Спачатку была цемра

Частка чацвёртая. Дым, альбо Смерць і жыццё Уладзі Касінера...

1.

Пра тое, што Уладзя прапаў, Люда даведалася недзе праз месяц. Яны перапісваліся даволі актыўна. Бывала, Уладзя ў адказ на яе ліст дасылаў некалькі. А тут амаль месяц маўчанне, і ніводнага — на чатыры яе лісты. Спачатку яна пакрыўдзілася — маўляў, знайшоў там, у Мінску, сабе нейкую цацу гарадскую і пра яе забыў. Бывае. Звычайная справа. Навошта яна яму — недавучаная вясковая настаўніца. Але потым, супакоіўшыся, падумала, што не падобна гэта на Уладзю: ён бы нейкім чынам паведаміў ёй пра перамены ў сваім жыцці. Нешта тут не так: можа, што здарылася, можа, захварэў сур’ёзна… І вырашыла сама паехаць да яго ў Мінск.

Па адрасе на канверце знайшла кватэру, якую ён здымаў. Сустрэла яе сухенькая сівая бабулька гадоў за семдзесят, крыху прыгорбленая жыццём, але рухавая, з яснымі, светлымі вачыма — гаспадыня той двухпакаёўкі, у адным з пакояў якой жыў Уладзя. Сустрэла спачатку насцярожана, але ў кватэру пусціла. А потым, калі даведалася, што Люда — даўняя сяброўка Уладзі, а дакладней, здагадалася, нявеста, заплакала…

– Добры хлопец… Не піў, не курыў, дапамагаў ва ўсім, у краму хадзіў, калі прасіла… Прыветны. Уважлівы заўсёды… Як унук мне быў…

Пасля бабульчынага «быў» слёзы нагарнуліся на вочы і Людзе: як гэта «быў»? А бабулька працягвала.

– З месяц ужо як прапаў. Раніцай пайшоў на працу і не вярнуўся. Ні ўвечары, ні назаўтра… Міліцыя прыязджала шукаць. Распытвалі мяне. А што я магу сказаць — ціхі, акуратны хлопец. У мяне да яго двое студэнтаў здымалі пакой, дык нацярпелася, ледзь выгнала. І дзевак вадзілі, і пілі беспрасветна… А на такога кватаранта, як ён, нарадавацца не магла. Казала: вось бы табе дзеўку добрую ў жонкі, дык я і кватэру адпісала б. А ён — дзяўчына ў мяне ёсць, вось уладкуюся лепш і забяру яе ў Мінск. Пра вас, мусіць, казаў…

Яны плакалі ўжо ўдзвюх, хоць Люда яшчэ не разумела, што ж здарылася… Усялякае бывае, але як можа ў вялікім горадзе ў наш час знікнуць чалавек без следу? Не вайна ж на вуліцы…

– Мне міліцыя нічога не сказала. Спыталі хіба — колькі дзён ужо яго няма… — Бабуля выцерла слёзы ражком хусткі, што ляжала на плячах, прысела. — А тады прайшло дзён дзесяць, мусіць, ці болей… Схадзі ты, дзетачка, у міліцыю, можа, табе што раскажуць… Шкада хлопца, вой як шкада… Прапаў, як і не было… — Агледзелася, быццам хацела ўбачыць Уладзю. — А я ўсё чакаю яго. Рэчы яго тут нечапаныя ляжаць. Музыка вунь стаіць, — паказала на магнітафон. — Можа, ён у больніцы дзе. Мо ў аварыю якую папаў… Схадзі ў міліцыю. Я сама схадзіла б, ды далёка па горадзе, а ногі ў мяне слабыя. Схадзі, дзетка…

Буйныя, нястрымныя слёзы каціліся па шчоках Люды, зрываліся, падалі на падлогу і разбіваліся... І разам — разбівалася і распырсквалася надзея…

2.

Вясною ў Мінску пачаліся страйкі рабочых. Такога Беларусь яшчэ не бачыла. Плошча Леніна — ці не самы вялікі па тым часе пляц у Еўропе — была запоўненая працоўным людам ад краю да краю. Казалі, што страйкуе больш за сто тысячаў чалавек з розных прадпрыемстваў горада. Ходзяць сюды пазменна, як на працу.

Чорна-шэрыя аднастайныя робы, камбінезоны і халаты зліваліся з асфальтам, і толькі твары гарэлі рашучасцю і нібыта асвятлялі сабой трывожна-змрочную плошчу. Лозунгі былі эканамічныя, але над шэрагамі рабочых светлымі сполахамі луналі бел-чырвонабелыя сцягі. Чырвоных, з серпам ды молатам, амаль не відаць. Камуністы здавалі пазіцыю за пазіцыяй, і даверу ім ужо не было. Тым болей павагі да іхніх сімвалаў. Людзей на плошчу вывела беспрасветнасць і… прага пераменаў. Ва ўсім. Можа, яшчэ не да канца ўсвядомлена, якіх. Але жыць па-ранейшаму, з чэргамі ды талонамі, з пустымі паліцамі ў крамах, з мізэрнымі абясцэненымі заробкамі, яны не хацелі. Даста-ла-а!.. Уладзя разумеў: вось ён прыходзіць, яго час. І час ягоных хлопцаў. Міліцыя бяздзейнічала, але пагаворвалі, што ўлады могуць не стрываць і скарыстаць для разгону пратэстуючых войска — як у Вільні і Тбілісі. На плошчы пачалі стварацца дружыны самаабароны. А ва Уладзі былі практычна гатовыя некалькі «пяцёрак». І таму ён прыйшоў падтрымаць страйкоўцаў не адзін і ад пачатку стаў поруч з лідарамі самаабароны. Да іх далучыліся адстаўнікі — афіцэры-вайскоўцы, якія разумелі неабходнасць арганізаваных атрадаў.

Гэтым Уладзя і прыцягнуў да сябе больш пільную ўвагу. Менавіта тады пачаў яго абходжваць Славікбард, з якім ён пазнаёміўся некалі на пасяджэнні «Тутэйшых». Славік-бард, не па гадах каржакаваты і шыракаплечы, з крывымі, як у кавалерыста, нагамі і рукамі каваля, у якіх гітара здавалася дзіцячай цацкай, нібыта выпадкова ўбачыў яго на плошчы і падышоў са словамі пра тое, што час ужо са зброяй змагацца за незалежнасць Беларусі, што трэба ствараць вайсковыя адзінкі — гэтыя думкі Уладзя ўголас ніколі не выказваў, але і не здзівіўся: імі было насычанае само паветра над пляцам, і не аднаму яму прыйшлі яны ў галаву. Славік-бард увесь час круціўся каля яго і, безумоўна, пралічыў, што адбываецца. Зрэшты, схаваць тое было цяжка, а хутчэй — проста немагчыма. Да Уладзі падыходзілі хлопцы, дакладвалі пра сітуацыю. Акрамя таго была эйфарыя — партбосы перапалохаліся, здрэйфілі. Адчувалася, што іх стаўленік неўзабаве будзе адпраўлены ў «задні праход». Надзея на блізкія перамены стала такой рэальнай, што і Уладзя сам, відаць, трохі страціў пільнасць.

Увогуле, быў ён максімальна асцярожным, да чаго прывучаў і сваіх хлопцаў, бо не вельмі давяраў розным «знаёмым». Асабліва тым, хто дужа выхваляўся сваёй смеласцю. Не любіў ён і паказны (фальшывы) патрыятызм, які раптам стаў папулярным і на вачах ператвараўся ў шавінізм, асабліва ў Расіі. Хапала падобных «патрыётаў» і ў Беларусі, якія адкрыта хадзілі з «Пагонямі», намаляванымі на куртках на ўсю спіну, і лаялі ўжо не бальшавікоў, а маскалёў. Ён такіх да сябе стараўся не падпускаць. Яны падаваліся яму правакатарамі, бо сваім паказным «гераізмам» маглі нарабіць толькі шкоды і адвярнуць ад нацыянальнай ідэі звычайных людзей. Больш за тое, яшчэ з гомельскай «Талакі» ён засвоіў ісціну, што самыя «смелыя» ў падпольнай барацьбе якраз тыя, хто мае «дах», і не абы-дзе, а менавіта ў «органах». Яны правакуюць іншых на неабдуманыя ўчынкі. І таму трэба баяцца не тых, хто асцярожнічае, а тых, хто празмерна актыўнічае і падбівае супольнікаў на «смеласць». Гэта чыстая падстава… З часам ён пераканаўся, што не памыляўся. І сапраўды, самыя смелыя і рашучыя ў рэшце рэшт і аказваліся правакатарамі. А з іншага боку — некаторыя з ціхмяных, што наведвалі пасяджэнні той жа «Талакі» ці «Тутэйшых», таксама былі са «стукачоў», бо прыходзілі сюды, як на працу — ім было нецікава, яны з цяжкасцю даседжвалі да канца і ажывалі толькі тады, калі можна было разыходзіцца, ісці дамоў…

Славік-бард быў якраз са «смелых» і «актыўных» (меў заўсёдную кідкую бел-чырвона-белую стужачку на галаве, некалькі значкаў з «Пагоняй» на грудзях і нязменную сімпатыю ў моладзі), лез не ў свае справы і быў для любой дзіркі затычкай, таму ў фронце яму не дужа давяралі. Уладзя таксама трымаў Славікабарда на адлегласці і да стварэння самаабароны не падпускаў і блізка. Але і «службы» не драмалі, справу сваю ведалі і цягнулі лямку да апошняга, па-свойму рыхтуючыся да мажлівых пераменаў…

Аднойчы ў другой палове дня Уладзя са Славікамбардам разам выйшлі са штаб-кватэры фронту.

– Табе куды? — спытаў Славік-бард.

– На праспект Казінца, на сустрэчу.

– А мне на плошчу ягоную. Па дарозе, значыць. Давай таксоўку возьмем на дваіх, напалам…

– Давай, бо я не паспяваю.

Славік-бард кінуўся да вуліцы з узнятаю рукою. Праз колькі імгненняў каля яго спыніліся чырвоныя «жыгулі». Прыватнік, але якая розніца, цяпер многія так зарабляюць, спакойна падумаў Уладзя. Славік-бард зазірнуў у салон, перамовіўся з кіроўцам і паклікаў яго.

– За дзясятку завязе. Сядай, — і сам сеў наперадзе. На светлафоры «жыгулі» прыпыніліся, прыцерліся да збочыны. Уладзя не паспеў зрэагаваць, не зразумеў нават, што адбылося: з двух бакоў да машыны падышлі моцныя мужчыны, расчынілі дзверы і селі справа і злева ад яго. «Ня рыпайся, парэнь», — папярэдзіў адзін з іх, які быў у джынсоўцы. «Сядзі спакойна, і ўсё будзе хара... добра», — дадаў другі.

Машына ірванула да выезду з горада. Мужчыны былі мускулістыя, «качкі» — казалі пра такіх, і Уладзя нават праз адзенне адчуваў, як перакатваюцца іх цягліцы, — сядзець было цесна. Ён разумеў, што гэта не жарты. Але і не ўяўляў, што можа быць далей. Да Славіка-барда не апеляваў, бо той увагнуўся ў пярэднім крэсле, уціснуўся ў яго, каб быць не бачным яму.

– Задумаў гуляць з намі? Не выйдзе — не такіх абломвалі, — пачаў казаць той, што сядзеў злева, звяртаючыся, вядома ж, да Уладзі, але гледзячы наперад, застаючыся нерухомым, як помнік. — Думаў абдурыць нас, даваць дазаваную інфу... — Павысіў голас да злосці і павярнуўся да Уладзі: — Ты, сапляк, хацеў абыграць нас! Сваім дакладваць усё, а нам херню падсоўваць?.. Спачатку падпіску даяце, а потым у сваіх выданнях прызнанні друкуеце, як вас «стукачамі» рабілі. Свалата! Чысценькімі хочаце быць, калі смажаным запахла. Не выйдзе… Не на тых нарваліся!.. Мы ж цябе папярэджвалі, што ў нас вушы ўсюды, а рукі — доўгія… Войска ствараць надумаў — не выйдзе. Незалежнасці захацелася… Перакрыем кісларод. Мы вам галаву падняць не дадзім. Беларусь заўсёды была з намі, і нікуды мы яе не адпусцім… І прыбалтаў таксама. Хай яны пацешацца пакуль. А ў вас такія думкі — прысячэм на корані. Паднялі галаву з дзярма — шах, і няма галавы.

Уладзя слухаў моўчкі, прыкідваючы, што для яго асабіста могуць азначаць гэтыя словы «прысячэм на корані», якія ён ужо чуў некалі. Любяць яны так казаць: «прысячэм на корані», «перакрыем паветра», любяць папалохаць… Але гэтым разам, у машыне, якая, падобна, імчыць за горад, гучалі яны не папераджальна, а страшней. Няўжо адважацца на… Не, відаць, прыпужаюць толькі.

Далей ехалі ў цішыні. Мужчыны надзьмута маўчалі, гледзячы ў вокны. Уладзя згадаў, што ў апошнія дні зніклі некалькі хлопцаў, з тых, што таксама не сядзелі склаўшы рукі. Іх пакуль не шукалі, бо нехта распаўсюджваў чуткі, што з’ехалі: хто дамоў — у іншы горад ці вёску, а хто да знаёмых ва Украіну, у Расію… Ды і ці будзе нехта шукаць кагосьці ў гэтай мітусні, у гэтым хаосе, што цяпер вакол. Кожны дзень знікаюць людзі на дарогах, найперш тыя, што едуць на сваёй машыне ці гоняць сабе машыну з-за мяжы. Дарога Брэст–Масква, да якой яны, падобна, кіраваліся, ад заходняй мяжы да Смаленска падзеленая на ўчасткі ўплыву паміж бандамі рэкеціраў, якія дзейнічаюць жорстка і беспакарана. І міліцыя альбо нічога зрабіць з імі не можа, альбо сама ў долі…

Выехалі з горада. Уладзя разумеў, што яго заманілі ў гэтую машыну — Славік заманіў — не проста так, а каб… Што «каб» — дадумваць не хацелася… Ён варухнуўся інтуітыўна, і тыя двое напружыліся і цісканулі яго з бакоў: «Ціха!» — прабурчэў адзін з іх і балюча штурхануў локцем пад скабы. «Ну што ж, так проста я вам не дамся», — падумаў Уладзя, калі ўбачыў, што машына звярнула з шасейкі да ляска. Але і амбалы ведалі, пэўна, што ён самбіст. Як толькі «жыгулі» спыніліся, адзін з іх рэзка нахіліў яго галаву і ўдарыў рабром далані па карку. Уладзя на імгненне «адключыўся». Як мяшок, выцягнулі яго з машыны, аднак ужо ў наступны момант ён ачуўся. Згадалася «вучэбка», але там быў цесны пакой, а тут вольны лес. І ён вырашыў не адбівацца, а паспрабаваць збегчы, уцячы. Ён бы вырваўся і, магчыма, уцёк, каб не Славік, які апынуўся ззаду. Калі амбалы адляцелі пасля падсечкі аднаму і ўдару ў пахвіну другому, Славік ускочыў яму на плечы, абхапіў рукамі шыю і павіс на ім, душачы і завальваючы на зямлю… Тут падаспеў кіроўца з нечым металічным у руках… Славік адхінуўся, трымаючыся за правае вока: Уладзя паспеў гваздануць яму локцем.

Білі доўга. Ён аказаўся жывучым. Хацелі з’імітаваць бойку — нібыта напалі на яго нейкія п’янтосы, але грошай не знайшлі і ў злосці забілі насмерць. Таму зброі ніякой не скарысталі. Нават нажоў. Дабівалі нагамі і падабранымі пад дрэвамі тоўстымі галінамі, бы доўбнямі...

Нарэшце Уладзя здаўся, абмяк. Пульс не прамацваўся, сэрца замёрла, не шалохалася. І тады Славіку загадалі зацягнуць яго пад куст і шваркнуць пляшкай па галаве...

3.

Ісці наўпрост у міліцыю Люда не адважылася: як патлумачыць, хто яна такая Уладзю… Паспрабавала спачатку знайсці Андруся, які быў земляком і даўнім сябрам Уладзі. Яна ведала, што ён працуе ў рэдакцыі адной з газетаў.

Ёй пашанцавала — Андрусь якраз быў на месцы, у сваім кабінеце: толькі што вярнуўся з камандзіроўкі. Пра знікненне Уладзі ён, вядома, нешта няпэўнае чуў, але не надаў значэння. Пераехаўшы з сям’ёю — малымі дзецьмі і жонкай — у чужы горад, ён так закруціўся ў сваім бескватэр’і, безграшоўі, дробных праблемах ды клопатах, што за месяц нават не пацікавіўся лёсам сябра: сам Уладзя не турбуе, значыць, у яго ўсё добра.

Яму было сорамна і няёмка перад Людай. Ён гатовы быў на любую дапамогу ёй, каб хоць крыху згладзіць, змякчыць сваю віну.

— Што рабіць?.. Што рабіць?.. Што можна зрабіць? — Андрусь узбуджана хадзіў па кабінеце, разумеючы, што месяц — немалы тэрмін, каб без дай прычыны не з’яўляцца ў кватэры. — Эх, Уладзя! Эх, Касінер… Памятаеш, мы так яго звалі… Дзе ты? Як ты?.. І дзе цябе шукаць?

Вядома, спадзявацца на тое, што Уладзя раптоўна захварэў ці патрапіў у аварыю і знаходзіцца недзе ў бальніцы, не выпадала. Знайшоўся б за гэты час, азваўся нейкім чынам, хоць бы бабулі патэлефанаваў… Ці з бальніцы паведамілі б… Тым болей — яго шукала міліцыя. Пайсці туды? Так. Але спачатку трэба на былую працу Уладзі, у інстытут…

Сакратарка на факультэце відочна спалохалася, пачуўшы прозвішча Уладзі. Убачыўшы журналісцкае пасведчанне, яна, нічога не патлумачыўшы, правяла Андруся і Люду да загадчыка кафедры. Той расказаў ім: прыходзіў следчы, распытваў яго ды іншых… Непрыемна зморшчыў вусны і выдаў сваю версію таго, што адбылося, пра якую ведае цяпер увесь інстытут: маўляў, Уладзя быў замешаны ў нейкіх грашовых — валютных, падкрэсліў ён, махінацыях, на яго наехаў «рэкет», і ён прапаў… Знік сам ці дапамаглі... А можа, і схаваўся недзе… Краіна ў нас вялікая: ад Брэста да Курыл… І цяпер на яго аб’яўлены ўсесаюзны вышук.

Андрусь і Люда зразумелі, чаму ў інстытуце ад іх, як ад пракажоных, шугаліся ўсе, калі чулі прозвішча Уладзі. І толькі на выхадзе прыпыніла і адклікала іх убок адна жанчына. Сказала: «Не верце нікому… Ніякі ён не валютчык. І ніколі нічым такім не займаўся. Гэта ўсё прыдумка гэбістаў. Ён сумленны хлопец... У апазіцыі быў. Я ведаю… Знайдзіце яго. Ён пакутуе ні за што… Не верце нікому… не верце…», — заплакала і знікла за дзвярыма аўдыторыі.

Узрушаныя Люда і Андрусь нават не спыталі, хто яна. Але слова «пакутуе» іх абнадзеіла.

На жаль, паход у міліцыю пасля гэтага таксама нічога не даў. Следчы, які вёў справу аб знікненні, сказаў ім пра «таямніцу следства» і пра тое, што на Уладзю аб’яўлены вышук. І дадаў: хутчэй за ўсё Уладзі ўжо няма сярод жывых, проста труп пакуль не знойдзены. Так і сказаў: труп…

– Як такое можа быць у наш час? — перапытаў Андрусь. — Быў чалавек і няма…

– Ведаеце, колькі ў нас цяпер такіх выпадкаў? Забылі, у якой краіне жывяце! — следчы раптам перайшоў на крык. — У нас ёсць звесткі, што ён займаўся валютнымі афёрамі! У асабліва буйных

памерах! І за гэта яго маглі б прыбраць кампаньёны, якіх ён падвёў, ці канкурэнты.

– Ды не мог ён гэтым займацца…

– Адкуль вы ведаеце? Вы што — працавалі разам? Ну-ну, раскажыце. Можа, і прасвятліце нам цёмную справу, бо гэты «вісяк» мне абсалютна не патрэбны…

– Мы проста даўнія знаёмыя, сябры, і з ім ніякім чынам не працавалі. Я ўвогуле жыву ў вёсцы далёка ад Мінска, — сказала Люда.

– У вёсцы? Добрае прыкрыццё. Ну-ну… расказвайце… сябры.

– Вы што? — раззлавалася Люда. — Мы да вас па дапамогу, а вы свае праблемы на нас перакідваеце?

Следчы памякчэў:

– Прабачце, праца такая. Разумею, вам балюча гэта чуць… Але я не жартую. У нас нераскрытае злачынства — чалавек знік… І надзеі на тое, што ён знойдзецца, — нуль працэнтаў… Таму я і чапляюся за любую нітачку.

На тым і развіталіся. Праўда, следчы ўсё ж узяў у іх кароткія паказанні пра знаёмства з Уладзем і ягонае жыццё да знікнення.

Выйшлі з міліцэйскага аддзялення Андрусь і Люда яшчэ больш засмучаныя, чым да таго.

– Што рабіць? — зноў спытаў сам у сябе Андрусь. Што будзем рабіць?

Паглядзеў на Люду… Што яны маглі зрабіць? Распачаць сваё следства? Якім чынам? Калі міліцыя за месяц нічога не знайшла... Яны і падумаць не маглі, што следчы, гаворачы пра труп, ведаў, што кажа, але яму настойліва параілі «забыцца» на гэтую справу, а ўсіх, хто будзе цікавіцца лёсам Уладзі, фіксаваць і пра іх дакладваць...

А тады Андрусь і Люда, агаломшаныя няўдалымі пошукамі, вырашылі пачакаць крыху — а раптам нешта прасвятліцца…

4.

Так прайшло амаль тры гады.

Тры гады, скрозь якія Люда не забывала пра Уладзю. Аднак зноў і зноў паўставала тое ж пытанне: што яна магла зрабіць? Пісаць кудысьці… Нешта патрабаваць… Але ў краіне такое бязладдзе пачалося. Сапраўды развал. Ва ўсім. Найперш у эканоміцы. А потым і развал самой краіны пад гучнай назвай СССР. Якія там пошукі… Каму цікавы лёс нейкага чалавека, калі такое адбываецца…

І ёй заставалася толькі спадзявацца… На што? На Бога, на лёс…

На Бога… Яна згадвала тую іхнюю наіўную клятву ў вернасці перад алтаром разбуранай Валатоўскай царквы пад Гомелем і думала: ну хіба ж яны маглі прадбачыць такое? Баяліся Афганістана, лічылі, што самае страшнае можа быць там, але абышлося. А бяда прыйшла адтуль, адкуль яны зусім не чакалі…

Аднак чым болей праходзіла часу, тым меней заставалася надзей на тое, што Уладзя жывы і знойдзецца. Спачатку яна думала, яго выкралі каўказцы да сябе ў рабства — такіх выпадкаў напрыканцы васьмідзясятых, у пачатку дзевяностых было шмат. Хлопцы вярталіся з Чачні ці Дагестана, бывала, праз год-два і расказвалі журналістам жахі пра тое, што там робіцца, колькі славянаў знаходзіцца ў палоне як бяспраўныя рабы. Потым і гэтая надзея адпала... Сказаць, што яе амаль не было і на пачатку, пасля звароту ў міліцыю? Можа, й так. Толькі нешта ўсё ж стрымлівала Люду, нейкая патаемная, да канца не асэнсаваная нават, вера жыла ў ёй, што яны з Уладзем яшчэ ўбачацца…

Яна скончыла ўніверсітэт і засталася працаваць у той самай вёсцы, куды з’ехала па пераводзе на завочнае аддзяленне. У прычарнобыльскай вёсцы, дзе дзяцей у школьных класах з кожным годам меншала, якая памірала на вачах, бо жыхары з’язджалі з яе ў «чыстыя мясціны». Трэба было і ёй уцякаць адгэтуль, ад усюдыпранікальнай радыяцыі, але яна прывыкла да дзяцей і не хацела пакідаць іх. Ды і як тут кінеш, куды паедзеш? Надта цябе чакаюць недзе...

Замуж не выйшла. Ад саўгаса атрымала катэдж з невялікім агародзікам — застаўся ад збеглага пасля Чарнобылю «спецыяліста»: парторга. Згадвала шчаслівыя хвіліны, што правяла некалі з Уладзем, і не бачыла нікога побач, хто мог бы замяніць яго. Вядома, мясцовыя хлопцы, трактарысты ды шафёры, заляцаліся да яе. Закахаўся нават адзін вучань-старшакласнік, які ёй і пасля школы год праходу не даваў, пакуль не забралі ў войска. Ісці за якога-небудзь іншага «трактарыста» яна не хацела. Хоць што гэта азначае «за трактарыста» — галоўнае, каб чалавек быў талковы, казала ёй завуч Антаніна Пятроўна, якая сама гадоў трыццаць таму прыехала ў гэтую вёску па размеркаванні і засталася на ўсё жыццё, пабраўшыся з мясцовым хлопцам, на той час якраз трактарыстам. Хлопец з яе дапамогай скончыў Горацкую акадэмію і цяпер працаваў галоўным аграномам у калгасе. І яна, і ён усім былі задаволеныя, выгадавалі трох дзяцей, якія раз’ехаліся па краіне: старэйшая дачка працавала доктарам ажно на Сахаліне, а сыны жылі ў Мінску, і меншы давучваўся ва ўніверсітэце на юрыста…

Так то яно так, думала Люда, адна, вядома, не пражывеш… Дый нічым я не абавязаная Уладзю, не салдатка, не з вайны чакаю. Ну, сябравалі некалі, ну, знік ён трагічна, дык не трываць жа з-за гэтага ў адзіноце ўсё жыццё…

Дарэчы, пра гэта, пра Уладзю, у школе іхняй ніхто не ведаў. Ну, пэўна, і здагадваліся, што быў у яе некалі недзе сябар, але што з ім сталася — ніхто і не думаў: ці мала што па маладосці бывае — пасустракаліся і развіталіся… «Няшчаснае» студэнцкае каханне — звычайная рэч. Таму, можа, і выяўляла клопат да яе Антаніна Пятроўна, бо спачувала.

Усё так, зноў і зноў думала Люда, але супраць сваёй волі падпусціць да сябе кагосьці не жадала. Казала сабе: ну няхай прыйдзе каханне — такое, як у кніжках пішуць, калі за каханым хоць у горы… хоць на край свету… Гэта ж не выдумка, так і сапраўды бывае… А пакуль такога няма, дык навошта ж самой сябе на гвалт аддаваць… І яна ўвесь свой час прысвячала вучням, была іх любімай настаўніцай, і яны ёй замянялі і магчымага мужа, і сваіх дзяцей…

І толькі прачнуўшыся раптам сярод ночы, яна ціхенька плакала над сваім лёсам, над сваёй адзінотай… І думала, што трымае, не адпускае яе нешта ці нехта, хоць ты да бабулек ідзі... І гэта не толькі памяць пра Уладзю. Хутчэй гэта надзея, што ён недзе ўсё-ткі ёсць, жывы: бо магілкі ж ягонае няма... А таму трэба шукаць альбо яго, альбо… Не, пакуль не пабачыць яна ягонай магілкі — ён жывы, жывы!.. І зноў, і зноў успамінала яна тыя іх, зробленыя ў царкве пад адкрытым боскім позіркам з блакітнага неба, заручыны… Жартам ці ўсур’ёз зробленыя… Неістотна. Але яны, тым болей цяпер, успрымаліся якраз усур’ёз.

Бо было тое ў царкве...

5.

Амаль тыдзень Уладзя праляжаў пад кустом. Удзень сонца свяціла яму ў самы твар. Спачатку голае голле ніяк не абараняла яго, але лістота на дрэвах і кустах з кожным днём распроствалася і гусцела... Твар ягоны і рукі абляплялі мухі ды мурашы. Ён ляжаў нерухома, але — ён быў жывы. Правальваўся ў пустэчу, а потым на хвілю выходзіў з яе, каб застагнаць і зноў праваліцца. Ён не памятаў, ці расплюшчваў хоць раз вочы пад тым кустом. Ён не памятаў голля над сабою. Ён не памятаў нават сонца. Ён памятаў толькі ягоную спякоту і жар. Быццам сядзіць блізка да расчыненай грубкі. Колькі разоў цемра рассоўвалася. Гэта было тады, калі да яго прыходзіла маці. Яго родная мамачка, памерлая пры родах і якую ведаў ён толькі па адным здымку, знойдзеным у свайго дзядулі — яе бацькі. Мамачка — так ён называў яе, у адрозненне ад мачыхі, якую клікаў мамай, — была апранутая ў лёгкую белую сукенку. Такую лёгкую, што яна свіцілася наскрозь. Мамачка была маладой — ягонага ўзросту — і прыгожай-прыгожай — у такую можна было закахацца. Мамачка ўзяла яго за руку і павяла некуды сярод светла-туманнага мроіва. Яны былі адны, але ён нібыта ведаў пра прысутнасць іншых… людзей побач, хоць і не бачыў іх. Ён адчуваў сябе адначасна і дарослым, і маленькім. Яму было добра.

«Мамачка, я хачу застацца з табой», — прасіў ён, але яна яму адказвала: «Не, сынок, табе яшчэ рана сюды, табе трэба вярнуцца...».

Так паўтаралася двойчы. Не — тройчы. Апошні раз прыходзіла да яго мамачка перад тым самым момантам, калі яго знайшоў хлопчык з недалёкае вёскі. Вясна была сухой, лес стаяў пусты, і вяскоўцы ў яго амаль не хадзілі. А чаму забег туды хлопчык? Мо дубец які ці свістульку выразаць хацеў, ці проста паглядзець: мо паспелі першыя ягады, а мо і грыбы з’явіліся? Ён быў удзячны таму хлопчыку. Так, удзячны, але... Але недзе глыбока ўнутры сядзела крыўда на тое, што ён разлучыў яго з мамачкай...

Пасля мамачка больш яму не снілася. Нават цяпер. Хоць яму вельмі хацелася з ёй сустрэцца. Ён бы больш не прасіўся застацца там, але ў яго ёсць аб чым распытаць яе…

Што было тады і што было потым? Летаргічны сон? Кома? Гэта вырашаць урачам. Але Уладзя — насуперак усяму і ўсім — вярнуўся да жыцця. Не тое дзіва, што вярнуўся, а тое, што вярнуўся праз такі час у сваё ранейшае цела… Болей за тое — ён амаль не страціў памяць, што ёсць неверагодным, ён загаварыў, успомніў літары, увогуле, шмат чаго ўспомніў, што таксама неймаверна, бо самым натуральным было б, што, нават ажыўшы, ён застаўся б маўклівай раслінай, якая лыпала б вачыма, але не магла б ні паварухнуцца, ні нейкім чынам выказаць свае пачуцці, тым болей — думкі… А яго яшчэ і пацягнула на філасофстваванне, на развагі пра лёс і будучыню ча-ла-вецт-ва, чаго раней, у тым сваім жыцці, ён ніколі не рабіў і не зрабіў бы… «Філасофстваваць — значыць вучыцца паміраць», — згадаў ён вычытаны недзе афарызм і ўсміхнуўся сам сабе: старажытныя ведалі, дзеля чаго мы жывём, а я ўсё сумняваюся…

Так, ён вярнуўся ў жыццё, каб… вучыцца жыць і паміраць… Наноў… Хоць самым верагодным было — назаўсёды застацца яму ў тым стане, які называецца «нішто»…

Усе мы прыходзім у гэты свет з нічога і сыходзім у нішто, — хто раней, хто пазней… І жыццё нашае ўціскаецца між двума невядомымі, адпаведнікам якім можа быць толькі слова цемра: паміж цемрай і цемрай… У кожнага з нас спачатку была цемра, і кожнага з нас потым чакае цемра. Але ў асобных людзей ёсць шанец, трапіўшы ў «нішто», вярнуцца адтуль, трапіўшы ў цемру, вынырнуць з яе. Хто дае ім гэты шанец? За што? За якія такія заслугі і дзеля якіх такіх добрых ці кепскіх учынкаў? Альбо: за якія такія правіны і дзеля якіх такіх пакутаў?

Чаму замест насычэння сабою глебы і ператварэння ў глебу некаторых з нас пакідаюць яшчэ на нейкі час хадзіць і думаць, любіць і пакутаваць, быць і жыць?.. Я ж не хацеў вяртацца. Прасіўся застацца там, з мамачкай... Бо жыве кожны з нас на зямлі — пакуль хоча таго, пакуль чапляецца за жыццё, пакуль не здаецца, пакуль мае мэту… Я не меў ні мэты, ні жадання. Дык навошта, чаму я вярнуўся?..

Ну добра, не памёр я. Не стаў зямлёй. Не падтрымаў сваімі сокамі жыццё травінкі, дрэўца… Што мне рабіць цяпер з гэтым шчасцем? Як яго скарыстаць? Калі нехта хацеў мяне зберагчы для людзей, дык чаму дапусціў маё знікненне, маю смерць? Калі вырашыў вярнуць, чаму не вярнуў адразу, а толькі праз гады? Навошта была перарваная повязь паміж мною і… мною? Дзе я быў увесь гэты час? Не разумею… Зусім не разумею. Таму і не радуюся свайму вяртанню. Таму і не ведаю, што з ім рабіць. Таму і губляюся — як жыць далей? Дзе жыць? Тут, у гэтым доме-інтэрнаце? Ці ўсё ж паспрабаваць вырвацца адсюль?..

Стоп! Я зноў зусім забыўся на тых, дзякуючы каму я трапіў сюды. Не сумняваюся: яны не дрэмлюць. А значыць, усё толькі пачынаецца. Не з нуля, хоць і наноў. А значыць, жыццё мне зноў не пакідае выбару. Бо што там наперадзе? Што там…

Яго палохала гэтая невядомасць. І яму хацелася бегчы ад яе назад… ва ўлонне маці. Ён быў як нованароджаны. Але ў немаўляці ёсць мама ці няня, ёсць нейкі апякун. У яго ж нікога не было. Ён быў адзін на цэлым свеце... Ці можа хто сабе ўявіць, як гэта цяжка — быць аднаму?.. Не толькі без маці і бацькі, гэта бывае, а без нікога ўвогуле: сяброў, знаёмых, суседзяў…

Ці можа хто сабе ўявіць, як гэта няпроста — нарадзіцца ў дваццаць восем гадоў?

І чым больш Уладзя згадваў, чым болей заглыбляўся ў існае і ўсведамляў сябе ў гэтым свеце, тым болей яму не хацелася выздараўліваць канчаткова, пакідаць інтэрнат і вяртацца ў звычайнае жыццё. Ён не ўяўляў сябе там. Інтэрнат быў ягоным усім… І ўратаваць яго магло толькі тое, што знайшліся б ягоныя бацькі, родныя, знаёмыя… Але шукаць іх, каб стаць ім лішнім клопатам, ён не хацеў… І таму вырашыў закінуць свае запісы і ўспаміны… Спакваля спела ў ім жаданне застацца тут, у гэтым інтэрнаце, назаўсёды, бо нічога лепшага ён не ведаў, бо жыццё за ягоным парканам страшыла яго бязмежна… Бо тут ён не быў такім адзінокім, як там. Бо ніколі яму не снілася, не ўяўлялася, не бачылася ягоная будучыня. Ці ёсць яна ў яго? І якая яна? Яму чамусьці думалася, што яна светлая. Такое было прадчуванне. Ён не мог пакуль зазірнуць у сваю будучыню і ўбачыць яе. Проста яна яшчэ не аформілася ў словы і вобразы, падзеі і факты… але яна ёсць… праўда ж, ёсць…

Уладзя падзяліўся гэтым са Станіславам Сцяпанавічам, і той супакоіў яго: не хвалюйся, усё будзе добра, нікуды мы аднаго цябе адсюль не выправім… І дадаў: вучыцца табе трэба, прафесію нейкую набываць, а тады ўжо думаць пра далейшае… А вучыцца можна і жывучы тут — паступіць у інстытут ці ва ўніверсітэт завочна. Я дапамагу аднавіць патрэбныя дакументы…

Сам жа падумаў: ну вось, пачынаецца тое, чаго і баяўся, — часовае прасвятленне заканчваецца, арганізм Славікаў здаецца… Цяпер можа развіцца рэгрэс і вяртанне назад у той стан, з якога ён так нечакана выйшаў...

А потым задумаўся: не, усё ж не хапае мне спецыяльных ведаў у гэтым канкрэтным выпадку… Можа, гэта і не рэгрэс зусім, а наадварот: Славік цалкам адаптуецца да жыцця і таму пачынае пакутаваць ад нармальных чалавечых страхаў — звычайных клопатаў звычайнага чалавека: як жыць, як выжываць, дзе жыць, за што жыць і гэтак далей?..

6.

І вось раптам Уладзя пачаў сніцца Людзе. Ледзь не кожную ноч. Сны былі розныя: і проста згадкі пра іх сустрэчы, і трохі нечаканыя... Яны прагульваліся з ім па ваколіцах Гомеля, як гэта і было раней. Ён быў вясёлым і гаваркім… Яна прачыналася і, уражаная сном, доўга не магла заснуць. Згадвала, пра што яны размаўлялі ў сне, каб выцягнуць адтуль нейкія звесткі пра яго, і не магла: не было там нічога адметнага… Адна толькі думка ўсё мацней і мацней апаноўвала ёй: Уладзя жывы, ён недзе блізка, ён думае пра яе, кліча да сябе, просіць знайсці яго…

І яна вырашыла зноў пашукаць Уладзю. А раптам ёсць нейкае прасвятленне ў следстве, а раптам у міліцыі нешта даведаліся пра яго. А можа, і праўда ён знайшоўся. Вунь жа казалі па тэлевізіі, што чачэнцы па-ранейшаму выкрадаюць на вакзалах «рускіх» і вязуць да сябе ў парабкі, у рабы… І людзі гадамі працуюць на чачэнаў, жывуць у пакутах, пакуль нехта не вызваліць іх альбо самі нейкім чынам не ўцякуць… З-за гэтага вунь зноў размовы пра вайну пачаліся.

Яна неяк нават сама сабе паверыла, што Уладзя знайшоўся. Ну не мог спартовец, які прайшоў Афган, так проста знікнуць… У тое ж, што Уладзя быў замазаны ў нейкія валютныя ці грашовыя махінацыі, яна, ведаючы яго, не верыла ад пачатку.

Згадваўся ёй Уладзя, як жывы, і яна затоена лавіла ў сабе пачуццё, што па-ранейшаму кахае яго.

Пакуль я яго памятаю, думала яна, ён жывы, пакуль кахаю — не памёр…

І таму пад канец летніх канікулаў паехала ў Мінск.

Андрусь за тры гады змяніўся. Пасаліднеў, пакруглеў, адпусціў жывоцік і модную бародку. Стаў намеснікам галоўнага рэдактара адной з рэспубліканскіх газетаў. Сустрэўшы выпадкова на вуліцы, яна не адразу пазнала б яго. Вядома, пошукамі Уладзі ён не займаўся: наогул забыўся не толькі пра сябра і земляка, але і адышоў ад сваіх былых паплечнікаў з «Талакі» ды «Тутэйшых», цалкам аддаўся газетнай працы — на «культуру». Гэта было зразумелым у першых 90-х гадах, калі поўным ходам ішла беларусізацыя, калі была надзея на лепшае жыццё, але цяпер, калі пачаўся адкат па ўсіх пунктах і калі зноў дзясяткі тысячаў людзей сталі выходзіць з пратэстамі на вуліцы… тое было як здрада…

– Ведаеш, — сказаў збянтэжаны нечаканым прыходам Люды Андрусь, — столькі часу прайшло, а мне таксама нешта неспакойна на душы. Не сярэднявечча ж на двары, не вайна — канец дваццатага стагоддзя… А тут знік чалавек, і нікому няма да таго справы…

Давай паспрабуем папытаць у былых ягоных сяброў. Можа, яны займаліся пошукамі. Калі ён і сапраўды знайшоўся, то не могуць жа яны не ведаць: хоць на каго ды выйшаў, хоць нехта ды нешта чуў… Уладзя даволі цесна быў звязаны з тагачаснай апазіцыяй… Яна, дарэчы, нягледзячы на перамены, засталася практычна той жа. Давай звернемся да іх. Няўжо і там ніхто не цікавіўся ягоным лёсам?

Пасля некалькіх размоваў і сустрэчаў з былымі «талакоўцамі», «тутэйшаўцамі» ды «фронтаўцамі» аказалася, што апошнім, хто бачыў Уладзю, быў Славік-бард. Так па ўсім выходзіла.

Славік-бард прыкінуўся спачатку, што не памятае, пра каго ідзе гаворка. Потым «успомніў» Уладзю… Уладзю Касінера. Толькі ці ён апошнім сустракаўся з ім?

– Даўно тое было… — урэшце прамовіў ён і аблізаў засмяглыя вусны. — Столькі гадоў прайшло, столькі розных падзеяў адбылося… — Ён відавочна цягнуў час, разважаючы, што і колькі можна сказаць, а пра што трэба маўчаць нават пад катаваннем… — Усё змяшалася, і нічога я дакладна не памятаю. Мы бачыліся з ім тады ледзь не кожны дзень. Былі агульныя справы… А потым ён раптоўна знік. Куды? Як? Не ведаю… Хлопцы расказвалі, у міліцыі былі нейкія версіі. Праўдападобныя і непраўдападобныя… версіі… Нешта пра мафію, валюту… Чым пошукі скончыліся, а яго доўга шукалі, — не ведаю. Ці знайшлі вінаватых, ці знайшлі яго самога… Неяк не пацікавіўся. Закруціўся, як і ўсе мы. Хоць справа і сапраўды цёмная… Трэба было б да яе вярнуцца… Але, дакладна, калі б Уладзя знайшоўся, то мы ведалі б пра тое. Думаю, да нас бы ён прыйшоў абавязкова, адгукнуўся б… Тут яго сябры — куды ж яшчэ яму ісці, як не да нас…

На тым і развіталіся.

7.

У першы год, калі ў інтэрнат прывезлі Уладзю пад імем Славіка, ягоным лёсам з Мінска цікавіліся даволі часта: прыблізна раз на месяц. Але месяцы складваліся ў гады, а сітуацыя не змянялася, стан Уладзі заставаўся ранейшым. І званіць пачалі ўсё радзей і радзей. Пэўна, пераканаліся, што ён ужо не апрытомнее, альбо калі і ачуецца праз нейкі час, дык без памяці і згадаць ды распавесці пра сябе нічога не зможа. Апошні раз проста папрасілі Станіслава Сцяпанавіча паведаміць ім, калі нешта здарыцца. Пад гэтым «нешта» разумелася хутчэй смерць Уладзі, чым ягонае выздараўленне.

Станіслаў Сцяпанавіч падазраваў, што там, у Мінску, ведаюць сапраўднае імя «Славіка» і ягоную гісторыю. Але да іх у інтэрнат прыйшла разам з ім толькі кароткая «суправадзілаўка»: знойдзены ў лесе каля вёскі... траўня… 1991 года ў непрытомным стане. Паводле экспертызы, праляжаў гэтак не менш за тыдзень. Далей ішло апісанне ранаў, пашкоджанняў і мажлівых вынікаў, сярод якіх і амнезія — страта памяці...

Вядома, разумеў Станіслаў Сцяпанавіч, тут у іх ёсць чалавек, які сочыць і за гэтым хлопцам, і за ім. І, пэўна ж, не адзін: сістэма «стукацтва» дзейнічае спраўна. І тыя людзі даўно ўжо далажылі куды трэба, што Славік акрыяў. Хто гэта мог быць? Станіславу Сцяпанавічу самому стала цікава. Ну, вядома, найперш той, хто абходжвае Славіка, хто цяпер у ягоных добрых сябрах: каб быць бліжэй да яго і, карыстаючыся бездапаможнасцю ды даверлівасцю, паспрабаваць выведаць, што ён успомніў. Хто? Баба Маня? Не, не верыцца, не можа быць… Сцяпан-слесар? Гэта рэальней. Хоць ён і вясковы, адсюль родам… Недурны мужык. А ягонае захапленне шахматамі, дзіўнае для простага вяскоўца?.. Так, пэўна, дакладае нехта з іх. А ўвогуле, гэта можа быць любы чалавек, пра якога я нават і падумаць не магу — з санітараў, з персаналу, з хворых ці састарэлых… Казалі, што пры Сталіне кожны другі «стукаў» на свайго суседа. Дык ці далёка мы ад таго часу адышлі, ці шмат што з той пары змянілася? Дурдом застаўся дурдомам.

Што казаць пра дзяржаву… Ёсць і ў яго самога тут некалькі «добраахвотных памочнікаў» і сярод хворых, і сярод персаналу, якія перыядычна, а то і па-за чаргою, калі здараецца нешта неардынарнае, дакладаюць яму, пераказваюць падзеі знутры, з падрабязнасцямі: дзе, калі, хто, з кім... Некалі ён на пачатку працы першага, хто завітаў да яго з даносам, выгнаў, хоць той і дастаўся яму ў спадчыну ад папярэдняга дырэктара і зайшоў па звычцы. А потым сам зразумеў, што без гэтага нельга, і паступова завёў сваю «агентуру». Дарэчы, і Валодзька-афганец быў адным з такіх — вушлы хлопец. Калі б не інвалід — далёка пайшоў бы… Вось ён якраз з тых, хто можа дакладаць не толькі мне, а і яшчэ некуды «наверх».

Дваццаць пяць гадоў таму прыехаў Станіслаў Сцяпанавіч сюды, у гэтую вёсачку, працаваць. Пагадзіўся нібыта на павышэнне — усё ж галоўным урачом і дырэктарам прызначылі. Вырваўся сюды з-пад Бранска — тады была адзіная дзяржава, — і абраў ён Беларусь яшчэ і таму, што тут, у параўнанні з Расіяй, жылося багацей, сытней… спакайней і культурней. І ні разу не пашкадаваў, што пераехаў. Адзінае — не збіраўся ён надоўга заседжвацца ў вёсцы. Думаў перабрацца ў бліжэйшы горад. Але і не заўважыў, як уцягнула яго жыццё. Спачатку затрымала перспектыва — на мейсцы драўлянага дома-інтэрната запланавалі пабудаваць новы, каменны. Калі праектавалі, парваў нервы, адбіваючыся ад шматпавярховіка. Аднак яго не паслухалі: падлічылі, што адзіны гмах абыдзецца ці не ўдвая танней… Потым пачалася будоўля, якой у значнай меры кіраваў ён, затым абсталяванне… Пераехалі ў новы дом, а тут падаспела «перабудова». І пайшло-паехала: не агледзеўся, як яшчэ дзясятак гадоў праляцеў. А тут ужо і пенсія… абжыўся… відаць, і паміраць давядзецца на Палессі.

Станіслаў Сцяпанавіч зноў згадаў Славіка — так, з Мінска пакуль не турбавалі. Не званілі падазрона даўно: ужо каля года. А сам Станіслаў Сцяпанавіч не спяшаў набраць той нумар з візітоўкі. Хоць і адчуваў, што вось-вось званок з Мінска будзе, думаў пра тое і не ведаў, як на яго адказаць. Што сказаць? Праўду? Ну, вядома, праўду… Толькі праўду… Але якую праўду і колькі? Хто можа быць тым чалавекам, які сочыць і за ім, і што ён паведамляе?

Той нежаданы званок пачуўся, як звычайна бывае, раптоўна і заспеў Станіслава Сцяпанавіча знянацку. Уздрыгнуўшы ад настойлівага і рэзкага гуку міжгародняга, ён зразумеў: адтуль… Цікавіўся той самы наўмысна металёвы голас, які ён не забыў. На пытанне: «Як там наш пацыент?» — Станіслаў Сцяпанавіч не змог адказаць адразу ж, а праз паўзу толькі прамармытаў нешта няўцямнае. На тым баку насцярожыліся:

– Што такое? Вы нешта недагаворваеце?

Што сказаць? Станіслаў Сцяпанавіч задумаўся. Усё вы разумееце, прыкідваў ён, не хацеў я вам званіць і не збіраўся… І не толькі таму, што Славік яшчэ зусім слабы, што яму трэба набірацца сілаў і залішняя ўвага «органаў» можа толькі нашкодзіць неакрэпламу розуму...

Але цяпер адмоўчвацца не выпадала, трэба было нешта казаць. Нават калі ён схлусіць, хлопца не зберажэ. Можа наадварот выклікаць на яго агонь. І на сябе. Бо наўрад ці інфарматары не даклалі ўжо пра падзеі тут.

Паўза зацягнулася, мінскі суразмоўца адчуў гэта і перайшоў на «ты»:

– Калі будзеш нешта ўтойваць ад нас, то мы хутка разбярэмся з табой. Сядзеш у два дні… — і дадаў яшчэ больш жорстка: — Ведаем мы пра твае справы… Ну што там? Расказвай.

Станіслаў Сцяпанавіч узяў тэлефон і падышоў да вакна — пад дзвярыма ў двор інтэрната з ночы стаяў натоўп у чарзе на прыём да Славіка. «Ну, канечне, яны ўсё ведаюць. Дзіўна было б, каб не ведалі… Таму і тэлефануюць».

– Я ўжо сам збіраўся пазваніць вам, — прамовіў ён. — Пацыент ваш… наш… нядаўна апрытомнеў… ажыў… прыйшоў у сябе... Ён ужо ходзіць, размаўляе… Але, на жаль, мы нічым вам дапамагчы не можам: ён абсалютна нічога не памятае... Нават сваё імя… Тактак, я ў гэтым упэўнены… Трымаю пад кантролем… Так-так… сачу ўважліва…

Станіслаў Сцяпанавіч, па вялікім рахунку, не хлусіў: ён быў упэўнены, што наўрад ці нехта акрамя яго штосьці ведае з таго, што Славік змог узгадаць пра сябе. Мінскі суразмоўца яго не даслухаў, перабіў груба і нярвова:

– Ага, пацыент нядаўна ажыў… І ўжо людзей лечыць… Будучыню прадказвае. На прэзідэнта клявешча…

Станіслаў Сцяпанавіч здрыгануўся: і гэта ведаюць…

– Якое там — ён зусім слабы. А тое, што слава такая пра яго пайшла, дык вы ж разумееце, як гэта ў нас бывае: не паспееш…

– Разумею, — абарваў яго мінскі голас, — але чаму адразу нам не паведаміў, як абяцаў, чаму маўчаў столькі часу?

– Ды я назіраў за ім, як вы і казалі…

– Назіраў… Чакай нас. Прыедзем — разбярэмся… І — шукай сабе новую працу.

Размова абарвалася. Той чалавек нават не развітаўся, як бывала раней. Проста паклаў слухаўку, як кропку паставіў…

Станіслаў Сцяпанавіч некалькі хвілінаў яшчэ стаяў у роспачы, трымаючы ў руках тэлефон і не зважаючы на раздражняльны піск…

«Шукай працу…» Дзе яе шукаць у гэтай вёсцы, да якой ён ужо прывык, у якой прыжыўся і пакідаць якую ў ягоныя планы не ўваходзіла. Думаў, сустрэне тут старасць, нават месца на могілках прыгледзеў.

«Давядзецца, відаць, некуды з’язджаць, — сумна падумаў Станіслаў Сцяпанавіч. — Гэтыя людзі словамі не раскідваюцца…» Але куды? Куды з’язджаць?.. На радзіму, на Волгу, пад Кастраму? Цяпер, у такім узросце — каму ён там трэба, пенсіянер… І тут на пенсію, без сваёй гаспадаркі, без сваёй кароўкі, не пражывеш. А яны з жонкай ніколі нічога не трымалі: жылі з інтэрната…

І непрыемнасць гэтая — хто б мог падумаць! — здарылася ў Станіслава Сцяпанавіча з-за Славіка... Але крыўды на яго не было. Надварот, чым болей Станіслаў Сцяпанавіч назіраў за ім, тым бліжэй і сімпатычней рабіўся яму гэты няшчасны, мілы і добры хлопец, у якім увасобіліся ці не ўсе лепшыя і горшыя рысы, характэрныя народу. Народу, што, як і Славік, праспаў сваю незалежнасць, не памятае свайго мінулага, адлічваючы яго то ад сямнаццатага, то ад сорак пятага года, баіцца пакінуць дурдом, які называецца «саўком», і зажыць самастойна, народу, які нават імя свайго не памятае — беларусы, крывічы, ліцвіны…

8.

Прыезд Люды і размова са Славікам-бардам абудзілі і Андруся. І ў яго не спадаў цяжар з душы наконт лёсу сябра. Столькі часу прайшло, а ён не парупіўся нават яшчэ раз пацікавіцца ў міліцыі, хоць можна было проста патэлефанаваць… І няма яму цяпер апраўдання нібыта жыццёвымі клопатамі, тым самым бескватэр’ем, якога ён так і не пазбавіўся. Бо, як кажуць, апраўданні прыдумвае той, хто не хоча штосьці рабіць…

Ён паверыў Людзе, што Уладзя і сапраўды можа быць жывым. Можа, пакуль дакладна не вядома іншае, пакуль, як яна кажа, не пабачылі магілы… Чакала ж ягоная бабуля свайго мужа з вайны, не верыла той паперцы «загінуў без вестак», усё думала, што недзе ў палоне, медсанбаце ці ляжыць пакалечаны ў доме інвалідаў… Былі такія выпадкі. І нямала. Чакала, чакала, а таму больш замуж так і не выйшла… І колькі такіх удоў па Беларусі... А некаторыя ж дачакаліся: «жди меня, и я вернусь…» «Блін, прычым тут лірыка…» — раззлаваўся Андрусь на сябе. Але дзе ж Уладзя можа знаходзіцца ўвесь гэты час? У турме? Гэта адпала пасля першых жа росшукаў. У міліцыі б ведалі і не ўтойвалі. За мяжой? Эміграваў? Мажліва. Але ў яго не было падставаў, па-першае, з’язджацьуцякаць, па-другое, не было прычынаў так доўга хавацца і не адгукацца. Абавязкова азваўся б нейкім чынам, даў бы знак сябрам: мне, фронтаўцам ці таму ж Славіку-барду. Дый не такі ўжо й вялікі наш свет, каб у ім схавацца з канцамі можна было.

Значыць, калі ён можа быць жывым, то трэба шукаць. Дзеля Люды, дзеля сябе самога… Яго выкралі? Можа быць. Чуў пра такія выпадкі. І бывала, што вярталіся людзі з Каўказа — пакалечаныя фізічна, маральна зламаныя. Як журналіст ён у гэта верыў. Але сам з такім не сутыкаўся. Усё можа быць. Аднаго не павінна — не можа цяпер знікнуць чалавек бясследна, і каб ні міліцыя, ні родныя не знайшлі яго ці… ягоную магілу, хоць бы праз год, праз два… праз тры… Аднак і тут ён зноў пачынаў сумнявацца, бо адразу разумеў: няма надзеі, што Уладзя недзе жыве і не падае пра тое знаку. І ўсё ж — а раптам? Можа, сапраўды займеў нейкі бізнес — жылка такая ў яго была, — з’ехаў у Маскву ці Піцер да сваіх афганскіх аднапалчанаў, змяніў пашпарт і грамадзянства, ажаніўся і жыве сабе прыпяваючы, забыўшыся і на Беларусь, і на беларускасць, і на мары юначыя…

Але першыя спробы пошуку Андрусю нічога не далі. Не было такога чалавека, і ўсё. Нават аднафамільцаў-цёзак па ўсім былым СССР не знайшлося. Сідарэйчанка Уладзімір Лаўрэнавіч (дзякуй бацьку за рэдкае імя і прозвішча) ні ў якіх спісах пасля 1991 года не значыўся. Быў ён у ліку студэнтаў, быў сярод тых, хто служыў у Афганістане, і, аказваецца, узнагароджаны медалём «За адвагу», пра што Андрусь не ведаў, бо Уладзя не хваліўся, быў у спісах зніклых вясной 1991 года. А далей — цьма, цемень, цемра, цішыня, пустэча, пустэльня… Ні магілы, ні пазнакі нейкай, апроч: знік і знаходзіцца ў вышуку… Адзіны, апошні варыянт яму параіў праверыць ягоны рэдактар, з якім ён неяк падзяліўся сваім клопатам.

– Бываюць выпадкі, — сказаў рэдактар, — калі чалавек пасля траўмы ці няшчаснага выпадку, стрэсу, нейкага нягеглага падзення альбо ад таго, што злачынцы напояць нечым, каб абабраць, губляе памяць, забывае і не можа ўспомніць, хто ён. Такіх людзей звозяць у спецыяльныя бальніцы, а то і ў псіхбальніцы. Пашукай у іх.

Гэта быў варыянт, пра які Андрусь сам чамусьці не падумаў.

Але нідзе ў бальніцах і псіхбальніцах Сідарэйчанка У. Л. не значыўся. Не было такога хворага. Ну не значыўся, і не дзіва: ён і не мог значыцца, паколькі там былі тыя, хто не памятаў, як іх завуць, і каго не знайшлі родныя. Такіх было не дужа шмат на ўсю Беларусь, і Андрусь, каб пераканацца, у Мінску сустрэўся ледзь не з кожным з іх, хто падыходзіў па ўзросце. Уладзі сярод іх не было, хоць кожны пазіраў на Андруся з надзеяй: а раптам я той, каго ты шукаеш?

Урэшце яму параілі з’ездзіць у адзіны на Беларусі інтэрнат, у які звозяць з усёй краіны самых безнадзейных хворых, што не памятаюць сябе, не могуць нічога ўзгадаць і каго не пазнаў і не шукае ніхто з родных. Там запісваюць іх пад нейкімі клічкамі, нумарамі, ці месцам, дзе іх знайшлі: Слуцкі, Хвайніцкі, Пінскі ці яшчэ як...

– А раптам вам пашанцуе, — сказаў, прыкурваючы ў Андруся, незнаёмы ўрач з псіхбальніцы ў Навінках, сказаў і глыбакадумна пусціў дым у неба: — Такія выпадкі бываюць… Рэдка, але бываюць.

9.

Сны не давалі спакою Людзе. «Жывы ён, жывы…» — убіла яна сабе ў галаву, але дзе ён, як яго шукаць?

У адну з суботаў яна вырашыла з’ездзіць да бацькоў Уладзі — можа, яны нешта ведаюць… І была страшна здзіўлена тым, што яны ўжо і забыліся пра адзінага сына.

Бацька, праўда, пусціў п’яную слязу, а мачыха толькі галавой пахітала: прапаў, прапаў, і дзе магілка, нават не знаем...

– Міліцыя прыязджала, донька мая, — ласкава сказала мачыха, — аж з Мінска. Путаліся пра яго. Мабуць, шукалі, правяралі, ці не ў нас дзе схаваўся?

«Ага, — падумала Люда, — раз шукалі, значыць, ёсць надзея, што ўсё ж не загінуў…»

– А што пыталі?

– Калі паследні раз прыяжджаў дадому, што казаў…

– А што з ім магло здарыцца — не паведамілі?

– Не, толькі ў нас путаліся, а нам нічога не казалі.

– А вы ў іх чаму не спыталі, дзе ён?

– Дзе там… Перапужаліся самі, тайка мая. Страх такі: ета ж мі-лі-іцы-я… — Мачыха так жаласліва і маркотна зірнула на Люду, што ёй стала няёмка: вядома ж, мачыха разумела, што зусім невыпадкова Люда прыехала да іх праз столькі часу і пытае пра Уладзю.

У аўтобусе па дарозе дамоў Люда пачула размову дзвюх бабулек, што сядзелі паперадзе: у суседнім раёне, у доме-інтэрнаце, з’явіўся чалавек, які не толькі лечыць людзей ад усіх хваробаў, як Кашпіроўскі, але і знаходзіць прапалых родных. Да яго з усёй Беларусі цяперака едуць… І ўсім-усім памагае.

«Во яно, тое, што мне трэба… — з радасцю падумала Люда. — На бліжэйшыя выходныя трэба будзе паехаць да яго. А раптам… раптам ён і мне дапаможа ці падкажа што…»

Дамоў яна вярнулася з надзеяй на невядомага «экстрасэнса». І тут ёй пазваніў Андрусь. Распавёў пра свае пошукі і пра апошнюю зачэпку — домінтэрнат.

– Не можа быць, — сказала Люда, — гэта ж зусім недалёка і ад мяне. А ад вёскі ягоных бацькоў дык і ўвогуле — літаральна дваццаць кіламетраў праз лес…

– І тым не менш, — сказаў Андрусь, — мяркую, варта праверыць і гэты варыянт, каб потым быць спакойным. Заўтра я еду туды, у той дом-інтэрнат. Калі хочаш, па дарозе заскочу па цябе і разам пабудзем.

– Вядома, хачу. Я сёння чула, што там жыве чалавек, які дапамагае адшукваць родных. Заадно паспрабуем з ім сустрэцца і пагутарыць.

10.

Прыход журналіста і Люды Славіка-барда насцярожыў. Ён пастараўся забыць, выкрасліць з памяці той выпадак з Уладзем. Былі за гэты час у яго іншыя, больш рызыкоўныя заданні. Але тое было ці не першым сур’ёзным выпрабаваннем. Хоць увогуле «сакрэтна супрацоўнічаць» ён пачаў яшчэ студэнтам і да «Тутэйшых» прыбіўся невыпадкова.

Шмат вады за прамінулы час сплыло. Дабраўся ён да вяршыняў апазіцыі... Утварыў сваю арганізацыю, вядомую экстрэмісцкімі, правакацыйнымі дзеяннямі ды заявамі. Сярод іншых «апазіцыйных дзеячаў» ён вылучаўся сваёй актыўнасцю, рашучасцю і неардынарнасцю ўчынкаў ды выказванняў, за што яго адны паважалі, а другія ненавідзелі, бо ягоныя выхадкі, пошленькія песенькі ды цытаткі з «прамоваў» улады напоўніцу скарыстоўвалі супраць апанентаў — пісалі ў газетах, паказвалі па тэлебачанні, маўляў, бачыце: якія яны і чаго хочуць....

Але ўпэўненасць той дзяўчыны, што Уладзя жывы, і роспыты сябра-журналіста вымусілі яго перастрахавацца, пайсці да «куратара» і перапытаць. Хоць да таго ён ні разу і на хвілю не засумняваўся, што Уладзі ўжо тры гады няма на гэтым свеце. Больш за тое, ён на ўсе сто адсоткаў быў упэўнены, што так і ёсць. Бо сам жа... Аднак пераканацца не пашкодзіць…

«Куратар» пасмяяўся з яго: знайшоў, што ўспамінаць. І адразу ж, нібы дубінай, аглушыў навіной, што Уладзя і сапраўды жывы і яны за ім сочаць...

– Як жывы? — перапытаў Славік. — Не можа быць! Мы ж разам… — замоўк агаломшаны.

– Жывучы аказаўся… Праз тыдзень знайшоў яго хлапчук у тым ляску. Завезлі спачатку ў трупярню, а потым адзін дурань, які пачуў стогны, адправіў яго ў бальніцу. Тут мы ўжо нічога рабіць не сталі...

– Як так?

– Ды не хвалюйся: ён хоць і ачуўся, але нічога не памятае. Не ведае нават, як яго звалі, хто ён і адкуль. Не дзіва — звычайная справа для тых, хто перажыў такое і праляжаў у коме столькі гадоў… Жыве ён, дарэчы, пад тваім імем: Славік. — «Куратар» падняў вочы і ўгледзеўся, як той рэагуе. — Да нядаўняга часу ўвогуле ляжаў, як мяшок з гаўном. А вось колькі месяцаў таму раптам ачуняў трохі, пачаў нават хадзіць... — «Куратар» выйшаў з-за стала, падышоў да Славіка, паляпаў па плячы. — Ды перастань, не хвалюйся так, мы сочым за ім. Там у нас свае «памочнікі» ёсць. Дакладаюць. Нічога ён не памятае. Падкрэсліваю: ні-чо-га. Урачы гэта пацвярджаюць. Што і не дзіўна… А калі і ўспомніць што, дык хто яму паверыць? Палічаць за хворае трызненне. А мы — адразу даведаемся. Бо людзі пасля гэткіх траўмаў — адкрытыя, як трава, і шчырыя, як дзеці... Усё адразу расказваюць. Ім хочацца даказаць, што яны нармальныя.

Славік-бард сядзеў моўчкі, унурыўшы галаву ў плечы. Не, ён не спалохаўся, чаго яму было баяцца…

«Дах» у яго надзейны. Імя сабе ён ужо зрабіў. Гэта тады, у лесе, яго маглі прыкончыць разам з Уладзем, і ніхто не рыпнуўся б шукаць. А цяпер ягонае знікненне альбо нават «разаблачэнне» будзе нявыгадным і аднаму, і другому боку: і ўладам, і апазіцыі.

Але спакою не стала. Ідучы дамоў, Славік згадваў, як яго некалі «завербавалі». Яны выпівалі са старшакурснікамі ў сваім інтэрнацкім пакойчыку. А тут — рэктарская праверка. Уварваліся ў пакой — перапісалі ўсіх. Ён, можна сказаць, і не піў, проста прысутнічаў, але — запахла выключэннем. А яму так хацелася вучыцца…

Праз колькі дзён выклікалі яго да намесніка дэкана. Там ужо сядзеў той, каго называлі «куратарам» іхняга факультэта. Ад «органаў». Размова была нядоўгай. Яго не білі, не заціскалі пальцы ў дзвярах... Амаль адразу «куратар» паабяцаў Славіку, што, калі той пагодзіцца на супрацоўніцтва, пахадайнічае, каб не выключылі.

«Стукачом» Славік рабіцца не хацеў. І калі б цяпер, дык здолеў бы адмовіцца. А тады — другакурснік і нядаўні вясковец — здрэйфіў і падпісаў паперы… Яшчэ і абрадаваўся, што гэтым скончылася. Не разумеў, што туды трапляюць, як пад цягнік — аднойчы і назаўсёды… Бо, як пісаў паэт, «былых» там не бывае.

Цяпер Славік ведаў, што п’янку тады наладзіў адзін сусед па пакоі — вядома ж, наўмысна, што ўсё было разыграна, як па нотах, бо па заканчэнні вучобы той хлопец адразу ж уладкаваўся на працу ў адпаведнае Берасцейскае абласное ўпраўленне… Але на лёс свой Славік не скардзіўся. Адно толькі начамі мучылі думкі ды страх, што некалі ягонае «сексоцтва» стане вядомым. Асабліва пакутнымі сталі яны, калі падчас развалу СССР і ў першыя гады незалежнасці загаварылі пра неабходнасць перлюстрацыі… У газетах нават з’явілася некалькі пакаянняў «стукачоў». Сярод іх быў і адзін ягоны знаёмы паэт, пра якога ён і падумаць не мог. Тады Славік сапраўды струхнуў і ледзь не прызнаўся ў сваім «супрацоўніцтве».

І вось пагроза «разаблачэння» паўстала зноў: аб’явіўся жывы Уладзя. І ночы ягоныя сталі бяссоннымі. Ён сам сябе ўзненавідзеў за гэткую слабасць, але думак пра Уладзю пазбавіцца не мог. І выйсце бачыў толькі адно…

11.

Уладзя Касінер, ужо прыгадаўшы збольшага пра тое, што з ім адбылося, як і за што яго забівалі, сядзеў у сваёй палаце ля расчыненага вакна і думаў усё пра тое ж: што яму далей рабіць? За «сонцавымі» кратамі была жаўціня яркага сонечнага дня. Бабіна лета. Сухое і цёплае. Сама бульбу капаць. І таму ў інтэрнацкім двары не было людзей: ніхто не гуляў — усе, хто мог хадзіць і працаваць, былі на вясковых гародах. Хто капейку зарабляў, а хто проста «за паесці» дапамагаў.

Але думкі Уладзі былі далёка ад гэтага светлага дня. «Я не адзін у гэтым свеце, — думаў ён, — вакол мяне так шмат людзей. Нават тут, у інтэрнаце. І кожны — асоба, кожны — адметны характар, кожны са сваім лёсам, жыццёвым сюжэтам… І не ўсе яны добрыя. Наадварот, часцей подлыя, хітрыя, нахабныя. Бо ім трэба змагацца за сваё месца пад сонцам. Толькі я пакуль жыву ў самім сабе і нікога ды нічога не заўважаю. Усе, хто вакол мяне, нібыта тло, цені, манекены. Але ж гэта не так, зусім не так, зусім не бяскрыўдна… За мной, безумоўна, сочаць. Хто? Вядома, найперш сам Станіслаў Сцяпанавіч. Але ў гэтай дзяржаве нехта сочыць і за Станіславам Сцяпанавічам, і за мною, а нехта за ўсімі адразу… Такая шматпавярховая сістэма кантролю спрацоўвае найлепей, бо калі Станіслаў Сцяпанавіч, як першы ў гэтым выпадку ў ланцужку, раптам захацеў бы нешта ўтаіць, то яму хутка сказалі б: «Што гэта ты… у нас тысячы вачэй, і не спрабуй…» — «Ды я не…» — «Як гэта! А чаму не паведаміў, замаўчаў?..» — «Ды я…» — «Глядзі, каб болей не паўтаралася…» А значыць, Станіслаў Сцяпанавіч стараўся дакласці як хутчэй, як раней, каб яго не апярэдзілі і ні ў чым не западозрылі. І такіх «Станіславаў Сцяпанавічаў» было ў кожным калектыве па некалькі, і працавалі яны навыперадкі.

Такім чынам наладжвалася і гадамі адбудоўвалася сістэма кантролю і страху ў грамадстве, у краіне, якая і па сёння дзейнічала бездакорна. Знешне быццам бы ўсё спакойна, усё добра і нічога ніякага нікому не пагражае — працуй і гора не ведай. Але — пра лаяльнасць не забывай і памятай кожную хвіліну. Язык не развязвай, а тым болей не падумай у нейкіх акцыях удзельнічаць. «Вялікі брат» за табой сочыць і ўсё пра цябе ведае… Ляпнеш што крытычнае пра ўладу, пасмяешся з лідара, і мала не пакажацца: загрыміш далёка. Кратаў у нас хапае, і не толькі ў выглядзе сонца, але і ў клетачку… Страх па-ранейшаму — наймагутная сіла ў кіраванні чалавечым статкам. Улады тое цудоўна ведаюць і карыстаюцца без сумненняў і напоўніцу. Бо страх — гэта брыдотны ўкус павука, які паралізуе нават імкненне чалавека да волі. Страх — гэта смярдзючы труп свабоды, гэта труна, магіла... Страх у гэтай краіне заўсёды адмоўны, бо ён не перасцярога і не асцярожнасць, а ступар, капітуляцыя, дэградацыя: ад мяне нічога не залежыць, а таму няхай будзе, як будзе, а я лепш не высунуся, перачакаю збоку… Мая хата з краю — адгаворка на ўсе часы.

Страх як апраўданне бяздзеяння…

Кепска, калі ў дзяржаве асноўнай рухальнай сілай робіцца страх, думаў Уладзя, бо няма будучыні ў такой дзяржавы. Няма… Яна паціху канае, разбураецца знутры, банкрутуе — і яе прыбіраюць да рук суседзі… Тэорыю страху можна было б вывучаць на прыкладзе гэтага канкрэтнага дома-інтэрната, у якім ён жыў. Хоць бы тое, што чым менш мае чалавек, чым меншым рызыкуе і валодае, тым мацней за яго трымаецца і баіцца страціць. Дом-інтэрнат не проста дзяржава ў мініяцюры, гэта — своеасаблівы канцлагер, дзе ў жаданні выжыць кожны кожнаму робіцца ворагам. А калі ўся дзяржава — адзін канцлагер? Калі ліпкія лапы павука-страху ты ўвесь час адчуваеш на сваёй шыі. Калі ведаеш, што кожны рух твой некім фіксуецца і можа быць скарыстаны супраць цябе… Усё адсочваецца, усё кантралюецца… І не толькі ўладамі, што само сабой зразумела, але і суседзямі, сябрамі… так-так, нават тымі, каго ты да пары да часу лічыш сваімі сябрамі… Уладзя сам сабе сумна пасміхнуўся, бо ён бачыў: чым далей, тым больш жорсткім і татальным будзе рабіцца гэты кантроль, тым больш сродкаў дзеля яго з’явіцца. Усё новае, што будзе прыдумвацца ў свеце з мэтай нібыта пашырэння масавай камунікацыі, на самай справе стане служыць кантролю за кожным дзеяннем і словам кожнага чалавека ў кожны момант ягонага жыцця… Тэлефоны, відэа, кампутары… — усё гэта бязмоўныя, безадказныя, усёбачныя, пакорлівыя шпіёны, якія будуць занатоўваць любы крок…

Няўжо і сапраўды так ёсць? Ці гэта выдумка майго хворага розуму? Бо тысячы — мільёны! — людзей жывуць і не заўважаюць гэтага. Можа, і здагадваюцца, што ўсё кантралюецца, але, не сутыкнуўшыся самнасам з гэтым, робяць выгляд, што нічога падобнага няма… як няма іншапланецянаў… У радыяцыю, якая пасля Чарнобылю засыпала і гэтую вёску, вунь ніхто тут не верыць: не пячэ, не коле, кажуць. А значыць, яе няма…

Ну і хай сабе. Але ён не сумняваецца: за ім тут, безумоўна, сочаць. Сёмым пачуццём, восьмым… дзявятым… ныркамі, пячонкай, скурай адчувае гэта. І пра тое, што ён жывы, недзе там, адкуль некалі прыйшоў загад яго «прыбраць», — ведаюць. Павінны ведаць… Калі не ад Станіслава Сцяпанавіча, які выглядае чалавекам прыстойным, дык ад кагосьці іншага. А значыць, прызнавацца пра тое, што ён прыгадаў, хто ён і што з ім здарылася, ніяк нельга. Нават Станіславу Сцяпанавічу. Трэба заставацца Славікам, прыкідвацца бездапаможным і менш кантактаваць з людзьмі. А то зусім расслабіўся: запісы, размовы, шахматы, Таня, прыёмы хворых…

Ён узгадаў ужо шмат. Вельмі шмат дзеля таго, каб упэўніцца, адкуль, чаму і як ён сюды патрапіў, каб пераканацца ў тым, што няма для чалавека нічога больш страшнага за ягонае мінулае... Адно заставалася яму незразумелым: за што з ім так жорстка абышліся, чаму яго вырашылі… забіць? Навошта? Якую такую пагрозу ці небяспеку ён і ягоная «дзейнасць» камусьці ўяўлялі? Проста зачышчалі прастору? Дык нічым асаблівым ён не вылучаўся сярод іншых. Нават між ягоных сяброў былі больш актыўныя, больш яркія асобы. Ці гэта так яму самому здавалася, а «збоку» відней?

І тым не менш адказ на пытанні «За што?» і «Навошта?» ён у сабе не мог знайсці, а яны не давалі яму спакою… Зрэшты, можа, ён і недаацэньвае сябе. Нездарма ж сябры далі яму мянушку Касінер — так звалі беларускіх паўстанцаў-сялянаў, якія змагаліся за волю ў атрадах Касцюшкі і Каліноўскага…

Але яшчэ больш няўтульна было яму ад іншых думак. Добра, разважаў ён, ёсць «быццё» ўнутры мяне, і я яго ведаю. Але ж ёсць яшчэ і «быццё» па-за мною. Якое яно? Ну, частку я бачу тут, у інтэрнаце. А што далей? Што там, за парканам, у тым жыцці, адкуль едуць да мяне ўсе гэтыя хворыя і пакалечаныя? Тое, што паказваюць па тэлевізары? Але мне яно, тое жыццё, дужа не падабаецца. І я не хачу туды вяртацца. Не ха-чу!.. Бо не змагу жыць там. Але і тут заставацца нельга. Бо… Бо трэба нейкае развіццё, а тут можна толькі дэградаваць канчаткова. Тут я спыняюся… Ужо адчуваю, што пачынаю тармазіць, што перарос гэты дом, што трэба вучыцца… Трэба жыць далей. Таму людзі і не заседжваліся на адным месцы, таму заўсёды і плылі да невядомых земляў — Магелан, Калумб… — і, адкрываючы іх, адкрывалі і прадаўжалі сябе… Таму цяпер зямляне імкнуцца да зор. І паляцяць — імкненне гэтае нішто не спыніць. Бо цесна ім стала на сваім кавалачку зямлі, на сваёй планеце… І мне цесна тут, у гэтым доме. І хоць я трымаюся таго, што ведаю, і мне страшна вярнуцца ў тое, што я бачу пакуль толькі па тэлевізары, і я не хачу губляць тое, што маю, дзеля чагосьці невядомага і, магчыма, варожага мне, усё ж трэба будзе адважыцца і адплыць адсюль… Рана ці позна, але давядзецца гэта зрабіць… Самому ці… пад уплывам абставінаў… Як? З кім? З Таняй? З Таняй! Не, яна сама яшчэ дзіцё… І я ёй нічога не магу прапанаваць… Я адчуваю, што недзе там, у прасторы, ёсць людзі, якія памятаюць пра мяне і якія, мажліва, шукаюць мяне… Не трэба адчаю, не трэба губляць надзеі, той Хрыстовай надзеі — не трэба губляць веру, трэба да апошняга спадзявацца: яны не пакінулі мяне, як не пакінуў Бог свайго сына. Я з імі сустрэнуся… Некалі… І ў гэтым заключаецца непазбежнасць.

Непазбежнасць, каб прадбачыць якую, не трэба быць Настрадамусам…

Так, людзі, якія не забылі мяне, ёсць. Безумоўна, ёсць. Недзе. Але я бясконца сумняваюся, што яны — з тых, што мне сняцца і… мрояцца. Я ўзгадаў шмат, аднак не маю ніводнае рэальнае асобы, якая магла б стаць пунктам адліку для мяне і майго жыцця, якая пацвердзіла б мае здагадкі і… згадкі. «Дайце мне кропку апоры…» — казаў Архімед. А я прашу пункт адліку. Свайго жыцця. Але ў адказ — цішыня…

Пакуль я маю толькі мроі і сны, якія не магу назваць сапраўднымі ўспамінамі. Не магу… Бо гэта сны… Сны…

Зрэшты, перапыніў сябе Уладзя, а што ёсць і само нашае жыццё? Ці не сон? Так, сон. Сон… Усяго толькі сон… Адзін кароткі сон… Настолькі куртаты, што людзі нават не паспяваюць усвядоміць: хто мы, адкуль, куды і навошта? І сыходзяць, так і не зразумеўшы, што спалі…

Дзясяткі лепшых розумаў, геніяў чалавецтва, спрабавалі вытлумачыць саміх сябе і нас усіх, знайсці прычыны і апраўданні хоць бы ўласнага жыцця. Але сон не паддаецца аналізу і не падпарадкоўваецца законам логікі і прыроды. Ён проста цячэ з нічога ў нікуды. І ў кожнай кропцы сваёй ён ужо быў, ёсць і яшчэ будзе...

Усё, што вакол, — ёсць сон. Які прысніўся Богу… ці травінцы… ці мне… Так, я таксама сплю, і мне толькі сніцца, што я прачнуўся… Таму я і не магу ніяк знайсці апору ў сваім мінулым...

Уладзя адышоў ад вакна, узяў часопіс. Разгарнуў і адклаў. Чытаць не было жадання. Думкі не пакідалі яго… О, калі б гэта быў сон… Тады было б усё проста і вытлумачальна. Але жыццё, на жаль, не сон. Асабліва тут, на гэтай пост… прасторы, у гэтай… ньюкраіне. Дзе ўсё засталося па-ранейшаму і дзе розныя «спецслужбы» яшчэ не хутка аддадуць сваю ўладу, умела «пераводзячы стрэлкі» на народ, які сам будзе ва ўсім вінаваты за сваю «талерантнасць», «цярплівасць», «працавітасць»… Вось так лепшыя якасці становяцца найгоршымі, і «без віны вінаваты» народ будзе пакутаваць, цярпець бясконца і ганіць сваіх лепшых сыноў за тое, што яны не такія, «як усе», што не служаць пакорліва, а яшчэ і галаву падымаюць, енчаць пра нейкую «мову»… Бацька меў рацыю?.. Няўжо бацька некалі казаў мне праўду? Праўду, якую выпакутавалі пакаленні… Няўжо менавіта ў гэтай пакоры і ёсць «мудрасць народная»: выжыць любым коштам… Няўжо дзякуючы гэтаму мы яшчэ ёсць? Калі б усе былі Касцюшкамі ды Каліноўскімі — нас бы даўно ўжо знішчылі…

Няўжо праўда ў бацькавых словах? Не лезь! Маўчы! Цярпі! Выцерыся… І — гадуй дзяцей. Важна не памерці героем, а проста выжыць… Бацька… Народ… Выжыць… Мова…

Думкі блыталіся. Беглі наперад, абганяючы ўсведамленне, азіраліся і вярталіся, каб пераплесціся ў яшчэ большы клубок супярэчнасцяў ці недарэчнасцяў... Уладзя не мог саўладаць з іх наплывам. Яму патрэбны быў суразмоўца. Больш дасведчаны ва ўсім гэтым. Хоць бы такі, як Андрусь. Каб дапамагчы разблытаць той клубок думак. Але побач нікога не было… Нікога… Такіх людзей яму трэба будзе яшчэ знайсці. Але як? Дзе?..

Уладзя страпянуўся: пачуў, як нехта шкрабнуў каля дзвярэй. Насцярожыўся: за дзвярыма дакладна хтосьці стаяў — не заходзіў і не адыходзіў — значыць, цікаваў за ім, віжаваў, падслухоўваў? «Вось табе, хлопец, і пацвярджэнне… — падумаў Уладзя. — Ці мо ў мяне ад гэтых дурных думак пра ўсеагульны кантроль манія пераследу пачалася?..»

На дыбачках, ціхенька, Уладзя падышоў да дзвярэй і рэзка расчыніў іх. Сашка, а гэта быў ён, адскочыў спалохана і спыніўся: стаяў, схіліўшы галаву, і ўсміхаўся яму — бяскрыўдна і лісліва, як умеў толькі ён.

– Што здарылася, Сашка?

– Я, гэта, да цябе ў госці прыйшоў. Ага, у госці.

– Дык заходзь…

Сашка зайшоў, агледзеўся.

– Добра табе. Ты адзін у палаце. Ага, адзін. А мне замест цябе дурня нейкага падсялілі.

– І што?

– Жыцця няма. Дастаў. Цэлы дзень крычыць, вішчыць, свішча, на вакно кідаецца і сцыць уніз праз краты на галовы людзям… Ага… Побач з ім і мне ўжо нельга дурнем быць…

«Глядзі ты, — падумаў Уладзя, — і Сашка можа разважаць… Цікава. Раней не заўважаў за ім…»

А Сашка сеў, і вочкі на яго маленькай стрыжанай галаве не бегалі, як звычайна, а былі сумныя-сумныя.

Уладзю стала шкада яго. Ён нейк зусім забыўся пра Сашку, выкінуў са свайго жыцця, выкрасліў… А прад ім сядзеў — ён гэта бачыў цяпер — не алігафрэн, а проста няшчасны, пакінуты ўсімі, нават роднай маці, чалавек, у якога не было іншага выйсця ў жыцці, як заставацца тут… «У яго няма, а ў мяне ёсць, — ці не ўпершыню падумаў ён так пра сваю будучыню, — у мяне ёсць… і не трэба здавацца… Усё нашае жыццё — змаганне… і не толькі з «ворагамі», з наваколлем, а найперш з самімі сабой, са сваімі надуманымі сумненнямі і прыдуманымі безвыходнымі сітуацыямі ды праблемамі… Але — якія ж мы адзінокія ўсе ў гэтым свеце, кожны ў сваёй шкарлупіне-целе такі самотны, што…»

– Ты вось хутка адсюль паедзеш, — сказаў Сашка, нібы ўлавіўшы ягоныя думкі, — а што я без цябе рабіць буду? У мяне ж нікога тут німа… нікога… німа… нікога…

– Куды я паеду? Мне няма куды ехаць…

– Я тут адзін… А ты паедзеш, я ведаю: ты адсюль паедзеш… — і сумна паківаў галавой. — Ага… Яшчэ да зімы паедзеш… Ты вось спаў зімой, не ведаеш нічога. А зімой тут холадна-холадна і страшка-страшка… Не хачу зімы… А яна прыйдзе, прыйдзе…

Вось гэтага Уладзя ніяк не чакаў ад Сашкі: «Дзіва, проста дзіва… і як я мог гэтак недаацэньваць яго: ён можа думаць, ён адчувае, ён чалавек… і яму адзінотна тут…». І міжволі слізганула параўнанне: такое ж дзіва чакае і тых, хто паставіў на ягонага цёзку, і не змогуць апамятацца яны, разбягуцца, як пацукі, пакінуўшы яму краіну…

Сашка падняўся і, больш нічога не кажучы, пайшоў. Калі ён тупаў да дзвярэй, Уладзя заўважыў раптам, як Сашка смешна чапляе нага за нагу — клішуе, і ўзгадаў свайго бацьку. Так, мянушка ў яго была Клішун… А яшчэ ў вёсцы звалі яго Сідар, успомніў Уладзя. І яго самога дражнілі: «Сідар, Сідар гоп-ляля, з’еў карову і цяля…» Ён страшна злаваў на хлопцаў і кідаўся біцца, хоць што тут такога... І не толькі яго, а ўвесь іх род так абзывалі. Значыць, Сідар — не проста імя, а нешта большае… Гэта… прозвішча. Сідар… Сідараў… Сідарчук… Сідарэнка… Сідарчэнка… Сідарэйчанка… Вось яно!..

Чуллівасць не пакідала Уладзю. Ён не стрымаўся і заплакаў.

Уладзя і не думаў, што літаральна праз некалькі хвілінаў зноў пабачыць Сашку. Ён сядзеў у пакоі, крыху агаломшаны нядаўняй размовай і асабліва згаданым… як з вуліцы, зверху ўніз, пранёсся дзікі працяглы крык і амаль адразу ж пачуўся глухі ўдар аб зямлю: гуп!.. Быццам упала нешта цяжкое і мяккае. Потым кароткая цішыня і — пачалася беганіна, мітусня, гвалт, плач… Уладзя выскачыў са свайго пакоя, абабег дом і згледзеў купку хворых, што стаяла пад сцяной. Падышоў, людзі расступіліся перад ім, і ён убачыў на зямлі ненатуральна скурчанае, скамечанае цела… Сашкі. Уладзя ўсё зразумеў. Сашка вярнуўся ў сваю палату, расчыніў вакно, праціснуўся скрозь краты — худому і гнуткаму, зрабіць гэта яму было нескладана, і скочыў уніз… Але чаму? Навошта?..

«Не хачу зімы…», «Тут страшка і холадна…», «У мяне нікога німа», «А ты паедзеш…» — у вушах ягоных гучаў Сашкаў голас, а Сашка…

…Сашка яшчэ быў жывы, хоць і ўпаў, падобна, уніз галавою. Ён часта дыхаў і з-пад разбітага, крывавага ілба шырока расплюшчанымі вачыма пазіраў у неба. Потым павярнуў вочы, сустрэўся позіркам з Уладзем, глыбока хапануў ротам паветра і замёр…

Смерць і пахаванне Сашкі моцна запалі ў душу Уладзі, не давалі спакою. Дужа нечаканым і недарэчным гэта было. Ён не мог дараваць сабе, што не зразумеў тады, чаму прыходзіў да яго Сашка. А ён прыйшоў развітацца… І Уладзя не спыніў яго…. Быў заняты сабой і сваім. А што чакае блізкага чалавека, і не падумаў… Гэта недаравальна… недаравальна… Ён палічыў ужо сябе экстрасэнсам, які бачыць далёка, а не прадухіліў самае простае.

Здарэнне ўскалыхнула інтэрнат. Але ніхто, нават Славік, і ўявіць не мог, што гэта было не самазабойства... Сашку аглушыў і выкінуў праз вакно дэбіл — той самы Убю, якога падсялілі да яго ў палату замест Уладзі.

12.

Славік-бард, пасля таго як даведаўся, дзе знаходзіцца Уладзя, не мог супакоіцца. «Вядома, нават калі Касінер нешта ўспомніць, гэта ніяк і нічым не будзе пагражаць мне, — разважаў ён. — Аднак перастрахавацца ўсё ж не пашкодзіла б. Хто яго ведае, як гэта можа паўплываць на далейшую «кар’еру» і ў «органах», і ў апазіцыі… «Рэпутацыя» можа быць падарваная. І небяспека зыходзіць ад таго, пра каго я і думаць забыўся...»

Славік-бард вырашыў цішком праведаць Уладзю. І не проста праведаць, а, калі ўдасца, прыбраць — раз і назаўсёды… «Гэтага чалавека не было ў маім жыцці, і яго не павінна быць, — думаў ён, — дваім нам будзе цесна на гэтым свеце… А значыць, трэба дарабіць тое, што не ўдалося тады… Каб потым жыць спакойна. Зрабіць так, каб ён там, у тым інтэрнаце, раптоўна памёр. Ці мала што можа здарыцца пасля тых траўмаў галавы, якія ён перанёс. Кровазліццё ў мозг… Мікраінсульт… Сардэчны прыступ... Трэба параіцца з «урачамі ў цывільным», і ўсё будзе ў ажуры. І яшчэ — трэба даведацца, хто там, у інтэрнаце, свае людзі, каб дзейнічаць праз іх і з іхняю дапамогай».

І ён зноў пайшоў да «куратара».

– Што, няймецца, свярбіць… — пажартаваў той і зарагатаў, пачуўшы Славікаву просьбу. — Баішся, ён нешта ўспомніць і кар’еру тваю апазіцыйную зарубіць. Нічога, у нас будзеш расці. Дарэчы, якое там у цябе званне? Можа, ужо вышэй за маё? Ну-ну, жартую… не бойся! Кажу ж: там надзейныя таварышы сочаць за ім — сам галоўурач, ён жа дырэктар дома-інтэрната, і яшчэ пара чалавек з персаналу ды пара-другая з «хворых», якія і за дырэктарам сочаць заадно. Ты ж нашую сістэму ведаеш: давярай ды правярай...

– Дзіўна, але навошта яму захавалі жыццё? Ці не прасцей было прыкончыць, пакуль ляжаў непрытомны?

– Ты ж ведаеш, у нас гуманнае грамадства, — «куратар» ізноў засмяяўся, як гусак: — Га-га-га!

Славік-бард сумеўся і прамаўчаў.

– Не, проста мы былі ўпэўненыя, што ты яго дабіў, — сказаў «куратар» пасміхаючыся, а Славіка зноў страсянула, нібы токам працяла, — там, пляшкай — я ж цябе прасіў… А калі знайшлі яго і ён трапіў у бальніцу, да ўрачоў, то ўжо не сталі чапаць — хай пагуманнічаюць… Усё роўна ж ад яго ніякай небяспекі няма. А карысць ёсць.

– Якая карысць?

– А-а-а, ты не ведаеш… Ён там цяпер людзей лечыць. Экстрасэнс, панімаеш… Кашпіроўскі проста… А яшчэ будучыню прадказвае — Настрадамус, птамаць… Я вось і сам хачу да яго з’ездзіць, падлячыцца ад алкагалізму. Га-га-га! Патэнцыю падправіць. І калі генералам стану, даведацца… Га-га-га!

Апошняе Славіка-барда пераканала канчаткова: трэба неадкладна ехаць у той інтэрнат. Гэтыя «жартаўнікі-рагатуны» разам з галоўным урачом-дырэктарам не ведаюць, з кім маюць справу: калі Уладзя ажыў, то прыкінецца авечкай бязмозгай і абвядзе іх вакол пальца. Хто-хто, а ён добра памятаў Уладзю і ведаў, які той асцярожны і абачлівы… Славік глядзеў на «куратара» і злаваў: здаецца ж, разумны чалавек, а ўсё нейкія смех… — ёчкі строіць. «Ці я пра нешта не здагадваюся, ці яны настолькі ўпэўненыя ў сваёй (і маёй) беспакаранасці… Але нутро, нутро не пераробіш. Памяць з галавы не выкінеш… Дый страх уласцівы ўсім, а не толькі тым, хто хоча здавацца лепшым, чым ёсць…»

– Слухай, а можа ты хочаш з’ездзіць туды, каб палюбавацца сваім былым калегам і пераканацца, што ён расліна, а не чалавек, і цябе не пазнае? Дык я пазваню ў інтэрнат, скажу, каб сустрэлі, а?

Відаць, і ў «куратара» прачнулася нешта спачувальнае. Але Славік нічога не сказаў на гэта. Прамаўчаў. І тады голас суразмоўцы пасур’ёзнеў, набыў металічны тэмбр:

– Без узгаднення не рыпайся нават… Калі што надумаеш, скажы мне. Ты да нас крывёю прывязаны. І не толькі Касінеравай… Павінен разумець, што ты не адзін такі: калі што, знойдуцца і на цябе рукі.

«Крывёю павязаны»… Павязалі… Гэта яны ўмеюць… — падумаў Славік. — Цяпер палохаюць… Не трэба мне вашая дапамога. Сам заблытаўся, сам і расхлёбваць буду…» Ён даўно прыйшоў да думкі, што няма на гэтай зямлі ў яго сяброў, а ёсць толькі ворагі. І няма на каго спадзявацца, апроч самога сябе, тым больш няма каму верыць і давяраць свае думкі і намеры…

Славік кіўнуў «куратару», нібы на знак згоды, развітаўся і выйшаў з кабінета.

«Куратар» моўчкі правёў яго вачыма. Даўно ён не бачыў Славіка такім: разгубленым і рашучым разам.

«Эге, хлопец, дык цябе моцна зачапіла навіна пра «сябра»... – падумаў ён. — Як бы ты ў гэтакім стане глупстваў не нарабіў, не кінуўся да... як яго... Касінера, блін, памылку сваю выпраўляць... Не, хлопец, трэба будзе і за табой прасачыць...»

Славік павольна крочыў дахаты і згадваў, як тое было некалі… Яго выклікаў тады гэты самы «куратар». Сказаў: «Нам трэба твая дапамога. Ты бачыш, што робіцца ў краіне. Асабліва на ўскраінах. Па так званых рэспубліках. Паднялі галовы нацыяналісты, незалежнасці хочуць, народных франтоў настваралі… І ў нас таксама заварушыліся. Трэба было б іх актыўнасць суцішыць трохі, прыпалохаць. Прайсціся па лідарах, па самых дзейных ды гарачых… Ты ўсіх ведаеш. Арганізуй нам сустрэчы з некаторымі дзеля больш блізкага знаёмства. Пагутарым з імі пра будучыню…»

Славік-бард тады і не падазраваў, чым могуць скончыцца тыя гутаркі ды прыпалохванні, думаў, як і яго, завербаваць хочуць… Першым, з кім папрасілі сустрэцца, быў якраз Уладзя, які тады таемна займаўся стварэннем самаабароны. Па ўласнай ініцыятыве, пакуль нікому з кіраўніцтва пра гэта не гаворачы, каб лішне не засвяціцца. Відаць, хацеў прыйсці і сказаць: вось надзейныя хлопцы, без якіх нам не абысціся… І, пэўна, недзе на некім «пракалоўся», нехта «стукнуў», раз пра гэта даведаліся ў «органах». Бо Славік, хоць і здагадваўся пра тое, данесці не паспеў: значыць, было каму яго апярэдзіць.

Тая «сустрэча» закончылася знікненнем, альбо, як цяпер выявілася, няўдалым забойствам Уладзі. Потым былі яшчэ «знаёмствы». Цяпер, аналізуючы тое, што адбывалася, Славік-бард бачыў, што «выбівалі» найбольш перспектыўных, не чапаючы хіба толькі вярхушку — самых засвечаных: народных дэпутатаў ды блізкіх да іх… Пэўна, там, у жоўта-шэрым доме з вежачкай ці хутчэй на Лубянцы, ужо пралічылі, што краіну-монстра пад назвай СССР ім не ўтрымаць, што развал непазбежны (і ён адбыўся літаральна праз некалькі месяцаў), а як пойдуць справы далей — невядома… А таму варта закласці падмурак і паспрабаваць пакіраваць… калі не ў Прыбалтыцы, дык хоць бы ў славянскіх рэспубліках — у Беларусі ды ва Украіне… Захаваць расейскі ўплыў, рабіць стаўку на «сваіх»… Таму і выбівалі самых-самых. Непадкупных, зацятых, як ім здавалася, а значыць, небяспечных. Прычым не столькі тых, хто быў навідавоку, не бесхрыбетных крыкуноў — філолагаў, пісьменнікаў, мастакоў, гісторыкаў, — а найперш тых, хто меў за спінай жорсткую школу і мог у адказны момант узяць ініцыятыву на сябе.

Выпіваючы пасля адной з такіх «сустрэчаў» з чарговым «знікненнем», куратар нібы наўмысна прагаварыўся: «Што гэтыя ўсе пісьменнічкі-гісторыкі са сваім плачам пра мову і мінулае… Баязліўцы яны, трусы ўсе, мы іх адным ногцем прыжмём, яны хвасты падціснуць і пад венік…»

Славік-бард глядзеў назад і жахаўся: колькі талковых хлопцаў у «мяцежныя дзевяностыя», пад рознымі, нібыта «эканамічнымі», падставамі — прадпрымальнікі, валютчыкі, пазыкі — згінула без следу. А яшчэ смерці ў бальніцах на аперацыйным стале, у аўтааварыях, няшчасныя выпадкі пры купанні, не кажучы ўжо пра «самапавешанні» ды «самастрэлы» — у арсенале спецслужбаў, пачынаючы з 20-х бальшавіцка-нкусаўскіх гадоў, было назапашана шмат варыянтаў «выпадковых смерцяў»… Прычым працаваў на гэта, па ўсім, не адзін ён і не адзін «куратар»…

Уладзя… Уладзя быў адным з першых… Але — чаму? Чаму выбралі менавіта яго? Нічым асаблівым ён не вылучаўся сярод іншых. Ні празмернай актыўнасцю, ні лідарскімі якасцямі, ні харызмай, як сказалі б цяпер. І ўбачыць у ім пагрозу, убачыць перспектыву мог толькі хворы розум. Ці нечым раззлаваны… Мусіць, я чагосьці не ведаю. Відаць, хлопца ламаліламалі ды не даламалі… Бо што з таго… Ствараў ён нейкія там «пяцёркі», ну і што? Згарнуць гэта было прасцей простага: аднаго запалохаць, другога заманіць абяцанкамі — і ўсё… Ну, магчыма, стаў бы ён з часам добрым памочнікам, нават правай рукой якоганебудзь партыйнага лідара. Але не болей за тое. Сам бы ў кіраўнікі не лез ніколі — не той характар, не тыя амбіцыі. А хутчэй за ўсё праз год-другі наогул расчараваўся б у «змаганні», выйшаў з апазіцыі і працаваў бы дзе-небудзь спакойненька, чытаў лекцыі спартсменам, пісаў бы за кандыдацкай — доктарскую... Сядзеў бы ціха, як сябар ягоны — гэты журналіст Андрусь… Дык не, захацелі прыбраць менавіта яго. Дакладней, і яго ў тым ліку. Відаць, нехта з «куратараў» зуб на яго меў за нешта. Але — няхай бы забілі… З канцамі… Дык не — далі выжыць. І жыве, бач. Інвалід. Без памяці. Але жыве, блін! І ці мала чаго ён там можа наўспамінаць?!

Трэба супакоіцца… Можа, Касінер нічога і не згадае. Нават як завуць і хто ён... А можа… Можа… Можа… Не, пакідаць яго жывым ніяк нельга, нягледзячы на смяшкі і жарты «куратара»… Раз лечыць людзей, раз «Настрадамус», дык значыць, усё ж не зусім глузды страціў, хоць і прабыў у коме столькі часу…

13.

Да дома-інтэрната, у якім жыў Уладзя, з Мінска можна дабірацца дзвюма дарогамі: адна ідзе з боку Калінкавічаў, другая — з боку Рэчыцы… Праз Рэчыцу бліжэй, але Андрусю трэба было забраць Люду, і ён, заехаўшы па яе, кіраваў ад Калінкавічаў.

Славік-бард імчаў наўпрост — праз Рэчыцу. Сцяўшы зубы, упарта ціснуў на газ, раз-пораз абганяючы спадарожныя машыны і зацята гледзячы перад сабой.

Андрусь і Люда ехалі няспешна, аднак, тым не менш, атрымлівалася, што апярэджвалі Славіка на некалькі хвілінаў. Праўда, яны яшчэ не ведалі, ці ёсць у тым інтэрнаце Уладзя. Славік жа ведаў пэўна... Ён не хацеў сведкаў і таму гнаў адзін, упарта ўзіраючыся ў дарогу і прадумваючы, што і як казаць галоўнаму ўрачу. Запалохаць яго, вядома ж, будзе няцяжка, але як перацягнуць на свой бок, як прымусіць дапамагчы зрабіць тое, што Славік надумаў?

«Як-як? — узлаваў на самога сябе Славік. — «Куратар» казаў, галоўны ўрач — наш чалавек. А там не проста інтэрнат, там, лічы, бальніца — адзін укольчык, і ўсё… І ніякіх падазрэнняў: раптоўна ажыў — раптоўна памёр…»

Славік памацаў рукой кішэню, якая адтапырвалася ад ладнага скрутка грошай: «Усё будзе добра, — пераконваў ён сябе. — Адзін укольчык і — канцы ў ваду… Толькі — ніякай спагады, ніякага жалю… Гэтым разам схібіць нельга…»

* * *

Уладзя сядзеў у дворыку інтэрната і чытаў Біблію. Раніца была не па-восеньску цёплай, сонечнай. Высока ў небе ляцелі журавы, жалобна курлыкалі, развітваючыся з родным краем перад дальнім выраем. Уладзя падняў галаву да птушак у празрыста-светлым небе: жураўліны клін ляцеў у напрамку сонца…

«Бог ёсць святло, — падумаў Уладзя. — А значыць, маё вяртанне з цемры да святла ёсць… вяртанне да… Бога... Да Бога!.. Усё проста? Усё так проста!.. Мы жывём, пакуль імкнемся да святла, пакуль святло ў нас перамагае цемру...»

Яму стала спакойна і лёгка на душы. Мо ўпершыню за тыя месяцы, як ён ачуўся.

Уладзя адгарнуў Біблію на першай старонцы і прачытаў уголас, каб чулі дрэвы і птушкі: «На пачатку стварыў Бог нябёсы й зямлю. Зямля была бясформнай і пустой, і цемра была над бяздоннем; і Дух Божы лунаў над вадою. І сказаў Бог: хай будзе святло. І стала святло. І ўбачыў Бог святло, што яно добрае; і аддзяліў Бог святло ад цемры…»

Вось ён, пачатак пачаткаў… Тое, адкуль усе мы прыйшлі і куды ідзём…

1995, восень 2011