Старажытная Беларусь. Віленскі перыяд

Віцебскія клопаты Альгерда

Аднак для нас найбольшую цікавасць, зразумела, мае Альгерд, удзелы якога — Крэўскі і Віцебскі — знаходзіліся на тэрыторыі Беларусі. Не адгароджваючыся, як мы бачылі, ад спраў іншых зем~ ляў дзяржавы, ён галоўную ўвагу ўдзяляў сваім уладанням, тым больш што аб’яднанне галоўнага масіву беларускіх земляў у адзінай беларускай дзяржаве надало ім моц і прыцягальную сілу і тым самым дало магчымасць далучаць да сябе іншыя землі. I тое, ніто не ўдавалася дасягнуць ранейшым беларускім дзяржавам (Полацкай, ТураваПінскай, Новагародскай) паасобку, цяпер дзякуючы аб’яднанню стала магчымым. Ужо пры Гедзіміне Полацкая зямля, значэнне якой у дзяржаве ўсё больш узмацнялася, аднавіла сваю ранейшую палітыку ў адносінах да Пскова і Ноўгарада, што і прывяло да першага канфлікту Беларусі з Масквой. Аднак гэта няўдача не сныніла Полаччыну ў далейшым аднаўленні сваёй палітыкі ў дачыненні да суседніх земляў. Паколькі Альгерд, стаўшы віцебскім князем і тым самым зрабіўшыся гаснадаром усходняй часткі Полаччыны (усномнім, што яшчэ каля 1265 г. у грамаце віцебска-нолацкага князя Ізяслава было сказана: «Полтеск Вятьбеск адно есть»⁹⁷), не мог не ўслрыняць спрадвечнага яе імкнення да нашырзння на ўеход, што і нрымусіла яго ўмяшацца ў снравы суседняй Смаленяічыны. Гэтае княства ў той момант стала ахвяраю аб’яднаўчай палітыкі Масквы, якая адабрала ў Смаленска Мажайск. Вось гэты факт і даў магчымасць Альгерду зрабіць важны крок для збліжэння з суседняй зямлёй. Як вядома, у ранейшыя часы ўзаемныя адносіны Полацка і Смаленска не былі аднолькавымі: збліжэнні і саюзы змяняліся варожасцю і сутычкамі. I тое, і другое было вынікам разумення сваёй этнічнай еднасці, бо і Полацкая, і Смаленскія землі ўсведамлялі сваю крывіцкую нрыналежнасць. 3 аднаго боку, гэта збліжала іх, а з другога, выклікала сунярэчнасці зза неряіынства ў крывіцкіх землях.

Усведамленне сваёй этнічнай еднасці ў дачыненнях Полацка і Смаленска не страцілася і ў сярэдзіне XIV ст. Зразумела, чаму Альгерд, які кіраваўся інтарэсамі ПолацкаВіцебскай зямлі, прапанаваў Смаленску дапамогу ў вяртанні яму Мажайска. Аднак адваяваць яго не ўдалося, захоплены толькі быў яго прыгарад Цяшына. Узяўшы палон, Альгерд вярнуўся ў Віцебск⁹⁸. Хоць гэты паход і не быў паспяховым, адпак, тым не менш, паказаў Смаленску, што ён у выпадку наступу Масквы можа разлічваць на дапамогу Альгерда. Усё гэта ў далейшым, як убачым, і ўвасобілася ва ўцягненне Смаленска ў арбіту палітычнай незалежнасці ад Вялікага княства Літоўскага.

Пра тое, што Альгерд працягваў аднаўленне ранейшай палітыкі Полацка ў дачыненні да яго суседзяў, пераканаўча сведчаць яго дзеянні ў адносінах да Пскоўскай зямлі. Як і пры Гедзіміне, так і цяпер у разлік прымалася яе імкненне выйсці зпад улады Ноўгарада, дзеля чаго пскоўцам патрэбна была дапамога супраць* леглага, полацкага боку. А менавіта тады, калі ў канцы 1341 г. лівонскія крыжакі зноў аднавілі свой наступ на Пскоўскую зямлю, пскоўцы звярнуліся па дапамогу да наўгародцаў, а тыя, як сведчыць Пскоўскі летапіс, адмовілі ім. I тады пскоўцы папрасілі падтрымкі ў Альгерда, на што той ахвотна адгукнуўся і прыйшоў у Пскоў. I не адзін, а з Кейстутам, што заслугоўвае асаблівай увагі.

У ранейшай гістарыяграфіі ўсе адзначаньш факты трактаваліся як пашырэнне далейшага літоўскага заваявання. Аднак усё гэта азначала далейшае пашырэнне беларускай дзяржавы шляхам працягу традыцыйнай полацкай палітыкі ў адносінах да паўночных і ўсходніх суседзяў. На гэта былі кінутыя ўсе сілы Вялікага княства Літоўскага, пра што і сведчыць прысутнасць у Пскове войскаў Кейстута. Для апошняга кідаць сваю Жамойць безабароннаю перад пагрозай узнаўлення крыжацкай навалы было небяспечна. Аднак інтарэсы Жамойці адыходзілі на другі план перад інтарэсамі Полацка, і Кейстут павінен быў — хацеў ён ці не хацеў — іеці са сваім войскам. Што гэты паход быў у інтарэсах Полацкай зямлі, сведчыць прысутнасць у ім і атрада палачанаў на чале з іх князем Любкам Воінавічам. Ён са сваім войскам быў пасланы да лівонскай мяжы, аднак, пацярпеўшы паражэнне ў сутычцы з крыжацкім атрадам, вымушаны быў адысці ў Ізборск, дзе і быў асаджаны крыжакамі. У сваю чаргу Альгерд разам з Кейстутам, ідучы ўслед за гэтым атрадам, не пайшоў на дапамогу Ізборску, а, адступіўшы за левы бераг ракі Вялікай, назіраў за ходам баявых дзеянняў. Уначы князь Любка, ад’ехаўшы ад Альгерда і нічога не падазраючы, натрапіў на вартавы атрад немцаў і быў забіты». Гэтая трагічная падзея заслугоўвае асаблівай увагі, аб чым мы будзем гаварыць трохі пазней. Тым часам узятыя ў аблогу ізборцы прасілі Альгерда выступіць ім на дапамогу. Князь ім адмовіў, параіўшы больш рашуча адбівацца, у выніку чаго вораг сам адыдзе, як пасля дзесяцідзённых баёў і здарылася. Ёсць звесткі, што Альгерд паслаў не'кал'ькі сваіх атрадаў у межы Лівоніі, якія пачалі там рабункі. Крыжакі, што асаджалі Ізборск, мусілі ісці назад, каб бараніць сваю зямлю. Альгердавы атрады, у сваю чаргу, даведаўшыся пра зняцце аблогі Ізборска, выйшлі з Лівоніі.

Пскоўцы, узрадаваныя, што пазбавіліся нямецкай навалы, пачалі прасіць Альгерда стаць іх князем. Аднак ён адмовіўся і замест сябе прапанаваў ім свайго маладога сына Андрэя, які быў ахрышчаны і ўзведзены на княскі пасад у Пскове¹⁰⁰.

Вось тут і ўзнікае пытанне: «Навошта было хрысціцца Андрэю, калі ён быў ахрышчаны, пра што сведчыць яго хрысціянскае імя?» Перад гэтым пскоўцы, просячы самога Альгерда стаць іх князем, таксама хацелі яго хрьісціць¹⁰¹. I зноўтакі, чаму нехрышчоны бацька даў свайму сыну хрысціянскае імя і ці мог быць язычнік віцебскім князем. Па ўсім відаць, што ў Пскове князь — нбзалежна ад таго быў хрышчоным ці не — узыходзячы на пасад, павінен быў усенародна хрысціцца. Інакш растлумачыць супярэчнасці летапіснага сведчання проста немагчыма.

Факт абрання Андрэя пскоўскім князем мог быдь важнай вяхой у ажыццяўленні даўняга імкнення Полаччыны падначаліць сабе Пскоў. Аднак для апошняга, як пакажуць падзеі, абранне Андрэя сваім князем было не столькі спробаю аддацца пад ахову Альгерда, колькі імкненнем пазбавіцца залежнасці ад Ноўгарада. I далейшыя абставіны садзейнічалі гэтаму.

Рэч у тым, што Андрэй доўга не быў у Пскове. Пакінуўшы тут сваіх намеснікаў, ён пайшоў да Альгерда. Прычынай мог быць і страшэняы паморак у Пскове¹⁰².

Аднак галоўнае было ў тым, што ён у хуткім часе становіцца полацкім ішязем. Каго замяніў ён на гэтым пасадзе? Здавалася б, на поршм погляд, Андрэй змяніў Любку, які загінуў незадоўга ііарад гзтым. Але ў такім выпадку Альгерд не адправіў бы яго ў Пскоў, а адразу б паставіў полацкім князем. Ёсць думна, што япіча жыў бацька Любкі — князь Воін і гіасля яго оморці с. таў князідь у Полацку сын Гедзіміна ГлебГарымонт, якоі а і замяніў сваім сынам Альгерд¹⁰³. 3 гэтым можпа пагадзіцца толькі пры меркаванні, што грамата Глоба — адзінае сведчанне аб ім як полацкім князі — была паяісана не ў 1338 г., а ў 1341 г. ¹⁰⁴, г. зн. пасля смсрді і Любкі і Воіна, што зноўтакі праблематычна, паколькі невядома, як і чаму ўступіў Глеб сваё месца Андрэю. Ды і няма цвёрдых падстаў атаясамліваць Нарымонта з Глебам.

Аднак княжанне Андрэя ў Полацку стала дрыкметнаю вяхой у нашай гісторыі.