хворымі, ён заўважыў, што для большасці з іх «жартам» быў злосны і жорсткі здзек з бліжняга, са слабейшага — гэта выклікала ў іх неўтаймоўны смех.

А ўласна гумару яны не разумелі і з бяскрыўднага анекдота маглі не зарагатаць, а накінуцца на расказчыка з кулакамі… Станіслаў Сцяпанавіч назіраў за Славікам і верыў-не верыў сваім вачам: бо таго, што адбывалася, паводле медыцыны быць не магло. Прынамсі, ён не ведаў і не сустракаў у спецыяльнай літаратуры апісанняў выпадкаў, падобных Славікаваму. І ніводзін з тых бяспамятных, што гадамі жылі ў інтэрнаце, не тое што не згадаў нешта пра сябе — яны бяздумнай травой хадзілі па калідорах, па падворку і заставаліся «рэччу ў сабе» з пустымі, увагнанымі глыбока ў сябе вачыма, якія здаваліся сляпымі, бо на гук гэтыя людзі, бы робаты, паварочвалі галаву, а вочы заставаліся нерухомымі.

А вось Славік… Станіслаў Сцяпанавіч лічыў, што на ягоных вачах здзяйсняўся цуд… Цуд вяртання фактычна памерлага чалавека да жыцця, цуд, які без боскай міласці і боскага блаславення адбыцца не мог. Ці не таму і праявіліся ў Славіка гэтыя экстрасэнсорныя здольнасці, што сам Бог парупіўся пра гэтага хлопца, не захацеў яго забіраць…

Станіслаў Сцяпанавіч у Бога не верыў, быў ён камуністам са стажам, дый, нарадзіўшыся ў СССР і прайшоўшы школу атэізму ад акцябрацкай зорачкі да партбілета, да гэтага часу неяк і не думаў пра Бога ўвогуле: ёсць ён, няма яго — якая розніца. Для кагосьці ёсць, для кагосьці няма… Вера толькі тады вера, калі яна сляпая, без лішніх роспытаў. А хто пачынае задумвацца пра Бога і задаваць пытанні, той хутка ў гэтай краіне робіцца атэістам, бо адказы яму будуць адназначнымі... І толькі прачынанне Славіка і найперш ягоныя надзвычайныя здольнасці прымусілі Станіслава Сцяпанавіча задумацца: нешта ў гэтым свеце ёсць такое, што не паддаецца элементарнай логіцы і застаецца пакуль па-за навукай… Памятаючы пра мінскую візітоўку, ён хацеў усё ж хоць на крок быць паперадзе тых назіральнікаў, каб не нашкодзіць хлопцу, якога палюбіў. Не тое каб палюбіў… але яму было шкада Славіка. Чамусьці ў ім ад пачатку жыла ўпэўненасць, што Славік не злачынца, а хутчэй ахвяра. Але ў гэтым трэба было яшчэ пераканацца…

Ён гутарыў са Славікам і нібыта павінен быў верыць таму, што той казаў: ён амаль нічога не памятае, але, мяркуючы па ўсім, гэта было… трохі наіўнай хлуснёй. «Дзе праўда, дзе няпраўда?» — сумняваўся Станіслаў Сцяпанавіч. Але сумняваўся дзеля выгляду ды ў сваіх запісах у гісторыі хваробы. Бо чым болей ён кантактаваў са Славікам, тым сімпатычней ён яму падаваўся. І з кожным днём большала ўпэўненасць, што ніякі ён не рэцыдывіст і не крымінальнік. Яму карцела сказаць Славіку пра тое, што ім цікавяцца «людзі ў цывільным» з Мінска, але ён зноў жа сумняваўся: а раптам той і сапраўды нічога не памятае і гэтае веданне яму нічога не дадасць, а ён выкрые сябе. А таму імкнуўся толькі дапамагчы Славіку выкарасквацца з яміны, у якую той патрапіў з чыёйсьці дапамогаю. Бо здагадваўся: Славік — «птушка» няпростая. Адчувалася, што ёсць у ім магутная ўнутраная спружына, якая цяпер была разамкнутая, разняволеная і бяздзейнічала. Але яна магла ў пэўны момант сцяцца… Славік ужо трохі набраўся сілаў, дужасці, і бачылася, што ў гэтае цела вяртаецца былая моц — рашучага і ўпэўненага ў сабе чалавека, цэльнага і мэтанакіраванага. Прынамсі, так думалася Станіславу Сцяпанавічу. Аднак ён разумеў, што не толькі таму ім цікавіліся людзі з «органаў». Ён заўважыў, што Славік размаўляе на мове, блізкай да беларускай літаратурнай. А значыць, быў ён як мінімум з інтэлігенцыі. Магчыма, культурнай — літаратар, мастак, журналіст, а мо і філосаф нейкі, а значыць, ідэйны лідар, бо адкуль у яго цяга да абстрактнага мыслення, далёкага ад інтэрнацкага жыцця, — аж да думак пра зоркі і быццё наогул… А таму, хутчэй за ўсё, належаў ён раней да нейкага «народнага фронту» ці «руху». А за такімі ў гэтай дзяржаве сачылі заўсёды і ў першую чаргу...

Прыём Славікам людзей Станіслаў Сцяпанавіч не павялічваў, хоць натоўп пад інтэрнатаўскімі дзвярыма рос не па днях, а па гадзінах. Прыезджыя займалі чаргу за некалькі дзён, жылі ў вёсцы суткамі ў чаканні, хто ва ўласнай машыне, а хто здымаў пакой у мясцовых жыхароў, якіх гэткі бізнес таксама радаваў. Станіслаў Сцяпанавіч бачыў, што з дапамогай Славіка можна зарабіць немалыя грошы. Калі б быў ён звычайным хворым, магчыма было б не толькі павялічыць прыём тут, а нават наладзіць «гастролі» з выступамі ў клубах і дамах культуры, як рабілі цяпер іншыя «экстрасэнсы» па ўсёй краіне. Але — паспрабуй арганізуй… Тыя цікаўныя з Мінска адразу заварушацца…

Добра, што яны пакуль не тэлефанавалі. А сам Станіслаў Сцяпанавіч апярэджваць іх не хацеў. Хоць і добра разумеў: не можа маўчанне цягнуцца бязмежна, і скончыцца гэта для яго кепска.

8.

Адзін сон Славіка ўвесь час паўтараўся: ён едзе дамоў і ніяк не можа даехаць... То на аўтобусе, то на цягніку, то на «спадарожных»... Кожны раз здаецца, што родная хата ўжо блізка. Яшчэ трошкі, і ён будзе дома... Ён у думках ужо даехаў... Ён ведае, што іхні падворак ужо блізка-блізка. Там, за хатай, амаль насупраць, было — павінна быць! — і вось-вось пакажацца футбольнае поле, на якім ён прападаў усю вясну, лета і восень. Быў капітанам каманды і ўвогуле завадатарам ва ўсіх вясковых хлапечых гульнях ды справах у школе і пасля яе. Грошы на футбольныя, валейбольныя мячы збіраў ён, купляў сам і захоўваў у сябе пад ложкам, выносячы пагуляць сябрам. Прыціх трохі хіба ў інстытуце, дзе лідараў хапала і без яго… Так, павінна быць хата: яшчэ паварот і… Але... Хаты ён не бачыць... Прачынаецца, так і не даехаўшы... Зноў і зноў правальваецца ў цемру, такую шчыльную і густую, што, здаецца, яе можна памацаць, ухапіцца, пацягнуць да сябе і разарваць… І ён хапаў яе ў нямой злосці і намацваў перад сабою толькі пустату. О, як не хацеў ён, як баяўся гэтых правалаў у цямрэчу. Як стараўся пазбягаць іх… Бо каб ведаў хто, як пуста і цёмна ў нас унутры… Так пуста і цёмна, відаць, толькі ў сусвеце, у космасе. І таму словы «Чалавек — гэта цэлы сусвет» — абсалютная праўда… Першымі вечарамі, калі трохі агойтаўся і пачаў усведамляць сябе, Славік баяўся нават класціся спаць і засынаць. Бо сон без сноў (ды і са снамі таксама) нагадваў яму менавіта той стан, у якім ён знаходзіўся дагэтуль некалькі гадоў і вяртацца ў які яму не хацелася... Ён баяўся, што зноў праваліцца ў тую яміну і заўтра ранкам не вынырне з яе, не прачнецца… Памрэ зноў. І гэтым разам назаўсёды. Але страчаныя за дзень сілы і стома перамагалі — ён ляжаў з расплюшчанымі вачыма, не збіраючыся засынаць, ляжаў і думаў, і сам не заўважаў, як адольваў яго сон… Дык вось, адзін сон увесь час паўтараўся: ён ехаў дамоў і ніяк не мог даехаць… Бачыў лясную дарогу да роднага дома. Ведаў, што недзе там, за гэтымі дрэвамі, пачынаюцца першыя дамы… чаго? Горада ці вёскі? Хутчэй вёскі, здагадваўся ён, ці ўскраіны невялікага раённага гарадка са звычайнымі драўлянымі хатамі. Не, усё ж вёскі… Але дакладна ён не ведаў, бо далей ніколі не сніў: прахопліваўся і не хацеў расплюшчваць вочы, каб прымусіць сябе дагледзець сон. Каб пабачыць сваіх бацькоў. Пачуць іх… Ды нічога больш на экране цемры, апроч самой цемры, ужо не ўзнікала, як ён ні стараўся ўявіць. І тады ён канчаткова «прачынаўся», раззлаваны на сябе.

Пакуль з тых, каго ён успомніў, самай блізкай яму была Люда. І ён пачаў пасылаць у прастору, у неба, мольбы, як заклінанні, каб яна адчула, што ён жывы, каб яна пачула яго, стала шукаць і… знайшла.

«Людачка, дарагая, — роспачна думаў ён у ноч, — калі ты ёсць недзе ў свеце, калі ты не прыдумка маіх сноў, адгукніся… згадай пра мяне… я жывы… я ёсць… знайдзі мяне… знайдзі!..»

Але гэта была часовая слабасць, бо за ёй прыходзіла разуменне, што нікому ён, тым болей Людзе, цяпер не патрэбны: адно слова — інвалід…

9.

Для бабы Мані і раней Славік быў ледзь не родным, а цяпер стаў і ўвогуле сваім. Яна старалася падкормліваць яго хатнімі прысмакамі і кожны дзень заходзіла да яго — нават калі не працавала. Ад яе пачуў Славік пра дзеда, што некалі жыў у інтэрнаце:

– Буў у нас тут да цябе дзед адзін. Знахар, вядзьмак — так усе звалі яго. На сёмым этажы жыў. Вісока. Сам так хацеў. Лячыў усіх падрад замовамі. Шаптаў. Лячыў ад прыстрэку, ад зубнога болю, ад спугу…

Кажуць, памагала. Толькі сваіх, інтэрнацкіх, лячыў. А да цябе, бач, з усяго раёна едуць…

– А дзе ён цяпер, гэты дзед?

– Памёр… — Баба Маня перахрысцілася. — Памёр у той дзень, як ты ажыў… — Памаўчала і дадала: — Ён і пра цябе казаў.

– Як?.. Што?

– Калі паміраў, я пры ім була. Плакала: што му будам без вас рабіць, Васілевіч? А ён мне каа: «Ня плач. Свята места пуста не бувае. Іе мне замена. Хлопец адзін. Ён ужэ тут, але пакуль ня з намі...» Так і сказаў: тут, але ня з намі... Я толькі цяперака здагадалася, што ён пра цябе гаварыў: ужо тут — значыць, у інтэрнаце нашым, а не з намі, бо без памяці ты буў...

Славіка ў каторы раз здзівіла мова бабы Мані, асабліва гэтае «каа» замест «кажа». Недзе ён падобнае чуў. Некалі чуў. Ажно сэрца шчымліва азвалася на гэтае «каа» — ці не бабуля ягоная так гаварыла… А мо і мама?

– Вы думаеце — ён пра мяне казаў... — Па целе Славіка прабеглі дрыжыкі, і ён пацепнуў плячыма.— Скажыце, а чаму я ажыў, чаму не памёр?

– Ці мне пра тое думаць... Значыць, Богу так трэба було, значыць, Бог так хацеў.

– Бог так хацеў? Што — толькі ён адзін вырашае, колькі жыць чалавеку і калі паміраць? І ніхто не ведае, калі памрэ? Не ведае, ці памёр ён ужо, ці яшчэ ачуняе і будзе жыць?..

– Справядлівасць у гэтым вялікая, што не знаем му, калі памром. Мне мама, калі я малая була, расказвала, што колісь людзі зараней зналі дзень і час, калі памруць. Даўно тое було. Тады яшчэ Бог хадзіў па зямлі між людзей. І вось ідзе ён аднойчы па сялу, бачыць — гаспадар плот перасыпае, бо разваліўся.

Падвязвае колікі да жэрдкі саломай. Здзівіўся Бог і каа: «А чаму ты, чалавеча, саломай падвязваеш плот, ён жа па першым ветры рассыплецца...» А чалавек гавора: «А навошта мне лепей рабіць — заўтра падвечар усё адно памру...» Яшчэ болей падзівіўся Бог і тады ж рашыў, што не павінны людзі нічога знаць пра сваю смерць. Вось і не знаем му, жывом пакуль жывецца. Таму і прымаўку маем: «У дарогу збірайся, а жыта сей.» Значыць, памірай, а жыта сей…

«Бог хадзіў па зямлі...», «На Беларусі Бог жыве...»,

«Калі Бог дзяліў зямлю, беларусы спазніліся, прыйшлі апошнімі, і Бог сказаў: «Аддам вам самую лепшую зямлю, якую для сябе бярог, але ў пакаранне за гэта — самае горшае начальства...» — фразы і словы ўсплывалі ў галаве Славіка — некалі чутыя ці недзе прачытаныя. Ён быў узрушаны расповедам бабы Мані і пра дзеда-знахара, і пра Бога. Яе трапяткое стаўленне да Бога перадалося яму. І кожны раз, калі Славік думаў пра Бога, яго ахутваў невядомы, незразумелы, высокі страх... Ёсць, аказваецца, нехта, хто ведае пра яго ўсё-ўсё: нават тое, чаго ён сам не ведае. І не толькі тое, што ён зрабіў, але і тое, пра што грэшна падумаў...

А між тым да Славіка і сапраўды ехалі ўжо не з усяго раёна — з усёй вобласці. Ён працягваў прымаць людзей, лячыць іх, дапамагаць ім. Аднак, на жаль, вельмі мала з таго, што ён бачыў, з таго, пра што даведваўся, ён мог змяніць. Ён мог дапамагчы аднаму чалавеку — уратаваць яго ад, здавалася б, невылечнай хваробы і тым перайначыць ягоны лёс і працягнуць жыццё (зрэшты, і гэта нейкай выпадковасцю, а не загадзя спланаванай, спрагназаванай дзеяй — прадбачанай кімсьці сустрэчай яго, Славіка, і хворага менавіта тут і ў гэты час — назваць можна было з цяжкасцю), мог падказаць камусьці, як бабе Мані, не рабіць нешта: не ехаць сёння некуды на гэтай машыне альбо не ляцець на самалёце, але ўплываць на лёсы многіх людзей, на народ — ён не мог… Нават ведаючы, колькі няшчасцяў прынясе народу той ці іншы ягоны выбар, паўплываць на гэта ніяк не змог бы. Для гэтага, можа быць, яму спачатку трэба было б стаць чалавекам публічным, дапушчаным да тэлеэкрана, але ён разумеў, што гэта немагчыма…

Ён мог толькі дапамагаць простым людзям, тым, хто нейкім чынам дачуўся пра яго здольнасці і прыехаў сюды, мог убачыць, ад чаго пакутуе чалавек, што яго турбуе, і вылечыць альбо падказаць, як пазбавіцца гора… І паколькі такіх людзей рабілася ўсё болей і болей, ён, каб абмежаваць прыём, па падказцы Станіслава Сцяпанавіча сказаў, што будзе прымаць толькі дзяцей і толькі маці з дзецьмі. Ён ужо ведаў, дзе знаходзіцца. Гэта была прычарнобыльская зона Гомельшчыны. І хворых, нялечаных увогуле альбо недалечаных, ці тых, у каго нешта балела, але да ўрачоў яны звяртацца не хацелі, затое па-ранейшаму, па-даўняму, верылі, што дапамагчы ім могуць толькі «знахары» ці «ведзьмакі», да якіх адразу залічылі і «экстрасэнса» Славіка, было не проста шмат, а вельмі шмат.

Не паменшала іх і тады, калі ён пачаў прымаць і лекаваць толькі дзяцей…

10.

З неспатольным болем назіраў Славік за жыццём, у якое вярнуўся… пасля смерці. Назіраў нібыта збоку. І хоць не было перад ім усёй карціны, але і таго, што ён бачыў вакол і па тэлевізары, чуў па радыё, ведаў з газетаў, а таксама са згаданага з папярэдняга жыцця, хапала яму, каб зрабіць страшную выснову, нават не заглядваючы ў будучыню: людзей на гэтай тэрыторыі — а ён меў на ўвазе не толькі Беларусь, хоць найперш якраз Беларусь, а ўвесь былы Савецкі Саюз — адвучылі думаць, адвучылі самастойна прымаць рашэнні, адвучылі выбіраць… А як можна нешта выбраць, не ўмеючы прыняць рашэнне? І як можна прыняць рашэнне, развучыўшыся думаць? Больш за тое, многім з іх страх за заўтрашні дзень, за сваю будучыню замяніў розум. Страх штодзённы, заўсёдны, боязь зрабіць лішні крок, сказаць лішняе слова, бо любы твой учынак, любое слова могуць быць павернутыя супраць цябе — у кожным гарадскім доме, двары, у кожнай вёсцы памяталі такія выпадкі, калі сярэдначы будзілі іх сваім нахабным і няўкормным вуркатаннем «варанкі». Хочаш не хочаш, а чарвячок страху пасяліўся ледзь не ў кожным і паціху з’ядаў любое памкненне не тое каб да свабоды, волі, а нават да нейкага самастойнага дзеяння… За семдзесят гадоў суцэльнага запалохвання большасць ператварылася ў людзей, гатовых верыць любой хлусні, давяраць бязмежным хоць і невыканальным, але прыемным абяцанням, цешыць сябе думкай, што вось мы перапакутуем, але нашым дзецям будзе лягчэй, нашыя дзеці зажывуць шчасліва — нармальна, галоўнае — каб не было вайны... Таму і робяць яны выбар, грунтуючыся на сваіх жаданнях і страхах, а не кіруючыся ўласным досведам і розумам, вераць нахабным абяцанням, а не праўдзе жыцця. Таму цяпер, калі гэта стала магчыма, і абіраюць сабе такіх лідараў-папулістаў, такіх, як стала модным называць — прэзідэнтаў…

Другі тур выбараў скончыўся тым, пра што Славік і ведаў: перамогай Лукашэнкі… І тады ён вырашыў зазірнуць у будучыню.

Нічые… Нічые надзеі не спраўдзяцца — убачыў ён. Ні тых, хто паверыў абранаму прэзідэнту, проста паверыў у ягоныя словы, што будуць змены да лепшага ў звычайным чалавечым жыцці, што зможа атрымаць кватэру для сваёй сям’і, як гэта было пры Саветах, ці займее стабільную добра аплочвальную працу, ці зможа развіць свой бізнес… Ні тых, хто паспадзяваўся не на новаабранага, якому лёгка было паабяцаць на вярбе ігрушы, прычым ні на імгненне не засумняваўшыся ў гэтым, а на ягоную каманду «маладых ваўкоў», якія, маўляў, наўмысна выставілі яго паперадзе сябе, каб выйграць і самім скарыстацца плёнам перамогі, адціснуўшы свайго стаўленніка ад улады… Ні тых, хто, зразумеўшы, што спыніць яго немагчыма, падумаў, што доўга пры ўладзе ён не ўтрымаецца: адна справа кіраваць саўгасам і зусім іншая — цэлай дзяржавай… Ні нават ягоная жонка, якая потым адмовіцца ехаць у сталіцу, скажа: «Мой Саша нідзе больш за два гады не працаваў, а таму я са сваёй вёскі ў Мінск і пераязджаць не буду…»

Сапраўды, бачыў Славік, адзін з самых сур’ёзных крызісаў улады будзе ў яго менавіта праз два гады — увосень 1996 года, але і тады, калі ад яго адвернуцца амаль усе паплечнікі, ён адзін пераможа ўсіх… Адзін! Бо мае моцнае жаданне захаваць уладу, бо любіць і хоча ўлады, як мужчына хоча жанчыны, і такой прагі ўлады, як у яго, няма ні ў кога больш на гэтай зямлі. Але самае вялікае расчараванне чакае тых, хто паверыў у незалежнасць і адраджэнне. Бо такога заняпаду, у які патрапяць мова, культура і гісторыя Беларусі, гэты край не ведаў ні пры якіх акупантах… І ўсё гэта будзе рабіцца дзеля падкрэслівання «дружбы» з Расіяй, стварэння сумеснай дзяржавы і жадання патрапіць на «крамлёўскі прастол»… І такая магчымасць — блізкая-блізкая — у яго будзе, толькі рэалізаваць яе не ўдасца: расейцы своечасова апамятаюцца… а таму ў рэшце рэшт ўсё ператворыцца ў вымаганне ў Расіі танных энерганосьбітаў, крэдытаў, каб проста ўтрымацца пры ўладзе… паступовую здачу дзяржавы пад умелым кіраўніцтвам… Крамля… І над краінай запануюць усеагульныя жах і… страх…

Славіка агарнула роспач. Адно супакойвала яго: не раз гучала па тэлевізары, што па Канстытуцыі кіраваць дзяржавай ён зможа толькі два тэрміны — дзесяць гадоў, не больш. Што такое для гісторыі дзесяць гадоў — імгненне… А потым прыйдзе новы лідар і… Новы? Хто? Славік паспрабаваў зазірнуць далей… Няма там новага… Ага, той крызіс 1996 года і будзе якраз таму, што ён захоча перапісаць — і перапіша! — Канстытуцыю, каб кіраваць і абірацца на пасаду бясконцую колькасць разоў… А потым «паплечнікі» скарыстаюць супраць сваіх апанентаў і канкурэнтаў даўно апрабаваны прыём... так, яны проста знікнуць... бясследна… Бясследна для родных, для ўсіх. І пошукі іх нічога не дадуць. Знікнуць... А на самай справе будуць…

Няўжо нельга папярэдзіць іх? Сумленных людзей, «вінаватых» толькі ў тым, што хочуць дабра свайму народу…

Не, ну хто табе паверыць — інваліду з далёкага інтэрната. І як да іх дастукацца, бо сёння яны на кані, яны пераможцы, яны пры вялікай уладзе і магчымасцях — міністры і вышэй… Яны так высока ўзляцелі, што цябе і слухаць не захочуць, нягледзячы на славу «экстрасэнса»… І ці не прымроілася гэта табе, бо ніхто не ведае таго, што будзе, бо і будучыня можа змяніцца ў кожны момант…

Не, казаў нехта Славіку, усё ўжо адбылося наперадзе, і ніхто не ў моцы змяніць тых падзеяў, у тым ліку і ты — тым болей ты… І ўсім вам застаецца толькі дачакацца іх, ці, як вы кажаце, дажыць да іх…

Славік ведаў, што паўплываць на «масы», на мноства людзей адразу ён не можа. Але можа на аднаго асобнага чалавека. На аднаго асобнага? Які сам уплывае на масы?.. А чаму б і не… І Славік паспрабаваў пранікнуць у таго чалавека, пра якога думаў, каб зразумець, чым ён жыве, якімі думкамі кіруецца, а даведаўшыся — паспрабаваць нейкім чынам паўздзейнічаць на яго, і… натыкнуўся на сцяну ледзь не ў прамым сэнсе гэтага слова. І зразумеў, што той чалавек калі не сам мае нейкія здольнасці, дык завёў сабе экстрасэнсаў, якія абараняюць яго і блакуюць усе спробы пранікнення… Блакуюць? Абараняюць? Ці ўплываюць на яго і кіруюць ім?.. Адказу не было. «Хто пасее вецер — пажне буру…» — зноў даляцеў аднекуль да Славіка голас, і ён зразумеў, што гэта пра таго, пра каго ён думае, і што скончыць той урэшце вельмі кепска. Вельмі кепска… І канец яму прыйдзе зусім неспадзявана і не адтуль, адкуль ён яго будзе чакаць… але будзе гэта не хутка… кіраваць ён будзе нават дольш… даўжэй, чым Брэжнеў…

Галава Славіка закружылася, забалела, і ён ледзь не страціў прытомнасць ад нахлынулых думак ці… атакі ў адказ… Хістаючыся, ён устаў і пайшоў да будынка інтэрната. Яму трэба было сустрэць нейкіх людзей, каб загаварыць з імі пра што-небудзь і выбіць сябе з гэтага стану ачмурэння… Але быў пасляпалудзенны «ціхі час», і ніхто яму не сустракаўся, толькі каля ўваходных дзвярэй стаяла некалькі настырных наведнікаў, якія чакалі ягонага прыёму. І ён вырашыў падысці да іх.

Яго зацікавіла жанчына, якая трымала на руках дзіцё — дзяўчынку. Ён падышоў да яе, бо бачыў толькі яе, хоць звярнуць на сябе ягоную ўвагу назойліва стараліся іншыя: торгалі за рукаў, навісалі над плячыма, зазіралі ў вочы…

– Памажыце мне, — сказала маці, — памажыце маёй дачушцы.

Ён паглядзеў. Гэткіх чарнобыльскіх дзяцей, з падобнымі ды іншымі паталогіямі, ён бачыў ужо некалькі. І кожны раз вымушаны быў прызнацца сабе, што нічым дапамагчы не можа. Могуць толькі ўрачы. Маці разгарнула дзіцё і паказала голенькія грудзі, злева на якіх білася сэрца — адкрытае, не абароненае скабамі сэрца…

Ён не мог расчараваць гэтую жанчыну. Узяў на рукі дзіця, пагушкаў — дзяўчынка заснула.

– Усё будзе добра, — сказаў ён маці, — але сёння ж едзьце ў Мінск, там ёсць кардыялагічны цэнтр. Вас адразу прымуць урачы… Толькі яны могуць дапамагчы вам. Толькі яны… Ніхто больш… Не адкладвайце. Едзьце сёння ж…

І зусім спустошаны, не звяртаючы ўвагі на просьбы ды мольбы іншых наведнікаў, пайшоў да сваёй палаты.

11.

Славіку стала цесна ў інтэрнацкім двары. Добра, што Станіслаў Сцяпанавіч глядзеў паблажліва, як хворыя хадзілі на падзаробкі ў вёску, дапамагалі бабулькам сена на кароўку накасіць, бульбу скапаць, дровы пасекчы… То і Славік пачаў выходзіць за інтэрнацкі паркан, каб пагуляць на большай прасторы. На гэтыя шпацыры ён зваў з сабою Валодзьку-афганца, якога па ягонай просьбе перавялі з пятага паверха на першы. Валодзьку таксама абрыд разведаны да драбніцаў двор, але адзін ён за межы яго не здолеў бы выбрацца, бо колы вазка грузлі, вязлі ў сыпучым пяску разбітай машынамі ды трактарамі вясковай вуліцы — асфальту тут яшчэ не было. Да іх звычайна чапляўся маленькі шчанючок, які невядома адкуль браўся, калі яны выпраўляліся з двара, нібыта чакаў іх заўсёды. Шчанючок, якога яны назвалі Шарык, круціўся вакол іх — то забягаў наперад, то адставаў, то цёрся аб Славікавы ногі і ледзь не трапляў пад колы — сваёю мітуснёю адцягваў увагу і ствараў нейкі такі ўтулак, што і гэтая вёска, і гэтае наваколле рабіліся ім зусім роднымі…

Гутаркі ў дарозе, на прыродзе атрымліваліся больш душэўнымі і працяглымі, чым за шахматамі. Валодзька адчуваў сваю залежнасць ад Славіка і таму хацеў дагадзіць яму, як дагаджаў усім, хто быў вышэй за яго. Звычка гэтая выпрацавалася ў Валодзькі з гадамі інваліднасці, бо раней ён быў не такім, о, не… Але годнасць і гордасць сваю ён прыдушыў, прыхаваў у сабе, бо цяпер яны маглі толькі нашкодзіць. Жыццё прыціснула яго сваімі плячыма да сцяны, і што яму было рабіць у гэтым выпадку, як не хітрыць, не выкручвацца, каб выжываць...

Славік не верыў Валодзьку, бо гэта быў зламаны чалавек, зламаны лёсам і абставінамі, інвалід не толькі фізічна, але і… маральна, духоўна. Спадзявацца на яго не выпадала. Падчас іхніх шпацыраў быў такі выпадак: яны ўбачылі, што насустрач ім нясецца натоўп. Паперадзе яго бяжыць «дурдомавец» Хведзька.

Відавочна, гоняцца за ім мясцовыя не проста так. Можа, Хведзька ўкраў што. Дагоняць — паб’юць да паўсмерці. У іх з Валодзькам быў час падумаць: паспрабаваць загарадзіць сабой Хведзьку і абараніць яго ці і самім уцякаць з дарогі. Славік стаў перад натоўпам і падняў руку: «Стойце!». Разгарачаныя вяскоўцы спыніліся, стаялі цяжка дыхаючы, абапершыся на калы і перакрыкваючыся. Што Славік ім казаў, ён не вельмі памятае, але хлопцы паабураліся-паабураліся ды павярнулі назад. Толькі тады Славік азірнуўся і ўбачыў, што Валодзька яго кінуў, але далёка не ўцёк на калясцы, загруз у пяску, перакуліўся і цяпер ляжыць бездапаможны і няшчасны, нават не спрабуючы ўзабрацца ў вазок, ляжыць, прыціснуўшыся шчакою да зямлі, і вялікімі вачыма пазірае на Славіка. Можа, гэтая дзея, што адбывалася за спінай у Славіка, гэтая бездаможнасць хлопца, які зваліўся з вазка, і спыніла вясковых… Навошта Валодзька ўцякаў? Чаму? І Славік тады зразумеў — вось так Валодзька можа кінуць яго ў любы момант, у любой небяспецы. Перамагчы набыты тут інстынкт самазахавання ён не здалее… Але і з гэтым веданнем ён працягваў «сябраваць» з Валодзькам, нічога яму не сказаўшы і не паўшчуваўшы ні трохі…

Тым болей, Славік заўважыў, што ў іхніх гутарках Валодзька мае свой інтарэс: раз-пораз спрабуе выцягнуць яго на шчырасць, прычым пра штосьці відавочна ведае больш за яго. А таму ў іх час ад часу пачыналіся «гульні розуму», у якіх кожны хацеў нешта выведаць у «суперніка», пры гэтым ніякім чынам не выдаючы сваю ў тым зацікаўленасць.

– Я памятаю, як цябе прывезлі, — казаў Валодзька, — усе хадзілі ў тваю палату паглядзець, а ты ляжаў, бы мёртвы, не варушыўся, не стагнаў, вочы не расплюшчваў… і спаў ці не спаў — ніхто не ведаў. Усе дзівіліся, ёлкі-палкі: нашто яго сюды прыпёрлі? І казалі: відаць, важная птушка, калі і такога даглядаюць… — і адразу выказваў здзіўленне: — Няўжо і праўда ты нічога не памятаеш?

Славік каціў яго перад сабою і думаў: добра, што ты не бачыш цяпер мой твар і мае вочы, а то пра многае мог бы здагадацца: «важная птушка» — гэта цікава…. А сам адказваў нібыта гранічна шчыра:

– Нічога не памятаю. Толькі сны нейкія дзіўныя сняцца. І я ў іх яшчэ больш заблытаўся — дзе сапраўднае нешта, а дзе прыснёнае…

– А што табе сніцца?

– Ды нейкія людзі, якіх я не ведаю і якіх тут няма. І я думаю: ці то яны з майго ранейшага жыцця, ці то проста сон.

– З ранейшага, з ранейшага, — упэўнена казаў Валодзька, — хіба можа прысніцца тое, чаго ніколі не было?

Яму відавочна хацелася «выцягнуць» у Славіка хоць якую новую інфармацыю, няхай і прыснёную. Сам то ён ведаў, што яму найчасцей сніцца якраз тое, чаго няма і ніколі не будзе, бо ў снах ён бачыў сябе хай і ў гэтым інтэрнаце, але з дзвюма нагамі… У снах ён хадзіў, гуляў у футбол з хлопцамі, бегаў хутка, нібы лятаў… Прачынаўся і адчуваў ногі: яны нылі, свярбелі, асабліва ступні, пяткі… Ён хапаўся за іх і… намацваў рукамі пустэчу пад коўдрай.

Колькі разоў, прачнуўшыся гэтак, ён плакаў да раніцы над сваім лёсам. Славік, вядома, можа вылечыць людзей ад нейкіх хваробаў, але яму, Валодзьку, ужо ніхто ніколі не верне ног…

– І я спадзяюся, што сапраўды з ранейшага, — казаў Славік, — і думаю, што хоць з дапамогай сноў нешта згадаю, бо на яве — нічога не помню. У галаву як цагліна замест мазгоў пакладзена… — стукаў сябе па ілбе: — Камень вось тут..

– Табе трэба хоць нешта ўспомніць. Мо ты і не сірата, як я, мо недзе бацькі цябе чакаюць, браты, сёстры… А можа, ёлкі-палкі, — Валодзька паварочваў галаву ўверх, каб сустрэцца вачыма са Славікам і вымавіць штосьці сакральна важнае, — нават жонка і дзеці… Дык што табе сніцца?

Славік памкнуўся было расказаць яму нешта з бяскрыўднага, напрыклад, сон пра Таню, які запаў яму ў памяць, але перадумаў. А іншыя сны — пра Гомель, пра Мінск — ён расказваць не хацеў. З той жа прычыны — асцярожнасці. Хоць Валодзька яму і сябар, хоць і думаў ён яго скарыстаць калі не як памочніка ў сваіх заблытаных успамінах, дык як слухача, але пакуль не адважваўся. Ды нешта ж гаварыць трэба.

– Сніцца нейкі горад, а які — я пазнаць не магу… Відаць, я раней жыў у горадзе. Дамы, аўтобусы, трамваі…

– Трамваі? — спахапіўся Валодзька. — Трамваі ў Беларусі ёсць толькі ў некалькіх гарадах. У Мінску, у Віцебску, у Мазыры і яшчэ, здаецца, у Наваполацку… Бачыш, ужо прасцей: можна нейкім чынам зону пошукаў абмежаваць.

– А можа, мне і не Беларусь сніцца… Можа, я не адсюль, а аднекуль з Украіны... ці Расіі...

– Не, цябе прывезлі з Мінска. Знайшлі непадалёк ад яго — у лесе. Значыць, сніцца Мінск. Але родам ты можаш быць з іншага трамвайнага горада... А людзі чым займаюцца ў тваіх снах? Пра што ты з імі гаворыш? Можна такім чынам тваю прафесію дазнацца. Ты ж некім быў, недзе працаваў. Мяркуючы па ўсім — адукацыю добрую меў, вышэйшую…

Славік зноў згадаў Таню. Менавіта яна, а не Люда, успаміналася чамусьці першай у гэтай размове. Чым займаюцца людзі? Дакладнае пытанне — глядзі ты. Гэты Валодзька не такі просты. Можа, ён і сапраўды мне ў нечым здалее дапамагчы… Што сказаць яму, каб і сябе не выдаць і даведацца праз яго нешта? Я ж і хацеў мець якраз такога сябра.

– Праца не сніцца. Афган сніцца, а праца — не… І вучоба таксама не сніцца. А я ж недзе вучыўся, відаць, акрамя школы…

– А кім ты ў Афгане быў?

– Сяржантам… Пастой-пастой… — Славік вырашыў усё ж «даць нейкую інфармацыю». — Мне сніцца, што служыў паўтара года, а гэтага не можа быць. Служба ж ва ўсіх два гады.

– Якраз і можа: значыць, у цябе вышэйшая адукацыя. У нас у роце былі такія. А ў якіх войсках ты служыў?

– Не памятаю.

– Дзе вашая часць стаяла? Пад Кабулам?

– Не памятаю…

– Тэхніка якая ў вас была?

– Не памятаю… Бронемашыны, відаць, бэтээры… не памятаю…

Далей у адказ было толькі «не памятаю…» І пытанне да Валодзькі:

– Пра мяне ніхто не пытаў, ніхто не шукаў мяне, калі я ляжаў?

Валодзька крыху сумеўся і адказаў:

– Не… Пры мне — ніхто. Але лепш распытаць пра гэта Эсэса. Калі і пыталіся пра цябе, дык у яго.

Так яны кружлялі вакол ды каля, аднак нейкую выгоду з гэтых размоваў Славік усё ж меў. Пэўна, і Валодзька таксама. Але тое, урэшце, няважна, неістотна... Бо, галоўнае, яны гулялі на свабодзе, на прыродзе — выязджалі за вёску, на ўзгорак ля чыгункі, дзе раслі ажыны, якія ўжо даспявалі да чарнільнага колеру, дзе сарамліва чырванела жаўтабокая яшчэ шыпшына, дзе спявалі невядомыя нябачныя птахі, кружлялі стракатыя, няўлоўныя нават зрокам, матылькі… і дыхалася так вольна-вольна, што яны зусім забываліся пра свой надакучны інтэрнат… Часам яны дазвалялі сабе раскошу — распальвалі маленькае цяпельца… І тады спыняліся размовы. Вогнішча заварожвала іх. Славік і Валодзька маглі моўчкі бясконца глядзець на яго: маўчанне, якое жыве ў кожным з нас, перамагала і не падавала свой голас… У гэтым, у маўклівай любові да агню, яны супадалі цалкам. І не аднолькавае імя, дадзенае ім бацькамі, збліжала іх, а нешта большае, невытлумачальнае, паганскае… Яны зачаравана глядзелі на агонь, як ён патрэсквае і ападае, спальваючы сухія галінкі, спальваючы ўсё дрэннае, што вакол іх і ў іх саміх, — дрэнныя справы і кепскія думкі…

12.

«Што ты за птушка і навошта ты зваліўся на маю галаву…» — разважаў Станіслаў Сцяпанавіч, ідучы да Славіка, які сядзеў на лаўцы ў сваім любімым куточку інтэрнацкага двара. Ніколі ён не думаў, што гэты хлопец, якога прывезлі сюды цурбаном нерухомым, можа даць яму столькі клопатаў… А тут яшчэ нейкія звышздольнасці ў яго праявіліся. Прадбачыць можа...

«Дык ён і пра тое, што я да яго йду, ведае, і з якой размовай — таксама?»

Убачыў Славіка, прывітаўся. Той выйшаў нібыта з трансу, усміхнуўся ў адказ шчыра і міла:

– Дзень добры, Станіслаў Сцяпанавіч…

«Альбо ні пра што не падазрае і не здагадваецца, — падумаў Станіслаў Сцяпанавіч, — альбо ўмела прыкідваецца… Буду лічыць — другое. Не трэба недаацэньваць яго — ні ў якім разе…» А сам сказаў:

– Ты ведаў, што я да цябе падыду цяпер?

– Не, я пра гэта не думаў. Каб даведацца нешта, мне трэба падумаць. Хай і міжволі, раптоўна, а не наўмысна, але падумаць.

– А можаш падумаць і ўгадаць, пра што я хачу пагаварыць з табой?

– Магу паспрабаваць, калі гутарка будзе пра вас. Я не магу нічога прадбачыць наперад толькі наконт самога сябе. Пра іншых магу, а пра сябе — не… Ніяк… Спрабаваў, але не атрымліваецца. Магу ўбачыць, што будзе з бабай Маняй увечары ці заўтра: дзе яна будзе і што будзе рабіць. Магу — пра Валодзьку, пра Сцяпана… А пра сябе — не магу… не ведаю, чаму так. Можа, таму, што не хачу… Падсвядома не хачу. І гэтае нехаценне перамагае жаданне, якое часам узнікае.

– Ого, малайчына! Во як ты фармулюеш ужо… А як ты патлумачыш сваё нехаценне?

– Ніяк… Каб жа я ведаў. Калі спрабую ў нечым разабрацца наконт сябе самога — пачынае моцна балець галава… Можа, я баюся менавіта гэтага болю?

– Ну, не спяшайся. У цябе цэлае жыццё наперадзе. Рабі толькі тое, што прыносіць задавальненне, а не боль.

– Так. Таму я і хачу паспрабаваць даведацца пра сябе праз іншых людзей, зазіраючы ў іх мінулае і будучыню. Мы ж жылі і жывём у адзін час. А значыць, у нас шмат падобнага.

– Калі гэта на карысць і табе, і людзям, дык чаму б і не. Але ўвогуле прадказанне, прадбачанне, зазіранне ў будучыню — няўдзячная справа…

– Я ведаю… разумею.

– Як-небудзь я табе прынясу кнігі пра вядомых прарокаў, вешчуноў, аракулаў, што былі ў мінулым… Я цікавіўся некалі гэтым. Вось, да прыкладу, самая знакамітая прадказальніца старажытнасці Касандра. Яна магла прадказваць найчасцей толькі непазбежныя непрыемныя падзеі. А які толк ад таго, што ты ведаеш, што гэта адбудзецца, калі пазбавіцца таго не можаш… Вось ты згадаў бабу Маню. Ты папярэдзіў яе, каб не ехала на аўтобусе. Але ж паехалі іншыя, табе невядомыя людзі, і патрапілі ў аварыю, якая ўсё роўна адбылася… І пацярпелі… Адзін нават загінуў. Табе не шкада яго?

– Шкада. Але я яго не ведаў і пра існаванне ягонае ды пра той выпадак не падазраваў бы, калі б не баба Маня. Ён жыў недзе паралельна. Колькі такіх аварый адбываецца штодзень… І страшнейшых… Тысячы. Усім не дапаможаш, усіх не пашкадуеш, жыццё не спыніш... Да таго ж… Ну калі б я сказаў тады ўсім не ехаць — ніхто б мне не паверыў, і знайшліся б тыя, што паехалі… А калі б ніхто не паехаў, калі б аўтобус застаўся ў гаражы і нічога не адбылося, дык якое тады гэта прадказанне? Падман... Так можна «напрадказваць» чаго заўгодна, а калі не збудзецца, сказаць, што не збылося таму, што я вас папярэдзіў і вы падрыхтаваліся… Вось я магу сказаць вам: не падыходзьце зараз да інтэрната, бо з даху ўпадзе камень і заб’е вас. Вы не падыдзеце, застанецеся жыць, а значыць, нічога не здарыцца з вамі, а я проста выдумаў гэта…

– Выдумаў? Але ж камень упадзе?

– Упадзе… Калі я гэта не прыдумаю, а ўбачу… І ўпадзе на вас.

– Вось як… Але, калі ты мяне папярэдзіш, я магу прайсці побач, міма…

– Не ведаю. Відаць… Але ў гэты час там можа ісці іншы чалавек… Нішто не адбываецца проста так. І камень упадзе невыпадкова.

– Значыць, усё ж непазбежнасць… Значыць, ёсць тое, што ніякім чынам не залежыць ад нас, што абавязкова адбудзецца, бо ўжо адбылося і мы толькі ідзём да яго ў часе. І ты тое бачыш… прадбачыш. Цікава… Вось Настрадамус, скажам… Таксама прадказваў у сваіх цэнтурыях непазбежную будучыню. Але так завуалявана-зацемнена, што найчасцей нашчадкі пачыналі разумець, што ён меў на ўвазе, пра што іх папярэджваў, толькі тады, калі падзеі ўжо адбыліся. Дык якая карысць ад такіх прароцтваў? Хіба толькі радасць ды задавальненне ўласна прадказальніку: маўляў, я ж казаў, што гэта будзе — рэвалюцыя там нейкая ці прыход да ўлады тырана… Але што з той радасці, калі самога прадказальніка ўжо даўно няма на гэтым свеце і ён ніколі не даведаецца, збылося наканаванае ці не збылося…

– Вы так думаеце? Вы сапраўды мяркуеце, што ён не ведае?

– О, няўжо?.. — Станіслаў Сцяпанавіч пільна ўгледзеўся ў Славіка. — Ну прабач, прабач… Тут мы пераходзім на такую тэму, ад якой у мяне самога галава кругам ідзе…

– Ну чаму ж… Тут якраз усё проста — калі б насамрэч не было бессмяротнасці душы, дык яе трэба было б прыдумаць…

– Не, давай пра гэта не будзем… Я да чаго вяду ўвогуле. Прароцтва — гэта добра. Але ўсё ж гэта — гульня. Даруй. Калі прадказанне ці прадбачанне сур’ёзнае, то яно непазбежнае, а значыць, карысці ад яго… Ніякай. Вось ты за шахматамі казаў Сцяпану — я ведаю, — што першы прэзідэнт прыйшоў надоўга, што б мы ні рабілі — на значна больш доўгі тэрмін, чым мяркуем цяпер і чым нават запісана ў Канстытуцыі… Дык што рабіць з гэтым веданнем? Нічога… Толькі жыць, проста жыць і чакаць, калі пройдзе ягоны час, што немінуча таксама, бо ўсе мы смяротныя. Так? Так… Я да чаго. Ты можаш лячыць канкрэтных людзей ад канкрэтных хваробаў. Гэта і ёсць тое, на што ты павінен скіраваць свой дар. А не траціць сілы, якіх у цябе і без таго няшмат, на нейкія прадбачанні.

– Я гэта і не раблю.

– Вось і добра. Лячыць, паўтару: дапамагаць канкрэтным людзям, ратаваць іх — найлепшае прымяненне твайго дару.

– Вы так думаеце? А я сумняваюся. Ці не грэх гэта? А як жа быць з прынцыпам — не нашкодзь?.. Людзі да мяне едуць з надзеяй, ім трэба дапамога… а я… я не ведаю нават, як гэта ў мяне атрымліваецца, што я бачу іх хваробы і… і… і… як лячу іх… я зусім нічога не ведаю… не ведаю, ці сапраўды дапамог ім, вылечыў, ці толькі адцягнуў час і… і… і… — Славік, калі хваляваўся, пачынаў заікацца.

– Ну, не перажывай. Не заводзься так. Я ж урач, і я заўсёды побач з табой.

– Дзякуй вам за ўсё… Дзякуй за гэтую размову. Мне сапраўды вельмі цяжка. Я таксама не разумею — навошта мне гэты… дар… Ён Божы? Ад Бога? Не ведаю… Калі я нічога не магу змяніць і ніхто не можа нічога змяніць, дык… Навошта гэтая мітусня… Хрыстос таксама ўсё ведаў. Ведаў, на што ішоў і дзеля чаго ішоў на Галгофу… А чаго дабіўся? Ужо дзве тысячы гадоў без аніякіх зменаў да лепшага цягнецца гэтае змаганне за… за… Божа, даруй, якая каша ў мяне ў галаве!.. Прабачце, Станіслаў Сцяпанавіч, вы маеце рацыю: калі я і сапраўды магу дапамагчы хоць нечым, хоць аднаму чалавеку, дык трэба гэта рабіць… Бо іначай — дзеля чаго я жыву?

– Гэта цяжкія для цябе думкі. Пазбягай іх. Проста жыві… Я табе ўсё ж прынясу кнігу пра Настрадамуса. Цікавая рэч. Павучальная.

– Не трэба… У вас ёсць Біблія?

– Ёсць.

– Прынясіце мне Біблію…

Пра «сваё» Станіслаў Сцяпанавіч так і не загаварыў са Славікам. А, відаць, дарэмна — шкадаваў ён, ідучы дамоў… Дарэмна. Бо хто ведае, да чаго яму рыхтавацца цяпер… Ды і Славіку таксама… А мог бы сваёй цікавасцю папярэдзіць і яго. Зазірнуў бы Славік у маю будучыню, глядзіш, убачыў бы і сваю… А не толькі «камень з даху»…

13.

А ў Славіка і сапраўды пачынаўся крызіс. У галаву лезлі думкі, якія лішнія заўсёды, у любога чалавека, а тым болей у такога, як ён: «Дзеля чаго жыву?.. Навошта я выжыў?.. І ці выжыў… Я ведаю, што я памёр. І гэта ведаюць усе, хто мяне памятаў. І цяпер я жыву… ну, зразумела, жыву пасля смерці, але нібыта ў крэдыт… Ці маё гэта жыццё? Мяне няма ні ў якіх спісах. Адусюль выкраслены. Пахаваны і забыты ўсімі. У мяне няма нават імя і прозвішча, а без гэтага жыць немагчыма. Я магу ўзяць цяпер сабе любое імя, але гэта ўжо будзе іншы чалавек, а не той, што некалі нарадзіўся і жыў да… сваёй… да маёй… смерці. А таго чалавека, можа, ужо няма і ніколі не будзе?

Дык хто тады я? І навошта тут? Чаму мяне вярнулі? Каб людзей лячыць? Не думаю. Каб прадказваць будучыню? Тым болей — не. Дык навошта мяне вярнулі сюды і чаму не пакінулі там? Чым я магу быць карысным, калі нават простае сутыкненне з гэтым жыццём мяне палохае і я не ўяўляю, як буду жыць, калі раптам мяне выпішуць з інтэрната. Хадзіць на нейкую працу, зарабляць грошы на існаванне. І жыць… Дзеля чаго? Навошта…

Зрэшты, гэта можна прыдумаць. А вось як?.. Як я буду жыць, абсалютна непрыстасаваны да тых умоваў, у якіх жыве большасць у гэтай краіне? Я ж зусім не той чалавек, які жыў ува мне да… да маёй смерці. Я іншы. У мяне іншая карма, бо іншы дзень народзінаў, іншы знак, а значыць, іншы лёс: нельга двойчы ўвайсці ў адно і тое ж жыццё…

Дык навошта вяртацца ў ранейшыя ўспаміны, якія, магчыма, ужо і не мае, шукаць родных, якія, можа быць, даўно забыліся пра мяне — для іх я мёртвы. А мёртвыя таксама паміраюць — паміраюць тады, калі пра іх забываюць жывыя… Я зусім не ведаю таго чалавека, якім я быў дагэтуль. Цяпер я Славік… Маё жыццё тут і толькі тут. І трэба пачынаць яго з нуля, а не корпацца ў сабе з надзеяй згадаць тых людзей, якія мяне забылі, пахавалі… лічаць мёртвым і зусім не чакаюць, а можа і не жадаюць, майго вяртання ў іхняе жыццё…

Я жывы і мёртвы адначасова. Я ёсць, і мяне няма. Я на тонкім лязе, на мяжы між жыццём і смерцю, смерцю і жыццём — між мінулым і будучыняй… але мінулага ў мяне няма, а будучыня… ці ёсць яна? Я не ведаю дакладна, што было ў маім мінулым і хто я, і не ведаю таго, як складзецца маё жыццё ў будучыні і ці ёсць у мяне тая будучыня… Я пакуль маю толькі сёння. Я існую толькі тут і цяпер. І, значыць, у адрозненне ад тых, хто вакол мяне, — ад Валодзькі, Тані, бабы Мані, Сцяпана… я магу пачаць з чыстага ліста, магу перапісаць сваё жыццё нанава… Гэта, відаць, файна — нарадзіцца адразу дарослым, нарадзіцца з ведамі, каб спасцігнуць якія немаўляці трэба некалькі гадоў… Дык чаму я не скарыстоўваю сваю перавагу над іншымі? Не над немаўлятамі, а над Валодзькам і Таняй, над Станіславам Сцяпанавічам, урэшце… Чаму? Як блыха, я магу скокнуць адразу з сёння ў паслязаўтра, бо ўчора і пазаўчора ў мяне фактычна няма, і нішто мяне не трымае, як іх. Перада мною ўсё адкрыта і… і… ўсё закрыта. У тым свеце, што за парканам дома-інтэрната, я жыць не змагу. Якраз з-за таго, чаго ў мяне няма і што ёсць ад нараджэння ў Тані і Сцяпана: у іх ёсць мінулае — грунт, глеба, аснова, напрацаваныя не толькі імі, але і тымі з іхняга роду, што былі да іх: бацькамі, дзядамі, прадзедамі. У іх ёсць дом, сям’я, продкі… А я… Вось выйду я за агароджу дома-інтэрната — і каму я там трэба? Куды мне ісці? Направа, налева, проста? Усе дарогі адкрытыя… Усім. А мне — толькі адна: вярнуцца назад. Назад у дом-інтэрнат… Бо там, у новым жыцці, ніхто мяне не чакае і нікому я не патрэбны…

А таму я не магу і не хачу адсюль сыходзіць, я хачу застацца тут, у гэтым доме інвалідаў, які стаў мне ўсім — маёй радзімай, маёй сям’ёй — назаўсёды... Дык што: дзеля таго, каб пражыць апошнія гады тут, у гэтым пекле на зямлі, мяне і вярнулі?»

Чым болей думаў так Славік, тым страшней рабілася яму ад непазбежнага разумення таго, што некалі давядзецца пакінуць гэты дом. У каторы раз, калі ён паспрабаваў зазірнуць у сваю будучыню, яму стала млосна ад болю, што раптоўным туманам насунуўся на яго, нібыта супраць падобных думак была нейкая «ўстаноўка», якая адразу заводзіла яго ў ступар… Але ж пра іншых ён мог думаць. І таму вырашыў пабачыць, што чакае яго краіну, свет у перспектыве. І аказалася, што вельмі хутка суседзі па Еўропе аб’яднаюцца ў супольны саюз, увядуць адзіную валюту (ён сам сабе пасміхнуўся, назіраючы за тымі пераменамі, што маляваў-паказваў яму нехта — ягоны розум ці яшчэ невядома што і хто… бо было яму смешна: ён і ўявіць сабе не мог, што літоўцы, якія так доўга хацелі незалежнасці і першымі ўвялі — вярнулі — свае грошы-літы, раптам адмовяцца ад іх… і няўжо адмовяцца ад сваіх марак немцы, ад франкаў — французы, ад ліраў — італьянцы?.. Не, дарагі мой стомлены розум, — гэтага ніяк не можа быць…). Што і ў Беларусі не будзе межаў? І Расія ўвойдзе ў гэты саюз… А далей — далей адна мова, адна нацыя, не нацыя… проста адна супольнасць — зямляне, з адною на ўсіх мовай… Дык за што мы цяпер змагаемся? Чаго мы хочам, навошта мітусімся? Якая незалежнасць? Якая мова? Калі ўсё роўна вернемся да таго, што было некалі… было да Бабілона. Да таго, з чаго пачыналася, толькі тады было, скажам, двое — Адам і Ева (прыму дзеля простасці гэтую «канцэпцыю»), у якіх была адна мова, а цяпер нас трыццаць мільярдаў, але мы адно цэлае, мы — зямляне… А не беларусы, расейцы, індусы, кітайцы, немцы, шведы, якуты, чукчы… Бо, сказана, няма ні грэка, ні іудзея…

Стоп!!! Трыццаць мільярдаў? Ён пасміхнуўся сам сабе: адкуль такая лічба выскачыла? Цяпер на Зямлі і шасці мільярдаў няма… Трыццаць мільярдаў… Нічога сабе лічбачка… Значыць, будучыня ёсць… Хай сабе і з адной мовай (не нашай), і з адной верай (таксама не нашай)… Але… Стоп! Трыццаць ці трынаццаць? Мне не пачулася дакладна, і я не паспеў перапытаць агаломшаны гэтай лічбай. Надта ж вялікая яна — трыццаць мільярдаў… Можа, усё-ткі трынаццаць? Гэта важна. Вельмі. Бо менавіта адсюль, з гэтае лічбы, пачнецца адлік назад. Нараджальнасць паўсюль, нават у Кітаі ды Індыі, пачне скарачацца, смяротнасць перавысіць яе, як перавышае цяпер у еўрапейскіх ды іншых «цывілізаваных» краінах, і паступова чалавецтва будзе адкочвацца назад, калі не да нуля, дык да тых самых двух — Адама і Евы… І ніякія праграмы ды законы нічога не змогуць зрабіць. На змену людзям прыйдуць спачатку клоны, потым робаты: штучны інтэлект — анёлы, — які пачне засяляць далёкія планеты, пакуль недзе не знойдзе такую, як наша, з патэнцыялам новых Адама і Евы…

Трынаццаць мільярдаў... Ці не замнога, ці не задужа? Не верыцца ўсё ж. Колькасць душ на свеце — мераная вада, як кажа баба Маня. Іх ні больш, ні менш, а пэўная лічба, перасягнуць якую чалавецтва не зможа. І яна не трынаццаць мільярдаў...

До фантазіяў! Што са мною? Адкуль гэтыя думкі? Дзе я гэтага набраўся? Няўжо там, пад тым кустом? Але там, дзе я быў, куды адлятаў, не было такіх паняткаў, як час і прастора. Тым больш — мова, словы. Аднак усё было зразумела без іх — было простае, неапасродкаванае ўсведамленне, якое прыходзіла на нейкай універсальнай, адзінай (зноў адзінай?)… мове… не ўвасобленай у словы. Бо слова будзе потым... Напачатку… Тут, на зямлі… Яно проста гучала ў «галаве»… не, нават не гучала, а проста ўзнікала ніадкуль, як узнікаюць думкі… але было не тваім, а знешнім… успрымалася знешнім, чыімсьці… Чыім?

І што ж то было за месца? Дзе я быў?.. Ага, яно ўва мне і паўсюль… Ува мне і паўсюль… Там, пад кустом, нешта адбывалася: да мяне прыходзіла мамачка… я нібыта некуды ляцеў скрозь цемру — уверх да вабнага мяккага матавага святла… але гэта адбывалася не ў прасторы і часе, а ўва мне нерухомым. Час ішоў паза мной — свяціла сонца, спявалі птушкі, па дарозе побач імчалі машыны з заклапочанымі і бесклапотнымі па-са-жы-ра-мі, па мне поўзалі ж-ы-в-ы-я мухі і му-ра-шы… — а ўва мне ўсё спынілася. Жыццё ў тыя гады, калі я быў без памяці, ішло па-за мной гэтаксама, як ідзе цяпер, але мяне ў ім не было, тут прысутнічала толькі цела. А дзе быў я? Тут і нідзе… Нідзе і тут? Гэтага не можа быць… Я быў тут. Толькі тут. Тут!..

Усё крычала ўнутры Славіка, але знешне ён заставаўся спакойным: як і тады, раней, ён яшчэ жыў у сабе… Я памёр, але быў, думаў ён, значыць — смерці няма! Як няма пачатку і канца! Пачаткам не можа быць, не ёсць нашае нараджэнне, а канцом — смерць. Нашае «я», якое можна назваць душой, вечнае, і яно жыве (як сказаць па-іншаму?.. існуе…) незалежна ад таго, маем мы цялеснае ўвасабленне ці не…

А значыць, усё ёсць бясконцасць і бясконцае ў часе і прасторы — як сусвет, космас — без пачатку і канца... Усё разгортваецца, бязмежна сціскаючыся ў адну кропку.

Разгортваецца бязмежна. Сціскаючыся… У Кропку…

А таму Пачатак і Канец усяго — Кропка. Кропка, якой няма… Няма!

Вось так, адным махам, лёгенька, ён разабраўся з бясконцасцю сусвету, якая так мучыла яго… Не трэба нічому вісець ці падаць у нейкай прасторы, бо — нічога няма.

Якое ёмістае слова — «няма»… Яно ўмяшчае ў сябе адказы на ўсе пытанні і вытлумачвае ўсе праблемы. Скажы сабе «нічога няма», і сапраўды — нічога няма. Усё прыдумка чыйгосьці стомленага розуму — твайго стомленага розуму… твайго стомленага розуму…

Аднекуль прыйшоў і агарнуў сэрца Славіка супакой, яно перастала рвацца з грудзей, стукацца і кідацца, прасіцца, як птушка з клеткі… Хай будзе, што, будзе, бо ні ад кога нічога не залежыць. Ну, дапусцім, праз мільярд гадоў патухне сонца, дык што нам сёння канчаць з-за гэтага самагубствам? Невядома яшчэ, што і як здарыцца. Бо будучыня мае такую асаблівасць: быць пэўнай на кожны дадзены момант часу. Але праз хвіліну сітуацыя памяняецца і зменіцца будучыня. Як у тым апавяданні Брэдберы пра растаптанага матылька… І невядома, што яшчэ будзе насамрэч: сёння будучыня нават у маёй свядомасці малюецца такой, а заўтра, можа быць, — зусім іншай. Таму прадказальнікі так і пісалі — абсалютна неканкрэтна: некалі недзе з’явіцца такі лідар, які захоча запанаваць над усёй зямлёй і развяжа страшную вайну. А потым, пасля «страшнай вайны», знаходзіўся нехта, хто, перачытваючы «прадказанні», біў сябе па ілбе: блін, дык гэта ж пра нас было (пра французаў, немцаў, рускіх… пра Напалеона, Гітлера, Сталіна…), а мы не зразумелі і не ацанілі своечасова прароцтва, дурні. А каб здагадаліся раней, маглі б захаваць мільёны жыццяў…

Ды нічога вы не маглі б — не варта дакараць сябе. Як нічога не мог і ваш прарок…

Ёсць некалькі агульных формулаў, якія спрацуюць абавязкова ў будучыні. Да прыкладу, у пэўнага чалавека якасці для таго, каб быць добрым кіраўніком (хай і дзяржавы), не супадаюць з тымі якасцямі, якія трэба, каб стаць добрым кіраўніком… І таму ён ніколі не будзе добрым кіраўніком, стаўшы кіраўніком, бо не дадзена... І так будзе заўсёды. І ўсюды.

Выйграваць выбары і кіраваць намі будуць не лепшыя людзі… Бо дабро можа перамагчы зло, толькі скарыстаўшы сілу зла, а тады яно само робіцца злом… Таму большасць прагнозаў «настрадамусаў» якраз пра нешта дрэннае, што чакае нас і да чаго нас вядуць кепскія кіраўнікі. А пра добрае… Якое там добрае… Адкуль? Бо калі ёсць пекла ў сусвеце, дык яно тут… не ў гэтым канкрэтным доме інвалідаў, у які мяне вярнулі, а на гэтай планеце ўвогуле…

Пекла тут… Няма сумневаў… І як доўга гэта будзе працягвацца? Трынаццаць мільярдаў?.. Ці… усё ж… трыццаць мільярдаў чалавек?.. Але ў любым выпадку гэта азначае, што канец свету адкладваецца… І ў 2000 годзе ён не адбудзецца. І ў 2012-м таксама, што б там ні прадказвалі розныя прарокі ды майя. І, відаць, у 2060-м — паводле Ньютана — канца свету не будзе… Але ж некалі ды ён адбудзецца. Бо як смяротны адзін чалавек, так смяротнае і ўсё чалавецтва. І нічога страшнага ў гэтым няма. Бо чалавецтва запраграмаванае на самазнішчэнне, таму і абыходзіцца гэтак жорстка з прыродай, з той маленькай, безабароннай планетай, якая яму дасталася… Зрэшты, не такой ужо і безабароннай, як здаецца, і шкадаваць трэба найперш дурных і нездагадлівых чалавекаў… Зямля была да іх, будзе і пасля іх… Зможа абараніцца ад гэтых казюрак, што ўявілі сябе «царамі прыроды».

Славіку прыгадалася любімая показка Станіслава Сцяпанавіча, з якой ён некалькі дзён не развітваўся і пераказваў усім: «Доктар, а мне можна піва? — Вы што, хворы? Якое піва! — Ну, не цяпер, а ў будучыні… — Якая будучыня!..»

«Добра, няхай, паверу: канец свету непазбежны, але калі, калі ён адбудзецца?» — спытаўся Славік.

«Не пры тваім жыцці», — быў яму адказ… Мудра, — падумаў ён, — так сказаць — значыць нічога не сказаць. Бо маё жыццё можа скончыцца заўтра, а паслязаўтра адбудзецца канец свету. Аднак я ўжо пра гэта не буду ведаць. Дакладней, мне будзе ўсё роўна. Таму і кажуць, што смерць не страшная, бо пакуль мы ёсць — яе няма. А калі яна прыходзіць — нас ужо няма. Гэтаксама нястрашны і Апакаліпсіс ці Армагедон, бо пакуль мы ёсць — яго няма, а калі надыдзе яго час — нас не будзе… І, як нехта казаў, страшна не тое, што Апакаліпсіс некалі будзе, страшна, што яго можа не быць…

Але… але… але… агульначалавечыя праблемы — гэта бздура… бздура… глупства… І не трэба табе ў іх лезці… Забудзься… На гэтым свеце ёсць толькі адзін чалавек, які павінен быць цікавым табе і ў якім ты павінен разабрацца, — гэта ты сам... Больш ніхто і нішто. Толькі твае адчуванні, думкі, пакуты і радасці належаць табе, пакуль ты ёсць. І ўвесь свет створаны дзеля цябе і круціцца вакол цябе. А таму, думаў Славік, мяне асабіста і турбуе больш за ўсё іншае — дзеля чаго мяне сюды вярнулі? Навошта? Чаму не пакінулі там, дзе было так добра? Дзе мая мама!.. Чаму? Што я не паспеў дарабіць на гэтым свеце? Я не ведаю… Няўжо каб лячыць людзей, каб дапамагаць ім жыць, выжыць, выжываць, працягваць свае дні на гэтай зямлі? Няўжо?.. — зноў і зноў сумняваўся ён і, не знаходзячы іншых высноваў, сам сабе адказваў: можа быць… Можа, і так. Але — навошта, да прыкладу, вось той дзяўчынцы з адкрытым сэрцам жыць? Што зменіцца ад таго, што яна выжыве, не памрэ цяпер, а застанецца? Ну вылечаць яе, вырасце яна, стане камусьці жонкай, народзіць сына, дачку… І што? Што з таго? Ці пазбавіцца яна тых пакутаў, што пераследуюць тут усіх? І ці будзе яна шчаслівай? А дзеці, яе дзеці, на якіх яна пакладзе сваё жыццё, таксама будуць народжаныя на пакуты… Дык навошта яе ратаваць, гэтую дзяўчынку? Не разумею... Не ведаю… Не магу ўбачыць у гэтым нейкага вышэйшага прызначэння… Свайго і яе… Пэўна, я зусім нічога не ведаю… Але тады — навошта… Зноў і зноў — навошта? Навошта? Навошта?.. НАВОШТА!!!

Думкі Славікавы пачыналі блытацца, набягаць адна на адну, словы — перамешвацца і губляць пачатковы сэнс... Стома засмоктвала яго ў сябе, і ён абмякаў, аддаючыся ёй.

Але ў выніку развагаў адно ён разумеў конча: як бы тут, у гэтым доме, ні было страшна, там, за ягонымі сценамі, за ягоным парканам, яшчэ страшней. І чым больш набліжалася для яго магчымасць пакінуць дом-інтэрнат, тым жахлівей яму здавалася неабходнасць зрабіць гэта. Куды ісці? Каму ён трэба там? У тым жорсткім свеце, пра які ён даведаўся, чытаючы лёсы не толькі жыхароў інтэрната, але і людзей, што прыязджалі да яго на лячэнне. Дык у інтэрнаце ўсё было прасцей і прадказальней. А тое, што рабілася там, — у Мінску, у Гомелі, у вёсцы за інтэрнацкім плотам — палохала яго бясконца неразуменнем: адкуль у людзей столькі жорсткасці і зла да бліжніх? Навошта гэта — «калі ўсе мы разам ляцім да зор», згадаў ён словы класіка. Так, навошта, калі нашае знаходжанне тут, на гэтым свеце, такое кароткае… І як давесці гэта іншым? Як пераканаць, што трэба быць дабрэй і спагадлівей, і не толькі да бліжніх… што не трэба рыхтавацца да вайны… што трэба імкнуцца да асабістага шчасця кожнаму, і тады будуць шчаслівымі ўсе… што трэба жадаць і рабіць бліжняму толькі тое, чаго жадаў бы сабе…

Зрэшты, колькі розных прарокаў і павадыроў спрабавалі ўжо давесці, данесці людзям гэтыя празрыстыя ісціны… а свет і зараз там… два тысячагоддзі мараль топчацца на месцы і ніяк не можа зрушыць з яго… тэхніка развіваецца, сродкі знішчэння прыроды і чалавека ўдасканальваюцца і павялічваюцца, а мараль застаецца там жа… А значыць… значыць, гэта ісціна: няма будучыні ў людства, у чалавецтва, а ёсць пагроза самазнішчэння… і дарэмна я стараюся зазірнуць у прышласць… там пакуль пуста… пустка… пустэча, над якой пануюць цішыня і цемра…

…такія, як былі да стварэння свету…