СЛАВУТЫЯ АСОБЫ

Іван Багданавіч Сапега (каля 1480–1546)

Ужо ў канцы XV ст. у палітычным жыцці Літоўскай-Беларускай дзяржавы ўсё большае значэнне набывае род Сапегаў, прадстаўнікі якога на працягу XV–XVIII стст. стала займаюць вышэйшыя дзяржаўныя, адміністрацыйныя і вайсковыя пасады. Сапегі лічыліся другім па значэнні (пасля Радзівілаў) магнацкім родам Вялікага Княства Літоўскага, маючы вялікія латыфундыі, свае гарады і мястэчкі, уласнае войска. Гэтае прыватнае войска складалася са службовай шляхты, выбранцаў і іншых вайсковых людзей, якія атрымлівалі як васалы ўчасткі зямлі з адным абавязкам — хадзіць у паходы ці абараняць крэпасці.

Род Сапегаў па паходжанні беларускі, і напачатку Сапегі былі праваслаўнымі магнатамі. У другой палове XVI ст. частка прадстаўнікоў роду далучылася да Рэфармацыі і стала пратэстантамі (кальвіністамі). Аднак ужо ў канцы XVI ст., падчас Контррэфармацыі, Сапегі прынялі каталіцтва. У гэты час род Сапегаў у значнай ступені паланізаваўся. У канцы XVII–XVIII ст., падчас жорсткай барацьбы за ўладу ў Вялікім Княстве Літоўскім супраць большасці шляхты, Сапегі нават спрабавалі ўтварыць самастойную дзяржаву, аддзяліўшыся ад Польшчы, якая з XVI ст. уваходзіла разам з Літоўскай-Беларускай дзяржавай у склад федэратыўнай дзяржавы Рэчы Паспалітай. Калі род Сапегаў знаходзіўся ў зеніце сваёй магутнасці, у XVII–XVIII стст. пачалі стварацца і друкавацца радаводы роду Сапегаў. Каб надаць роду большую павагу і аўтарытэт, складальнікі радаводаў, зразумела, са згоды Сапегаў, сцвярджалі пра быццам княжацкае паходжанне роду ад Нарымонта, сына Гедыміна. У XVIII–XIX стст. некаторыя даследчыкі выводзілі род Сапегаў ад троцкага кашталяна Сунігайлы, нібыта праўнука Нарымонта. Да гэтага сцвярджэння крытычна паставіліся польскія даследчыкі у галіне генеалогіі канца ХІХ ст. А. Банецкі і Ю. Вольф, а таксама гісторык першай паловы XX ст. У. Сямковіч. Яны ў сваіх даследаваннях даказалі, што Сапегі паходзяць ад Сямёна Сапегі (Сапігі), велікакняжацкага пісара ў 1440-х гг., з полацкіх баяраў. Першапачаткова вялікія маёнткі Сапегаў знаходзіліся ў Смаленскай зямлі (Ельня, Гарадзішча, Апакоў). У пачатку XVI ст. Смаленская зямля была страчана падчас войнаў Маскоўскай дзяржавы з Вялікім Княствам Літоўскім. Аднак Сапегі атрымалі і набылі новыя маёнткі на тэрыторыі сучаснай Беларусі. Магнацкі род Сапегаў карыстаўся гербам «Ліс» — белая, павернутая ўгару вастрыём і двойчы перакрыжаваная, страла ў чырвоным полі.

У сыноў родапачынальніка Сямёна Сапегі засталіся асноўныя маёнткі на тэрыторыі сучаснай Беларусі. Так, у пісара гаспадарскага 1488 г. Багдана Сямёнавіча Сапегі (да 1450 - пасля 1512) асноўныя маёнткі былі на Віцебшчыне і Полаччыне, якія склалі ядро сапегаўскіх латыфундый (11 маёнткаў), а ў яго брата Івана Сямёнавіча (каля 1450–1517) таксама пісара гаспадарскага Казіміра Ягайлавіча з 1488 г. (пасля брата) і ваяводы падляшскага ў 1511–1515 гг., маёнткі былі на Браслаўшчыне, Падляшшы і Берасцейшчыне. Багдан Сапега стаў пачынальнікам адной з галоўных ліній роду — чарэйска-ружанскай, а Іван Сапега — другой лініі — коданьскай (дадатковая назва гэтай лініі ў некаторых даследчыкаў — «северская» — з'яўляецца памылковай). Памылковыя таксама звесткі пра наданне роду Сапегаў графскага тытула ад германскага імператара Максіміліяна II 6 студзеня 1572 г. і пацвярджэнне гэтага тытула Жыгімонтам II Аўгустам 4 мая 1572 г. Гэтыя фальсіфікаваныя дакументы былі ўпісаны ў метрыку Вялікага Княства Літоўскага ў 1744 г. канцлерам Янам Фрыдэрыкам Сапегам і, такім чынам, сталі дзяржаўнымі дакументамі, на якія потым можна было спасылацца. Толькі 14 верасня 1700 г. германскі імператар Леапольд I, каб узмацніць свой уплыў у Рэчы Паспалітай, надаў прадстаўнікам чарэйскай-ружанскай лініі роду Сапегаў тытул князёў Свяшчэннай Рымскай імперыі германскай нацыі (Германскай імперыі).

Адным з першых прадстаўнікоў роду Сапегаў, дзейнасць якога была запісана ў Метрыцы Вялікага Княства Літоўскага і тагачасных хроніках, быў Іван Багданавіч Сапега, сын Багдана Сямёнавіча, старэйшага сына родапачынальніка Сямёна Сапегі, і князёўны Фядоры Фёдараўны Друцкай-Саколінскай (памерла ў 1519 ці ў 1522 г.), якая ўнесла ў род Сапегаў вялікі маёнтак ў Чарэі. Іван Багданавіч Сапега быў пляменнікам Івана Сямёнавіча Сапегі (якога часта запісвалі ў дакументах як Івашка Сапежыч) і карыстаўся падтрымкай як свайго бацькі, так і ўплывовага дзядзькі.

Іван Багданавіч Сапега пачаў службу пры гаспадарскім (велікакняжацкім двары) яшчэ ў час панавання Аляксандра Казіміравіча. Як гэта звычайна было ў феадальны час, характар службы меў спадчынны характар. І. Б. Сапега, як яго дзед, бацька і дзядзька, значнаю частку часу аддаваў службе ў канцылярыі вялікага князя, быў добра дасведчаны ў падрыхтоўцы дзяржаўных дакументаў, іх выдачы, назапашванні архіва (Метрыкі Вялікага Княства Літоўскага), ведаў правілы дакументацыі (зразумела, уся перапіска ўнутры дзяржавы, часткова і ў дыпламатыі, вялася на беларускай мове). Гэтая служба не перашкаджала і дзяржаўнай кіраўнічай дзейнасці.

Першай самастойнай пасадай маладога Івана Багданавіча Сапегі была адміністрацыйная пасада намесніка (кіраўніка мясцовай велікакняжацкай адміністрацыі) юрборкскага ў Жамойціі, якую ён заняў у 1502 г. У 1505 г. ён быў прызначаны на пасаду намесніка бранскага (у Падляшскім ваяводстве). У 1508–1515 гг. да таго ж ён быў гараднічым троцкім і меў абавязак даглядаць замак у Троках.

Пасля ўзыходжання на велікакняжацкі трон Жыгімонта Казіміравіча (Жыгімонта Старога) у 1507–1516 гг. Іван Багданавіч Сапега займаў пасаду пісара гаспадарскага (велікакняжацкага), якую ў 1471–1488 гг. займаў яго бацька Багдан Сямёнавіч, а ў 1488–1501 гг. — яго дзядзька Іван Сямёнавіч. Дзядзька і далей захоўваў свае найвышэйшыя пісарскія функцыі: у 1506 г. быў прызначаны найвышэйшым сакратаром Вялікага Княства Літоўскага.

Як бацька і дзядзька, Іван Багданавіч Сапега выконваў і дыпламатычныя функцыі, удзельнічаў у пасольствах. Гаспадарская канцылярыя шмат у чым выконвала функцыі ведамства па замежных сувязях. Менавіта адсюль накіроўваліся пасольствы з адпаведнымі інструкцыямі, праектамі дагавораў дыпламатычнымі прапановамі замежным дварам. Пастаянных пасольстваў у замежных сталіцах тады яшчэ не было. За мяжу накіроўваліся пасольствы з канкрэтнымі місіямі і пасля заканчэння місіі вярталіся назад.

Іван Багданавіч ездзіў паслом за мяжу некалькі разоў. Так, ён быў паслом ў Маскоўскім вялікім княстве ў 1508, 1531–1532 і ў 1536 гг., у Турцыі ў 1534 г., у Польшчы.

У верасні 1508 г. Іван Багданавіч Сапега — пісар (сакратар) пасольства ў Маскве, дзе вёў пратакол перагавораў з маскоўскімі баярамі аб міры. У выніку перагавораў 19 верасня 1508 г. быў заключаны «вечны мір», якім скончылася вайна 1507–1508 гг. паміж абодвума вялікімі княствамі. Дзяржаўныя межы засталіся такімі ж, якімі былі да вайны. Падчас гэтых перагавораў Іван Сямёнавіч Сапега, які ўдзельнічаў у пасольстве, і сам Іван Багданавіч Сапега дамагліся вызвалення з маскоўскага палону свайго брата і бацькі — Багдана Сямёнавіча Сапегі, які быў кіраўніком ранейшага пасольства ў Маскве ў 1507 г. і быў там затрыманы, калі пачалася вайна. За вызваленне Багдана Сапегі пасольства Вялікага Княства Літоўскага дало згоду на свабодны выезд у Маскву з ВКЛ сваякоў князя Міхаіла Львовіча Глінскага, які падчас вайны перайшоў на бок маскоўскага вялікага князя Васіля III.

Паколькі Іван Багданавіч Сапега ўваходзіў у вузкае кола вышэйшай бюракратыі і карыстаўся даверам вялікага князя Жыгімонта Казіміравіча (Жыгімонта Старога), то выконваў далікатныя даручэнні гаспадара (вялікага князя), у тым ліку разглядаў судовыя справы гаспадарча-ўласніцкага характару пра спадчыннасць маёнткаў якія вяліся паміж магнатамі, заможнай і сярэдняй шляхтай. Іван Сапега складаў дакументы, апісанні маёнткаў, разам з іншымі суддзямі ўстанаўліваў межы паміж маёнткамі. У той час, калі тэрыторыя ВКЛ была ў большасці пакрыта лясамі і пушчамі, насельніцтва было адносна рэдкім, а сталай дакументацыі на зямлю на месцах амаль не было, такая дзейнасць была складанай і адказнай.

Іван Багданавіч Сапега, якому падчас чарговай вайны Маскоўскай дзяржавы з Літоўскай-Беларускай дзяржавай 1512–1522 гг. было за 30 гадоў, удзельнічаў у гэтай вайне са сваімі атрадамі, якія выстаўлялі ў войска ўсе тагачасныя паны і баяры (шляхта), што мелі зямельныя ўладанні (з пэўнай нормай коннікаў ад колькасці зямлі).

Ранейшыя гісторыкі часам блыталі, у якіх падзеях удзельнічаў Іван Багданавіч Сапега, а ў якіх яго дзядзька — Іван Сямёнавіч Сапега. Аўтарка біяграфічных артыкулаў пра Івана Сямёнавіча Сапегу і Івана Багданавіча Сапегу (пляменніка) у польскім біяграфічным слоўніку (Т. 34. 1993) Марыя Міхалевічава адзначае, што ў Аршанскай бітве 8 верасня 1514 г. удзельнічаў Іван Сямёнавіч Сапега са сваімі атрадамі, a ў біяграфіі Івана Багданавіча Сапегі абмінае факт яго ўдзелу ў гэтай бітве. Гэтая памылка паўтараецца ў іншых выданнях.

Аднак трэба адзначыць, што Івану Сямёнавічу Сапегу ў 1514 г. было па меншай меры 65 гадоў. Нават і ў наш час у такім узросце ў войску ўжо не служаць. А ў пачатку XVI ст. ваяваць на кані, удзельнічаць у атаках, камандаваць войскам было вельмі цяжка, а часам, улічваючы гады і хваробы гэтага ўзросту, і немагчыма. Ды і памёр Іван Сямёнавіч Сапега ў 1517 г. Таму слушна будзе казаць пра ўдзел у вайне Івана Багданавіча Сапегі, які быў гадоў на 30 маладзейшы за свайго дзядзьку.

Таму слушна будзе прызнаць, што ў кампаніі 1514 г. і ў Аршанскай бітве ўдзельнічаў Іван Багданавіч Сапега, як адзначана ў нашых артыкулах ў часопісе «Спадчына» (1992, № 6) і 1-м томе «Энцыклапедыі гісторыі Беларусі». Гэтае меркаванне падмацоўваецца сведчаннем храніста Мацея Стрыйкоўскага, які ў сваёй «Хроніцы польскай, літоўскай, жмудзкай і ўсёй Русі Кіеўскай…» (Каралявец, 1582. С. 726) прама кажа пра ўдзел у баях напярэдадні Аршанскай бітвы «Івана Сапегі, які быў потым ваяводам віцебскім». Вядома, што дзядзька, Іван Сямёнавіч Сапега, быў ваяводам віцебскім у 1511–1513 гг., а потым, у 1513 г., атрымаў ад вялікага князя больш высокую пасаду ваяводы падляшскага, на якой заставаўся да канца жыцця. У Вялікім Княстве Літоўскім пасады ваяводы мелі розныя ступені прэстыжнасці, і ваяводаў падвышалі, пераводзячы з малых ступеняў на больш высокія.

Іван Багданавіч Сапега (пляменнік) атрымаў прызначэнне на пасаду віцебскага ваяводы ў 1520 г. (як пішацца ў «Хроніцы…», быў ваяводам віцебскім «потым») і займаў гэтую пасаду да 1529 г., калі быў пераведзены на пасаду падляшскага ваяводы і займаў яе да канца жыцця.

За некалькі дзён да Аршанскай бітвы войска гетмана найвышэйшага князя Канстанціна Іванавіча Астрожскага наступала пад Оршу з Барысава, дзе знаходзілася стаўка вялікага князя Жыгімонта. У авангардзе войска К. I. Астрожскага ішлі атрады пад камандаваннем Івана Багданавіча Сапегі. Першы бой арміі Канстанціна Астрожскага з непрыяцелем адбыўся на левым беразе Бярэзіны пры пераправе яго войска. Папярэдне, 27 жніўня 1514 г., артылерыйскай стральбой з гармат і гакаўніц (пішчаляў) былі нанесены значныя страты непрыяцелю. Гэтай часткай войска К. I. Астрожскага камандаваў Іван Багданавіч Сапега. Двойчы атакавалі ворага коннікі Івана Сапегі. У выніку атакі некалькі палкоў маскоўскага войска былі разбіты.

На наступны дзень, 28 жніўня, гэты авангард арміі К. Астрожскага нанёс паражэнне маскоўскаму палку перадавой стражы ўжо на рацэ Бобр. У баі было ўзята шмат палонных, якіх прывялі да гетмана Канстанціна Астрожскага, каб яны расказалі пра сілы і планы праціўніка. 1 верасня 1514 г. авангард войска Івана Багданавіча Сапегі нанёс паражэнне тром маскоўскім палкам. У баі было забіта некалькі соцень чалавек, ўзмацніўся баявы дух літоўскага-беларускага войска. Іван Багданавіч Сапега са сваімі коннікамі ўдзельнічаў у пераможнай бітве пад Оршай 8 верасня 1514 г. у шэрагах атрадаў, якімі непасрэдна камандаваў гетман Канстанцін Астрожскі.

Іван Сапега працягваў службовую кар'еру далей. У 1515 г. ён быў прызначаны на пасаду маршалка гаспадарскага, прыдворнага ўрадніка (чыноўніка). Выконваў спецыяльныя даручэнні вялікага князя (гаспадара) і кіраваў пэўнымі прыдворнымі службамі. Гэта сведчыла аб даверы вялікага князя і давала доступ да далейшых пасадаў. У 1520 г. Іван Багданавіч Сапега атрымаў намінацыю на пасаду віцебскага ваяводы. У гэты ж час ён ажаніўся з князёўнай Ганнай Андрэеўнай Сангушкай (памерла ў 1561 г.), дачкой старасты ўладзімірскага, а пасля і маршалка Валынскай зямлі. Улетку 1529 г. Іван Сапега быў прызначаны вялікім князем Жыгімонтам Старым на пасаду падляшскага ваяводы. Тады ж, у 1529 г., стаў і старастам драгічынскім.

У палітычных адносінах Іван Багданавіч Сапега належаў да групоўкі магнатаў Літоўскай-Беларускай дзяржавы — прыхільнікаў дзяржаўнай уніі з Польшчай. Гэтую групоўку ўзначальваў аўтарытэтны дзяржаўны дзеяч, гетман найвышэйшы і ваявода троцкі Канстанцін Іванавіч Астрожскі. Групоўка К. I. Астрожскага супрацьстаяла іншай магнацкай групоўцы, якая ўзначальвалася ваяводам віленскім і канцлерам Вялікага Княства Літоўскага Альбрэхтам Гаштольдам, прыхільнікам поўнага аддзялення дзяржавы ад саюзнага Польскага каралеўства, дзе каралём быў Жыгімонт Стары, вялікі князь літоўскі.

Групоўка А. Гаштольда на сойме Вялікага Княства Літоўскага ў Вільні 4 снежня 1522 г. дамаглася прызнання двухгадовага сына вялікага князя — Жыгімонта Аўгуста — вялікім князем літоўскім у выпадку смерці бацькі; так бы мовіць, абралі хлопчыка, насуперак звычаю, наперад, а не пасля смерці вялікага князя. Зроблена гэта было для таго, каб Вялікае Княства захавала сваю самастойнасць, бо польскую шляхту змушалі, такім чынам, або прызнаць самастойную палітыку Літоўскай-Беларускай дзяржавы, або выбіраць у будучыні караля, якога ім ужо падрыхтаваў літоўскі-беларускі бок. Пры гэтым улічвалася і тое, што Жыгімонт Стары гадамі не прыязджаў у ВКЛ. Іван Сапега быў сярод актыўных дзеячаў, якія спрычыніліся да прыняцця на сойме акта аб спадчыннасці літоўскага трона для сына караля і вялікага князя.

Працягваючы гэтую ж лінію ў палітыцы, Іван Багданавіч Сапега быў адным з удзельнікаў абвяшчэння вялікім князем літоўскім, рускім і жамойцкім ужо 9-гадовага Жыгімонта Аўгуста на сойме Вялікага Княства Літоўскага 18 кастрычніка 1529 г. пры жыцці бацькі, г. зн. другім вялікім князем. Гэта дало магчымасць Жыгімонту Старому і яго жонцы Боне Сфорцы дамагчыся на польскім сойме абрання сына польскім каралём (таксама другім). Зразумела, рэальная ўлада ў абедзвюх дзяржавах засталася ў руках бацькі. Але была забяспечана пераемнасць улады ў межах адной дынастыі і нават сям'і.

Іван Багданавіч Сапега працягваў і дыпламатычную дзейнасць. Так, у лютым 1531 г. ён разам з біскупам жамойцкім Мікалаем Вежгайлам паехаў паслом у Польшчу. Ад імя паноў рады Вялікага Княства Літоўскага, найвышэйшага дзяржаўнага органа, які кіраваў краінай і асабліва набыў вагу, калі гадамі Жыгімонт Стары не прыязджаў у Вільню, абодва паслы — I. Б. Сапега і М. Вежгайла — адмовілі Польшчы ў вайсковай дапамозе ў вайне, якую тая рыхтавала супраць малдаўскага гаспадара Рарэша. Іван Сапега некалькі месяцаў знаходзіўся ў Кракаве, тагачаснай сталіцы Польшчы, і вырашаў з каралём справы сваёй краіны, падпісваў розныя дакументы з тытуламі «ваявода падляшскі, маршалак, стараста драгічынскі».

У Вільню Іван Сапега вярнуўся ў канцы лістапада, а ўжо ў снежні 1531 г. выехаў на чале пасольства ў Маскву для перагавораў з вялікім князем Васілём III. Паколькі ў ВКЛ была пашырана эпідэмія, то пасольства было затрымана ў Оршы (маскоўскія ўлады не дазволілі пераехаць мяжу) на каранцін. Толькі ў сакавіку 1532 г. яно прыбыло ў Маскву, дзе было прынята 17 сакавіка Васілём III. Мэтай пасольства было заключэнне перамір'я на пяць гадоў, што дало б магчымасць пасля заключыць трывалы мірны дагавор. Вайна паміж Маскоўскім вялікім княствам і Літоўскай-Беларускай дзяржавай 1512–1522 гг. закончылася перамір'ем 1522 г. Потым новае перамір'е было заключана ў 1526 г. яшчэ на 6 гадоў.

Пасольства Вялікага Княства Літоўскага цяпер прапанавала заключыць «вечны мір» пры ўмове, што Васіль III адмовіцца ад Чарнігава з навакольнай тэрыторыяй. Аднак Васіль III заявіў што ніякіх саступак рабіць не будзе, і згадзіўся заключыць перамір'е толькі на адзін год. Ён рыхтаваўся да новай вайны з Вялікім Княствам Літоўскім, намагаючыся заваяваць новыя землі для сваёй дзяржавы.

Перамір'е ў Маскве было падпісана 10 красавіка 1532 г. да свята Божага нараджэння наступнага 1533 г. Праўда, у 1533 г. вайна не ўзнавілася, бо Васіль III памёр на пачатку снежня 1533 г., і ў Маскве пачалася барацьба за трон паміж удавой Васіля III Аленай Глінскай і братамі яе мужа. Вайну давялося адкласці да 1535 г.

У красавіку 1534 г. Іван Сапега быў паслом ад Жыгімонта Старога да прускага герцага Альбрэхта ў справе адносін паміж Вільняй і Масквой. У 1536 г. Іван Сапега разам са старастам брацлаўскім Іллёй Астрожскім і кіеўскім ваяводам Андрэем Неміровічам зноў ездзіў у Маскву для заключэння міру, але беспаспяхова.

Ва ўнутранай палітыцы дзяржавы Іван Сапега браў таксама чынны ўдзел. У 1536 г. ён быў уключаны ў камісію па правядзенні аграрнай рэформы ў гаспадарскіх уладаннях, якія належалі да Драгічынскага павета. Яму было прадпісана правесці валочную памеру, г. зн. размеркаванне зямлі на валокі (валока — 21,37 га) з устанаўленнем аднастайных павіннасцяў насельніцтва на валоках. Іван Сапега праводзіў рэформу ў Путковіцах, Малмотках, Качэрках, Вінярах, Чэрных, дзе зямля была размеркавана на валокі, а сяляне гэтых сёлаў былі «асаджаны на чынш, абы выплату гаспадарскую давалі».

Улетку 1541 г. раптам Іван Багданавіч Сапега быў пазбаўлены пасадаў ваяводы падляшскага, старасты драгічынскага і маршалка гаспадарскага, арыштаваны і пасаджаны ў вязенне замка вышэйшага ў Вільні. Былі секвестраваныя (часова адабраныя) маёнткі. Справа I. Б. Сапегі няясная, бо яе дакументы ў Метрыцы Вялікага Княства Літоўскага адсутнічаюць. Як сцвярджаў каралеўскі сакратар біскуп Станіслаў Гозіюш, I. Сапегу арыштавалі быццам за тое, што ён даў прысягу каралеве Боне, «што знішчыць усіх кіраўнікоў Вялікага Княства Літоўскага». Але такое абвінавачванне, як і такога кшталту прысяга не мелі рэальнага грунту.

У снежні 1541 г. з просьбай аб вызваленні Івана Сапегі звярнуліся да паноў-рады ў Вільні дарадцы караля ў Кракаве. У Вільню спецыяльна прыехаў польскі магнат Станіслаў Тэнчынскі, сваяк I. Сапегі, прасіць аб яго вызваленні. Кароль Жыгімонт Стары даў згоду на вызваленне I. Сапегі, калі знойдзецца паручыцель. За Сапегу хадайнічаў і вялікі князь, 21-гадовы Жыгімонт Аўгуст. Хутчэй за ўсё, палітычныя праціўнікі арганізавалі абвінавачванне і арышт.

Прасядзеў у вязенні Іван Сапега да вясны 1542 г. Праўда, пасады, якія ён займаў раней, нікому не далі, але і яму не вярнулі. Толькі ў 1545 г. яму было вернута Драгічынскае староства і секвестраваныя маёнткі. Ён быў рэабілітаваны. У красавіку 1546 г. у Івана Сапегі быў яшчэ судовы працэс з-за маёнткаў ля Талачына. А каралеўскі прывілей ад 19 лістапада 1546 г. быў выдадзены ўжо яго жонцы і сынам. Івана Сапегі не было ўжо ў жывых.

Іван Багданавіч Сапега быў спадчыннікам бацькоўскіх маёнткаў на Віцебшчыне і Полаччыне і прадаўжальнікам чарэйска-ружанскай лініі роду Сапегаў. У 1530 г. пры падзеле маёнткаў паміж братамі ён захаваў гняздо роду — Чарэю. Ён набыў новыя маёнткі ў Віцебскім і Полацкім ваяводствах ў 20-я гг. XVI ст. з азёрамі, дзе разгарнуў рыбны промысел. I. Сапега меў маёнткі і ў іншых мясцовасцях, у тым ліку і ў Віленскім павеце. Падчас вопісу войска Вялікага Княства Літоўскага 1529 г. Сапега выставіў у войска са сваіх маёнткаў 36 коней. 1 вершнік у апалчэнне выстаўляўся, згодна з ухвалай Віленскага сойма 1528 г, ад 8 сялянскіх службаў. Звычайна ў службе было 2 і больш двароў. М. В. Доўнар-Запольскі лічыць, што ў службу ўваходзілі 3–4 «дымы» (двары). Такім чынам, у маёнтках Івана Сапегі было прыкладна да 1 тысячы сялянскіх двароў і болей. Асобна трэба лічыць староствы. Такім чынам, Іван Багданавіч Сапега належаў да магнатаў, самай вышэйшай групы шляхецкага саслоўя.

Ад шлюбу з Ганнай Сангушкай Іван Багданавіч Сапега меў чатырох сыноў і адну дачку. Старэйшы сын Лука памёр у 1545 г. Нашчадкаў не меў. Другі сын, Іван, які памёр у 1580 г., быў старастам драгічынскім. Ён быў жанаты з князёўнай Багданай Друцкай-Саколінскай (з галіны Канопля). Іх сынам быў знакаміты і славуты дзяржаўны дзеяч Леў Іванавіч Сапега. Трэці сын Івана Багданавіча Сапегі, Міхаіл Іванавіч (памёр пасля 1592 г.), быў дваранінам гаспадарскім (прыдворным), а з 1580 г. сакратаром каралеўскім у Стафана Баторыя. Чацвёрты сын, Павел (памёр у 1580 г.), меў тытул кашталяна кіеўскага з 1566 г., а таксама быў дзяржаўцам любецкім і перавальскім. Такім чынам, сыны Івана Багданавіча Сапегі займалі пасады сярэдняга маштабу ў адміністарцыі. Адзіная яго дачка, Соф'я, была замужам двойчы: першы раз за Лукашам Курапецкім, другі раз — за Рыгорам Валовічам, кашталянам наваградскім.

Сам Іван Багданавіч Сапега атрымаў у спадчыну ад бацькі ў Віцебскім ваяводстве маёнткі Сялец, Лемніца, Палонна (дзе пабудаваў замак), Рудомля. У набытым маёнтку Астроўна пабудаваў замак. У год смерці Івана Багданавіча Сапегі (1546) яго ўдава і сыны Іван, Міхаіл і Павел атрымалі прывілей вялікага князя на ўвядзенне таргоў і корчмаў у маёнтках Палонна, Лемніца і Востраў і ўтварэнні там мястэчак з поўнымі ільготамі для іх насельніцтва. Гэта сведчыла пра пэўную ўжо колькасць насельніцтва ў гэтых мясцінах і неабходнасць стварэння лакальных рынкаў.

Стафан Баторый (1533–1586)

Стафан Баторый — кароль польскі і вялікі князь літоўскі, рускі і жамойцкі з'яўляецца адной з найбольш вядомых і значных асоб у гісторыі Беларусі XVI ст. Гэта быў чалавек незвычайнага лёсу, імя і прозвішча якога гучала па-рознаму ў трох краінах, дзе ён панаваў. Каралём у Рэчы Паспалітай ён быў толькі дзесяць гадоў. Але за час свайго панавання ў Польшчы і Літоўскай-Беларускай дзяржаве, аб'яднаных тады ў федэратыўную Рэч Паспалітую, ён праславіўся як палкаводзец, дыпламат, рэфарматар і мецэнат навукі і культуры.



Баторый у Сяміграддзі

Сапраўднае імя і прозвішча Стафана Баторыя — Іштван Батары або, як правільна будзе па-венгерску, — Батары Іштван, бо ў мадзьяраў спачатку пішацца прозвішча, а потым імя (так бы мовіць, назва роду больш галоўная, чым асабістае імя).

Паходзіў ён з даўняга венгерскага магнацкага роду ў Сяміграддзі (або Трансільваніі), якая ў той час была самастойнай краінай, асобнай ад Венгрыі, але ўжо падпарадкаваная турэцкаму султану як васальная дзяржава. У Сяміграддзі (назва ад сямі гарадоў) жыло змешанае насельніцтва: венгры, румыны і немцы. Род Баторыяў меў дзве галоўныя лініі. Стафан нарадзіўся ў сям'і з лініі Шомлё, якая валодала латыфундыямі ў вобласці Крышана, недалёка ад сучаснай дзяржаўнай мяжы Румыніі з Венгрыяй. Цэнтрам латыфундый роду Баторыяў быў гарадок Шомлё (цяпер па-румынску Сімлеўл Сільваней). Род Баторыяў з Шомлё валодаў у ваколіцы 35 мястэчкамі і вёскамі.

У замку Шомлё 27 верасня 1533 г. нарадзіўся Батары Іштван. Ён быў аднагодкам маскоўскага цара Івана Жахлівага, з якім потым ваяваў. Іштван быў трэцім, апошнім сынам Іштвана Батары, ваяводы (князя) Сяміграддзя, якое займала большую частку сучаснай Румыніі. Бацька праз год пасля нараджэння сына памёр. У маладыя гады Іштван выхоўваўся ў Вене пры двары рымска-германскага імператара (Свяшчэннай Рымскай імперыі) і караля Венгрыі Фердынанда I Габсбурга, дзе ягоны старэйшы брат Андрэй займаў высокую пасаду гофмайстра венгерскай кароны.

Тут ён атрымаў і адукацыю. Некаторы час вучыўся ў Падуанскім універсітэце ў Італіі, дзе ў свой час Францішак Скарына абараніў доктарскую дысертацыю. У Вене ён пачаў называцца Стафанам Баторыем. Стафан Баторый добра размаўляў на нямецкай, лацінскай, італьянскай і, зразумела, венгерскай мовах. А вось па-польску і па-беларуску ён гаварыць так і не навучыўся. Калі быў абраны каралём Рэчы Паспалітай, то тут ён гаварыў з мясцовымі жыхарамі на лацінскай мове альбо праз перакладчыка.

Пасля вучобы ў Італіі Баторый вяртаецца на радзіму, дзе разгарэлася барацьба часткі венгерскіх магнатаў на чале з прэтэндэнтам на каралеўскі трон Венгрыі Янам Жыгімонтам Заполья (ягоны бацька некаторы час быў венгерскім каралём) супраць германскага імператара. Малады Баторый падтрымаў Заполья, удзельнічаў у бітвах, набыў вопыт адміністратара і дыпламата. Баторый быў накіраваны на чале пасольства ў Вену на мірныя перагаворы з імператарам, але падчас перамоў па загаду імператара Максіміліяна II быў арыштаваны і інтэрнаваны ў Вене на працягу двух гадоў. Атрымаўшы свабоду, ён вярнуўся дадому і пасля смерці князя Трансільваніі Яна Жыгімонта 25 мая 1571 г. быў абраны на сойме князем Трансільваніі (Сяміграддзя), нягледзячы на супрацьдзеянне імператарскага двара. Але пасля войнаў Трансільванія была аслаблена і вымушана была прызнаць васальную залежнасць адначасова ад імператара (ён жа кароль Венгрыі) і ад турэцкага султана. Каб аказваць супраціўленне Габсбургам і султану, Баторый наладзіў добрыя стасункі з Рэччу Паспалітай і польскімі магнатамі.

Абранне каралём і вялікім князем

У гэты час (у 1574 г.) з Кракава ў Парыж патаемна ўцёк кароль польскі і вялікі князь літоўскі Генрых Француз (Валуа), каб заняць французскі трон пасля смерці свайго старэйшага брата Карла IX. Пагоня, арганізаваная польскімі магнатамі з мэтай затрымаць караля і сілаю вярнуць яго на трон, не паспела перахапіць уцекача. Ён паспяхова дабраўся да Парыжа, дзе стаў каралём Францыі Генрыхам III (апошнім з дынастыі Валуа). Трон у тагачаснай сталіцы Рэчы Паспалітай застаўся вакантным. Трэба было выбіраць новага караля. А на ўсходніх і паўночных межах ВКЛ працягвала існаваць пагроза з боку Масквы.

Кароль у Рэчы Паспалітай, у адрозненне ад многіх еўрапейскіх краін, дзе каралеўская ўлада была спадчыннай, выбіраўся толькі пажыццёва соймам, дзе асноўныя пазіцыі займала шляхта, а не магнаты. Большасць магнатаў Польшчы і Вялікага Княства Літоўскага, а таксама сената была супраць кандыдатуры Баторыя, жадаючы мець каралём імператара Максіміліяна II, які быў далёка ў Вене і наязджаў бы ў краіну рэдка, а яны тады бесперашкодна кіравалі б дзяржавай. Кандыдатуру Баторыя падтрымалі уплывовы магнат Замойскі, сярэдне- і дробнамаянтковая шляхта. Дэпутаты ад Вялікага Княства Літоўскага ахвотна падтрымалі кандыдатуру Стафана Баторыя, бо ў гэты час вялася цяжкая барацьба з Маскоўскай дзяржавай і трэба было ратаваць Літву-Беларусь, а разам з ёю свае маёнткі ад бязлітасных воінаў Івана Жахлівага, якія захапілі Полацк, самы вялікі горад ВКЛ, рабавалі і знішчалі насельніцтва. Шляхце быў патрэбны спрактыкаваны палкаводзец і дыпламат. 12 снежня 1575 г. элекцыйны (выбарчы) сойм абраў Стафана Баторыя каралём Польшчы і вялікім князем Літоўскай-Беларускай дзяржавы.

Але нежанатаму Баторыю, якому было 44 гады, сойм паставіў абавязкам ажаніцца з каралеўнай Ганнай, дачкой караля і вялікага князя Жыгімонта Старога і сястрой апошняга з роду Ягелонаў Жыгімонта Аўгуста. Такім чынам як бы законна працягвалася панаванне дынастыі Ягелонаў. Баторый вымушаны быў прыняць гэтыя цяжкія ўмовы.

Ганна Ягелонка ніколі не была замужам, а ёй было ажно 54 гады. Але карона так вабіла Баторыя, што ён згадзіўся. Вядома, чакаць дзяцей ад гэтага шлюбу было дарэмна.

Стафан Баторый перад ад'ездам у Кракаў пераканаў трансільванскі сойм выбраць новым князем Трансільваніі ягонага старэйшага брата Крыстофа. Пасля гэтага ён назаўсёды пакінуў радзіму.

Баторый у Польшчы і Вялікім Княстве

Баторый прыехаў у тагачасную сталіцу Польшчы Кракаў. 29 красавіка 1576 г. ён быў каранаваны ў каралеўскім замку Вавель, а 1 мая ажаніўся з Ганнай. Але акрамя гэтай асалоды — каранацыі, трэба было яшчэ замацаваць сваё панаванне. Яшчэ шмат месяцаў у Польшчы ішла збройная барацьба з апазіцыяй, прыхільнікамі імператара Максіміліяна II. Супраціўленне аказаў і горад Гданьск. Толькі ў 1577 г. пасля паразы атрадаў, нанятых багатымі гараджанамі Гданьска, улада караля была прызнана апазіцыяй.

Пасля гэтага Стафан Баторый мусіў звярнуць увагу на адносіны з Маскоўскай дзяржавай. Іван IV Жахлівы, выкарыстаўшы палітычнае становішча ў Рэчы Паспалітай, занятай выбарамі караля, пачаў новы наступ у Лівоніі, авалодаў тэрыторыяй ад ваколіц Рыгі да Дынабурга (Даўгаўпілса) — усёй усходняй часткай цяперашняй Латвіі і паўднёвай часткай Эстоніі. Новая пагроза навісла над Вялікім Княствам Літоўскім. Сабраўшы войска і атрымаўшы грошы на вядзенне вайны, Стафан Баторый вырашыў спачатку вызваліць Полацк ад маскоўскай акупацыі. Кароль старанна падрыхтаваў паход на Полацк і Пскоў, каб адрэзаць войскі ў Лівоніі ад Масковіі. Апошняя нарада перад паходам адбылася ў Свіры. У ліпені 1579 г. вялікае войска Стафана Баторыя рушыла на Полацк. Яно складалася з літоўскага-беларускага войска і польскага, бо ў Рэчы Паспалітай кожная з дзвюх дзяржаў мела свае вайсковыя фармаванні. У войску былі таксама венгерскія атрады і наёмнікі-немцы. Разам армія Баторыя налічвала 40 тысяч чалавек. Яна накіравалася цераз Дзвіну да Полацка. Адначасова літоўскія-беларускія перадавыя атрады гетмана вялікага літоўскага Мікалая Радзівіла Рудога і яго сына гетмана польнага літоўскага Крыштафа Радзівіла занялі замкі Казяны, Сітна і Краснае, выбіўшы адтуль і знішчыўшы маскоўскія гарнізоны.

4 жніўня 1579 г. пачалася аблога Полацка. Спроба Івана Жахлівага прыслаць пяць тысяч коннікаў на дапамогу маскоўскаму гарнізону ў Полацку на чале з Барысам Шэіным і Фёдарам Шарамецевым скончылася няўдачай. Гэтае войска вымушана было схавацца ў крэпасці Сокал за 20 кіламетраў ад Полацка. Асаджаны ў Полацку, у крэпасці, абнесенай дубовымі сценамі, маскоўскі гарнізон на чале з ваяводамі Васіліем Целяцеўскім і Пятром Валынскім трымаўся больш за тры тыдні. Цяжка было і войску Баторыя, бо ўсе ваколіцы Полацка былі цалкам спустошаны яшчэ раней царскімі войскамі. Урэшце 30 жніўня 1579 г. драўляныя сцены крэпасці паддаліся агню, і гарнізон горада капітуляваў. 4 верасня штурмам была ўзята крэпасць Сокал, а праз месяц і Суша. Вызваленне Полацка адвяло бяду ад літоўскай-беларускай зямлі. Баторыя ў ВКЛ называлі Сцяпан Батура.

Наступную кампанію 1580 г. Стафан Баторый праводзіў ужо на маскоўскай тэрыторыі, там, дзе яго не чакалі. Іван Жахлівы раскідаў свае вайсковыя сілы ўздоўж мяжы з Лівоніяй і ВКЛ. Войскі Баторыя займалі крэпасці і гарады Усвят, Веліж; восенню 1580 г. былі ўзяты моцныя крэпасці Вялікія Лукі і Невель, заняты Завалочча і Езярышча, а ў канцы года — Холм і Старая Руса. Войскі Рэчы Паспалітай былі недалёка ад Ноўгарада, маскоўскія войскі ў Лівоніі былі адрэзаны ад асноўных камунікацый.



Стафан Баторый пад Псковам (малюнак Яна Матэйкі)


У вайсковай кампаніі 1581 г. Баторый пайшоў на Пскоў. Але ў гэты час феадальны парламент Рэчы Паспалітай адмовіў каралю ў павелічэнні грашовых сродкаў на вядзенне вайны. Гэта скарыстаў Іван IV і кінуў свае войскі на ВКЛ. І хаця яны былі адбітыя на сваю тэрыторыю, аднак ваколіцы Дуброўны, Оршы, Копысі, Шклова, Магілёва і Мсціслава, і так пацярпелыя раней, былі зноў спустошаны маскоўцамі. У верасні 1581 г. войскі Баторыя, падыходзячы з поўдня і з усходу, асадзілі Пскоў. Літоўскія-беларускія атрады Крыштафа Радзівіла, Філона Кміты, зрабіўшы глыбокі рэйд на Волгу, часова занялі Старыцу і Ржэў, не дайшоўшы 50 кіламетраў да Цвяры. Гэты рэйд вельмі напужаў Івана IV. Адтуль праз Таропец і Старую Русу яны пайшлі на Пскоў і далучыліся да Стафана Баторыя. Штурмы Пскова пры яго аблозе не далі вынікаў, але і гарнізон гэтай крэпасці ўжо не мог трымацца далей. 15 студзеня 1582 г. Масковія і Рэч Паспалітая падпісалі 10-гадовае замірэнне. Вялікае княства Маскоўскае адмаўлялася ад Прыбалтыкі (Лівоніі) і ад Полацкай зямлі і Веліжа, а Рэч Паспалітая вяртала ёй заваяваныя крэпасці на маскоўскай тэрыторыі. 24-гадовая Лівонская вайна скончылася. Паколькі Баторый не быў задаволены яе вынікам, ён пачаў рыхтавацца да новай вайны, але не паспеў яе пачаць.

Перамогі войска, якім камандаваў Стафан Баторый, уратавалі Вялікае Княства Літоўскае ад спусташэння і зруйнавання, ад жахлівай царскай акупацыі, ад жахаў унутранай палітыкі Івана Жахлівага — апрычніны са знішчэннем не толькі баяраў, але і іншых груп насельніцтва, уключаючы і сялян. Для шляхты перамога над Масковіяй азначала не толькі захаванне свайго жыцця і маёмасці, але і мясцовага самакіравання, заканадаўчага прадстаўніцтва, Статута Вялікага Княства Літоўскага 1566 г., асабістых правоў з правам асабістай недатыкальнасці. Гэтага, безумоўна, не было ў маскоўскай дзяржаве. На гэты раз незалежнасць была выратавана перш за ўсё дзякуючы патрыятызму і мужнасці літоўскага-беларускага войска.

Баторый-рэфарматар

Стафан Баторый увайшоў у гісторыю як рашучы рэфарматар. Ён намагаўся ўзмацніць дзяржаўны лад Рэчы Паспалітай. Ягоныя рэформы былі скіраваныя на ўзмацненне пазіцый сярэдне- і дробнамаянтковай шляхты і на аслабленне пазіцый магнатаў у дзяржаве. Ён таксама быў прыхільнікам узмацнення цэнтральнай улады, і перадусім каралеўскай. 3 найбольш важных ягоных рэформаў трэба адзначыць утварэнне галоўных судоў — Трыбунала Кароннага ў Польшчы і Галоўнага Трыбунала Літоўскага ў Літоўскай-Беларускай дзяржаве, склад якіх выбіраўся з шляхецкіх дэпутатаў, а не прызначаўся якім-небудзь органам улады.

Нягледзячы на прыбыццё ў Вільню і потым у іншыя гарады краіны прадстаўнікоў Ордэна езуітаў на хвалі контррэфармацыі і адваявання пазіцый, страчаных раней каталіцкай царквой, Стафан Баторый заставаўся прыхільнікам рэлігійнай талеранцыі. На нашай зямлі не палалі вогнішчы інквізіцыі.

Вялікім крокам у пашырэнні адукацыі ў нашым краі было ўтварэнне Баторыем 1 красавіка 1579 г. Віленскай акадэміі — вышэйшай навучальнай установы, роўнай у правах Ягелонскаму універсітэту ў Кракаве. У гэтай акадэміі вучыліся сотні студэнтаў з розных зямель на працягу больш чым 250 гадоў.



Вялікі князь літоўскі і кароль польскі Стафан Баторый (малюнак Яна Матэйкі)


Каб мець пастаяннае войска не з наёмнікаў, а з мясцовых ураджэнцаў у дадатак да шляхецкай апалчэнскай конніцы (якая збіралася падчас вайны), Стафан Баторый правёў вайсковую рэформу. Паводле ўзору венгерскай пяхоты («хайдукоў», «хайдутаў»), якая набіралася з вольных людзей, пераважна з сялян, Баторый стварыў атрады выбранцаў — салдат-пехацінцаў у 1578 г. у Польшчы, а пазней у Вялікім Княстве Літоўскім. Гэтыя атрады таксама складаліся пераважна з сялян каралеўскіх (дзяржаўных) маёнткаў, якія за сваю вайсковую службу мелі льготы і вызваленне ад усялякіх павіннасцяў, а таксама ўчасткі зямлі з 1–1,5 валокі (без падаткаў). Прывілеі выбранцаў распаўсюджваліся на іх нашчадкаў. Услед за каралём і магнаты пачалі ствараць свае выбранецкія атрады з сялян і шляхты. Выбранцы захаваліся як асобная група насельніцтва да XX ст. толькі на Случчыне — у Радзівілаў ― з такой жа назвай (аўтар гэтых радкоў сам з'яўляецца спадчынным выбранцам). Выбранцы ўдзельнічалі ва ўсіх войнах Рэчы Паспалітай у складзе польскага і літоўскага-беларускага войскаў. Так, у 1612–1615 гг. у вайне супраць Маскоўскай дзяржавы з 12 выбранецкіх рот войска Вялікага Княства Літоўскага ўдзельнічала 10 рот выбранцаў.

Стафан Баторый памёр 12 снежня 1586 г. у Гародні, у каралеўскім замку. Упершыню ў ВКЛ было праведзена медыцынскае ўскрыццё цела памёрлага караля, каб зрабіць патолагаанатамічныя высновы хваробы і прычыны смерці. Раней царква не дазваляла гэтага. Але пры каралеўскім двары былі людзі з еўрапейскай адукацыяй, і дазвол быў атрыманы. Пытаннем было, ці правільна лячылі Баторыя, бо ён памёр даволі хутка пасля таго, як вярнуўся з палявання ў лясах каля Гародні. Хутчэй за ўсё, Баторый прастудзіўся, захварэў на пнеўманію і памёр ад гэтай хваробы і сардэчнай недастатковасці. Ад таго часу на Беларусі пачаліся патолагаанатамічныя ўскрыцці памёрлых. А было тады Сцяпану Батуру 55 гадоў. Ягоным імем названы ў Польшчы таварыствы, карабель, да 1939 г. называўся Віленскі універсітэт.

Жыгімонт Ваза (1566–1632)

Адной з гістарычных асобаў, што актыўна ўплывалі на палітычнае жыццё федэратыўнай Рэчы Паспалітай, а значыць і Літоўскай-Беларускай дзяржавы, з'яўляецца Жыгімонт Ваза, больш вядомы з падручнікаў гісторыі як кароль Жыгімонт (Сігізмунд, Зыгмунт) III Ваза.



Жыгімонт Ваза. Малюнак Яна Матэйкі (1861).


Пад такім нумарам ён вядомы як польскі кароль. Так лічаць польскія гісторыкі, а з імі і расійскія. У гэтым праявілася свядомая няўвага да гісторыі Беларусі. На самай справе гэты кароль быў вялікім князем літоўскім і рускім пад нумарам IV (бо ў XV ст. вялікім князем у нас быў Жыгімонт Кейстутавіч, яшчэ да Жыгімонта Старога — першага польскага караля). Так што для Беларусі і Летувы яго трэба лічыць Жыгімонтам IV. Каралём Рэчы Паспалітай ён быў 45 гадоў.

Дзяцінства і юнацтва Жыгімонта Вазы

Жыгімонт Ваза нарадзіўся ў Швецыі 20 чэрвеня 1566 г. у Грыпсгольме ў сям'і шведскага прынца Яна (па-шведску Юхана), другога сына шведскага караля Густава I, заснавальніка каралеўскай дынастыі Вазаў, брата шведскага караля Эрыка XIV. Бацька Жыгімонта меў тытул герцага фінляндскага і кіраваў Фінляндыяй (тады Фінляндыя ўваходзіла ў склад Шведскага каралеўства). А маці Жыгімонта — Кацярына Ягелонка (1526–1583) — была дачкою караля польскага і вялікага князя літоўскага Жыгімонта Старога і Боны Сфорцы. Яна была старэйшая за мужа на 11 гадоў. Сын ад гэтага шлюбу быў названы ў гонар дзеда і меў усе падставы, каб потым прэтэндаваць на троны ў Кракаве і Вільні.

У гэты час у Швецыі вялася шматгадовая міжусобная барацьба паміж двума братамі — Эрыкам XIV і герцагам фінляндскім Юханам. Часова перамог кароль, які ўмацоўваў каралеўскую ўладу і абмяжоўваў уладу герцагаў, сваіх братоў на месцах. Юхан разам з жонкаю апынуўся ў замку, зняволены па загаду брата. Тут, у няволі, і нарадзіўся Жыгімонт. Але неўзабаве лёс палоннікаў змяніўся. Юхан вызваліўся і разам са сваімі прыхільнікамі атрымаў перамогу над каралём. Рыксдаг (парламент) скінуў Эрыка з трона і ў 1568 г. абвясціў каралём Швецыі Юхана III. Эрык быў у сваю чаргу зняволены пажыццёва і ў 1577 г. памёр у вязенні.

Маленькі Жыгімонт стаў кронпрынцам Швецыі, нашчадкам свайго бацькі-католіка. Маці і езуіты выхоўвалі яго ў каталіцкай веры, якой ён застаўся адданы на ўсё жыццё. Але гэта ўскладняла яго становішча ў пратэстанцкай Швецыі. Жыгімонт атрымаў добрую адукацыю. Размаўляў па-шведску, па-польску, па-беларуску, ведаў лацінскую, італьянскую, нямецкую мовы.

У 1586 г. у Гародні памёр кароль польскі і вялікі князь літоўскі Стафан Баторый. Удава караля, родная цётка Жыгімонта — Ганна Ягелонка — прапанавала кандыдатуру пляменніка на трон, аргументуючы гэта паходжаннем Жыгімонта Вазы па жаночай лініі ад Жыгімонта Старога. Кандыдатуру Жыгімонта падтрымаў уплывовы магнат, канцлер вялікі каронны і гетман вялікі каронны Ян Замойскі і сярэднемаянтковая шляхта. Яны былі супраць кандыдатуры другога прэтэндэнта — эрцгерцага аўстрыйскага Максіміліяна, брата германскага імператара. Частка шляхты падтрымала эрцгерцага. На выбарчым сойме 1587 г., дзе амаль не было прадстаўнікоў Вялікага Княства Літоўскага, Жыгімонт Ваза быў абраны каралём у Рэчы Паспалітай — гэта значыць каралём польскім і вялікім князем літоўскім.

Частка польскай шляхты абрала каралём Максіміліяна, які з вайсковымі атрадамі ўступіў на тэрыторыю Польшчы і нават асадзіў Кракаў, але быў адбіты, а потым разбіты і ўзяты Я. Замойскім у палон. Ён мусіў адмовіцца ад кароны і быў адпушчаны ў Аўстрыю.

Жыгімонт Ваза ўсё ж пачуваўся на троне Рэчы Паспалітай няпэўна. Ён імкнуўся атрымаць падтрымку літоўскіх-беларускіх магнатаў і шляхты. Таму адным з першых крокаў ягонай палітыкі было выданне ў Кракаве 28 студзеня 1588 г. прывілея, які зацвярджаў III Статут Вялікага Княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага. Статут падкрэсліваў самастойнасць гэтае дзяржавы («панства»), як і да Люблінскай уніі 1569 г. А польская шляхта прызнавалася «суседзямі», «чужаземцамі» і не мела права набываць і атрымліваць у Вялікім Княстве маёнткі і дзяржаўныя пасады. За шляхтай замацоўваліся шматлікія прывілеі. Тым самым Жыгімонту была гарантаваная падтрымка Літоўскага-Беларускага гаспадарства.

Але ў самой Польшчы, дзе амаль увесь час знаходзіўся Жыгімонт, малады кароль не толькі не з'яднаў шляхты, але даволі хутка паспеў сапсаваць стасункі з Янам Замойскім і большасцю шляхты. Гэтаму спрыяла ягоная палітыка збліжэння з Габсбургамі і Германскай імперыяй. Нават двойчы (1592 і 1605 гг.) ён ажаніўся з аўстрыйскімі эрцгерцагінямі, дарэчы, сёстрамі. Да таго ж Жыгімонт абкружыў сябе езуітамі, чужаземцамі і вузкім колам магнатаў, што не вельмі падабалася вольналюбівым палякам. Не падабалася ім і тое, што кароль не выканаў перадвыбарчых абяцанняў — не перадаў Эстонію, што была ў складзе Швецыі, у склад Рэчы Паспалітай.

Жыгімонт — кароль Швецыі

У 1592 г. памёр бацька Жыгімонта кароль Швецыі Юхан III, і Жыгімонт заняў і шведскі трон. На Балтыйскім моры яго валоданні займалі большую частку зямель — ад Гданьска да нарвежскай мяжы са Швецыяй. Але Жыгімонт не выкарыстаў магчымасцяў, каб аб'яднаць свае каралеўствы і Вялікае Княства Літоўскае. Гэта быў ганарлівы, упарты і флегматычны чалавек, нерашучы і схільны да парадаў сваіх прыдворных.

Галоўнай сваёй мэтай ён паставіў знішчыць у Рэчы Паспалітай рэфармацыю і вярнуць былыя пазіцыі каталіцкай царкве пры падтрымцы ордэна езуітаў. Такая палітыка толькі раз'ядноўвала грамадства і жаданых усеагульных поспехаў не мела. Цалкам правалілася яна ў Швецыі. Другой ягонай мэтай было ўмацаванне каралеўскай улады, а гэта ў Рэчы Паспалітай сустракала жорсткі адпор з боку шляхты і магнатаў.

З дазволу сойма Жыгімонт паехаў у Швецыю, каб прыняць уладу і каранавацца, аднак, ад'язджаючы назад у Кракаў, вымушаны быў пакінуць рэгенцтва (кіраванне замест сябе) свайму роднаму дзядзьку Карлу, герцагу сёдэрманландскаму, пратэстанту, а не католіку, як неўзабаве высветлілася, кіраўніку апазіцыі каралю. Яшчэ адна паездка ў Швецыю толькі падштурхнула выбух. У 1599 г. шведскія дваране-пратэстанты на сойме скінулі Жыгімонта з трона, а ў 1604 г. абвясцілі ягонага дзядзьку, рэгента, каралём Карлам IX. Цяпер Жыгімонт рабіў намаганні, каб вярнуць сабе шведскую карону. Ён пачаў рыхтаваць вайну, якая праходзіла потым на тэрыторыі Прыбалтыкі.

Жыгімонт падтрымаў у 1596 г. падчас абвяшчэння Берасцейскай царкоўнай уніі іерархію і царкоўны сабор уніяцкай царквы на Беларусі і Украіне, аднак не дапусціў епіскапаў гэтай канфесіі ў склад сената Рэчы Паспалітай. Як шчыры католік Жыгімонт усяляк падтрымліваў ідэю царкоўнай уніі і дапамагаў яе праводзіць, але як палітык і галава дзяржавы вымушаны быў зыходзіць з рэальнага становішча ў Рэчы Паспалітай, а таксама дбаць аб яе знешнепалітычных інтарэсах. Таму кароль, заступнік езуітаў, прычыніўся да пастаноў сойма Рэчы Паспалітай 1609, 1618 і 1631 гг., якія гарантавалі правы праваслаўных.

Вайна з Масквой

Не толькі кароль Жыгімонт Ваза, але і група магнатаў і шляхты прапанавалі здзейсніць план далучэння Маскоўскага царства да Рэчы Паспалітай як члена федэрацыі, побач з Польшчай і Літоўскай-Беларускай дзяржавай. Жыгімонт і кіруючыя колы Рэчы Паспалітай разлічвалі таксама на правядзенне царкоўнай уніі ў Маскоўскай дзяржаве. У крайнім выпадку згаджаліся на саюз з Масквой, але з царом, які быў бы абавязаны трону, або з каралевічам польскім у якасці цара.

Жыгімонт падтрымаў Ілжэдзмітрыя I, даў яму дапамогу і дазволіў вербаваць у сваё войска польскую, літоўскую-беларускую і рускую-ўкраінскую шляхту. Калі ж Ілжэдзмітрый I быў забіты, а самазванец Ілжэдзмітрый II (дарэчы, выхадзец з ВКЛ) не здолеў узяць Маскву і стаў лагерам каля яе ў сяле Тушына, Жыгімонт пачаў дзейнічаць самастойна.

Ужо з 1600 г. ён вёў вайну са Швецыяй. У 1605 г. польскае і літоўскае-беларускае войска на чале з гетманам вялікім літоўскім Янам Каралем Хадкевічам нанесла смяротны ўдар шведскім войскам каля Кірхгольма (Саласпілс), на поўдзень ад Рыгі. Шведскае войска мела трохразовую колькасную перавагу, але не вытрымала ўдараў конніцы, асабліва палка Яна Пятра Сапегі. Падчас бітвы ў Хадкевіча было 2400 коннікаў і 1000 пехацінцаў. У шведаў — 10 800 салдат, у тым ліку 5000 коннікаў. Кароль Карл IX мусіў з нязначнай колькасцю пяхоты адплыць у Швецыю, а рэшткі конніцы адышлі ў Пярну (Эстонія). Аднак выкарыстаць вынікі перамогі Жыгімонт не змог.

Па просьбе маскоўскага цара Васіля Шуйскага кароль Швецыі Карл IX у 1609 г. падпісаў дамову аб дапамозе цару ў ягонай барацьбе з Ілжэдзмітрыем II. Корпус шведскага генерала Я. Дэлагардзі з баямі прасоўваўся да Масквы. Саюз Масквы са Швецыяй і ўступленне шведскіх войскаў на маскоўскую тэрыторыю сталі зачэпкай для пачатку вайны Рэчы Паспалітай супраць Масковіі.

Вайна была абвешчана ў верасні 1609 г. Сам кароль Жыгімонт узначаліў войска, да якога далучыліся польскія, літоўскія-беларускія і ўкраінскія атрады з-пад Тушына.

21 верасня 1609 г. Жыгімонт асадзіў Смаленск і затрымаўся тут надоўга: горад быў узяты толькі 3 чэрвеня 1611 г. Аднак за гэты час войска кароннага гетмана С. Жулкеўскага, якое складалася з польскай і літоўскай-беларускай конніцы і ўкраінскіх казакоў нягледзячы на вялікую перавагу ў людзях маскоўскай арміі князя Дз. Шуйскага, цалкам разграміла ворага ля вёскі Клушына 24 чэрвеня 1610 г.

Пасля гэтае перамогі войска С. Жулкеўскага падышло да Масквы. Там якраз адбыўся пераварот. Цар Васіль Шуйскі быў скінуты з трона, і баярская рада як часовы ўрад запрасіла ў Маскву на трон 15-гадовага сына караля — Уладзіслава, які быў абвешчаны царом. У верасні 1610 г. польскае і літоўскае-беларускае войска заняло Маскву. У гэтым паходзе ўдзельнічала не толькі шляхта, але і іншыя ваенна-служылыя людзі. Так, з 12 рот выбранцаў ВКЛ 10 бралі ўдзел у аблозе Масквы.

Кароль Жыгімонт Ваза не адпусціў сына ў Маскву. Ён больш схіляўся да дзяржаўнай уніі Рэчы Паспалітай і Масковіі. Дзеля гэтага ў Варшаву былі высланы ўсе магчымыя прэтэндэнты на маскоўскі трон, уключна з Васілём Шуйскім і мітрапалітам Філарэтам (з баярскага роду Раманавых). Толькі барацьба другога апалчэння пад кіраўніцтвам К. Мініна і Дз. Пажарскага перакрэсліла гэтыя планы, калі ў 1612 г. Масква была занята апалчэннем, а пазней, у лютым 1613 г., земскі сабор абраў на царства Міхаіла Раманава, заснавальніка царскай дынастыі Раманавых.

У наступныя гады Жыгімонт сам ужо не прэтэндаваў на маскоўскае царства, а дапамагаў сыну, каралевічу Уладзіславу, як «маскоўскаму цару» заваёўваць землі на ўсходзе. Вайна скончылася замірэннем ў сяле Дэуліне (1618 г.), паводле якога Смаленская і Северская землі адышлі да Вялікага Княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага.

Легальны мяцеж

Намаганні караля ўвесці ў Рэчы Паспалітай абсалютную манархію, спадчыннасць трона (а не выбары караля пажыццёва), зменшыць ролю палаты дэпутатаў («пасольскай ізбы») выклікала моцнае супраціўленне часткі магнатаў і шляхты, якія на сваіх з'ездах у красавіку і чэрвені 1606 г. выступілі за пазбаўленне Жыгімонта Вазы трона. У жніўні 1606 г. быў абвешчаны рокаш — легальны мяцеж шляхты супраць злоўжывання ўладаю каралём і сенатам.

Мяцеж узначаліў Мікалай Зэбжыдоўскі, ваявода кракаўскі і гетман надворны польскі, уплывовы магнат, які займаў трэцюю дзяржаўную пасаду ў Польшчы. Сярод правадыроў ракашан быў і Януш Радзівіл, муж апошняй слуцкай княгіні з роду Алелькавічаў — Соф'і, а пасля яе смерці ў 1612 г. — уладальнік Слуцкага і Капыльскага княстваў. Ракашане сабралі свае атрады, каб дэтранізаваць Жыгімонта Вазу і пасадзіць на трон трансільванскага князя Габрыэля Баторыя (раней яны прапанавалі кандыдатуру Ілжэдзмітрыя I, з якім многія хадзілі паходам на Маскву, але Ілжэдзмітрый быў забіты ў Маскве ў маі 1606 г.). Удзельнікі рокашу Зэбжыдоўскага — католікі, кальвіністы, лютэране, праваслаўныя — дамагаліся рэлігійнай талеранцыі, анулявання Берасцейскай царкоўнай уніі, правядзення нацыянальнай палітыкі, разрыву саюзу з Германскай імперыяй.

У ліпені 1607 г. бітва каля Гузава скончылася паражэннем ракашан, бо перавага была на баку прыхільнікаў караля на чале з С. Жулкеўскім і Я. К. Хадкевічам. Справу аб рокашы разглядаў сойм Рэчы Паспалітай на пачатку 1609 г. Для правядзення больш актыўнай палітыкі на ўсходзе Жыгімонту патрабавалася хаця б вонкавае адзінства шляхты, і ён пайшоў на кампраміс. З гэтае прычыны сойм абвясціў амністыю ракашан, зацвердзіў шляхецкія вольнасці, непарушнасць права выбару караля, пастаянную прысутнасць сенатараў ля караля дзеля кантролю за ягонымі дзеяннямі.

Палітыка Жыгімонта на паўднёвым напрамку

Адной з прычын няўдалага паходу на Масковію была не толькі нягнуткая палітыка ў дачыненні да маскоўцаў, але і пастаянная занятасць справамі на поўдні краю — дачыненні з Аўстрыяй, Малдавіяй, Крымам. Жыгімонт, зыходзячы са свайго ультракаталіцызму, падтрымліваў імператара ў ягонай барацьбе супраць Чэхіі і Трансільваніі. А паколькі Габрыэль Баторый меў падтрымку турэцкага султана, то на Украіну і паўднёвыя ваяводствы Польшчы пачалі пастаянна нападаць крымскія татары, хан якіх быў васалам султана. Урэшце пачалася вайна з Турцыяй. У 1620 г. польскае войска было разбіта туркамі ля Цацоры, дзе загінуў гетман С. Жулкеўскі. На наступны год пад Хоцінам быў узяты рэванш. Але і тут перамога не была выкарыстана з-за нерашучай палітыкі караля.

Падчас барацьбы з Турцыяй і Крымам узмацніліся пазіцыі казакоў на Украіне. У Хоцінскай вайне 1621 г. удзельнічалі 40 тысяч казакоў. Казацкі гетман Пётр Канашэвіч-Сагайдачны дамогся ўзнаўлення праваслаўнай мітраполіі ў Кіеве ў 1620 г. (канчаткова зацверджана ў 1632 г.). Наступныя гады чаргаваліся пагадненнямі з казакамі і ціскам на іх, на што казакі адказвалі паўстаннямі.

Напрыканцы жыцця Жыгімонт быў вымушаны прызнаць няўдачу сваіх планаў як унутры дзяржавы, так і ў знешніх адносінах. Шмат у чым палітыка Жыгімонта Вазы вызначыла далейшы заняпад дзяржаўнага ладу Рэчы Паспалітай, яе паражэнні ў войнах сярэдзіны XVII ст. і змяншэнне яе вагі ў еўрапейскім палітычным жыцці.


Памёр Жыгімонт у Варшаве 30 красавіка 1632 г.

Уладзіслаў Ваза (1595–1648)

Кароль па паходжанні

Уладзіслаў Ваза, якога, дарэчы, нават у Польшчы называлі паводле старажытнага літоўскага-беларускага звычаю Уладзіславам Зыгмунтавічам, нарадзіўся 9 чэрвеня 1595 г. у Лобзаве, каля Кракава. Ён належаў да шведскага каралеўскага роду і быў старэйшым сынам Жыгімонта Вазы — караля Польшчы, вялікага князя Літоўскай-Беларускай дзяржавы і караля Швецыі, у склад якой уваходзілі Фінляндыя і паўночная частка Эстоніі.

Валоданні Вазаў займалі ўсё паўночнае, усходняе і значную частку паўднёвага ўзбярэжжа Балтыкі. Але калі Уладзіслаў быў яшчэ хлопчыкам, бацька страціў шведскі трон і доўгі час, як і сын, намагаўся яго адваяваць. Гэтая акалічнасць уздзейнічала на ўсю палітыку ў балтыйскім рэгіёне на працягу некалькіх дзесяцігоддзяў. Уладзіслаў працягваў ужываць тытул шведскага караля, хоць ніколі не валодаў шведскім тронам.

Маці Уладзіслава — Ганна — была дачкою аўстрыйскага эрцгерцага Карла Габсбурга, а яе брат — Фердынанд II — потым стаў імператарам Свяшчэннай Рымскай імперыі германскай нацыі. Калі хлопчыку было тры гады, у часе родаў (пятых, дарэчы) маці памерла, бо медыцынская дапамога была яшчэ недасканалая, і жанчыны, нават у каралеўскіх палацах, часта паміралі пры родах. Праз некалькі гадоў бацька ажаніўся з малодшай сястрой маці.



Уладзіслаў Ваза. Малюнак Пітэра Паўла Рубенса. XVII ст.


Нягледзячы на тое, што кароль Рэчы Паспалітай выбіраўся пажыццёва, а не атрымліваў трон у спадчыну, пэўныя колы шляхты бачылі ва Уладзіславе караля-наступніка. Ён і сам рыхтаваўся да ролі гаспадара дзяржавы. Старанна вучыўся не толькі розным навукам, але і вайсковай справе.

На троне маскоўскім

Падчас вайны паміж Рэччу Паспалітай і Масковіяй на пачатку XVII ст., калі кароль Жыгімонт Ваза аблажыў Смаленск, для спынення вайны «тушынцы», былыя прыхільнікі Ілжэдзмітрыя II і ворагі цара Васіля Шуйскага, вылучылі новую кандыдатуру на царскі трон. Адным з ініцыятараў гэтага палітычнага кроку быў лідэр тушынскай групоўкі — тушынскі (альтэрнатыўны) патрыярх Маскоўскі Філарэт, бацька Міхаіла Раманава, заснавальніка царскай дынастыі Раманавых.

Дэлегацыя баяраў і дваранскіх тушынцаў прыбыла пад Смаленск і 4 (14) лютага 1610 г. падпісала дагавор з каралём. Паводле дагавора, кароль згаджаўся адпусціць Уладзіслава Зыгмунтавіча на маскоўскі трон, і там, у Маскве, каралевіча мусіў каранаваць патрыярх. Дагавор замацоўваў пануючае становішча ў дзяржаве баяраў і дваран, забяспечваў ім ды купцам свабодныя паездкі за мяжу, перш за ўсё ў Рэч Паспалітую. У Маскве дазвалялася пабудаваць касцёл, але схіляць да каталіцкага веравызнання людзей забаранялася. Палітычны сэнс дагавора заключаўся ў тым, што кандыдатура Уладзіслава на цараванне афіцыйна была зацверджана, хаця кароль свайго сына ў Маскву так і не адпусціў.

У ліпені 1610 г. цар Васіль Шуйскі быў скінуты з трона. Тым часам войска Рэчы Паспалітай падышло да Масквы з аднаго боку, а Ілжэдзмітрыя II — з другога.

Новы маскоўскі ўрад — «сямібаяршчына» — праз месяц заключае новы дагавор (на аснове лютаўскага) з каралём і абвяшчае Уладзіслава, ужо ў другі раз, царом. Дарэчы, у дарэвалюцыйных школьных падручніках, якія адпавядалі афіцыйнаму пункту погляду на гістарычныя падзеі, Уладзіслаў лічыўся ажно два гады, з 1610 да 1612 г. (да другога апалчэння пад кіраўніцтвам К. Мініна і Дз. Пажарскага), царом Расіі ў пераліку рускіх цароў.

I хоць пасля жнівеньскага дагавора 1610 г. Масква прызнала Уладзіслава царом, а жыхары прынеслі яму прысягу на вернасць, бацька і на гэты раз не адпусціў 15-гадовага сына на царства. Тым не менш маскоўскі ўрад кіраваў дзяржавай ад імя Уладзіслава. Каб падтрымаць маскоўскі ўрад і заняць трон, 17-гадовы Уладзіслаў разам з войскам, якое ўзначаліў гетман Вялікага Княства Літоўскага Ян Караль Хадкевіч, падступіў да Масквы, але быў адбіты войскамі другога апалчэння і казакамі князя Дз. Трубяцкога.

Маскоўскі баярскі ўрад спыніў сваё існаванне ўвосень 1612 г. — пасля заняцця Масквы войскам Мініна і Пажарскага і капітуляцыі Крамля, дзе знаходзіўся польска-літоўскі гарнізон і прыхільнікі ўрада Уладзіслава. Сярод іх, дарэчы, быў і Міхаіл Раманаў які неўзабаве на Земскім саборы 1613 г. быў абраны царом.

У 1617–1618 гг. нарэшце малады каралевіч Уладзіслаў, які меў у дадатак тытул цара маскоўскага і ўсяе Русі, ужо сам узначаліў паход на Маскву, каб вярнуць свой трон. Войска Уладзіслава на чале з гетманам Хадкевічам зноў пайшло на Маскву. З поўдня на дапамогу Уладзіславу паспяшаліся ўкраінскія казакі на чале з гетманам П. Сагайдачным. Падтрымалі Уладзіслава і данскія казакі, і рэшткі казацка-сялянскіх атрадаў часоў паўстання Івана Балотнікава. Такая іх пазіцыя падмацоўвалася шматлікімі дарчымі граматамі цара Уладзіслава розным групам насельніцтва (з пэўнымі ільготамі), а гэта вельмі напалохала дваранскі ўрад Міхаіла Раманава, хаця, між іншым, ён складаўся з людзей, якія раней цесна супрацоўнічалі з інтэрвентамі. Урад спешна пачаў рыхтаваць войскі.

Маскоўскія ваяводы здавалі Уладзіславу і Хадкевічу гарады. Здаўся Дарагабуж, потым Вязьма. У 1618 г. ваенныя дзеі адбываліся каля Масквы. Вычарпаныя баявыя рэсурсы і значныя страты ў людзях прымусілі абодва бакі пайсці на перамовы. Недалёка ад Масквы, у вёсцы Троіцка-Сергіеўскага манастыра Дэуліне 1 (11) снежня 1618 г. было заключана замірэнне тэрмінам больш як на 14 гадоў. Умовы Дэулінскага замірэння былі цяжкія для Масковіі. Да ВКЛ (было ў складзе Рэчы Паспалітай) фармальна адыходзілі адвечныя крывіцкія землі Смалешчыны (за выключэннем Вязьмы) з гарадамі Белая, Дарагабуж, Сярпейск, Рослаў, Старадуб і Трубчэўск, а да Польшчы — Чарнігаў, Ноўгарад-Северскі, Глухаў Лебядын і Ахтырка на Украіне. Каралевіч захаваў тытул цара, але і Міхаіл Раманаў застаўся на троне.

У наступныя гады Уладзіслаў удзельнічаў у вайне Рэчы Паспалітай з Турцыяй (1621), у вайне са Швецыяй (1626–1629), у якіх удасканальваў сваё вайсковае майстэрства і навуку камандавання. Відаць, ваенная справа была яму даспадобы. Нават у часе падарожжаў па краінах Еўропы ён цікавіўся вайсковымі справамі…

Кароль, але не цар

30 красавіка 1632 г. памёр кароль Жыгімонт Ваза. Аўтарытэт Уладзіслава Зыгмунтавіча сярод шляхецкай масы быў вялікі, і на выбарчым сойме Рэчы Паспалітай 8 лістапада таго ж года ён аднагалосна быў абраны каралём польскім і вялікім князем літоўскім, рускім і жамойцкім.

Пачатак яго панавання быў незайздросны. Карыстаючыся бескаралеўем, Міхаіл Раманаў распачаў вайну супраць Рэчы Паспалітай. На Смаленск накіравалася армія пад кіраўніцтвам баярына М. Шэіна, які яшчэ ў 1609–1611 гг. узначальваў абарону Смаленска. Шэін ўзяў Дарагабуж і аблажыў Смаленск. З невялікімі сіламі гетман польны літоўскі Крыштаф Радзівіл здолеў двойчы ў сакавіку 1633 г. прарваць аблогу і падмацаваць смаленскі гарнізон атрадамі пяхоты і боепрыпасамі. Армія Шэіна затрымалася ля Смаленска. Абстрэл горада цяжкімі гарматамі і штурм вынікаў не далі.

30 жніўня 1633 г. ля Смаленска са сваім войскам з'явіўся кароль і цар Уладзіслаў. Маскоўскае войска было акружана войскамі Рэчы Паспалітай. Спроба Шэіна выйсці з акружэння не ўдалася, у ягоным лагеры не хапала ежы. Дваране, даведаўшыся, што конніца крымскага хана рабуе і паліць іхнія маёнткі ў Масковіі, пачалі ўцякаць з войска. Нарэшце маскоўцы капітулявалі (з дазволу цара Міхаіла Раманава) — з умовай вольнага адыходу з лагера са сцягамі і ручной зброяй. Але ўсю артылерыю давялося пакінуць пераможцам. Палянаўскі мір у чэрвені 1634 г. зацвердзіў умовы Дэулінскага замірэння, замацаваўшы Смаленшчыну ў складзе Літоўскай-Беларускай дзяржавы.

Аднак Уладзіслаў вымушаны быў адмовіцца ад тытула цара і вярнуць арыгінал крыжацалавальнай граматы 1610 г. маскоўскіх баяраў аб яго абранні царом.



Манета 1648 г. з выявай Уладзіслава IV Вазы.


Падчас свайго панавання ў Рэчы Паспалітай Уладзіслаў праводзіў знешнюю палітыку, скіраваную на забеспячэнне інтарэсаў сваёй дынастыі, а не краіны. Пачалі праяўляцца і ягоныя супярэчнасці з магнатамі (асабліва на Украіне), якія сталі моцнай апазіцыяй каралю і нават атрымалі мянушку «каралевяты» — з-за амаль самастойнай улады ў іх шырокіх латыфундыях.

На соймах таксама пачаліся спрэчкі паміж фанатычнымі прыхільнікамі каталіцызму, з аднаго боку, і некатолікамі і католікамі — прыхільнікамі рэлігійнай талеранцыі, з другога, якія стаялі на пазіцыях роўнасці хрысціянскіх веравызнанняў. Уладзіслаў прыняў бок апошніх, збіраў прадстаўнікоў пратэстантаў намагаючыся дасягнуць згоды з каталіцкай царквой. Ён спрыяў пагадненню паміж уніяцкай і праваслаўнай цэрквамі, і шмат цэркваў было вернута праваслаўным.

Больш памяркоўную палітыку, праўда, непаслядоўна, ён праводзіў і ў дачыненні да ўкраінскіх казакоў. У 1632 г. кароль прызнаў іерархію праваслаўнай царквы ў Рэчы Паспалітай на чале з кіеўскім мітрапалітам, якая была ўзноўлена ў 1620 г. пасля Берасцейскай царкоўнай уніі. У той жа час казацкія паўстанні на Украіне жорстка здушаліся. Перыяд з 1638 да 1648 г., калі паўстанняў не было, называўся гадамі «залатога спакою».

У сваёй знешняй палітыцы Уладзіслаў па-ранейшаму імкнуўся завалодаць шведскім тронам, асабліва пасля смерці караля Густава II Адольфа. Таму падчас Трыццацігадовай вайны, якая ахапіла ўсю цэнтральную частку Еўропы, кароль падтрымліваў непапулярны сярод шляхты саюз з германскім імператарам. Дзеля гэтага Уладзіслаў Зыгмунтавіч у свае 42 гады першы раз ажаніўся. Жонкай стала непрыгожая і некаханая 26-гадовая эрцгерцагіня Цэцылія Рэната, дачка імператара Фердынанда II. Гэта была стрыечная сястра караля, якая памерла праз сем гадоў нарадзіўшы яму дваіх дзяцей: сына Жыгімонта Казіміра, які пражыў усяго сем гадоў і смерць якога нанесла бацьку цяжкую душэўную траўму, і дачку, якая памерла праз месяц пасля нараджэння.

Не быў кароль шчаслівы і са сваёй другой жонкай, з якой ажаніўся ў 1646 г., Людвікай Марыяй Ганзага, дачкой герцага Мантуі. З ёй ён пражыў два гады і дзяцей не меў. Сапраўды ж кароль Уладзіслаў кахаў толькі сваю палюбоўніцу Ядвігу Лушкоўскую, але мусіў выдаліць яе з двара і аддаць замуж за свайго прыдворнага Выпыскага. Пазней ён шукаў і знаходзіў уцеху з іншымі жанчынамі. У караля быў пазашлюбны сын, граф Уладзіслаў Вазенаў які служыў капітанам гвардыі шведскай каралевы Крысціны, калі тая пасля адмовы ад шведскай кароны жыла ў Рыме.

Апошнія гады жыцця

У апошнія гады жыцця Уладзіслава Вазы характар знешняй палітыкі змяняецца з паўночнага напрамку на паўднёвы. Пад уплывам сваёй жонкі Людвікі Марыі Ганзага, а таксама канцлера вялікага кароннага Ежы (Юрыя) Асалінскага і венецыянскага пасла Цьепала кароль Уладзіслаў задумаў план вялікай вайны з Турцыяй у саюзе з Венецыяй. Кароль хацеў адцягнуць турэцкую пагрозу ад польскіх і ўкраінскіх зямель, спыніць вельмі частыя напады крымскіх татараў на ўкраінскія землі, якія ўваходзілі тады ў склад Кароны.

Трэба было шукаць новых саюзнікаў. У 1647 г. падпісана пагадненне з Масковіяй аб сумеснай барацьбе супраць набегаў крымскіх татараў. Адначасова становіцца больш лагоднай палітыка караля ў дачыненні да ўкраінскіх казакоў.

У 1646 г. у Варшаву прыехала дэлегацыя ўкраінскіх казакоў каб узгадніць умовы, паводле якіх казакі разам з польскім войскам удзельнічалі б у вайне супраць Турцыі. У складзе дэлегацыі былі прадстаўнікі казацкай старшыны і рэестравых казакоў. Казакі прапанавалі войска колькасцю 50 тысяч чалавек, у тым ліку з сялян, якіх запішуць у казакі. Але кароль абяцаў залічыць у рэестр — гэта значыць, у вольныя казакі — толькі 20 тысяч, а таксама выдзеліць на Украіне аўтаномную тэрыторыю для казакоў. Кароль пачаў таксама збіраць войска для вайны з Турцыяй.

Незадаволеныя магчымым узмацненнем каралеўскай улады магнаты і заможная шляхта выступілі супраць планаў караля. «Бой» быў дадзены на сойме 1646 г., дзе дэпутаты (паслы) ад шляхты рашуча выступілі супраць задумак караля, абвінаваціўшы яго ў падрыхтоўцы дзяржаўнага перавароту. Уладзіславу было выстаўлена патрабаванне распусціць набраныя войскі і больш не збіраць атрады без дазволу сойма. Дэпутаты пагражалі каралю, што калі ён не пагодзіцца на іх умовы, то ўся шляхта, узброіўшыся, выступіць супраць яго. Уладзіслаў вымушаны быў адмовіцца ад сваіх планаў распачаць вайну супраць Турцыі.

Аднак запарожскае казацтва не спынілася і працягвала рыхтавацца да вайны. Вайна гэтая была скіраваная не супраць Турцыі і яе васала — Крымскага ханства, а супраць польскіх шляхцічаў — найпершых прыгнятальнікаў украінскага сялянства. Кіраўнік будучага паўстання Багдан Хмяльніцкі быў моцна пакрыўджаны чыгірынскім падстаростаю Д. Чаплінскім, які, наехаўшы на хутар Хмяльніцкага, забраў каханую жанчыну ад Хмяльніцкага да сябе (праўда, не з найлепшай рэпутацыяй), закатаваў хлопчыка, сына Хмяльніцкага, і судова паставіў пад сумненне правы Б. Хмяльніцкага на маёнтак. Хмяльніцкі едзе ў Варшаву да караля, бо ведаў яго асабіста (разам ваявалі).

Кароль, які пацярпеў паражэнне ад магнатаў і шляхты на сойме, мог толькі паспачуваць Хмяльніцкаму: «А ці мала прыгажунь у Рэчы Паспалітай? Выбірай, якую хочаш, і ажаніся з ёю!» А на просьбу дапамагчы кароль адказаў: «Ты сам шляхціч, маеш зброю і ведаеш, як ёю карыстацца».

На Украіне рыхтавалася паўстанне. Кароль яшчэ дачакаўся яго пачатку. Хворы Уладзіслаў знаходзіўся ў мястэчку Мерач (на Нёмане, у Троцкім ваяводстве, на поўнач ад Горадні). Смерць настала 20 мая 1648 г. Ён паспеў даведацца аб першай перамозе казацкага (на чале з Б. Хмяльніцкім) і татарскага войскаў над польскім войскам ля Жоўтых Вод. Смерць Уладзіслава Вазы супала з пачаткам вялікага палітычнага крызісу Рэчы Паспалітай. Вырашалася пытанне існаваць далей гэтай дзяржаве ці не.

Ян Казімір Ваза (1609–1672)

Ян Казімір, сын караля Польшчы, вялікага князя літоўскага і караля Швецыі Жыгімонта Вазы, не з'яўляўся кандыдатам на каралеўскі пасад. Ён быў малодшым сынам караля ад другога шлюбу і малодшым братам каралевіча Уладзіслава, слыннага прэтэндэнта на маскоўскі трон. Маці Яна Казіміра — аўстрыйская эрцгерцагіня Канстанцыя, малодшая сястра першай жонкі караля Жыгімонта Вазы і германскага імператара Фердынанда II.



Ян Казімір Ваза (літаграфія Лессэра, адбіта ў тыпаграфіі Дзванкоўскага)

Маладосць

Нарадзіўся Ян Казімір 22 сакавіка 1609 г. у Кракаве і гадаваўся пры двары. Навучыўся некалькім мовам. Акрамя польскай, добра ведаў лацінскую, нямецкую, італьянскую і французскую. Звестак пра навучанне беларускай мове няма. Але паколькі дзяржаўнай мовай Літоўскай-Беларускай дзяржавы была беларуская, то, хутчэй за ўсё, пэўнае веданне мовы было, бо потым яму давялося — і шмат — займацца афіцыйнымі актамі дзяржавы.

Жыццё Яна Казіміра было неспакойным, напоўнена рознымі падзеямі і прыгодамі. У 1633–1634 гг. ён разам з братам Уладзіславам удзельнічаў у Смаленскай вайне, у якой маскоўская армія баярына Шэіна са згоды цара вымушана была капітуляваць, аддаўшы саюзным польскім і літоўскім-беларускім войскам усю артылерыю. Потым, у 1635 г., Ян Казімір браў удзел у Трыццацігадовай вайне, будучы палкоўнікам у аўстрыйскім войску. У 1637 г. кароль Уладзіслаў накіраваў брата ў Вену з дыпламатычнай місіяй — прывезці каралю жонку, эрцгерцагіню Цэцылію Рэнату, дачку імператара Фердынанда II Габсбурга, па сутнасці, стрыечную сястру Уладзіслава. Ян Казімір зблізіўся з венскім дваром і Габсбургамі і ў 1638 г. паехаў у Іспанію. Мэтаю было атрымаць там ад караля Іспаніі Філіпа IV Габсбурга чын іспанскага адмірала і пасаду віцэкараля Партугаліі (Партугалія ў 1581–1640 гг. была ў складзе валоданняў іспанскай кароны).

Падчас марскога падарожжа легкадумна затрымліваўся на стаянках у міжземнаморскіх партах Францыі. Якраз у гэты час Францыя ваявала з Іспаніяй. Па загаду прэм'ер-міністра Францыі ўсёмагутнага кардынала Рышэлье ў маі 1638 г. Ян Казімір быў затрыманы ў адным з партоў, арыштаваны і кінуты ў вязенне. Толькі праз два гады па просьбе кіраўніцтва Рэчы Паспалітай у лютым 1640 г. каралевіч быў вызвалены і вярнуўся дадому.

У маі 1643 г. Ян Казімір Ваза зноў едзе ў Еўропу. На гэты раз у Італію. Там насуперак волі караля, свайго брата, нечакана ўступае ў ордэн езуітаў. Але года толькі хапіла каралевічу вытрымаць манастырскія патрабаванні. I хоць кароль Уладзіслаў ужо пагадзіўся з абраным духоўным лёсам свайго брата, Ян Казімір неспадзявана выйшаў з ордэна езуітаў і неўзабаве атрымаў сан кардынала. Але адзенне насіў свецкае, вярнуўся ў Польшчу і нават пачаў думаць пра жаніцьбу. Усё гэта складвала пра яго меркаванне як пра чалавека няпэўных, зменлівых пазіцый і жаданняў.

І кароль, і князь

Кароль Уладзіслаў Ваза памёр 20 мая 1648 г. Гэта супала з пачаткам вялікага казацка-сялянскага паўстання на Украіне на чале з гетманам Багданам Хмяльніцкім. У Рэчы Паспалітай пачалася падрыхтоўка да выбараў новага караля. Дзве групоўкі магнатаў і шляхты вылучылі двух кандыдатаў на трон. Адным быў самы малодшы брат нябожчыка-караля Караль Фердынанд Ваза, каталіцкі біскуп. Яго падтрымлівала тая групоўка, якая патрабавала рашучай вайны супраць украінскіх казакоў і жорсткага задушэння паўстання. Другая групоўка дамагалася пагаднення з казакамі, каб потым пачаць вайну хрысціянскіх дзяржаў супраць мусульманскай Турцыі і яе васала — Крымскага ханства. На чале гэтай групоўкі былі вялікі канцлер каронны Ежы Асалінскі і каралева-ўдава Марыя Людвіка Ганзага-Мантуанская, другая жонка караля Уладзіслава Вазы, за якой стаяла Францыя.



Ян Казімір Ваза (малюнак Яна Матэйки)


Кандыдатуру Яна Казіміра падтрымалі імператарскія і папскія дыпламаты. Караль Фердынанд адмовіўся ад высокае пасады, і 20 лістапада 1648 г. на сойме шляхта абрала каралём Яна Казіміра. Так ён стаў каралём польскім і вялікім князем Літоўскага-Беларускага гаспадарства. Адначасова аўтаматычна атрымаў тытул караля Швецыі (хаця ім ніколі не быў). Яго бацька Жыгімонт Ваза ў свой час з'яўляўся каралём Швецыі, але быў скінуты з трона родным дзядзькам. Прадстаўнікі дынастыі Вазаў не адмаўляліся ад шведскага трона, часам нават вялі войны са шведскай галіной роду. Усе свае акты, якія Ян Казімір цяпер падпісваў, ён пазначаў не толькі агульнапрынятай датай, але і гадамі свайго панавання як караля польскага і «караля шведаў і готаў».

17 студзеня 1649 г. Ян Казімір быў каранаваны ў Кракаве і, атрымаўшы ад папы адпаведны дазвол, вызвалены ад духоўнага звання. Гэта дало магчымасць ажаніцца з каралевай-удавой Марыяй Людвікай, якой было 38 гадоў. Ад гэтага шлюбу нарадзіліся дзяўчынка (пражыла год) і хлопчык (пражыў паўтара месяца). Больш дзяцей у сям'і не было, сам Ян Казімір стаў наогул апошнім прадстаўніком дынастыі Вазаў (па мужчынскай лініі дынастыя Вазаў у Швецыі згасла ў 1632 г., калі вядомы палкаводзец Трыццацігадовай вайны кароль Густаў II Адольф загінуў у бітве).

«Нядоля каралеўства»

Так назваў час панавання Яна Казіміра ў Рэчы Паспалітай адзін з ягоных сучаснікаў. I, сапраўды, усе дваццаць гадоў валадарання апошняга Вазы — гэта суцэльны ланцуг войнаў, захопу тэрыторыі Польшчы і Вялікага Княства Літоўскага рознымі ворагамі, перш за ўсё Масковіяй і Швецыяй, час паўстанняў казакоў і сялян, эпідэмій і голаду, вынішчэння насельніцтва. Аднак гэта і перыяд барацьбы за незалежнасць дзяржавы, за самастойнасць як Польшчы, так і Літоўскага-Беларускага гаспадарства, барацьбы розных саслоўяў феадальнай федэратыўнай дзяржавы — шляхты, гараджан і сялян.

Адразу пасля абрання каралём Ян Казімір праводзіў памяркоўную палітыку ў адносінах да Багдана Хмяльніцкага, разлічваючы на пагадненне і прыцягненне гетманскай Украіны да планаванай вайны з Турцыяй. Аднак ужо ў 1649 г. рэчаіснасць паказала, што такая палітыка нерэальная.

Улетку 1649 г. Ян Казімір сам сабраў армію і выступіў у паход, каб вызваліць крэпасць Збараж ад казацка-татарскай аблогі. Пасля бітвы, якая адбылася каля Зборава, быў падпісаны мір, паводле якога прызнавалася аўтаномія трох украінскіх ваяводстваў у складзе Польшчы. Наступная вайсковая кампанія 1651 г. закончылася перамогай польскіх войскаў над казацка-татарскай арміяй у бітве пад Берасцечкам і новым мірам, які скараціў тэрыторыю аўтаномнай Украіны да межаў аднаго Кіеўскага ваяводства.

У гэты час значная частка тэрыторыі ВКЛ была таксама ахоплена сялянскімі паўстаннямі, якія ад 1648 да 1651 г. падмацоўваліся казацкімі загонамі. Багдан Хмяльніцкі кідаў іх на тэрыторыю ВКЛ, каб адцягнуць літоўскае-беларускае войска ад паходаў на Украіну. З вялікай цяжкасцю гетману польнаму літоўскаму Янушу Радзівілу ўдалося здушыць паўстанне і разбіць казацкія атрады.

Напад Масковіі і Швецыі

Чарговае выпрабаванне вытрымала Рэч Паспалітая ў 1654–1655 гг., калі маскоўскія войскі на чале з царом Аляксеем Міхайлавічам пачалі наступ на тэрыторыю ВКЛ разам з украінскімі казакамі наказнога гетмана Залатарэнкі. Пасля баёў у 1654 г. маскоўскія войскі здабылі Смаленск, Полацк, Віцебск і іншыя гарады і мясцовасці. Гарады і крэпасці баранілі не толькі вайсковыя гарнізоны, але і шляхта, гараджане, часам сяляне. Войска вялікага гетмана літоўскага Януша Радзівіла з 10 тысяч чалавек манеўравала, каб супрацьстаяць тром маскоўскім арміям і войску ўкраінскіх казакоў агульнай колькасцю каля 100 тысяч. У 1655 г. была захоплена амаль уся сучасная Беларусь, за выключэннем Берасцейскага і часткі Наваградскага ваяводстваў ды гарадоў-крэпасцяў Слуцка і Быхава. Ворагі ўзялі сталіцу дзяржавы Вільню і горад Коўна. Царскія ратнікі і атрады дваранскай конніцы палілі гарады і вёскі, рабавалі маёмасць, забівалі ці выводзілі ў палон людзей. Цар планаваў (як Чынгісхан) вывезці ў Масковію 300 тысяч чалавек, здольных рамеснікаў-майстроў і сялян, каб падараваць памешчыкам новых прыгонных. Аляксей Міхайлавіч, абвясціўшы сябе вялікім князем літоўскім, далучыў захопленыя землі да Масковіі. Тады ж, улетку 1655 г., шведскі кароль са сваёй арміяй захапіў амаль усю тэрыторыю Польшчы, за выключэннем усходніх і ўкраінскіх ваяводстваў і Падляшша, заняў частку ВКЛ. Захапіўшы большую частку Польшчы, шведскі кароль Карл X Густаў прапанаваў цару Аляксею Міхайлавічу план падзелу Рэчы Паспалітай, аддаючы ўкраінскія землі ад Галіча і Львова праз Луцк да Прыпяці, потым землі ВКЛ па лініі Слуцк, Менск, Докшыцы і Дзісна. Але цар адмовіўся, бо ягоныя войскі паспяхова працягвалі захоп тэрыторыі. Нашто ж дзяліцца здабычай?

20 кастрычніка 1655 г. Януш Радзівіл з групай паноў і шляхты заключыў у Кейданах акт дзяржаўнай уніі Вялікага Княства Літоўскага са Швецыяй, прызнаючы караля Карла X Густава сваім вялікім князем. Аднак значная частка шляхты на чале з Паўлам Сапегам, ад 1656 г. ваяводам віленскім і вялікім гетманам літоўскім, працягвала барацьбу з заваёўнікамі.

Кароль Ян Казімір, пацярпеўшы паражэнне, у лістападзе 1655 г. выехаў у Аполе ў Сілезію, але праз месяц вярнуўся, каб гуртаваць сілы супраць ворага на чале з палкаводцам С. Чарнецкім. Пачаўся шырокі народны рух — шляхты, мяшчан і сялян — супраць шведаў. У 1656 г. польскія войскі нанеслі ворагам знішчальны ўдар. Ян Казімір кіраваў войскам, якое ў чэрвені 1656 г. вызваліла Варшаву. Цар Аляксей Міхайлавіч, захапіўшы вялікую тэрыторыю, вырашыў падпісаць з каралём замірэнне, а сам пачаў вайну са Швецыяй за Прыбалтыку.

А ў гэты час супраць Рэчы Паспалітай выступіла кааліцыя Швецыі, Брандэнбурга, Трансільваніі і Украіны. Саюз быў падпісаны ў снежні 1656 г. у вёсцы Раднот (па-румынску Ернут). Пасля перамогі Швецыя павінна была атрымаць каралеўскую (гэта значыць польскую) Прусію з Гданьскам, Ліфляндыю, Курляндыю, частку Літвы і Мазоўша; Брандэнбург — Вялікую Польшчу з Познанню; Хмяльніцкі — усю Украіну; усё астатняе — трансільванскі (сямігародскі) князь Юрый II Ракачы, а ваяводства Наваградскае планавалася пераўтварыць у асобнае княства для слуцкага князя Багуслава Радзівіла.

У 1657 г. Ракачы спрабаваў захапіць Польшчу, але быў разбіты. Масковія працягвала вайну ў Ліфляндыі, але беспаспяхова.

У гэты час Ян Казімір скасаваў саюз з імператарам, бо Аўстрыя не дапамагла Рэчы Паспалітай. Цяпер кароль пачаў арыентавацца на Францыю, дзе каралём быў Людовік XIV. Кароль, якога моцна падтрымлівала каралева Марыя Людвіка і якая мела на яго вялікі ўплыў, распрацаваў план рэформы дзяржаўнага ладу Рэчы Паспалітай. Ён прапанаваў выбіраць новага караля не пасля смерці папярэдніка, а пры жыцці, каб не было безуладдзя ў час міжкаралеўя. Аднак сойм 1660 г. і соймікі 1661 г. выказаліся супраць такой рэформы. Узмацнення цэнтральнай улады не адбылося.

Апошнія гады панавання

Паступова палітычнае становішча Рэчы Паспалітай паляпшалася. Ворагі не маглі канчаткова дамовіцца аб сумесных дзеяннях, пачалі цярпець паражэнні і паступова выходзілі з вайны. У 1657 г. быў падпісаны мір з Брандэнбургам і Прусіяй, у 1660 — са Швецыяй. Нават з казацкай старшынай Украіны ў 1658 г. была падпісана Гадзяцкая ўмова, паводле якой Украіна, якая папярэдне адмовілася ад саюзу з Масковіяй, уваходзіла ў склад Рэчы Паспалітай у якасці трэцяга члена федэрацыі (так званае княства Рускае). Праўда, праз год другая частка старшыны (маскоўскай арыентацыі) адмовілася ад уніі, каб вярнуцца ў склад Масковіі на правах аўтаноміі.



Ян Казімір Ваза (малюнак Яна Матэйки)


Вайна з Масковіяй на тэрыторыі ВКЛ была ўзноўлена ў 1658 г. Ад 1660 г. аб'яднаныя войскі Рэчы Паспалітай разам з мясцовымі атрадамі пачалі наносіць удары маскоўскім войскам. У 1660 г. войскі пад камандаваннем С. Чарнецкага нанеслі маскоўскім войскам цяжкае паражэнне каля Палонкі і Чарэі. У 1661 г. маскоўскаму ваяводзе Хаванскаму было таксама нанесена паражэнне пад Кушлікамі на Полаччыне. У лютым 1661 г. паўсталі мяшчане Магілёва на чале з бурмістрам Леановічам і за адну ноч перабілі маскавітскі гарнізон. Мяшчане Дзісны, Себежа, Гомеля і іншых гарадоў таксама або знішчылі, або выгналі царскія фармаванні. У снежні 1661 г. была вызвалена сталіца краіны — Вільня. Такім чынам, царскія войскі былі выціснутыя з тэрыторыі ВКЛ. У студзені 1667 г. у Андрусаве (недалёка ад Мсціслава) было падпісана замірэнне на трынаццаць з паловаю гадоў. Маскоўская дзяржава захавала захоплены Смаленск і левабярэжную (па Дняпры) Украіну. У Прыбалтыцы не займела нічога.

Страты ВКЛ былі неймавернымі. Гэта была нацыянальная трагедыя. Загінула, было забіта, вымерла ад голаду і эпідэмій, вывезена сілком у Масковію палова насельніцтва ВКЛ. Насельніцтва Полацкага, Віцебскага, Мсціслаўскага і Менскага ваяводстваў скарацілася на 60–70 %. Тут застаўся толькі кожны трэці. Страты Наваградскага, Берасцейскага і Віленскага ваяводстваў у людзях складалі 35–45 %. Праваслаўны патрыярх Антыёхіі Макарый III (араб па нацыянальнасці) праязджаў у гэты час праз ВКЛ у Маскву, і ў яго дарожным дзённіку знайшлі адлюстраванне жахлівыя малюнкі, якія ён бачыў на сваім шляху. Прызвычаены да жорсткасці на Блізкім Усходзе, ён з цяжкасцю мог паверыць у тыя нялюдскія ўчынкі, якія рабілі войскі маскоўскага цара ў заваяванай краіне.

Супраць Яна Казіміра і яго планаў умацавання цэнтральнай улады ў дзяржаве ў Польшчы склалася апазіцыйная групоўка на чале з гетманам польным каронным Ежы Сэбастыянам Любамірскім. У 1665 г. яна падняла рокаш супраць караля. Хаця спачатку ракашане перамаглі каралеўскае войска, але потым мусілі капітуляваць. Любамірскага суд прыгаварыў да баніцыі (выгнання з радзімы). Але і спроба рэформаў была сарваная.

Новая бяда напаткала Яна Казіміра. У маі 1667 г. памерла ягоная жонка Марыя Людвіка, пастаянная дарадчыца, пад уплывам якой ён заставаўся да канца іх супольнага жыцця. Доўга кароль быў у смутку. Планы рэформаў не здзейсніліся, Рэч Паспалітая шмат пацярпела ў часе войнаў, частка тэрыторыі была страчана. Федэратыўная дзяржава аслабела. Усё гэта прывяло караля да думкі адмовіцца ад трона. 16 верасня 1668 г. Ян Казімір зрабіў гэты крок — адрокся ад трона і назаўсёды выехаў у Францыю да свайго саюзніка караля Людовіка XIV.


Памёр Ян Казімір 16 снежня 1672 г. у горадзе Неверы. Цела караля было перавезена ў Польшчу і ўрачыста пахавана ў студзені 1676 г. у Кракаве ў касцёле на Вавелі.

Міхал Карыбут Вішнявецкі (1640–1673)

Паходжанне

Пасля таго, як у верасні 1668 г. Ян Казімір Ваза адрокся ад трона каралём польскім і вялікім князем літоўскім стаў Міхал Карыбут Вішнявецкі.

Князь Міхал Карыбут Вішнявецкі паходзіў са старажытнага княжацкага роду. Радавод свой Вішнявецкія вялі ад князя Карыбута Дзмітрыя Альгердавіча, князя Ноўгарад-Северскага, аднаго з малодшых Альгердавых сыноў і таму да свайго прозвішча дадавалі яшчэ прыдомак Карыбут. Яны лічылі сябе нашчадкамі малодшага сына Карыбута Дзмітрыя — Фёдара, ад якога паходзілі князі Збаражскія і Вішнявецкія на Украіне.



Продак князёў Вішнявецкіх князь Міхал Збаражскі, які жыў на пачатку XVI ст., валодаў замкам Вішнявец на Валыні. Ён і ягоныя сыны ўжо насілі прозвішча Вішнявецкія. Гэта быў багаты праваслаўны княжацкі род у Вялікім Княстве Літоўскім і Рускім. Вішнявецкія былі ўладальнікамі значных маёнткаў, займалі адміністрацыйныя пасады ў розных частках гаспадарства, у тым ліку і на тэрыторыі сучаснай Беларусі. Так, Іван Міхайлавіч Вішнявецкі быў дзяржаўцам эйшышскім, варнянскім, чачэрскім і прапойскім, яго брат Фёдар — таксама дзяржаўцам прапойскім і чачэрскім, а іх брат Аляксандр — рэчыцкім старостам. Але найбольш праславіўся ўнук заснавальніка роду — Дзмітрый Іванавіч Вішнявецкі, пра якога потым спявалі песні на Украіне. Гэты князь, староста чаркаскі і канеўскі, быў адным з кіраўнікоў барацьбы запарожскіх казакоў супраць туркаў і крымскіх татараў. У 1554–1555 гг. ён пабудаваў на дняпроўскай выспе Малая Хорціца крэпасць, з чаго і пачалася Запарожская Сеч. У знак пратэсту супраць загаду вялікага князя літоўскага (і караля польскага) Жыгімонта Аўгуста спыніць казацкія напады на Крым і Турцыю (каб не выклікаць нападаў у адказ) Дзмітрый Вішнявецкі перайшоў на бок маскоўскага цара Івана IV Грознага (Жахлівага) і двойчы ўдзельнічаў у паходах маскоўскага войска на Крымскае ханства. Праз колькі гадоў падчас Лівонскай вайны, Дзмітрый Іванавіч вярнуўся на Украіну — у Чаркасы. У 1563 г. запрашаецца баярамі на малдаўскі трон, але ягоны атрад быў разбіты ў бітве з войскамі гаспадара Стэфана IX. Вішнявецкі трапіў у палон, быў выдадзены туркам, якія не забыліся пра яго налёты на іх, і ў тым жа 1563 г. пакараны смерцю ў Канстанцінопалі.

Бацька Міхала Вішнявецкага

Праз два пакаленні род князёў Вішнявецкіх, як і многіх іншых магнатаў ВКЛ перайшоў з праваслаўя ў каталіцтва. Да другой галіны роду належаў славуты ў першай палове XVII ст. Іярэмія Міхал Вішнявецкі (1612–22.08.1651). Гэта быў буйны магнат на Украіне. Ягоныя асноўныя маёнткі знаходзіліся на Левабярэжнай Украіне і складалі цэлую латыфундыю з 56 гарадоў, мястэчак і вёсак з насельніцтвам 288 тысяч чалавек. Сталіцай яе быў горад Лубны (цяпер Палтаўская вобласць). У афіцыйных дакументах гэтае суцэльнае ўладанне называлася «панствам», «дзяржавай».

У князя Іярэміі (па-ўкраінску Ярэмы) было сваё 12-тысячнае войска. Ён прымаў замежных паслоў і пасылаў у іншыя краіны сваіх. Акрамя таго, князь Вішнявецкі меў крэпасці і маёнткі на Валыні і Палессі. У свой час вучыўся ў школе езуітаў і ведаў «навукі» на еўрапейскім узроўні, але гаварыў па-польску няправільна, са шматлікімі ўкраінскімі словамі і выразамі (так бы мовіць, «трасянкова»). Іярэмія Вішнявецкі ўзначальваў групу магнатаў, якая выступала супраць цэнтралізацыі ўлады ў Рэчы Паспалітай. 3 1646 г. быў ваяводам рускім (цэнтр ваяводства — горад Львоў).

Падчас казацка-сялянскай вайны на Украіне ў сярэдзіне XVII ст. Іярэмія Вішнявецкі з 6-тысячным войскам у 1648 г. прайшоў маршам па Паўночнай Украіне ад Чарнігава да Львова, адбіўшы атакі казацка-сялянскіх атрадаў. Паход суправаджаўся масавымі рэпрэсіямі ва ўкраінскіх вёсках і гарадах. Вішнявецкі выступаў супраць усякіх перамоў з Багданам Хмяльніцкім. Ён быў прыхільнікам жорсткай палітыкі супраць казакоў і сялян.

Пры выбарах караля ў 1648 г. Іярэмія Вішнявецкі падтрымаў кандыдатуру Караля Фердынанда Вазы, «кандыдата вайны», і быў супраць кандыдатуры Яна Казіміра Вазы, «кандыдата міру». Пасля абрання Яна Казіміра аказаўся ў няміласці. Вішнявецкі ўдзельнічаў у войнах з Багданам Хмяльніцкім. У 1649 г. ён вылучыўся пры абароне Збаражу, а ў 1651 г. — у бітве пад Берастэчкам. 22 жніўня 1651 г. Іярэмія Міхал Вішнявецкі падчас эпідэміі памёр. У выніку казацка-сялянскай вайны вялікія маёнткі на Левабярэжнай Украіне для сям'і Вішнявецкіх былі страчаны.

Іярэмія Вішнявецкі быў звязаны сваяцтвам з іншымі арыстакратычнымі сем'ямі. Ягоная маці Рэгіна была дачкой гаспадара Малдавіі Іярэміі Магілы і стрыечнай сястрой кіеўскага праваслаўнага мітрапаліта Пятра Магілы (памёр у 1647 г.). Жанаты князь Іярэмія быў з Грызельдай Канстанцыяй Замойскай, дачкой канцлера вялікага кароннага і ўладальніка багатай Замойскай ардынацыі (амаль аўтаномнага ўладання). Ад гэтага шлюбу ў князя Іярэміі і нарадзіўся адзіны сын Міхал, якому лёсам і людзьмі наканавана было стаць каралём.

Маладыя гады

Міхал Томаш Вішнявецкі нарадзіўся 31 жніўня 1640 г. у Вішняўцы на Валыні. Да 1642 г. знаходзіўся ў Замосці, у сваёй бабкі Кацярыны Замойскай. Пасля смерці бацькі з 1651 г. выхоўваўся пад наглядам біскупа плоцкага Караля Фердынанда Вазы, брата караля Яна Казіміра. Вучыўся ў езуіцкай школе, пазней, па стыпендыі караля, — у Празе Чэскай, а таксама ў Дрэздэне і Вене. Адукацыю атрымаў някепскую, ведаў некалькі замежных моў: французскую, нямецкую, італьянскую, турэцкую, татарскую і, безумоўна, лацінскую. Некаторы час служыў у аўстрыйскім войску і атрымаў ступень палкоўніка. Пасля вярнуўся да маці ў Замосце, дзе ўладальнікам вялікай латыфундыі (Замойскай ардынацыі) быў ягоны дзядзька, брат маці Ян Замойскі, ваявода сандамірскі.

У лістападзе 1663 г. Міхал Вішнявецкі прыняў удзел у ваеннай кампаніі караля Яна Казіміра на Украіну супраць маскоўскіх войскаў. Камандаваў уласным палком пяхоты з 600 чалавек. Гэты паход караля на Левабярэжную Украіну скончыўся безвынікова, бо маскоўскія войскі адступалі і ў вялікія бітвы не ўвязваліся. Больш нічым у гэты час Міхал Вішнявецкі не вызначыўся. Падчас рокашу (выступлення) магнатаў пад кіраўніцтвам Е. Любамірскага супраць караля малады Міхал Вішнявецкі падтрымаў караля Яна Казіміра. У 1668 г. кароль і вялікі князь Ян Казімір Ваза адмовіўся ад трона. У Рэчы Паспалітай пачалося бескаралеўе.

Абранне на трон

Вакантны трон адразу прывабіў шматлікіх кандыдатаў. У справу ўмяшаліся і замежныя двары, у першую чаргу французскі і аўстрыйскі, чые прыхільнікі былі сярод магнатэрыі Рэчы Паспалітай. Стаць каралём польскім і вялікім князем літоўскім намагаліся прынц Луі Кандэ («Вялікі Кандэ»), французскі палкаводзец, блізкі родзіч французскага караля Людовіка XIV. Прааўстрыйская групоўка вылучыла кандыдатуру герцага латарынгскага Карла. Былі названыя таксама кандыдатуры маскоўскага цара Аляксея Міхайлавіча і яго сына царэвіча Фёдара. Кандыдатамі выступілі і брандэнбургскі курфюрст Фрыдрых Вільгельм Гогенцолерн, італьянскія прынцы, шведская экс-каралева Крыстына Ваза і брат англійскага караля Джэймз Сцюарт (з часам ― англійскі кароль Якаў II).

Аднак пэўная група магнатаў і шляхты выступіла супраць выбараў замежных кандыдатаў, прапануючы кандыдатуру «Пяста», г. зн. радавітага жыхара Рэчы Паспалітай. Пачалася агітацыя менавіта за такую кандыдатуру. Біскуп хэлмінскі і падканцлер каронны Анджэй Альшоўскі разаслаў па паветах на перадвыбарчыя соймікі пракламацыю «Цэнзура кандыдаторум» з прапановай выбраць абывацеля (грамадзяніна) Рэчы Паспалітай.

6 чэрвеня 1669 г. элекцыйны (выбарчы) сойм выключыў з выбараў кандыдатуру французскага прынца Кандэ. 17 чэрвеня шляхта, пасля нейкіх чутак, пачала страляць па сенатарскім павільёне, абвінаваціўшы магнатаў у здрадзе. Доўга вагаліся ў выбары дэпутаты ад Вялікага Княства Літоўскага. У складзе кіраўніцтва апазіцыі быў і швагер Яна Сабескага — падканцлер і гетман польны літоўскі Міхал Казімір Радзівіл з Нясвіжа. У апазіцыю новаму каралю ўваходзілі ваяводы і кашталяны з усёй Рэчы Паспалітай. Прадстаўнікі ваяводстваў і паветаў Літоўскага-Беларускага гаспадарства, нягледзячы на супраціўленне магнацкіх сем'яў Радзівілаў і Пацаў, выказаліся за кандыдатуру Міхала Вішнявецкага.

29 чэрвеня 1669 г. каралём быў абраны «Пяст» — Міхал Карыбут Вішнявецкі.

Гэта быў кандыдат шляхты, а не магнатаў. Шляхта лічыла, што малады, нежанаты і небагаты князь, не спрактыкаваны ў палітыцы, без вялікіх амбіцый і ў той жа час старанны вернік-католік не будзе для шляхты і для яе вольнасці небяспечным. Магнаты пад ціскам шляхты вымушаны былі пагадзіцца на выбар маладога Вішнявецкага, але не любілі яго. Яны цягнулі час з абвяшчэннем яго каралём, а потым перайшлі ў апазіцыю, перш за ўсё гэта прафранцузская партыя (ці, як іх называлі, «незадаволеныя») на чале з арцыбіскупам-прымасам (галавой каталіцкай царквы ў Рэчы Паспалітай) М. Пражмоўскім і гетманам вялікім каронным Янам Сабескім. Магнаты цяпер мусілі кланяцца беднаму, на іх погляд, князьку, які яшчэ перад сваёй элекцыяй (выбарам) пазычаў грошы ў замежных дыпламатаў, а цяпер «цудам» быў узняты на трон. Яны з пагардай гаварылі пра новага караля: «Ну што за караля абралі? У яго нават няма шастака (сярэбраная шасціграшовая манета. — А. Г.), каб купіць сабе грэбень». Апазіцыя распускала плёткі пра караля, быццам ён імпатэнт або гомасексуаліст. У сваіх лістах Ян Сабескі і яго жонка Марысенька называлі караля «малпай».

Панаванне Міхала Вішнявецкага

У такіх нялёгкіх абставінах пачалося нядоўгае панаванне Міхала Томаша Карыбута Вішнявецкага. 29 верасня 1669 г. Міхал Вішнявецкі каранаваўся ў Кракаве. Але ўжо першы каранацыйны сойм (з нагоды каранацыі) быў сарваны. Сойм засядаў ад 1 кастрычніка да 12 лістапада. На ім абмяркоўвалася даволі добрая палітычная праграма. Але апазіцыя магнатаў, карыстаючыся правам ліберум вета (аднагалоснага прыняцця законаў), сарвала гэты сойм. Дарэчы, заганная практыка зрыву соймаў працягвалася і далей. Усяго з шасці соймаў у часе панавання Вішнявецкага чатыры былі сарваны. У далейшым малады кароль вымушаны быў абапірацца на розныя магнацкія групоўкі і неўзабаве зрабіўся прыладай у барацьбе магнацкіх клік паміж сабой.

У лістападзе 1669 г. рада сената Рэчы Паспалітай разглядала важную дзяржаўную справу аб жаніцьбе караля. Гэта сапраўды была дзяржаўная справа, бо ад выбару нявесты залежала тое, з якой дзяржавай будуць саюзныя адносіны, а з якой могуць і сапсавацца. Магнаты, якія засядалі ў радзе Сената (асобы, што займалі вышэйшыя пасады ў Польшчы і Літоўскім-Беларускім гаспадарстве), выбралі для караля 16-гадовую нявесту, эрцгерцагіню аўстрыйскую Элеанору Марыю Юзэфу Габсбург, дачку імператара Свяшчэннай Рымскай (Германскай) імперыі Фердынанда III і сястру імператара Леапольда I. Міхал Вішнявецкі адказаў сенатарам, што згодзен з імі, «каб было выгадна і вам і быў пажытак для Рэчы Паспалітай». Каралю ў гэты час было 29 гадоў.

27 лютага 1670 г. у Чэнстахове адбыўся шлюб. Такі палітычна-сямейны саюз узмацніў пазіцыі Міхала Вішнявецкага. Цяпер ён у сваёй унутранай палітыцы абапіраўся на Габсбургаў і схіліў на свой бок аўстрыйскую партыю магнатаў. Ды і каралева Элеанора хутка стала вернаю сяброўкаю караля. Ад гэтага шлюбу дзяцей не было (у каралевы было два выкідышы), і гэта стала прычынаю дамаганняў апазіцыі разводу караля. (Праз чатыры гады пасля смерці мужа 25-гадовая каралева Элеанора выйшла замуж за герцага латарынгскага Карла, нарадзіла 6 дзяцей і стала продкам Габсбург-Латарынгскага дому, які панаваў у Аўстрыі і Аўстра-Венгрыі да 1918 г.)

Фактычна патрабаванні разводу былі спробамі разарваць саюз з Аўстрыяй. У красавіку 1670 г. апазіцыя сарвала чарговы сойм. Адзін з дэпутатаў выступіў з пратэстам супраць працягу тэрміну пасяджэнняў (дастаткова, каб сойм разышоўся). Наступны, асенні, сойм шляхта ўратавала, пагражаючы апазіцыі вайной. Шэраг законаў і пастаноў быў прыняты.

А ў гэты час нарастала пагроза вайны з Турцыяй. Крымскія татары пачалі нападаць на паўднёвыя раёны Рэчы Паспалітай на Украіне. Тым не менш барацьба апазіцыі супраць караля працягвалася. Наступныя соймы зноў зрываліся. У чэрвені 1672 г. апазіцыя патрабавала ад караля скласці карону, але, увогуле нерашучы чалавек, на гэты раз ён адмовіў. Вакол караля арганізавалася генеральная канфедэрацыя шляхты (вайсковы саюз, які меў характар сойма, але ўжо пастановы канфедэрацыі прымаліся не аднагалосна, як на сойме, а большасцю галасоў). Кароль абвясціў аб скліканні паспалітага рушэння (агульнага апалчэння шляхты).

Тады апазіцыя (ці «незадаволеныя», як іх называлі) абвясціла сваю канфедэрацыю. Мэтаю яе была дэтранізацыя Вішнявецкага і выбары новага караля з французскіх прынцаў. «Незадаволеныя» звярнуліся па дапамогу да караля Францыі Людовіка XIV. Гэты акт падпісалі 38 сенатараў, міністраў вышэйшых чыноўнікаў і афіцэраў на чале з прымасам М. Пражмоўскім і гетманам вялікім каронным Я. Сабескім. Апазіцыя вылучыла новую кандыдатуру на трон — французскага герцага Шарля дэ Лангвіля (нашчадка няшлюбнай лініі папярэдняй дынастыі Валуа). Нават прапанавалі развесці караля з каралевай і выдаць яе замуж за французскага герцага. Але герцаг загінуў 12 чэрвеня 1672 г. у бітве падчас вайны паміж Францыяй і Галандыяй. Апазіцыянеры пачалі збірацца ў Гданьску. Спробы караля неяк дамовіцца з апазіцыяй не ўдаліся. Тады кароль сабраў паспалітае рушэнне для барацьбы з ворагамі.

Вайна з Турцыяй и смерць караля

Унутраным непарадкам у Рэчы Паспалітай карысталіся суседнія дзяржавы. Так, у 1670 г. кароль, пацвердзіўшы Андрусаўскае перамір'е 1667 г. з Масковіяй, вымушаны быў пакінуць Кіеў Масковіі (хаця па ўмовах перамір'я Кіеў перадаваўся Масковіі толькі на два з паловай года). Брандэнбургскі курфюрст Фрыдрых Вільгельм загадаў арыштаваць на польскай тэрыторыі лідэра апазіцыі ў Прусіі Л. Калькштэйна-Сталінскага і пакараць смерцю ў Мемелі (Клайпедзе). Акрамя папяровага пратэсту, Міхал Вішнявецкі нічога не змог зрабіць.

Яшчэ ў сярэдзіне 1672 г. арганізаваліся дзве канфедэрацыі: адна за караля — Галомбская (у Галомбе), другая супраць яго — Шчэбжэшынская на чале з гетманам вялікім каронным (галоўнакамандуючым войскам) Янам Сабескім, за якім стаяла войска. Рэч Паспалітая раскалолася на два лагеры. Грамадзянскую вайну ў краіне прадухіліў напад Турцыі.

Улетку 1672 г. войскі турэцкага султана Мехмеда IV напалі на паўднёвыя межы Польшчы. 100-тысячная турэцкая армія 18 жніўня асадзіла моцную крэпасць Камянец-Падольскі і 27 жніўня 1672 г. прымусіла яе гераічных абаронцаў капітуляваць. Далей турэцкія войскі разгарнулі наступ на Бучач і Львоў. Але Львоў узяць не змаглі. Туркі здолелі захапіць гарады і замкі Збораў, Злочаў, Бучач. Атрады крымскіх татараў рассыпаліся па Украіне, знішчаючы і рабуючы населеныя пункты, ажно за ракой Сан. У гэтай сітуацыі Ян Сабескі з трыма тысячамі конніцы рушыў на поўдзень, разбіваючы па дарозе татарскія атрады. Зрабіўшы хуткі марш, у першай палове кастрычніка Ян Сабескі пры дапамозе мясцовых украінскіх сялян разбіў каля 20 тысяч татараў і вызваліў з палону каля 44 тысяч людзей.

Аднак становішча Рэчы Паспалітай было крытычным, і яна мусіла 18 кастрычніка 1672 г. заключыць з Турцыяй ганебны Бучацкі мір. Турцыя атрымлівала ад Польшчы Падолію разам з Камянцом, а Брацлаўскае ваяводства і паўднёвая частка Кіеўскага перадаваліся турэцкаму стаўленіку — казацкаму гетману Правабярэжнай Украіны Пятру Дарашэнку, які прызнаў залежнасць ад султана. Рэч Паспалітая была абавязана выплаціць выкуп за тое, што туркі знялі аблогу Львова (80 тысяч талераў) і мусіла выплачваць султану штогадовую даніну 22 тысячы злотых.

Нягледзячы на гэтае паражэнне, кароль Міхал не засцерагаў паўднёвыя землі краіны ад далейшых нападаў туркаў і іх саюзнікаў — крымскіх татараў і казакоў. Ён працягваў збіраць войска, каб расправіцца з апазіцыяй. Але на генеральным з'ездзе шляхты ў Варшаве напачатку студзеня 1673 г. перамаглі прыхільнікі патрыятычнай лініі. Некалькі тыдняў біскуп кракаўскі Анджэй Тшэбіцкі і ваявода віцебскі Ян Храпавіцкі пры дапамозе каралевы Элеаноры і папскага нунцыя Франчэска Буанвізі вялі перамовы з абодвума бакамі. I толькі новая турэцкая пагроза прымусіла абодва лагеры пайсці на згоду (сакавік 1673 г.). «Незадаволеныя» прыбылі ў Варшаву, а генеральны з'езд пераўтварыўся ў так званы пацыфікацыйны (міратворчы) сойм, які выпрацаваў праграму абароны краіны ад турэцкага нашэсця. Сойм зрабіў вялікую саступку шляхце Літоўскай-Беларускай дзяржавы. На сойме 1673 г. было пранятае рашэнне: кожны трэці сойм «станаў каронных і Вялікага Княства Літоўскага» збіраць не ў Кароне, а ў «Вялікім Княстве Літоўскім у горадзе Горадні, за выключэннем соймаў канвакацыйных, падчас міжкаралеўя, а таксама элекцыйных (выбарчых. — А. П) і каранацыйных, якія ў Кароне павінны адбывацца». Сойм адхіліў Бучацкі мірны дагавор у красавіку 1673 г., і вайна працягвалася. Ваенныя дзеянні адбываліся яшчэ і ўвосень.

Напачатку верасня 1673 г. кароль Міхал Вішнявецкі ўрэшце рушыў да вайсковага лагера, але да канца месяца даехаў толькі да Львова. Хаця адчуваў сябе кепска, усё яшчэ хацеў камандаваць арміяй. 8 кастрычніка кароль прыехаў у вайсковы лагер каля Сваравы (на ўсход ад Львова) і правёў агледзіны 40-тысячнага войска кароннага. Але нечакана здароўе караля пагоршылася, і 13 кастрычніка ён вярнуўся ў Львоў. Адразу ж паслалі ганца да каралевы, каб хутчэй ехала да мужа. А ў гэты час польскае войска і 12-тысячнае войска літоўскае пад камандаваннем Яна Сабескага рушыла на турэцкую армію, якая знаходзілася каля крэпасці Хоцін, за Днястром. Кароль Міхал Вішнявецкі ўжо не дачакаўся вестак пра генеральную бітву з туркамі, бо 10 лістапада 1673 г. памёр. Было каралю ўсяго 33 гады. Каралева так і не даехала да Львова і вярнулася ў Варшаву. Прах караля быў пахаваны ў Вавельскай катэдры ў Кракаве ў той самы дзень — 31 студзеня 1676 г., што і прах Яна Казіміра, прывезены з Францыі.

Чатырохгадовае панаванне караля Міхала Вішнявецкага было нешчаслівым для Рэчы Паспалітай. Ён аказаўся няздольным манархам, не змог сканцэнтраваць грамадскія сілы ні на пытаннях унутранай, ні на пытаннях знешняй палітыкі. Ягоная аўстрыйская арыентацыя ў знешняй палітыцы не прынесла поспехаў і не абараніла дзяржаву ад турэцкага нашэсця.

У ВКЛ ў 60-я - першай палове 70-х гг. XVII ст. найбольшага палітычнага ўплыву дамаглася магнацкая сям'я Пацаў. Пасля выбрання Міхала Вішнявецкага Пацы перайшлі на яго бок. Яны былі кіраўнікамі магнацка-шляхецкай прааўстрыйскай групоўкі. Заняўшы асноўныя дзяржаўныя пасады, на якія іх прызначыў кароль, яны фактычна кіравалі Вялікім Княствам Літоўскім. Такім вось чынам, падчас панавання караля Міхала Вішнявецкага, Вялікае Княства Літоўскае падтрымлівала караля.

Ян Сабескі (1629–1696)

Ян Сабескі быў другім «Пястам» на каралеўскім троне ў Польшчы і вялікім князем літоўскім. Шляхта зноў выбрала ў 1674 г. караля са свайго асяроддзя. Зноў не Радзівіл, Любамірскі, Патоцкі, Пац ці Сапега — не радавіты магнат, і не замежны прынц ці кароль, а нашчадак заможнай шляхты заняў трон у Рэчы Паспалітай.



Ян Сабескі (малюнак Яна Матэйкі)

З роду герба «Яніна»

Ян Сабескі належаў да старажытнага роду герба «Яніна», але не надта вядомага і не надта багатага. Продкі яго вызначыліся падчас Лівонскай вайны. Дзед Яна Сабескага — Марэк Сабескі — удзельнічаў у войнах канца XVI - пачатку XVII ст., быў спачатку харунжым надворным каронным (г. зн. польскім), потым кашталянам люблінскім, а з 1598 г. — ваяводам люблінскім. Марэк Сабескі атрымаў землі ў Заходняй Украіне ў якасці ўзнагароды за добрую службу. Родная цётка Яна — Ганна (дачка Марэка) — прыняла манаства, уступіўшы ў ордэн брыгітак у Горадні, пазней з'яўлялася настаяцелькай манастыра (памерла ў 1650 г.).

Бацька Яна — Якуб Сабескі (1580–1646) — некалькі разоў абіраўся дэпутатам соймаў Рэчы Паспалітай, а чатыры разы нават маршалкам (старшынёю) соймаў. Якуб Сабескі быў таксама дыпламатам, ездзіў з пасольствамі ў Рым, Вену, Парыж. Купіў у Заходняй Украіне маёнткі Злочаў, Памараны, Збораў… У 1641 г. стаў ваяводам рускім, а ў 1646-м — кашталянам кракаўскім, меў староствы Трэмбавельскае, Стрыйскае, Калушскае ды інш.

Маці Яна Сабескага Тэафанія Даніловіч (1607–1661), таксама з польскага шляхецкага роду (венгерскага паходжання) з Заходняй Украіны, выйшла замуж за ўдаўца — Якуба Сабескага — і нарадзіла яму двух сыноў і дачку. Тэафанія Даніловіч была дачкой Яна, ваяводы рускага, і Зоф'і Жулкеўскай, дачкі знакамітага палкаводца Станіслава Жулкеўскага, гетмана вялікага кароннага, пераможцы шведаў пад Рэвелем, маскоўскіх войскаў пад Клушынам (1610) і ў іншых бітвах. Гэта ён у 1610 г. на чале польскіх і літоўскіх-беларускіх атрадаў заняў Маскву. Так што Ян Сабескі быў праўнукам Станіслава Жулкеўскага.

Старэйшы брат Яна — Марэк (1628–1652) — з'яўляўся старастам краснастаўскім і явораўскім, але памёр маладым. Сястра Кацярына (1634–1694) была двойчы замужам: у першым шлюбе з князем Уладзіславам Дамінікам Заслаўскім-Астрожскім, у другім — з князем Міхалам Казімірам Радзівілам, ваяводам віленскім і гетманам польным літоўскім, уладальнікам Нясвіжа. Такім чынам, Сабескі быў звязаны сваяцтвам з магнацкімі сем'ямі на Украіне і Беларусі.

Маладыя гады

Ян Сабескі нарадзіўся 17 жніўня 1629 г. у замку Алеска (Рускае ваяводства, дзе галоўным горадам лічыўся Львоў). Дзяцінства прайшло ў Жолкве, маёнтку гетмана Жулкеўскага, выхаванне — у рыцарскай традыцыі роду Жулкеўскіх. У 1640 г. разам з братам хлопчык быў адпраўлены ў Кракаў, дзе абодва вучыліся ў калегіі Навадворскага, а з 1643 да 1646 г. — на філасофскім факультэце Кракаўскай акадэміі. У 1646 г. абодва паехалі на вучобу за мяжу — у Лейпцыг, Антверпэн, Парыж, Лондан, Гаагу. Займаліся вывучэннем замежных моў, літаратуры, вайсковых і палітычных спраў, а ў 1648 г. вярнуліся на радзіму.

Ян Сабескі ўдзельнічаў у вайне супраць казацкага войска Багдана Хмяльніцкага ў бітве ля Зборава. Абодва браты змагаліся супраць казакоў і татараў ля Берастэчка ў 1651 г. У гэтай бітве Ян Сабескі быў цяжка паранены ў галаву. Брат загінуў у бітве ля Батога. У той бітве Ян не ўдзельнічаў, бо лячыўся ў Львове: перад гэтым ён быў паранены на дуэлі з Казімірам Пацам, які потым стаў ягоным палітычным апанентам. У 1653 г. палкоўнік Ян Сабескі камандаваў казацкай харугвай (лёгкай конніцай) у бітве супраць украінскіх казакоў і крымскіх татараў.

Сабескі — палкаводзец

У кастрычніку 1655 г. падчас шведска-польскай вайны Ян Сабескі з войскам харунжага кароннага Аляксандра Канецпольскага прынёс прысягу на вернасць шведскаму каралю Карлу X Густаву, войскі якога захапілі амаль усю Польшчу. Але ў сакавіку наступнага года Ян Сабескі пакінуў шведаў і перайшоў у войска Стэфана Чарнецкага, удзельнічаў у баях супраць шведаў у Вялікай Польшчы, Прусіі і ля Торуня, чым цалкам рэабілітаваў сябе і атрымаў ад караля Яна Казіміра чын харунжага кароннага. Уліпені 1656 г. падчас бітвы ля Варшавы Сабескі камандаваў злучанымі вайсковымі атрадамі палякаў і крымскіх татараў, якія атакавалі шведаў і брандэнбуржцаў. Ян Сабескі браў удзел у баях супраць інтэрвенцыйнай арміі трансільванскага князя Юрыя II Ракачы, а ў 1658 і 1659 гг. — зноў супраць шведаў у Прусіі і ля Торуня. У тым жа 1659 г. Ян Сабескі ўпершыню быў абраны дэпутатам сойма. Праз год кароль Ян Казімір — за заслугі перад Айчынай — даў яму пажыццёва староства Стрыйскае. Восенню 1660 г. Ян Сабескі камандаваў палком у бітвах з казакамі гетмана Юрыя Хмяльніцкага і маскоўскімі войскамі на Украіне. Ягоны баявы вопыт у сутычках са шведамі, украінскімі казакамі, крымскімі татарамі і маскоўцамі гартаваў ягоны характар палкаводца і чалавека.

Каханне — раз i назаўсёды

Малады харунжы каронны быў ласкава прыняты пры каралеўскім двары. Яшчэ ў 1655 г., калі Яну было 26 гадоў закахаўся ён ў прыгажуню Марыю Казімеру дэ ля Гранж д'Арк'ен, выхаванку каралевы Людвікі Марыі, французскай жонкі караля Яна Казіміра. Дзяўчыне было толькі 14. Гэтая францужанка, ці, як Сабескі называў яе, Марысенька, стала адзіным моцным яго каханнем на ўсё жыццё. Каралева Людвіка спрыяла закаханаму вайскоўцу, якому, лічыла, наканавана вялікая кар'ера.

Нягледзячы на прыхільнасць Марысенькі, Ян Сабескі саступіў больш багатаму і ўплывоваму канкурэнту Яну Замойскаму (1627–1665), ваяводзе кіеўскаму і ардынату Замойскаму (Замосце з багатымі маёнткамі), які ў 1658 г. ажаніўся з Марыяй Казімерай д'Арк'ен. Але каханне Сабескага пакінула ў старапольскай літаратуры помнік прыгожага пісьменства: ягоныя лісты да каханай — найлепшыя ўзоры стылістыкі палкага і адукаванага закаханага. Шлюб Марыі Казімеры быў няўдалым. Яна па-ранейшаму сустракалася з Янам Сабескім (ён меў маёнтак па суседстве, у Піляшковіцах). Перапіска паміж імі ўзмацнілася. Больш за тое, у 1661 г. у варшаўскім касцёле кармелітаў Сабескі даў клятву на вернасць сваёй каханай.

Каралева канчаткова перацягнула Сабескага ў каралеўскі, прафранцузскі лагер. Ён абіраўся некалькі разоў дэпутатам соймаў, выступаў за ўзмацненне каралеўскай улады і абранне прынца Кандэ наступнікам трона ў Варшаве. У 1663 г. з войскам пад камандаваннем караля Яна Казіміра (разам з украінскімі казакамі гетмана Правабярэжнай Украіны Паўла Тэтэры) удзельнічаў у паходзе супраць Масковіі. Войскі дайшлі да Глухава і Сеўска, але вымушаны былі адступіць. Сабескі камандаваў ар'ергардам і мужна адбіваў атакі маскоўскіх войскаў і казацкага войска Левабярэжнай Украіны.

7 красавіка 1665 г. памёр ваявода Замойскі. Нягледзячы на жалобу, Ян Сабескі ўжо 14 мая патаемна абвянчаўся з Марыяй Казімерай Замойскай, багатай 24-гадовай удавой (дзяцей у яе не было). Афіцыйны шлюб адбыўся 5 ліпеня 1665 г. Ад гэтага шлюбу нарадзіліся тры сыны — Якуб-Людвік, Аляксандр, Канстанцін і дачка Тэрэса-Кунегунда (1676–1710), якая выйшла замуж за баварскага курфюрста Максіміліяна II. Яе сын Карл Альберт (унук Я. Сабескага) (1697–1745), таксама курфюрст, нават стаў у 1742 г. імператарам Свяшчэннай Рымскай (Германскай) імперыі. Дачка Якуба Людвіка (унучка Сабескага) Марыя Клементына выйшла замуж за Джэймза Эдварда Сцюарта, сына зрынутага ў 1688 г. англійскага каталіцкага караля Якава II, прэтэндэнта на англійскі трон.

У год (1665), калі нарэшце наладзілася сямейнае жыццё, Ян Сабескі стаў маршалкам вялікім каронным (лічыўся першым міністрам, вышэй за канцлера). Падчас рокашу гетмана польнага Е. С. Любамірскага, які выступіў супраць рэформаў дзяржаўнага ладу ў Рэчы Паспалітай, Сабескі ўзяў бок караля. Але часта ад'язджаў з войска, каб сустракацца з маладой жонкай. У 1666 г. атрымаў ад караля булаву гетмана польнага кароннага. Ваяваў ён супраць ракашан Е. С. Любамірскага неахвотна, нават пацярпеў паразу і ў ліпені 1666 г. з радасцю падпісаў з імі пагадненне, якое скончыла грамадзянскую вайну. Планы рэформаў былі перакрэслены. «Залатая вольнасць» шляхты і магнатаў захавалася.

Вайсковая i дзяржаўная дзейнасць

Толькі скончылася грамадзянская вайна, а ўжо зноў пачалася новая вайна на Украіне. Гетман Правабярэжнай Украіны Пётр Дарашэнка разам з крымскімі татарамі выступаў супраць Кароны. Андрусаўскае перамір'е паміж Рэччу Паспалітай і Масковіяй у студзені 1667 г. паказала, што ваяваць Рэч Паспалітая і Масковія ўжо больш няздольныя. Тады Турцыя выступіла супраць Рэчы Паспалітай, узяўшы пад сваю апеку казакоў і крымскіх татараў. Казацка-татарскае войска (да 30 тысяч чалавек) гетмана Дарашэнкі рушыла на Львоў. Насустрач выступіў атрад з невялікімі сіламі (3 тысячы конніцы, пяхоты і артылерыі). 6 кастрычніка 1667 г. адбылася бітва каля Падгайцаў (на ўсход ад Галіча). Войску Сабескага дапамагалі ўкраінскія сяляне, якія раней уцяклі ў Падгайцы. Атакі казакоў і татараў былі адбіты, і яны былі вымушаны заключыць мір, бо ў гэты час запарожцы на чале з атаманам Іванам Сірко напалі на Крымскае ханства (гэта той Сірко, што з'яўляецца аўтарам вядомага ліста запарожцаў да турэцкага султана: «Ты шатане турэцкі, чорта праклятага брат і таварыш…»).

Перамога пад Падгайцамі прынесла Яну Сабескаму вялікі аўтарытэт сярод шляхты. У лютым 1668 г. кароль Ян Казімір надаў яму годнасць вялікага гетмана кароннага.

Падчас выбараў новага караля ў 1669 г. (пасля адрачэння ад трона Яна Казіміра) Сабескі падтрымаў кандыдатуру прынца Луі дэ Кандэ, сваяка французскага караля. Але шляхта абрала каралём Міхала Карыбута Вішнявецкага. Ян Сабескі разам з галавой каталіцкай царквы ў Рэчы Паспалітай арцыбіскупам М. Пражмоўскім стаў на чале апазіцыі. Але апазіцыя вымушана была спыніць атакі на караля. На краіну напала Турцыя, а перш за ўсё крымскія татары. У 1671 г. Сабескі ў некалькіх бітвах разбівае крымскіх татараў на Украіне. Але туркі ў жніўні 1672 г. прымусілі капітуляваць моцную крэпасць Камянец-Падольскі, захапілі некалькі гарадоў. Крымскія татары рабавалі Украіну. Гетман Ян Сабескі з невялікімі сіламі нанёс паражэнне крымскім татарам. Тым не менш Рэч Паспалітая мусіла заключыць з Турцыяй ганебны Бучацкі мір і перадаць Турцыі Падолію, а Брацлаўскае ваяводства і паўднёвую частку Кіеўскага — казацкаму гетману Пятру Дарашэнку, васалу султана. Польшча павінна была плаціць штогадовую даніну султану.

У сакавіку 1673 г. кароль Міхал і апазіцыя прыйшлі нарэшце да згоды. Сойм адхіліў Бучацкі мірны дагавор, і вайна з Турцыяй працягвалася. Гетман вялікі каронны Ян Сабескі сабраў 40-тысячнае польскае войска. Да яго далучылася 12-тысячнае літоўскае-беларускае войска на чале з гетманам вялікім літоўскім Міхалам Казімірам Пацам і гетманам польным літоўскім Міхалам Казімірам Радзівілам. 11 лістапада 1673 г. аб'яднанае войска на чале з Янам Сабескім нанесла знішчальную паразу турэцкай арміі Хусейна-пашы. Гэтая перамога перапыніла наступ турэцкіх войскаў і ўславіла Яна Сабескага. За адзін дзень да вырашальнай бітвы памёр кароль Міхал Карыбут Вішнявецкі. Трон стаў вакантным.

Ян Сабескі — кароль

19 мая 1674 г. на выбарчым полі Ян Сабескі быў абраны каралём польскім і вялікім князем літоўскім. Супраць ягонае кандыдатуры актыўна выступіла прааўстрыйская групоўка магнатаў Вялікага Княства Літоўскага. Яе ўзначальвалі Пацы: канцлер вялікі літоўскі Крыштаф Пац, яго стрыечны дзядзька Міхал Казімір — гетман вялікі літоўскі і ваявода віленскі, брат апошняга Казімір — біскуп жмудскі. Яны патрабавалі аднагалоснага выбару, не хацелі прызнаваць Марысеньку каралевай, а сына Якуба — каралевічам. Аднак Сапегі і Радзівілы падтрымалі новаабранага караля, і 5 чэрвеня 1674 г. ён прынёс прысягу. З-за вайны з туркамі каранацыю адклалі, і яна адбылася ў лютым 1676 г. на сойме ў Кракаве.

У сувязі з моцнай апазіцыяй каралю Яну Сабескаму ў Літоўскай-Беларускай дзяржаве з боку прааўстрыйскай групоўкі на чале з Пацамі кароль пачаў пры нагодзе вылучаць на вышэйшыя пажыццёвыя пасады прадстаўнікоў сям'і Сапегаў якія, у сваю чаргу, падтрымлівалі караля. Радзівілы на чале са шваграм караля, уладальнікам Нясвіжа Міхалам Казімірам Радзівілам, натуральна, таксама былі за караля.

Восенню 1674 г. туркі зноў пайшлі на Украіну. Кароль Ян III (так яго афіцыйна называлі) сам павёў войска ў паход. У баях з туркамі каралеўскае войска адбіла гарады Бар, Магілёў-над-Днястром, Брацлаў. У 1675 г. Сабескі малымі сіламі затрымаў татарскі наезд, абараніў Львоў і пагнаў татараў ажно ў Малдавію. Восенню 1676 г. ля ракі Днестр, ля Жураўна, былі адбіты атакі турэцка-татарскага войска і заключаны мір з Турцыяй і Крымам, паводле якога захопленыя туркамі землі Падоліі заставаліся ў іх руках, але выплата штогадовай даніны памерам 22 тысячы злотых (паводле Бучацкага міру) скасоўвалася. Белая Царква і Павалоч вярталіся да Польшчы, але Камянец застаўся ў туркаў. Сойм не зацвердзіў гэты дагавор.

Стаўшы каралём, Ян Сабескі надумаў правесці рэформы, каб узмацніць дзяржаўны лад, у тым ліку ўладу караля, і абмежаваць сваволле магнатаў. Ён таксама намагаўся змяніць кірунак знешняй палітыкі дзяржавы — з усходу на захад. План грунтаваўся на намерах займець сталы мір з Турцыяй і палепшыць адносіны з Масковіяй. Рэч Паспалітая збіралася заключыць саюз з Францыяй і Швецыяй супраць Брандэнбургска-Прускай дзяржавы і Аўстрыі, далучыць да Польшчы так званую Княскую Прусію (герцагства Прусія з Кёнігсбергам, або Караляўцом) і такім чынам шырока выйсці да Балтыйскага мора, а таксама далучыць Сілезію да Польшчы (Сілезія тады знаходзілася пад уладай Аўстрыі). Дзеля гэтага Ян Сабескі заключыў з Францыяй у 1675 г. саюзны дагавор, падтрымаў антыгабсбургскае паўстанне куруцаў у Венгрыі і Славакіі пратэстанцкага графа Імрэ Цёкёя, а праз два гады заключыў саюз са Швецыяй. Габсбургі, уладальнікі Аўстрыі, Венгрыі, Чэхіі, Славакіі і імператары Свяшчэннай Рымскай (Германскай) імперыі, у сваю чаргу, пачалі актыўную палітыку ў Рэчы Паспалітай супраць Яна Сабескага і прафранцузскай групоўкі. Яны заключылі пагадненне з Масковіяй, а ў самой Рэчы Паспалітай з'ядналі магнацкую апазіцыю на чале з Пацамі ў ВКЛ, а ў Польшчы — з гетманам польным каронным Дымітрам Ежы Вішнявецкім (стрыечным братам былога караля Міхала Карыбута Вішнявецкага), біскупам кракаўскім А. Тшэбіцкім. Апазіцыя ўтварыла нават патаемную канфедэрацыю з мэтай пазбавіць Яна Сабескага трона (каб не даць каралю каранавацца), а потым ужо выступіла супраць дынастыйнай палітыкі караля і супраць яго знешняй палітыкі ў Венгрыі і Прусіі. Апазіцыя рэзка выказалася наконт таго, каб каралеўскі трон успадкаваў каралевіч Якуб, старэйшы сын Сабескага.

Змаганне з апазіцыяй

Вялікія планы караля рэфармаваць дзяржаўны лад краіны не ажыццявіліся. Занадта моцнай была апазіцыя магнатаў, якія не хацелі змяншэння сваёй улады як у Польшчы, так і ў Літоўскай-Беларускай дзяржаве. Ды і шляхта не хацела пазбаўляцца сваёй «залатой вольнасці». Планы караля ўрэшце не падтрымаў і асноўны саюзнік, французскі кароль Людовік ХІV. Яму ўдалося ў 1678–1679 гг. пашырыць тэрыторыю Францыі, заключыць мірны дагавор з шэрагам еўрапейскіх дзяржаў. Цяпер Аўстрыя і Брандэнбург замірыліся з Францыяй, а Брандэнбург стаў нават саюзнікам Францыі. У 1678 г. Масковія вярнула Літоўскай-Беларускай дзяржаве страчаныя раней Невель, Себеж і Веліж узамен за адмову Рэчы Паспалітай ад вяртання ёй Кіева, але гэта не ратавала ад новых пагрозаў вайны.

З Турэцкай імперыяй адносіны таксама не палепшыліся.



Ян Сабескі (малюнак Яна Матэйкі)


Урэшце Яну Сабескаму на гродзенскім сойме 1678–1679 гг. давялося пайсці на кампраміс з апазіцыяй і адмовіцца ад сваіх планаў адносна Прусіі і Венгрыі. Больш за тое, кароль зрабіў паварот у палітыцы да саюзу з Аўстрыяй супраць Турцыі. Апошняе падабалася шляхце — яна хацела вярнуць страчаную раней Падолію. Марыя Казімера пакрыўдзілася на Людовіка XIV, які не лічыўся з ёю як з роўнай сабе каралеваю, а па-ранейшаму глядзеў на яе як на сваю падданую. Ды і яе родных з сям'і Арк'ен Людовік XIV не ўзнёс у шэрагі самай радавітай арыстакратыі.

У 1680-я гг. апазіцыя каралю яшчэ больш узмацнілася. У Польшчы яе ўзначальвалі ваявода рускі С. Ябланоўскі і падскарбі вялікі каронны Я. Морштын, а ў Літве-Беларусі — падскарбі вялікі літоўскі Б. Сапега і гетман вялікі літоўскі Казімір Ян Сапега. Як бачым, Сапегі пры дапамозе караля ўзмацніліся, занялі месца Пацаў і самі ўзначалілі апазіцыю. Міхал Казімір Радзівіл, швагер караля, памёр у 1690 г. Цяпер каралю давялося шукаць іншых паплечнікаў.

Бітва пад Венай

У знешняй палітыцы Ян Сабескі пачаў фармаваць антытурэцкую лігу еўрапейскіх дзяржаў, бо Турцыя ў першую чаргу пагражала Рэчы Паспалітай. 1 красавіка 1683 г. быў падпісаны трактат аб сяброўстве з Аўстрыяй. У той жа год вялікая турэцкая армія рушыла на Аўстрыю і абклала Вену. У верасні 1683 г. з 27-тысячным войскам за восем дзён маршу з Кракава Ян Сабескі падышоў да Вены і ўзначаліў агульнае войска імператара і князёў Германскай імперыі (разам сабралася 70 тысяч чалавек). Войска Літоўскай-Беларускай дзяржавы ваявала ў Славакіі, выганяючы адтуль турэцкія атрады.

12 верасня каля Вены адбылася бітва, у якой удзельнічалі і асобныя палкі літоўскага-беларускага войска, у тым ліку цяжкая конніца маршалка надворнага літоўскага Ю. Слушкі і брыгада кашталяна віленскага Э. Дэнгофа. Бітва пад Венай скончылася разгромам турэцкага войска. Вена і Аўстрыя былі выратаваны. Больш туркі сюды не прыходзілі. Неўзабаве пачалося вызваленне асноўнай часткі Венгрыі ад турэцкага прыгнёту. Для Рэчы Паспалітай таксама турэцкая пагроза была знята. Вайна працягвалася, і ў 1699 г. Польшча вярнула сабе Падолію і крэпасць Камянец.

Пасля гэтай перамогі ўтварыўся антытурэцкі саюз (1684), у які ўвайшлі Рэч Паспалітая, Аўстрыя, рымскі папа і Венецыя. Да саюзу трэба было далучыць і Масковію. Дзеля гэтага ў Маскву накіравалася паўнамоцная дэлегацыя на чале з ваяводам пазнанскім К. Гжымултоўскім, якая 6 мая 1686 г. падпісала дагавор аб «вечным міры» з Масковіяй, які пацвердзіў умовы Андрусаўскага перамір'я 1667 г. У Масковіі засталася Левабярэжная Украіна, Кіеў, Смаленскае ваяводства. Рэч Паспалітая атрымлівала 146 тысяч рублёў, заключаўся саюз Рэчы Паспалітай і Масковіі супраць Крымскага ханства. Дагавор прадугледжваў права маскоўскага цара хадайнічаць за праваслаўных у Рэчы Паспалітай. Менавіта гэты пункт дагавору выкарыстоўваўся маскоўскімі царамі для ўмяшання ва ўнутраныя справы Рэчы Паспалітай у XVIII ст.

Маскоўскі дагавор быў настолькі непапулярны, што Ян Сабескі не хацеў яго ратыфікаваць. Ён быў ратыфікаваны толькі ў 1710 г. (праз 24 гады!), калі войскі Пятра I пасля Палтаўскай перамогі гаспадарылі ў Рэчы Паспалітай.

Астатнія гады панавання Яна Сабескага прайшлі пад знакам барацьбы з апазіцыяй, у складзе якой былі прадстаўнікі і «аўстрыйскай», і «французскай» партый. Караля падтрымлівала толькі прыдворная групоўка і сярэдняя (нават не багатая) шляхта. З шасці соймаў, якія збіраліся ў 1688–1695 гг., чатыры былі сарваныя.

У Літоўскай-Беларускай дзяржаве супраць Сапегаў выступіла групоўка пад кіраўніцтвам біскупа віленскага Канстанціна Бжастоўскага.

У 1688 г. канфлікт паміж каралём і Сапегамі абвастрыўся з-за спробы караля авалодаць багатым Слуцкім княствам. Кароль хацеў ажаніць свайго сына Якуба са слуцкай княгіняй Людвікай Каралінай Радзівіл (1667–1695), дачкой Багуслава Радзівіла, якая была замужам за маркграфам брандэнбургскім Людвігам (1666–1687), сынам «вялікага курфюрста» Фрыдрыха Вільгельма, але ў красавіку 1687 г. аўдавела. Калі б гэты праект удаўся, то ў ВКЛ каралевіч Якуб атрымаў бы багатыя маёнткі з цэнтрамі ў Слуцку, Капылі, Біржах і іншых месцах. Сапегі на сойме рэзка выступілі супраць гэтага плана караля, і кароль вымушаны быў адступіць. Віленскі ваявода і гетман вялікі літоўскі Казімір Ян Сапега быў абвешчаны апекуном слуцкай княгіні, але яна неўзабаве выйшла замуж за графа Нейбургскага Карла Філіпа і ўсе яе ўладанні перайшлі да гэтага нямецкага прынца, які, праўда, ніколі ў ВК не прыязджаў.



Медаль да 200-годдзя Венскай бітвы. Аверс — бюст Яна Сабескага. Рэверс — трыумфальны ўезд Сабескага ў Вену.


У 1695 г. кароль цяжка захварэў. Усе яго планы былі парушаны. Яшчэ раней, выступаючы на адным з соймаў ён прадказваў няшчасці краіне, якая «не можа выкарыстаць перамогі ў войнах з-за пастаяннай барацьбы за ўладу паміж групоўкамі і супраць караля». 17 чэрвеня 1696 г. Ян Сабескі пасля апаплексічнага ўдару (інсульту) памёр. Зноў пачалося бескаралеўе. Зноў часова ўладу прыняў прымас (галава) каталіцкай царквы ў Рэчы Паспалітай — да выбараў наступнага караля.

Аўгуст II Моцны (1670–1733)

Кароль польскі і вялікі князь літоўскі ў 1697–1706 і 1709–1733 гг., курфюрст саксонскі ад 1694 г.

Колькі рысаў да партрэта

Ад канца XVII і амаль усю першую трэць XVIII ст. каралём польскім і вялікім князем літоўскім, рускім і жамойцкім быў Аўгуст II з саксонскай дынастыі Вэтынаў (з альберцінскай лініі). З ягоным імем гісторыкі звязваюць трагічныя для нашай краіны падзеі Паўночнай вайны, актыўнае ўмяшанне Масковіі-Расіі ва ўнутраныя справы Рэчы Паспалітай, пастаянную барацьбу паміж рознымі групоўкамі, а таксама спробы ўзмацніць каралеўскую (г. зн. сваю) уладу.

Постаць Аўгуста II неадназначная. Ён і палкаводзец, і дыпламат, і мецэнат, любіў музыку і карціны. Гэта ён пабудаваў у 1710 г. у саксонскім горадзе Майсене фарфоравую фабрыку, якая з таго часу выпускае прадукцыю знакамітага саксонскага фарфору. Аўгуст цікавіўся алхіміяй і астралогіяй. Па веравызнанні, як і ўсе прадстаўнікі саксонскай дынастыі, лютэранін, ён па сутнасці быў абыякавы да рэлігіі.

Высокі і прыгожы, Аўгуст вызначаўся незвычайнай фізічнай сілай: мог, узяўшы ў руку падкову і сціснуўшы, зламаць яе. За гэта і атрымаў мянушку Моцны. Асабліва вызначаўся Аўгуст мужчынскім тэмпераментам. Ён не прапускаў ніводнай прывабнай кабеты — ні арыстакраткі, ні прыдворнай служанкі, ні акторкі, ні мяшчанкі, а калі здаралася, то і сялянкі. Яму прыпісвалі больш за дзвесце пяцьдзесят пазашлюбных дзяцей, хаця ад жонкі ён меў толькі аднаго сына. Сучаснікі жартавалі, што Аўгуст значна павялічыў колькасць насельніцтва ў Дрэздэне і Варшаве.

Узорам караля для Аўгуста II быў «кароль-сонца» Людовік XIV, абсалютны манарх Францыі. І Аўгуст намагаўся зрабіць сваю ўладу ў Рэчы Паспалітай неабмежаванай — насуперак законам і традыцыям.



Аўгуст II Моцны. Літаграфія Лессэра, адбіта ў тыпаграфіі Дзванкоўскага.

У Нямеччыне

Прынц Фрыдрых Аўгуст быў другім сынам саксонскага курфюрста Ёгана Георга III (1647–1691) і Ганны (1647–1717), дачкі караля Даніі Фрэдырыка III. Курфюрсты (на той час іх было восем) у Нямеччыне — князі-выбаршчыкі, якія выбіралі пажыццёва імператара Свяшчэннай Рымскай імперыі германскай нацыі (праўда, гэта была фармальнасць: выбіралі заўсёды галаву дынастыі Габсбургаў). Фрыдрых Аўгуст не прызначаўся для трона, бо жывы быў яго старэйшы брат Ёган Георг (1668–1694), які і стаў курфюрстам пасля смерці бацькі пад нумарам IV. Ёган Георг IV быў жанаты, але дзяцей не меў.

Фрыдрых Аўгуст нарадзіўся ў Дрэздэне 12 мая 1670 г. Ён атрымаў павярхоўную прыдворную адукацыю, якую складалі агульныя звесткі з розных навук. Аднак дадатковыя (і неблагія) веды набыў падчас падарожжаў у Еўропу («падарожжы вучаць»): у нямецкія краіны, Францыю, Іспанію, Партугалію, Італію. У 1689–1693 гг. браў удзел у вайне дзяржаў Аўгсбургскай лігі (Галандыя, германскі імператар, Саксонія, Баварыя, Швецыя, Іспанія, Англія) супраць Францыі. Войска пад ягоным кіраўніцтвам разгарнулася ў Нідэрландах і на Рэйне. У студзені 1693 г. Фрыдрых Аўгуст ажаніўся з Хрысцінай Эбергардынай (1671–1727), дачкой маркграфа Брандэнбургска-Байройцкага. Жонка была лютэранкай, узгадаванай у маральна-рэлігійнай чыстай атмасферы маленькага нямецкага двара. Яна не магла прымірыцца з распустай і норавамі дрэздэнскага двара, а найбольш яе засмучалі амурныя прыгоды мужа. У 1696 г. нарадзіла сына — Фрыдрыха Аўгуста, кронпрынца, і фактычна з мужам больш не жыла, хаця засталася пры двары.

27 красавіка 1694 г. Ёган Георг памёр, і Фрыдрых Аўгуст стаў курфюрстам Саксоніі. У 1695–1696 гг. ён камандаваў імператарскай і саксонскай арміямі ў Венгрыі, дзе вёў барацьбу з туркамі. Смерць караля польскага і вялікага князя літоўскага Яна III Сабескага дала магчымасць Фрыдрыху Аўгусту выставіць сваю кандыдатуру на каралеўскі пасад. Пры гэтым ён дамагаўся дзвюх мэтаў. Па-першае, стварыць моцны саюз эканамічна развітай Саксоніі і Рэчы Паспалітай, а праз гэта дапяць імператарскай кароны для саксонскай дынастыі. Гэтай мэты ён не дасягнуў. Да другой жа імкнуўся ўсё жыццё: усталяваць у Рэчы Паспалітай моцную каралеўскую ўладу.

Абранне на каралеўскі трон

Перш за ўсё Фрыдрых Аўгуст (адбылося тое 2 чэрвеня 1697 г.) перайшоў у каталіцызм, бо пратэстанта на трон у Польшчы ніхто не выбраў бы. Потым ягоныя агенты пачалі агітацыю, падтрымліваючы грашыма прыхільнікаў саксонскага курфюрста. Больш уплывовым кандыдатам на трон быў французскі прэтэндэнт, якога вылучыла групоўка Любамірскіх і іншых магнатаў у Кароне (Польшчы) і Сапегаў у Літоўскім-Беларускім гаспадарстве. Французскі кароль Людовік XIV падтрымаў сваяка — прынца Франсуа-Луі дэ Канці (1664–1709) (па мянушцы Вялікі Канці), французскага палкаводца (з малодшай лініі Бурбонаў). Але супраць «французскай партыі» выступалі пэўныя колы шляхты як у Кароне, так і ў Літве, у тым ліку варожа настроеныя да Сапегаў Грыгоры Агінскі з літоўскім-беларускім войскам і шырокія колы шляхты ВКЛ, якім не даспадобы было самаўладнае ўмацаванне Сапегаў.

Кандыдатуру Фрыдрыха Аўгуста падтрымалі Масковія-Расія і Аўстрыя, якія не хацелі мець саюзніка Францыі пад бокам. Вялікую ролю ў выбарах караля адыграла грамата цара Пятра I да сойма, у якой ён папярэджваў, што абранне французскага прынца будзе парушэннем «вечнага міру» 1686 г. (дарэчы, так і не ратыфікаванага соймам Рэчы Паспалітай). Больш за тое, Пётр I пагражаў вайной, калі не будзе абраны ягоны кандыдат — саксонскі курфюрст.



Польская манета 1697 г. Аверс — бюст Яна III Сабескага. Рэверс — каранацыя Аўгуста II.


27 чэрвеня 1697 г. на выбарчым полі ў Варшаўскім прадмесці Воля большасць галасоў была пададзена за прынца дэ Канці, якога і абвясцілі каралём. Меншасць (падкупленая або запалоханая) прагаласавала за Фрыдрыха Аўгуста і абвясціла яго каралём. Французскі прынц спрабаваў нават высадзіцца з карабля каля Гданьска. Але Фрыдрых Аўгуст апярэдзіў саперніка і ўжо 15 верасня каранаваўся ў Кракаве на Вавелі і цяпер лічыўся законным каралём — Аўгустам II. Як адзначыў Карл Маркс у сваёй працы «Нямеччына і Польшча»:

«Узвядзенне гэтай прылады Расіі на польскі каралеўскі трон — падзея, ад якой пачалося панаванне маскавітаў у Польшчы» (г. зн. у Рэчы Паспалітай. — А. Г.).

Першы перыяд панавання

Пачатак панавання Аўгуста II у Рэчы Паспалітай прыпадае на заканчэнне вайны саюзнікаў з Турцыяй і Карлавіцкі мір, паводле якога Польшча вярнула сабе Падолію з крэпасцю Камянец-Падольскі.

А ў гэты час у Літоўскай-Беларускай дзяржаве разгарнулася грамадзянская вайна большасці шляхты на чале з Грыгорыем Агінскім і Вішнявецкімі супраць тыраніі Сапегаў, у якіх былі найважнейшыя дзяржаўныя пасады. Аўгуст II быццам для прымірэння варожых бакоў увёў на тэрыторыю ВКЛ саксонскія войскі, аднак на самай справе імкнуўся да распальвання барацьбы, каб узмацніць сваю ўладу.

У лістападзе 1700 г. пад Алькенікамі (паблізу Вільні) адбылася вырашальная бітва паміж атрадамі Сапегаў і шляхты. Войска Сапегаў было разбіта. Прыхільнікі Аўгуста II на чале з Г. Агінскім, а таксама магнацкія сем'і Радзівілаў, Пацаў і Вішнявецкіх выставілі праект аддзялення Вялікага Княства Літоўскага ад Польшчы і стварэння тут спадчыннай манархіі для Аўгуста ІI і яго нашчадкаў. Аднак гэты план не здзейсніўся.

Яшчэ ў жніўні 1698 г. Аўгуст II і Пётр I падчас спаткання ў Раве Рускай дамовіліся аб сумеснай вайне супраць Швецыі. Абодва хацелі далучыць Прыбалтыку (сучасныя Латвію і Эстонію) — кожны да сваёй дзяржавы. Польскі кароль свой план вайны захоўваў у таямніцы ад сойма і шляхты Рэчы Паспалітай. Саксонскія войскі канцэнтраваліся ў Літве, каб напасці на Рыгу. Аўгуст II (як курфюрст саксонскі), Пётр I і Данія пачалі вайну супраць Швецыі. Войска Аўгуста II пачало аблогу Рыгі. Аднак малады шведскі кароль Карл XII хутка разграміў і вывеў з вайны Данію, разбіў ля Рыгі войска Аўгуста II, а ў лістападзе 1700 г. пад Нарвай разграміў маскоўскую-расійскую армію. Пётр I выратаваўся і ўцёк аж у Ноўгарад.

Паўночная вайна

На тэрыторыю Рэчы Паспалітай прыйшла вайна. Тут яна цягнулася дзесяць гадоў, аднак страты былі неймаверныя. Шведская і расійская арміі рабавалі насельніцтва, накладвалі на гарады грашовыя кантрыбуцыі. Расійская армія збірала з насельніцтва прадуктовыя «порцыі» для сваіх салдат, вытрасаючы амаль усё з сялянскіх свірнаў. Вайна прынесла голад, разбурэнне гарадоў і эпідэміі. У выніку насельніцтва Літвы-Беларусі значна скарацілася. У 1700 г. колькасць жыхароў складала 2,2 мільёна чалавек, а пасля Паўночнай вайны — 1,5 мільёна.

Шведскае войска Карла ХІІ рушыла ў межы Рэчы Паспалітай. У пачатку 1702 г. шведы прайшлі праз Вільню і Горадню, разрабаваўшы гарады і навакольныя мястэчкі. 24 мая 1702 г. Карл XII авалодаў Варшавай, а потым і Кракавам. Праўда, Кракаў потым быў адваяваны. У ВКЛ арганізаваліся дзве групоўкі. Асноўная маса шляхты на чале з гетманам польным М. Вішнявецкім і Г. Агінскім была за саюз з Пятром I супраць шведаў, Сапегі і меншая частка шляхты — за саюз з КарламХІІ супраць Аўгуста II. Вясной 1703 г. была склікана генеральная канфедэрацыя Вялікага Княства Літоўскага, якая абвясціла саюз з Расіяй. У маі 1704 г. у Польшчы ствараецца Сандамірская канфедэрацыя прыхільнікаў Аўгуста II, якая ў жніўні 1704 г. заключыла саюз з Расіяй і абвясціла вайну Швецыі.

Аўгуст II, замест таго каб з'яднаць грамадства Рэчы Паспалітай, пачаў рэпрэсіі супраць апазіцыі. Баючыся за трон, ён загадаў арыштаваць каралевічаў Якуба і Канстанціна Сабескіх. Гэта выклікала хвалю абурэння, бо ў Рэчы Паспалітай без падставаў нельга было арыштаваць і простага шляхціча, не кажучы ўжо пра сям'ю папярэдняга караля. Стварылася Велікапольская канфедэрацыя, якая пераўтварылася потым ў Варшаўскую. Аўгуст II быў дэтранізаваны, хоць і не прызнаў гэтага. 13 ліпеня 1704 г. пад ціскам Карла XII і шведскага войска Варшаўская канфедэрацыя выбрала каралём польскім і вялікім князем літоўскім познаньскага ваяводу Станіслава Ляшчынскага (1677–1766), які і лічыўся каралём ад 1704 да 1709 г. Частка тэрыторыі Польшчы і Вялікага Княства Літоўскага прызнала яго. Цяпер у Рэчы Паспалітай было ажно два каралі. І абодва выбраныя!

І хаця цар Пётр I падтрымліваў свайго караля, Карл XII нанёс некалькі моцных удараў па войсках Аўгуста II і расійскіх войсках у Польшчы. Станіслаў Ляшчынскі каранаваўся і цяпер таксама быў законным каралём. Пасля перамог у Польшчы Карл XII вырашыў нанесці ўдар па Саксоніі, якую страціць Аўгусту Моцнаму было немагчыма, бо гэта было княства, падуладнае яго роду сотні гадоў. Пасля спусташэння шведскім войскам Саксоніі Аўгуст II капітуляваў.

24 верасня 1706 г. у вёсцы Альтранштэт (памылкова называюць Альтранштат) быў заключаны мір паміж Карлам XII і Аўгустам II. Гэты дагавор пакрыў Аўгуста ганьбай. Ён не толькі выракся польскай кароны (і тытулу вялікага князя літоўскага і рускага), але і абавязаўся абмежаваць дзейнасць каталіцкай царквы ў Саксоніі (хоць і быў католікам). Самае ганебнае было тое, што ён выдаў Карлу XII кіраўніка антышведскай апазіцыі ў Ліфляндыі — Ёгана Рэйнгальда фон Паткуля, цяпер расійскага пасланніка і камандзіра расійскага атрада. Карл XII аддаў Паткуля пад суд як здрадніка, і ў 1707 г. той быў пакараны смерцю. Шляхта ацаніла гэты ўчынак як подласць.

Аўгуст Моцны цяпер скіраваў свае памкненні да Заходняй Еўропы. З часткай саксонскай арміі ён далучыўся да аўстрыйскай арміі прынца Яўгена Савойскага, якая аблажыла Ліль падчас вайны за іспанскую спадчыну. Аўгуст збіраўся стаць бельгійскім, неапалітанскім і нават… іерусалімскім каралём. Але акрамя гэтых фантастычных планаў у яго былі і больш рэальныя. Ён пільна сачыў за падзеямі ў Рэчы Паспалітай, падтрымліваў сувязь з польскімі і літоўскімі-беларускімі магнатамі, інтрыгаваў супраць Станіслава Ляшчынскага і рыхтаваўся да вяртання ў Рэч Паспалітую.

Палтаўская бітва (8 ліпеня 1709 г. па новым стылі, які тады быў у нашай краіне) зноў вярнула яму каралеўскую карону. Сандамірская канфедэрацыя запрасіла яго зноўку заняць трон. Аўгуст II абвясціў Альтранштэцкі мірны трактат неіснуючым, узнавіў саюз з Пятром I і вярнуўся ў Варшаву, аб'явіўшы сваё былое адрачэнне ад трону вымушаным. Тэрыторыя Рэчы Паспалітай была ачышчана ад шведаў і прыхільнікаў Станіслава Ляшчынскага ў выніку дзеянняў расійскіх войскаў, сандамірскіх канфедэратаў а таксама саксонскіх войскаў.

Шляхта… пярэчыць каралю!

Неўзабаве пасля вяртання Аўгуста II на пасад Пётр I у 1710 г. дамогся, каб урэшце сандамірская канфедэрацыя прызнала ўмовы «вечнага міру» 1686 г., што давала права маскоўскаму цару ўмешвацца ва ўнутраныя справы Рэчы Паспалітай пад прэтэкстам «абароны правоў» яе праваслаўных жыхароў. Саксонскія войскі (30 тысяч чалавек), таксама як і расійскія (60 тысяч чалавек), з тэрыторыі Рэчы Паспалітай не выводзіліся.

У гэты час на тэрыторыі Літвы-Беларусі разгарэлася барацьба паміж прыхільнікамі шляхецкай «залатой вольнасці» на чале з гетманам вялікім літоўскім Людвікам Пацеем, які фактычна сканцэнтраваў у сваіх руках уладу ў ВКЛ, і прыхільнікамі караля на чале з гетманам польным літоўскім Станіславам Дэнгофам. Пацея падтрымлівалі Агінскія і іншыя магнаты, Аўгуста Моцнага — Расія і Прусія. Супраць Аўгуста II у Кароне 26 лістапада 1715 г. была ўтворана Тарнагродская канфедэрацыя, якая выступіла супраць прысутнасці саксонскіх войскаў у Польшчы і супраць абсалютысцкіх планаў караля.

23 сакавіка 1716 г. у Вільні была створана канфедэрацыя літоўскай-беларускай шляхты, якая выступала супраць абсалютысцкіх планаў караля і патрабавала вываду саксонскіх войскаў з тэрыторыі ВКЛ. Да патрыятычнай паставы шляхты далучыліся войска, магнаты, якія і да гэтага выступалі за абмежаванне ўлады караля. Атрады канфедэратаў змагаліся з каралеўскімі войскамі на тэрыторыі ўсёй Рэчы Паспалітай і мелі поспехі. Тады пасярэднікам выступіў расійскі цар Пётр I, абапіраючыся на расійскія войскі ў Рэчы Паспалітай. Пасля доўгіх, з перапынкамі, перамоў пад ціскам расійскіх дыпламатаў 3 лістапада 1716 г. было падпісана пагадненне паміж каралём і Тарнагродскай канфедэрацыяй.

1 лютага 1717 г. у Горадні на «нямым» сойме (без спрэчак) пад ціскам расійскіх дыпламатаў было зацверджана гэтае пагадненне. На яго падставе саксонскія войскі выводзіліся з Рэчы Паспалітай, улада гетманаў абмяжоўвалася, забараняліся канфедэрацыі, каронная армія скарачалася да 18 тысяч, а войска ВКЛ — да 6 тысяч. А ў гэты ж час суседзі мелі войскі з многіх дзесяткаў і сотняў тысяч салдатаў. Такім чынам, Пётр I дамогся аслаблення абароннай моцы федэратыўнай дзяржавы. Гэта яшчэ больш аблегчыла ўмяшанне ва ўнутраныя справы дзяржавы з боку Расіі, Прусіі і Аўстрыі. Адначасова расійскі пасол князь Р. Далгарукі дамогся захавання права ліберум вета (аднагалосся) у сойме і гарантыі Расіі захавання гэтага анархічнага правіла. Каб аслабіць апазіцыю Аўгусту II, расійскія дыпламаты дамагліся ад сойма абмежавання правоў дысідэнтаў (г. зн. некатолікаў, у тым ліку і праваслаўных!). Некаталіцкай шляхце было забаронена будаваць новыя храмы на ўласнай зямлі.

Апошнія гады панавання

Толькі цяпер Аўгуст II канчаткова зразумеў, што замест саюзніка ён стаў васалам цара. Адразу, з уласцівай яму энергіяй, ён спрабаваў вярнуць суверэнітэт і ўтварыць саюз з Аўстрыяй і Англіяй супраць Пятра I. У 1719 г. Аўгуст II падпісвае з Аўстрыяй і Англіяй Венскі трактат, у якім гаварылася пра абарону незалежнасці Рэчы Паспалітай. У адказ на гэта Расія і Прусія заключылі паміж сабой у 1720 г. дагавор, які гарантаваў захаванне слабага існуючага дзяржаўнага ладу ў Рэчы Паспалітай, а расійская дыпламатыя дамаглася адмовы ратыфікацыі Венскага трактата на сойме. Але шляхта ў Польшчы і Літоўскай-Беларускай дзяржаве не давярала каралю, які цынічна не адзін раз яе ашукваў, і таму не падтрымала яго. Тым не менш Аўгуст ІI яшчэ спрабаваў правесці рэформы, каб узмацніць цэнтральную, перш за ўсё каралеўскую, уладу. Дзеля гэтай мэты ён быў гатовы нават на саступку часткі тэрыторыі, напрыклад Прусіі, абы толькі на астатняй тэрыторыі ўсталяваць уладу сваёй дынастыі. Праўда, тады пытанне аб падзеле тэрыторыі Рэчы Паспалітай яшчэ не стаяла ў парадку дня еўрапейскай палітыкі, бо суседнія дзяржавы не згадзіліся, каб якая-небудзь з іх выключна адна займалася падзелам тэрыторыі Рэчы Паспалітай.

Так, яшчэ ў 1709 г. кароль Прусіі Фрыдрых I выпрошваў у Пятра I тэрыторыі Каралеўскай Прусіі (у складзе Польшчы), Жмудзь і Курляндыю, але Пётр I пераканаўча яму адмовіў. Цар быў супраць узмацнення якой-небудзь нямецкай дзяржавы за кошт польскіх і літоўскіх зямель. Ягонай палітыцы лепей адпавядала слабая і залежная ад Расіі Рэч Паспалітая.

Аўгуст Моцны ў 1726 г. спрабаваў пасадзіць на курляндскі герцагскі трон у Мітаве (цяпер Елгава) свайго пазашлюбнага сына графа Морыца Саксонскага (пазней маршала Францыі). Аднак планы не ажыццявіліся. Расійскія войскі выгналі яго адтуль, хоць Курляндыя была васалам Варшавы. Адначасова кароль рыхтаваў глебу да выбару пасля сябе на каралеўскі трон у Варшаве адзінага законнага сына, таксама Фрыдрыха Аўгуста (1696–1763), імкнуўся прадухіліць вяртанне на трон Станіслава Ляшчынскага. А ў гэты час, паколькі стан здароўя Аўгуста II пагоршыўся, замежныя дзяржавы пачалі шукаць сваіх кандыдатаў на каралеўскі пасад у Варшаве. Францыя падтрымала кандыдатуру Станіслава Ляшчынскага, які знаходзіўся ў эміграцыі ў Францыі і з дачкой Марыяй (1703–1768) якога быў жанаты (ад 1725 г.) малады французскі кароль Людовік XV (1710–1774). Расія і Аўстрыя ўжо ў 1730 г. заключылі патаемна дагавор аб супрацьдзеянні кандыдатуры С. Ляшчынскага і мелі на ўвазе выбранне каралём і вялікім князем саксонскага наследнага прынца (на ўмовах гэтых дзвюх дзяржаў) альбо каго-небудзь з польскіх шляхцічаў ці нават нямецкіх прынцаў. А няўрымслівы Аўгуст II працягваў спробы рэфармавання дзяржаўнага ладу Рэчы Паспалітай. У чэрвені 1730 г. ён сустрэўся з прускім каралём Фрыдрыхам Вільгельмам I і прыняў разам з ім парад войскаў. Мэтай сустрэчы была падрыхтоўка саюзу Саксоніі і Рэчы Паспалітай з Прусіяй.

У 1732 і 1733 гг. Аўгуст II зноў спрабаваў правесці рэформу дзяржаўнага ладу, абапіраючыся на моцную групоўку магнатаў, якую ўзначалілі князі Чартарыйскія. Але на сойме 1732 г. супраць рэформаў выступіла апазіцыя, у тым ліку Гурко і Тадэвуш Агінскі, віцебскія дэпутаты, Сапега і Бужынскі, смаленскія дэпутаты, Рудаміна, браслаўскі дэпутат. 2 кастрычніка 1732 г. сваім воклічам «Не дазваляю!» сойм сарваў дэпутат з Польшчы Дунін. Пасля гэтага «супраць» сойм быў распушчаны. Аднагалосся не атрымалася. На гэтую дзейнасць апазіцыі пайшлі грошы расійскага ўрада, якія былі перададзены праз Патоцкіх і Юзафа Мнішка, маршалка вялікага кароннага. На пачатку 1733 г. Аўгуст II прыехаў з Саксоніі ў Варшаву, дзе быў скліканы надзвычайны сойм. Хадзілі чуткі, што кароль зноў хоча змяніць дзяржаўны лад, узмацніўшы сваю ўладу, і захаваць такім чынам трон за сваёй дынастыяй. Але Аўгуст II моцна захварэў і ў ноч на 1 лютага 1733 г. памёр у варшаўскім каралеўскім замку. Апошнія ягоныя словы: «Усё маё жыццё было адзіным неперарыўным грахом». Так скончылася доўгае і неспакойнае панаванне караля Саса, як яго называлі, з саксонскай дынастыі.

Аўгуст II пакінуў шмат дзяцей. Некаторых з іх (ад больш-менш пастаянных каханак) ён узвысіў. Так, ягоны сын ад графіні Аўроры Кёнігсмарк — граф Морыц Саксонскі (1696–1751) быў нейкі час герцагам Курляндыі, а потым маршалам Францыі. Ён нарадзіўся праз 11 дзён пасля нараджэння кронпрынца Фрыдрыха Аўгуста. Пазашлюбная дачка Морыца Саксонскага — Марыя Аўрора — была маці Дзюпэна дэ Франсэйля (бацькі французскай пісьменніцы Жорж Санд). Другі пазашлюбны сын Аўгуста Моцнага — Ёган Георг (ад Уршулі Любамірскай) — стаў саксонскім фельдмаршалам. Фельдмаршалам быў і граф Фрыдрых Аўгуст Рутоўскі (ад турчанкі Фацімы). Сваіх пазашлюбных дачок кароль павыдаваў замуж за польскіх і нямецкіх арыстакратаў, а адну — графіню Ганну Ажэльскую — за герцага галштэйнбекскага. Дачка ад графіні Ганны Канстанцыі Козэль была выдадзена замуж за Яна Машынскага, вялікага падскарбія кароннага.

Пасля Аўгуста II засталіся помнікі архітэктуры ў Дрэздэне і Варшаве, дзе былі пабудаваны Саскі палац, палац Бруля, перабудаваны Уяздоўскі замак і пасаджаны Саскі парк. Цікавыя архітэктурныя пабудовы ўпрыгожвалі ў той час і землі ВКЛ.

Станіслаў Ляшчынскі (1677–1766)

Кароль польскі і вялікі князь літоўскі ў 1704–1709 і ў 1733–1736 гг.


Постаць гэтага караля польскага і вялікага князя літоўскага, рускага і жамойцкага неадназначная. Нават гады ягонага кіравання часткова прыпадаць на час панавання двух каралёў Саксонскай дынастыі (Сасаў). Менавіта тады ў краіне былі два манархі, як гэта здарылася ў свой час у Вялікім Княстве Літоўскім і Рускім у 30-я гг. XV ст., калі нашы продкі мелі адразу двух вялікіх князёў — Свідрыгайлу і Жыгімонта Кейстутавіча, якія ваявалі паміж сабой за трон. Але адно можна з пэўнасцю сказаць: Станіслаў Ляшчынскі быў сапраўдным «сваім» каралём, са старажытнага магнацкага роду, чалавекам выхаваным, з добрай для свайго часу адукацыяй. Яшчэ адной адметнасцю Станіслава Ляшчынскага было тое, што ён паставіў рэкорд доўгажыхарства для каралёў польскіх і вялікіх князёў літоўскіх. Ён пражыў амаль 90 гадоў.

Паходжанне

Род Ляшчынскіх герба «Вянява» з'яўляўся адным з самых старажытных у Польшчы. Паводле радаводных крыніц і хронік, род Ляшчынскіх паходзіць ад чэшскіх феадалаў Перштэйнаў, адзін з якіх, Дабеслаў, быў маршалкам двара Дуброўкі, чэшскай князёўны, якая стала жонкай польскага князя Мешка I. З гэтага роду паходзіў Дабеслаў, які за часамі Ягайлы ўдзельнічаў у бітвах з крыжакамі. Другім вядомым прадстаўніком роду Ляшчынскіх быў Рафал, сын Рафала (памёр у 1501 г.), які стаў у 1489 г. маршалкам пры двары імператара Свяшчэннай Рымскай імперыі Фрыдрыха III Габсбурга ў Вене, дзе выконваў розныя дыпламатычныя даручэнні. Рафал Ляшчынскі так спадабаўся імператару, што той надаў яму ў 1473 г. тытул графа Свяшчэннай Рымскай імперыі «на Лешне» (горад, цяпер ваяводскі цэнтр на поўдзень ад Познані, у Вялікай Польшчы, які быў прыватнаўладальніцкім горадам роду Ляшчынскіх), а таксама адмысловы герб «Вянява» з залатым ільвом наверсе (замест страўсіных пёраў). Дарэчы, прозвішча Ляшчынскія было ўзята ад назвы іх уласнага горада. Але Ляшчынскія больш ганарыліся не графскім тытулам, а тым, што гэты Рафал падчас рыцарскага турніру ў Вене перамог венгерскага і чэшскага караля Мацея Корвіна, збіўшы яго дзідай з каня. Вацлаў Ляшчынскі (памёр у 1628 г.) быў канцлерам вялікім каронным (польскім) у час канцлерства ў нашай краіне Льва Сапегі, яго калегам. Гэты Вацлаў быў старостам генеральным Вялікай Польшчы. Ягоны сын Андрэй (памёр у 1658 г.) быў таксама канцлерам вялікім каронным і арцыбіскупам гнезненскім. Ян Ляшчынскі (памёр у 1678 г.) таксама быў канцлерам вялікім каронным і ваяводам кракаўскім (лічыўся першым па месцы і значэнні ў пасяджэннях сярод ваяводаў польскіх). Прадзед Станіслава Ляшчынскага Рафал (1579–1636) быў ваяводам бэлзскім, старостам гарадзельскім і грубяшоўскім, пісаў вершы, пакінуў артыкулы па механіцы, архітэктуры і музыцы. У 1621 г. удзельнічаў у вайне супраць Турцыі на чале 100 коннікаў і 100 пехацінцаў, якіх выставіў са сваіх маёнткаў. Дзед Станіслава — Багуслаў (1614–1659) — быў старостам генеральным Вялікай Польшчы, потым падскарбіем вялікім каронным і, урэшце, падканцлерам каронным. Цудоўнага прамоўцу, яго тройчы абіралі маршалкам на соймах. Бацька Станіслава з'яўляўся ваяводам пазнанскім ад 1687 г., старостам генеральным Вялікай Польшчы, а з 1702 г. — падскарбіем вялікім каронным, быў удзельнікам паходу караля Яна III Сабескага пад Вену ў 1683 г. і ў Венгрыю супраць туркаў і ўзначальваў пасольства ў Канстанцінопаль.

Безумоўна, Ляшчынскія былі багатымі і ўплывовымі магнатамі, займалі найбуйнейшыя дзяржаўныя пасады, мелі сваяцтва з іншымі польскімі і літоўскімі-беларускімі магнацкімі сем'ямі — Апалінскімі, Пацеямі, Валеўскімі, Нямірычамі, Рэямі, Дэнгафамі, Радзівіламі, Вішнявецкімі, Чарнецкімі, Зяновічамі, Мнішкамі, Бжастоўскімі, Патоцкімі.



Станіслаў Ляшчынскі. Невядомы мастак, да 1709 г.

Маладосць Станіслава

Станіслаў Ляшчынскі, адзіны сын Рафала Ляшчынскага (1650–1703) і Ганны Ябланоўскай (1660–1727), нарадзіўся 20 кастрычніка 1677 г. у Львове. Бацька ў гэты час быў яшчэ стольнікам каронным (значны, але не галоўны дзяржаўны і прыдворны тытул). Больш у сям'і дзяцей не было, і бацькі ўсю сваю пяшчоту і любоў аддалі сыну. Адукацыю Станіслаў атрымаў у доме бацькі. Яго вучылі гувернёры, якія далі яму агульныя веды па розных прадметах, як таго вымагала выхаванне. Дадаткова навучалі французскай мове. Аднак Станіслаў, мусіць, не меў здольнасцяў да моў, бо пісаў з арфаграфічнымі памылкамі і так і не навучыўся пісаць па-французску правільна.

Далейшай ступенню адукацыі былі замежныя падарожжы. Малады Станіслаў Ляшчынскі аб'ехаў амаль усю Еўропу, пабываў ва ўсіх вялікіх еўрапейскіх дварах. І вучоба, і падарожжы, і асабістыя рысы характару зрабілі з яго чалавека куртуазнага, добразычлівага, які лёгка знаходзіў сяброў. Станіслаў Ляшчынскі быў на той час чалавекам высокай культуры і добрага выхавання. Пасля вяртання на радзіму ён увайшоў у магнацкую эліту Рэчы Паспалітай.

У 1697 г. 20-гадовы Станіслаў Ляшчынскі атрымаў ганаровы тытул падчашага кароннага, а праз год ажаніўся з 18-гадовай Кацярынай Апалінскай (1680–1747), адзінай дачкой Яна Караля Апалінскага, кашталяна пазнанскага. Яна прынесла яму ў пасаг багатыя маёнткі і добрыя грошы, падвоіўшы ягонае багацце. Ляшчынскі стаў адным з найбагацейшых магнатаў Рэчы Паспалітай. Праўда, сямейнае жыццё было не з лепшых. Жонка, не вельмі прывабная і без фантазіі, літаральна прывязала яго да сябе. Жыла не з ім, а пры ім, дзяліла яго ўдачы і няўдачы, але памочніцай, дарадцам у ягоных справах не была.

Палітычная дзейнасць

Пачатак палітычнай дзейнасці маладога магната адносіцца да 1696 г., калі ён быў абраны паслом (дэпутатам) на канвакацыйны сойм пасля смерці караля Яна Сабескага. Потым быў дэпутатам выбарчага (элекцыйнага) сойма ў чэрвені 1697 г., дзе спачатку выступіў як прыхільнік сына Яна Сабескага Якуба, але, калі за яго выказалася меншасць, перайшоў на бок Аўгуста II Моцнага, які і быў абраны на каралеўскі трон. Падчас сойма выявіў своеасаблівыя здольнасці мірыць вяльможаў, гатовых узяцца за зброю.

За прыхільнасць новы кароль падчас сваёй каранацыі 15 верасня 1697 г. прызначыў Станіслава Ляшчынскага падчашым вялікім каронным (ганаровы тытул, які за некалькі стагоддзяў да таго абавязваў падчашага падносіць каралю кубак з віном, але спачатку мусіў пакаштаваць яго сам, каб упэўніцца, што там няма атруты). Праз два гады свайго валадарання Аўгуст II прызначыў Ляшчынскага ваяводам пазнанскім, даў яму пажыццёва Адалянаўскае, Дубенскае і Навадворнае староствы.

Бацька Станіслава ўзначальваў апазіцыю ў Вялікай Польшчы. Пасля ягонай смерці (1703 г.) Станіслаў Ляшчынскі ўзначаліў антыкаралеўскую апазіцыю сам. Сітуацыя ў Рэчы Паспалітай змянілася. У 1700 г. кароль Аўгуст II у саюзе з Пятром I пачаў вайну супраць Карла XII — караля Швецыі, але не як польскі кароль і вялікі князь літоўскі, а як курфюрст Саксоніі. Ён хацеў захапіць для сябе ў шведаў Ліфляндыю з Рыгай. Рэч Паспалітая спачатку заставалася нейтральнаю ў Паўночнай вайне. Саксонскія войскі каля Рыгі былі разбіты, і Карл XII з войскамі праз Літву ўвайшоў у Польшчу. Асноўнай мэтай Карла XII было пазбаўленне Аўгуста II трона ў Рэчы Паспалітай. Грамадства Рэчы Паспалітай было ў разгубленасці: адна частка выступала за тое, каб захаваць уладу за каралём Аўгустам II, другая частка патрабавала новых выбараў, трэцяя імкнулася да заканчэння вайны і замірэння з Карлам XII. Станіслаў Ляшчынскі становіцца прыхільнікам саюзу са Швецыяй і выступае за абранне каралём Якуба Сабескага. Ён — адзін з ініцыятараў Варшаўскай генеральнай канфедэрацыі, якая 14 лютага 1704 г. абвясціла дэтранізацыю Аўгуста II і бескаралеўе.

На каралеўскі пасад!

Карл XII схіляўся да думкі правесці на трон каралевіча Якуба Сабескага. Аднак Аўгуст II, прадухіляючы гэты крок, загадаў арыштаваць двух старэйшых сыноў Яна III Сабескага — Якуба (1667–1737) і Канстанціна (1680–1726), якія знаходзіліся ў Сілезіі. Яны былі пасаджаны ў саксонскую крэпасць Кёнігштайн. На волі застаўся іх брат Аляксандр (1677–1714), якому Карл ХІІ прапанаваў каралеўскую карону. Але той адмовіўся на карысць старэйшага брата. Тады шведскі кароль прапанаваў карону Станіславу Ляшчынскаму, якога высока цаніў.

Па загаду Карла XII на полі каля Варшаўскага прадмесця Воля сабраліся нешматлікія выбаршчыкі, якіх абкружылі шведскія войскі. У такіх абставінах 12 ліпеня 1704 г. Станіслаў Ляшчынскі быў абраны каралём польскім і вялікім князем літоўскім, пра што абвясціў біскуп пазнанскі Мікалай Свянціцкі. У наступным годзе, 4 кастрычніка, Ляшчынскі быў каранаваны ў Варшаве арцыбіскупам львоўскім Канстанцінам Зяліньскім. Тады ж Станіслаў Ляшчынскі заключыў з Карлам XII трактат аб прыязні, паводле якога Рэч Паспалітая знаходзілася ў поўнай залежнасці ад Швецыі. У Станіслава Ляшчынскага не было шматлікага войска і прыхільнікаў, і без шведаў улада яго была нетрывалая.

З абраннем новага караля грамадства Рэчы Паспалітай падзялілася на два лагеры: хаця Аўгуста II не любілі, але патрыятычныя колы мусілі пагаджацца з ім. Як казалі тады: «Адны пайшлі да Саса, другія — да Ляса» (Ляшчынскага). Калі Карл XII нанёс чарговую паразу Аўгусту II і расійскім войскам у Польшчы і перанёс ваенныя дзеянні ў Саксонію, Аўгуст Моцны вымушаны быў заключыць Альтранштэцкі мір (1706) і адмовіцца ад польскай кароны на карысць Станіслава Ляшчынскага.

Толькі тады Ляшчынскі быў прызнаны каралём большасцю магнатаў у Польшчы і ВКЛ. Ад самага пачатку яго падтрымлівалі саюзнікі шведаў — Сапегі. Цяпер караля Станіслава падтрымалі таксама Радзівілы, Пацы, Вішнявецкія, Чартарыйскія.

Аднак Сандамірская канфедэрацыя і генеральная канфедэрацыя Вялікага Княства Літоўскага на чале з польным гетманам Грыгорыем Агінскім, якія падтрымаў Пётр I, працягвалі барацьбу супраць шведаў і Станіслава Ляшчынскага. Большасць шляхты, што найбольш цярпела ад шведскіх парадкаў, Ляшчынскага не прызнавала. Праўда, у 1707 г. расійскія войскі былі выціснуты з Польшчы, у 1708 г. — з большай часткі ВКЛ. Некаторы час здавалася, што Станіслаў Ляшчынскі стане каралём. Ён прызначыў новых саноўнікаў і намагаўся навесці парадак у дзяржаве. Аднак бітва пад Палтавай у ліпені 1709 г. перакрэсліла ягоныя планы. Прыхільнікі Станіслава Ляшчынскага сталі пакідаць яго ў масавым парадку, асабліва пасля таго, як з усходу на тэрыторыю ВКЛ, а потым і Польшчы, зноў увайшлі расійскія войскі, а з захаду ў Рэч Паспалітую ўступілі саксонскія войскі на чале з Аўгустам II. З рэшткамі шведскіх войскаў Станіслаў Ляшчынскі адышоў на тэрыторыю Пярэдняй Памераніі, якая належала Швецыі, і застаўся ў Шчэцінскай крэпасці, а адтуль пераехаў у Швецыю. Яго маёнткі ў Польшчы былі канфіскаваныя.

У эміграцыі

Карл XII, які застаўся ў Бендэрах (Малдова) пасля паразы пад Палтавай, спрабаваў схіліць Турцыю да вайны з Расіяй. Адтуль ён прызначыў Станіслава Ляшчынскага камандаваць шведскай арміяй, якая ў 1712 г. павінна была пачаць наступ з тэрыторыі шведскай Памераніі на Польшчу.

Але фактычна арміяй камандавалі шведскія генералы. У Швецыі Станіслава Ляшчынскага не любілі, бо лічылі, што гэта менавіта з-за яго Швецыя вядзе бесперспектыўную вайну, на якую траціцца шмат грошай. Станіслаў Ляшчынскі бачыў, што і ў Рэчы Паспалітай яго не чакаюць. Ён вырашыў адмовіцца ад кароны.

Але дзеля гэтага трэба было атрымаць згоду Карла XII, і кароль Станіслаў з двума афіцэрамі паехаў у далёкае падарожжа ў Малдову. Пры сустрэчы Карл XII не згадзіўся з ягоным планам адмовы ад трона. Планы ўцягнуць Турцыю ў вайну скончыліся няўдачай, і ў 1714 г. абодва каралі адзін за адным вяртаюцца ў Швецыю. Карл XII перадае Станіславу Панятоўскаму ў кіраванне сваё спадчыннае графства ў Пфальцы (Заходняя Нямеччына) — Цвайбрукен (шведскі кароль па далёкай жаночай лініі паходзіў ад дому Вазаў, а па бацькоўскай — ад Вітэльсбахаў з Пфальца). Прадстаўнік шведскага караля — Станіслаў Панятоўскі (бацька апошняга караля і вялікага князя) абвясціў Станіслава Ляшчынскага мясцовым уладаром з захаваннем тытула караля польскага. Ляшчынскі меў шанцы зноў заняць трон у Варшаве — з-за вялікага незадавальнення Пятра I паводзінамі Аўгуста II, які спрабаваў пазбавіцца апекі расійскага цара. Да Аўгуста дайшлі звесткі, што шведскі міністр барон Гёрц, упаўнаважаны Карлам XII, вядзе перамовы з Пятром I аб міры і аб замене Аўгуста Станіславам Ляшчынскім.

Тады Аўгуст Моцны арганізаваў серыю замахаў на Ляшчынскага, намагаючыся захапіць або забіць канкурэнта. Саксонскі афіцэр Л. Лакруа з падкупленымі дванаццаццю салдатамі і крымінальнымі злачынцамі прыбыў у Цвайбрукен і запланаваў захапіць (або забіць) Станіслава Ляшчынскага 15 жніўня 1716 г. падчас ягонай паездкі ў капліцу Гравенталь са сталіцы графства. Аднак С. Панятоўскі выкрыў змову. Злачынцы былі арыштаваныя і судом прыгавораныя да смяротнага пакарання. Станіслаў Ляшчынскі памілаваў злачынцаў, даў ім свабоду і нават грошы на выезд у Саксонію. У Еўропе гэты акт амністыі падвысіў аўтарытэт С. Ляшчынскага: вестка пра тое шырока распаўсюдзілася ў Рэчы Паспалітай. Аўгуст II вымушаны быў выдаць публічную пратэстацыю, у якой заявіў, што нічога не ведаў пра змову і планы забойства Ляшчынскага.

Замах, смерць Карла ХІІ (загінуў у 1718 г. падчас аблогі крэпасці Фрыдрыхсгал у Нарвегіі), асабістае гора, калі Станіслаў Ляшчынскі страціў сваю любімую старэйшую 17-гадовую дачку Ганну, інтэлігентную і добрую дзяўчынку, — усё гэта прывяло Ляшчынскага і яго жонку ў роспач. Да таго ж пасля смерці Карла ХІІ графства Цвайбрукен перайшло да пфальцграфа Густава. Станіслаў Ляшчынскі звярнуўся з просьбай да французскага караля Людовіка XV даць яго сям'і прытулак у Францыі і атрымаў дазвол пасяліцца ў Эльзасе, у Вісэмбургу, куды сям'я пераехала ў 1719 г. Ад французскага караля ён атрымаў невялікую пенсію. Тут ён у асноўным займаўся навуковай працай і выхаваннем малодшай дачкі Марыі. Спробы ўзнавіць прэтэнзіі на польскую карону або пагадзіцца з Аўгустам ІI скончыліся няўдачай. С. Ляшчынскі лічыў ужо, што ягоная палітычная кар'ера скончылася.

Раптам усё змянілася. Каралеўскі ўрад Францыі пасля абвяшчэння паўналецця французскага караля Людовіка XV (1710–1774), якому споўнілася 14 гадоў, пачаў шукаць яму нявесту. Прыдворныя перш за ўсё паглядзелі ў еўрапейскі генеалагічны каляндар, у якім былі пералічаны ўсе члены каралеўскіх і княжацкіх сем'яў. Выбар упаў на каралеўскую дачку — Марыю Ляшчынскую (1703–1768), якой ужо быў 21 год. Разлічвалі, што яна — прыгожая дзяўчына, шчырая каталічка, добрага здароўя, значыць, можа даць каралю шмат дзяцей. Бралася ў разлік і тое, што яна бедная і яе сям'я не мае аніякіх уплываў на прыдворнае жыццё Францыі. Значыць, і каралева няздольная да прыдворных інтрыг, а будзе займацца толькі сямейнымі справамі. У гэтым яны не памыліліся. Каралю партрэт дзяўчыны спадабаўся, і ён вырашыў ажаніцца з ёй.

Нечакана для Станіслава Ляшчынскага ў Вісэмбург, гэтае невялікае мястэчка ў Эльзасе, з'явілася пасольства ад караля на чале з прынцам дэ Раганам, біскупам страсбургскім. Біскуп ад імя караля папрасіў у С. Ляшчынскага дазволу на шлюб з ягонай дачкой. Калі бацька гэта пачуў, ён самлеў ад нечаканасці і ўражання. Потым ужо Станіслаў Ляшчынскі перасяліўся ў Страсбург, дзе 15 жніўня 1725 г. ва ўрачыстай цырымоніі пракурацыйнага шлюбу ўдзельнічаў ад імя караля (на месцы жаніха ў касцёле) сваяк Людовіка XV — герцаг Луі Арлеанскі. Урэшце 5 верасня 1725 г. у Парыжы адбылася цырымонія шлюбу з удзелам самога караля. Каралева Марыя Ляшчынская, сапраўды, стала маці 10 каралеўскіх дзяцей (праўда, трое памерлі ў дзяцінстве).

Сын яе, дафін Луі (1729–1765), быў здольным чалавекам, але памёр раней за бацьку. Маці вельмі перажывала страту любімага сына, які, дарэчы, быў бацькам ажно трох каралёў Францыі — Людовіка XVI (загінуў на гільяціне ў 1793 г.), Людовіка XVIII і Карла X. Нашчадкі Марыі Ляшчынскай па жаночай лініі жывуць і цяпер (пармская лінія Бурбонаў, у тым ліку вялікі герцаг люксембургскі Жан I, Габсбургі, іспанская лінія Бурбонаў, у тым ліку цяперашні кароль Іспаніі Хуан Карлас I і іншыя).

Аднак сямейнае жыццё каралевы Марыі ўрэшце стала нешчаслівым. Малады муж стаў шукаць уцехі з іншымі кабетамі, з'явіліся вядомыя фаварыткі — маркіза Пампадур, графіня Дзюбары і шмат іншых жанчын і дзяўчат.

Але ўсё гэта было потым. Цяпер жа Станіслаў Ляшчынскі перасяліўся з жонкаю ў Парыж, жыў у блізкіх да сталіцы замках Версаль, Шамбор, Мядон, карыстаўся павагай як каралеўскі цесць.

Зноўку на троне

Сітуацыя зноў змянілася, калі ў ноч на 1 лютага 1733 г. у каралеўскім замку ў Варшаве памёр Аўгуст Моцны. Французская дыпламатыя, якую ўзначальваў кардынал Флеры, вылучыла на каралеўскі пасад у Рэчы Паспалітай кандыдатуру Станіслава Ляшчынскага. Кардынал, якога падтрымаў Людовік XV, разлічваў, што Расія і Аўстрыя будуць процідзейнічаць гэтай кандыдатуры. Станіслаў Ляшчынскі з дапамогай Францыі здолеў бы абараніць незалежнасць Рэчы Паспалітай, а гэта сарвала б планы Расіі і Аўстрыі канчаткова падпарадкаваць гэтую краіну.

У Рэчы Паспалітай, асабліва ў Польшчы, кандыдатура Ляшчынскага была ўспрынята добра, бо людзям надакучыла панаванне чужаземнага манарха, якое прынесла краіне шмат непрыемнасцяў, бяду і войны. Агітацыя ў Варшаве французскага пасла маркіза дэ Манці павялічыла колькасць прыхільнікаў Ляшчынскага. Ён патаемна выехаў у Варшаву і спыніўся ў французскага пасла. Праз два дні Ляшчынскага пазналі ў касцёле капуцынаў, і жыхароў сталіцы ахапіла радасць. 10 верасня 1733 г. ён сустрэўся з шляхтай-выбаршчыкамі ў касцёле Святога Крыжа, апрануты не як французскі арыстакрат, а як звычайны шляхціч. Прысутныя ўскрыкнулі: «Віват, кароль Станіслаў!» Вокліч быў паўтораны на вуліцах Варшавы. 12 верасня 12 тысяч выбаршчыкаў абвясцілі Станіслава Ляшчынскага каралём польскім і вялікім князем літоўскім. Ляшчынскі ў другі раз стаў законным каралём, які карыстаўся падтрымкай большасці, бо ў ім бачылі гаранта незалежнасці дзяржавы.

Але Расія і Аўстрыя не маглі пагадзіцца з гэтым. Меншасць выбаршчыкаў была супраць Ляшчынскага. Не падтрымалі яго і часці літоўскага-беларускага войска. На тэрыторыю ВКЛ праз Горадню і Смаленск і маршам далей на Варшаву прайшлі расійскія арміі генерал-аншэфа П. П. Ласі і генерал-паручніка Загражскага пад агульным камандаваннем генерал-фельдмаршала Б. К. Мініха. Ужо 1 кастрычніка расійская армія заняла прадмесце Варшавы Прагу. Туды з'ехаліся выбаршчыкі з меншасці выбарчага сойма, у тым ліку кракаўскі ваявода Т. Любамірскі, наваградскі ваявода М. Ф. Радзівіл, расійскі фельдмаршал Я. К. Сапега, Агінскі, Завіша і іншыя. Пад аховаю расійскіх войскаў яны 5 кастрычніка 1733 г. абвясцілі каралём і вялікім князем літоўскім саксонскага курфюрста Фрыдрыха Аўгуста IІ, сына караля Аўгуста Моцнага, які быў абвешчаны каралём польскім і вялікім князем Аўгустам III (1696–1763). Такім чынам, Станіслаў Ляшчынскі быў каралём у Варшаве толькі 14 дзён, а потым вымушана выехаў у Гданьск, дзе чакаў дапамогі з Францыі: каронныя войскі былі слабыя, і дастатковага адпору расійскаму войску даць не здолелі. Аднак вайна за польскую спадчыну цягнулася два гады (1733–1735). 7 ліпеня 1734 г. Гданьск капітуляваў. Хоць на баку Станіслава Ляшчынскага выступіла ў 1734 г. Дзікоўская канфедэрацыя шляхты, аднак экс-кароль не змог яе ўзначаліць. Ён здолеў уцячы з Гданьска ў Прусію. Вайна за польскую спадчыну перакінулася ў Еўропу. Францыя ваявала з Аўстрыяй і Саксоніяй, якім дапамагала Расія. Вайна скончылася ў 1735 г. прэлімінарным мірам (канчатковы быў падпісаны ў 1738 г.). Францыя прызнала польскім каралём і вялікім князем літоўскім Аўгуста III, Станіслаў Ляшчынскі адмаўляўся ад кароны і атрымліваў герцагства Латарынгію (на ўсходзе Францыі), якое пасля ягонай смерці павінна была перайсці да Францыі. За ім пажыццёва захоўваўся тытул караля польскага. 26 студзеня 1736 г. Станіслаў Ляшчынскі адмовіўся ад кароны на карысць Аўгуста III. Яму вярталіся маёнткі ў Польшчы. Сваім каралеўскім актам Станіслаў Ляшчынскі вызваліў усіх сваіх прыхільнікаў ад прысягі, дадзенай яму, і ў чэрвені 1736 г. вярнуўся ў Францыю.

У Латарынгіі

Раней некалькі стагоддзяў Латарынгія была асобным герцагствам у складзе Свяшчэннай Рымскай імперыі. Апошні герцаг латарынгскі Франц Стэфан на пачатку 1736 г. ажаніўся з дачкой імператара Карла VI Марыяй Тэрэзіяй, якой у спадчыну перайшлі ўсе аўстрыйскія землі. Францыя падчас вайны за польскую спадчыну фактычна адваявала Латарынгію для сябе, даўшы ў якасці кампенсацыі Францу Стэфану вялікае герцагства Таскану ў Італіі.

Ляшчынскі вёў шырокае будаўніцтва ў латарынгскіх гарадах. У Люневілі, Нансі, Камерсі былі пабудаваны палацы, пасаджаны паркі. Для насельніцтва будаваліся свірны для захавання зерня, праводзіліся дабрачынныя акцыі. Стваральная дзейнасць былога польскага караля павялічыла колькасць ягоных прыхільнікаў сярод насельнікаў Латарынгіі, якія спачатку не вельмі ахвотна прынялі чужынца з Усходняй Еўропы ў ролі валадара. Народ нават даў яму мянушку Дабрачынны. Захаваліся ягоныя партрэты гэтага перыяду, на пляцы Станіслава ў Нансі — ягоная статуя, у касцёле Нотр-Дам-дэ-Бон-Секур можна пабачыць ягонае надмагілле.

Апошнія дзесяцігоддзі Станіслаў Ляшчынскі, нягледзячы на свой век, прызвычаіўся да дзвюх рэчаў — добра пад'есці і прыемна правесці час з кабетамі. У апошнія гады жыцця ён ужо не нагадваў маладога стройнага прыгажуна. Гэта быў вельмі тоўсты стары, які хадзіў з палкай, абапіраючыся на яе. Але трымаўся ён даволі моцна і, бадай, мог пражыць яшчэ некалькі гадоў, каб не той няшчасны выпадак. 15 лютага 1766 г. ён стаяў ля каміна ў сваім кабінеце ў адным з аддаленых пакояў палаца, далёка ад слуг. Раптам яго шлафрок загарэўся. Ён хацеў патушыць агонь рукамі, але занадта нахіліўся і паваліўся ў агонь каміна, ягоная левая рука пачала гарэць.

Станіслаў Ляшчынскі доўга крычаў, клікаў на дапамогу, але ніхто яго не пачуў. Толькі дым і пах ад ахопленага агнём адзення і цела ўрэшце занепакоіла слуг. Калі яны прыбеглі ў кабінет, Ляшчынскі быў ужо непрытомны. У яго былі цяжкія апёкі цела. На жаль, дактары і тагачасныя лекі не дапамаглі. 23 лютага 1766 г. Ляшчынскі памёр і быў пахаваны ў касцёле Нотр-Дам-дэ-Бон-Секур, пра які мы згадвалі. Падчас Вялікай французскай рэвалюцыі натоўп выкінуў яго астанкі з труны, хтосьці адрэзаў галаву і панёс дахаты. Аднак былы прыдворны бляхар Мікалай Кранц, які ў 1766 г. першы прыбег на паратунак да Ляшчынскага, адабраў галаву і зноў склаў астанкі ў труну, якая была пастаўлена на ранейшае месца. Частка праху з труны была ў адмысловай урне ўзята ў 1814 г. генералам Сакальніцкім, які з салдатамі вяртаўся з Францыі ў Польшчу. Урна была перададзена кафедральнаму касцёлу ў Познані.

Постаць Станіслава Ляшчынскага мае супрацьлеглую трактоўку ў розныя перыяды ягонага жыцця, але ў кожным разе яна дастаткова прывабная і цікавая.

Аўгуст III (1696–1763)

Кароль польскі, вялікі князь літоўскі, курфюрст саксонскі ад 1733 г.


Наша краіна мела яшчэ аднаго валадара, які панаваў трыццаць гадоў. Гэта быў другі манарх з Саксонскай дынастыі, другі Сас. Пры ім дзяржаўны лад Рэчы Паспалітай значна аслабеў. Рэч Паспалітая знаходзілася ў яшчэ большай залежнасці ад суседніх краін, асабліва ад Расіі, чым на пачатку XVIII ст.

Гады маладосці і сталасці нямецкага прынца

Фрыдрых Аўгуст быў адзіным законным сынам свайго бацькі, караля польскага і вялікага князя літоўскага, курфюрста саксонскага Аўгуста Моцнага. Ён належаў да старажытнай нямецкай дынастыі Вэцінаў (вядомай з X ст.), уладароў Саксоніі. Ад 1089 г. Вэціны былі маркграфамі Майсенскай маркі, створанай нямецкімі феадаламі на захопленых землях заходніх славян па рацэ Лабе (Эльбе). У 1247 г. гэты саксонскі княжацкі род атрымаў ландграфства Цюрынгію. У 1485 г. род падзяліўся на дзве лініі — эрнесцінскую і альберцінскую. Апошняя атрымала Майсен і большую частку Цюрынгіі. У 1547 г. галава альберцінскай лініі атрымаў тытул курфюрста Саксоніі (г. зн. ён быў князем-выбаршчыкам у калегіі з сямі князёў, якая выбірала пажыццёва імператара Свяшчэннай Рымскай імперыі).

Фрыдрых Аўгуст нарадзіўся ў сталіцы Саксоніі Дрэздэне 17 кастрычніка 1696 г. Маці яго, Хрысціяна Эбергардына (1671–1727), была дачкой маркграфа Брандэнбургскага-Байройт (з малодшай лініі Гогенцолернаў) з дробнага княства на поўдні Нямеччыны. Бацька — Аўгуст Моцны (1670–1733) — займаўся палітычнымі і вайсковымі справамі, атрымаў польскую карону, вольны час прысвячаў палюбоўным уцехам і зусім не займаўся сынам. Маці і бабка Ганна Соф'я (1647–1717), дачка дацкага караля, — лютэранкі, і Фрыдрыха выхоўвалі ў лютэранскай традыцыі. Маці не магла дараваць мужу, з якім фактычна разышлася, не толькі пастаянную здраду, але большае — тое, што ён стаў католікам, каб заняць каралеўскі пасад. Таму сама так ніколі і не стала каралевай польскай і вялікай княгіняй літоўскай. Маці маленькага прынца разлічвала, што яе сын здолее адстаяць пратэстанцкую (у большасці) Саксонію ад наступу «папістаў». Часам нават думала аб дзяржаўным перавароце, каб перадаць уладу сыну, адабраўшы саксонскі трон ад нялюбага мужа.

Бацька ж, наадварот, лічыў што раней ці пазней сын будзе ягоным наступнікам і на польскім троне, таму намагаўся знайсці ў Рэчы Паспалітай прыхільнікаў саксонскай дынастыі, а значыць і сына. Больш за тое, Аўгуст Моцны разлічваў атрымаць для сваёй дынастыі імператарскі трон. Дынастыя Габсбургаў вымірала ў мужчынскім родзе: у апошніх двух братоў Габсбургаў, Іосіфа і Карла VI, было толькі жаночае патомства. Аўгуст Моцны намагаўся ажаніць сына з адной з аўстрыйскіх эрцгерцагінь, якіх у Габсбургаў хапала.

Але для гэтага трэба было перавесці Фрыдрыха ў каталіцтва. Аўгуст II паабяцаў папе Кліменту ХІ, што ў знак удзячнасці за дапамогу ў вяртанні польскага трона, ён перахрысціць сына ў новую веру. У 1711 г. ён забірае ад маці сына нібы для таго, каб у Ярославе пазнаёміць юнага каралевіча з Пятром I. Адтуль адпраўляе яго ў падарожжа па еўрапейскіх краінах: у Нямеччыну, Францыю, Італію, у габсбургскія краіны — Чэхію, Аўстрыю, Венгрыю. Суправаджаў каралевіча інфлянцкі ваявода Ю. Кос, а ў Франкфурце-на-Майне да прынца далучыліся святары-езуіты Коглер і Салерна. 27 лістапада 1712 г. у Балоньі Фрыдрых Аўгуст перайшоў у каталіцтва, а потым абвясціў пра гэта публічна ў Вене. Падарожжа працягвалася да 1714 г. Ад таго часу Фрыдрых Аўгуст знаходзіўся пад уплывам езуітаў: гэта, безумоўна, сапсавала ягоныя адносіны з маці, і ён моцна перажываў.

20 жніўня 1719 г. малады каралевіч ажаніўся ў Вене з эрцгерцагіняй Марыяй Ёзэфай (1699–1757), дачкой імператара Ёзэфа I. Яна мела на мужа вялікі ўплыў і фактычна замяніла сваім уздзеяннем ранейшы ўплыў ягонай роднай маці. Ад гэтага шлюбу было 14 дзяцей (на працягу 20 гадоў), але трое памерлі ў дзяцінстве. Старэйшы сын, Фрыдрых Хрысціян (1722–1763), стаў пасля смерці бацькі яго наступнікам у Саксоніі, але быў курфюрстам толькі два месяцы. Хоць і здольны дзяржаўны дзеяч, але вельмі хваравіты. Ад яго пайшла далейшая саксонская дынастыя, прадстаўнікі якой дагэтуль жывуць у Нямеччыне. Адну дачку Фрыдрых Аўгуст выдаў замуж за іспанскага караля Карла III, другую — за курфюрста баварскага, трэцюю — за Людовіка, дафіна Францыі (бацькі каралёў Людовіка XVI, Людовіка XVIII і Карла Х). Па жаночай лініі ў Фрыдрыха Аўгуста цяпер шматлікае патомства ў каралеўскіх дамах Еўропы. Адзін з сыноў ― Франц Ксаверы (1730–1806) — зрабіў добрае ўражанне на варшаўскае грамадства і хацеў нават дабіцца кароны. Другі сын — Карл (1733–1796) — ажаніўся з польскай арыстакраткай Францішкай Красіньскай. Ён здолеў увайсці ў фавор да царыцы Лізаветы Пятроўны і нават у 1758–1763 гг. заняць трон Курляндыі, але быў пазбаўлены такога ганаровага месца Кацярынай II.

Аўгуст Моцны ў Польшчу сына не вазіў, засцерагаючыся апазіцыі, якая магла зрабіць ягонага сына сваім правадыром (што, дарэчы, здаралася ў XVIII ст. на еўрапейскіх дварах), але рыхтаваў яго да заняцця трона не толькі ў Дрэздэне, але і ў Варшаве. Фрыдрых Аўгуст прымаў удзел у пасяджэннях нешматлікага кабінета Аўгуста II у Дрэздэне, удзельнічаў у перамовах з дыпламатамі іншых краін.

Каб забяспечыць каралеўскі і велікакняжацкі пасад у Рэчы Паспалітайдля сваёй дынастыі, Аўгуст II заключыў пагадненні з магнацкімі групоўкамі, абяцаючы Рэчы Паспалітай моцную падтрымку і саюз з багатай, эканамічна моцнай Саксоніяй. Збіраючыся захаваць цэласнасць Рэчы Паспалітай, групоўка князёў Чартарыйскіх пайшла на такое пагадненне з Аўгустам Моцным, хоць фармальнага саюзу з Саксоніяй заключана не было. Гэтым забяспечвалася ў будучыні абранне Фрыдрыха Аўгуста каралём польскім і вялікім князем літоўскім, рускім і жамойцкім. Адначасова групоўка мела на мэце правесці рэформы дзяржаўнага ладу, умацаваць цэнтральную ўладу ў дзяржаве, правесці таксама эканамічныя рэформы.

Але і суседнія дзяржавы рыхтаваліся да магчымай смерці Аўгуста II, каб прадухіліць узмацненне Рэчы Паспалітай і захаваць у ёй паўанархічныя парадкі. У верасні - снежні 1732 г. Расія, Аўстрыя і Прусія падпісалі трактат, паводле якога на польскі трон павінен быць абраны кандыдат, які захаваў бы добрыя адносіны з суседнімі дзяржавамі. Выключалася кандыдатура Станіслава Ляшчынскага. На перыяд выбараў новага караля Расія, Аўстрыя і Прусія на межах Рэчы Паспалітай мелі намер выставіць адпаведную колькасць войскаў, каб пры неабходнасці аб'яднаць свае сілы на працягу чатырох тыдняў. Дамовіліся і наконт кандыдатуры на трон — гэта быў партугальскі прынц Эмануіл (1697–1766), малодшы брат караля Жуана V (1689–1750), а жонка караля даводзілася сястрой германскаму імператару Карлу VI. Суседнія дзяржавы мелі кандыдата, у якім манархі не сумняваліся. Да таго ж усе тры дзяржавы не хацелі саюзу Саксоніі і Рэчы Паспалітай.



Аўгуст III. Малюнак Яна Матэйкі.

Абранне Аўгуста каралём

На пачатку 1733 г. Аўгуст II Моцны і Чартарыйскія рыхтавалі сойм, на якім хацелі правесці рэформы. Аднак у ноч на 1 лютага ў Варшаве памёр кароль, вялікі князь і курфюрст. Пачалося бескаралеўе. Фрыдрых Аўгуст II заняў трон у Саксоніі. А ў Рэчы Паспалітай моцная групоўка магнатаў і шляхты падтрымала кандыдатуру Станіслава Ляшчынскага. Партугальскі кароль не згадзіўся на кандыдатуру Эмануіла, а прапанаваў другога свайго брата — інфанта Антонія. Таму імператар Карл VI вырашыў падтрымаць больш рэальную кандыдатуру — саксонскага курфюрста Фрыдрыха Аўгуста, якога падтрымлівала іншая групоўка. Трэба было перш за ўсё дамовіцца з Расіяй.

У жніўні 1733 г. Фрыдрых Аўгуст II дамовіўся з урадам імператрыцы Ганны Іванаўны. Ад імя Рэчы Паспалітай ён павінен быў адмовіцца ад прэтэнзій на Ліфляндыю, абяцаў як курфюрст саюз паміж Саксоніяй і Расіяй, на 18 гадоў прызнаваў за царыцай імператарскі тытул і запэўніваў, што пасля выбрання каралём зробіць усё магчымае, каб і Рэч Паспалітая прызнала гэты тытул. Ён абяцаў захаваць у Рэчы Паспалітай усе свабоды (па сутнасці анархічны лад). Фаварыту царыцы Ганны — Эрнэсту Ёгану Бірону — на словах збіраўся аддаць герцагства Курляндскае як васальную дзяржаву ў дачыненні да Рэчы Паспалітай. Мусіць, гэтае апошняе абяцанне пераважыла ўсе іншыя. Ганна Іванаўна падтрымала кандыдатуру саксонскага курфюрста. Аўстрыю ён таксама пераканаў. Карл VI быў апошнім мужчынскім прадстаўніком роду Габсбургаў. Спрэчка вялася за аўстрыйскую спадчыну пасля яго. Карл VI хацеў пакінуць усе свае краіны (Аўстрыю, Венгрыю, Чэхію, Аўстрыйскія Нідэрланды) дачцэ Марыі Тэрэзіі. Аднак Аўгуст Моцны раней прэтэндаваў на аўстрыйскую спадчыну ад імя сваёй нявесткі Марыі Ёзэфы, жонкі цяперашняга курфюрста, бо яна была дачкой старэйшага брата Карла VI — імператара Ёзэфа, які памёр у 1711 г. Яшчэ ў ліпені 1733 г. саксонскі курфюрст даў абяцанне Аўстрыі падтрымаць правы Марыі Тэрэзіі на ўсю спадчыну імператара.

Але 12 верасня 1733 г. 12 тысяч шляхты-выбаршчыкаў абралі Станіслава Ляшчынскага каралём польскім і вялікім князем літоўскім, спадзеючыся, што ён абароніць незалежнасць дзяржавы. Меншасць выбаршчыкаў пакінула сход выбарчага сойма. Гэтае выбранне і стала зачэпкай для ўвядзення на тэрыторыю Рэчы Паспалітай расійскіх войскаў. Пачалася вайна 1733–1735 гг. за польскую спадчыну. Прыхільнікамі Фрыдрыха Аўгуста былі польскія і ў значнай ступені літоўскія-беларускія магнаты і шляхта, залежная ад іх (Любамірскія, Радзівілы і Сапегі). Пераважалі Радзівілы і Сапегі. Яны ўлічвалі небяспеку з боку расійскіх войскаў сваім багатым маёнткам і да таго ж знаходзіліся ў апазіцыі да польскіх магнатаў.

Расійскі ўрад у верасні 1733 г. увёў свае войскі на тэрыторыю Рэчы Паспалітай. Ім супрацьстаялі малалікія часці кароннай арміі. Расійская армія генерал-аншэфа графа П. П. Ласі імклівым маршам падышла да Варшавы і заняла прадмесце сталіцы — Прагу. Туды пераехала тысяча прыхільнікаў саксонскага курфюрста (а хутчэй праціўнікі Станіслава Ляшчынскага). Яны абвясцілі канфедэрацыю. Галоўную ролю адыгрывалі кракаўскі ваявода князь Т. Любамірскі, наваградскі ваявода князь М. Ф. Радзівіл, расійскі генерал-фельдмаршал Я. К. Сапега. 5 кастрычніка 1733 г. гэтая меншасць выбаршчыкаў, у сваю чаргу, у вёсцы Камень, ля прадмесця Прага, абвясціла саксонскага курфюрста каралём пад імем Аўгуста III. У Еўропе Аўгуста III лічылі кандыдатам царыцы Ганны Іванаўны. Такая сітуацыя вельмі нагадвала абранне Станіслава Ляшчынскага каралём у 1704 г., але тады антыкароль не ўтрымаўся на троне.

Станіслаў Ляшчынскі мусіў адступіць у Гданьск, дзе дарэмна чакаў дапамогі ад Францыі. Дапамога прыйшла невялікая, ды і позна. Расійскія войскі займалі галоўныя пункты ў Польшчы. З захаду на тэрыторыю Польшчы ўступілі саксонскія войскі. Каб замацаваць сваё становішча, 17 студзеня 1734 г. Аўгуст III разам з жонкай каранаваўся ў Кракаве.

На баку Станіслава Ляшчынскага ў 1734 г. выступала канфедэрацыя, якая арганізавалася ў Дзікове (цяпер частка горада Тарнабжэга) пад камандаваннем люблінскага ваяводы А. Тарлы. Яе праграмай была барацьба за незалежнасць краіны і дзяржаўнае рэфармаванне. Але гэтая канфедэрацыя не здолела адбіць наступу інтэрвентаў. Расійскія войскі пад камандаваннем генерал-фельдмаршала Б. К. Мініха аблажылі Гданьск, і ў ліпені 1734 г. горад капітуляваў, а С. Ляшчынскі ўцёк у Прусію, потым эміграваў зноў у Францыю. Большасць польскіх магнатаў перайшла на бок Аўгуста III. І ўсё ж Аўгусту III давялося змагацца з Дзікоўскай канфедэрацыяй.

Вайна за польскую спадчыну набыла агульнаеўрапейскі характар. Фармальна ў абарону Станіслава Ляшчынскага выступіла Францыя — выступіла супраць Расіі, Аўстрыі і Саксоніі. Французы нанеслі паражэнне аўстрыйскім войскам у Італіі. Вайна закончылася ў кастрычніку 1735 г. падпісаннем прэлімінарнага дагавора. У лістападзе 1738 г. быў падпісаны канчатковы Венскі трактат паміж Аўстрыяй і Францыяй, да якога ў 1739 г. далучыліся Расія, Саксонія і Рэч Паспалітая. Францыя дамаглася аслаблення Аўстрыі. Каралём польскім і вялікім князем літоўскім, рускім і жамойцкім прызналі Аўгуста III. Станіслаў Ляшчынскі захаваў пажыццёва тытул караля і вялікага князя і атрымаў (таксама пажыццёва) герцагствы Латарынгію і Бар (тамсама, дзе і Латарынгія). Расія ўзмацніла свой уплыў на Рэч Паспалітую і захавала яе слабы, паўанархічны дзяржаўны лад, карысны для далейшых мэтаў расійскай палітыкі.

Панаванне Аўгуста III

Так ва ўмовах інтэрвенцыі пачалося панаванне навязанага Рэчы Паспалітай караля і вялікага князя. Але даволі хутка значная колькасць магнатаў і шляхты, з іх кансерватыўнымі поглядамі і жаданнем захаваць такое становішча, як было раней, не зважаючы на агульныя змены ў Еўропе ў XVIII ст., прымірылася з каралём і нават задаволілася тым, што федэратыўная дзяржава — Рэч Паспалітая (гэта значыць і Польшча, і Літоўскае-Беларускае гаспадарства) не рухалася наперад. У гэты час у шляхецкім асяроддзі была распаўсюджана прымаўка: «Пры каралі Сасе еш, пі і распускай пас». Шляхце падабаўся багаты каралеўскі стол: на абед у палацы падавалася не менш чым дваццаць страў. Ад гэтага пайшло крылатае выслоўе: «Я сёння еў, як кароль польскі». Шляхта і асабліва магнаты, перанялі ў караля любоў да раскошы. Але да караля вялікай любові ў шляхты не было.

Пацыфікацыйны (міратворчы) сойм, які засядаў у чэрвені - ліпені 1736 г., урэшце скончыў грамадзянскую вайну. Падчас панавання Аўгуста III гэта быў адзіны сойм, праведзены да канца. Наступныя соймы зрываліся дзякуючы правілу аднагалосся (ліберум вета). У асноўным інспіратарамі зрыву соймаў (ад 1738 да 1752 г.) была «рэспубліканская апазіцыя» на чале з Патоцкімі; яны выступалі супраць караля, а потым і Чартарыйскіх за захаванне так званых рэспубліканскіх вольнасцяў без каралеўскай цэнтральнай улады. Да зрыву соймаў мелі дачыненне таксама расійскі і прускі пасланнікі. Але і ў 1754–1762 гг. соймы таксама зрываліся. Наогул пры Аўгусце III было сарвана 14 соймаў. Ніводнага закону за гэты перыяд не было прынята. Цэнтральная ўлада была вельмі аслаблена. Фактычна кіраўніцтва дзяржавай было дэцэнтралізавана, а ўлада ў паветах перайшла да соймікаў, якія вырашалі фінансава-падатковыя праблемы зыходзячы з мясцовых, павятовых, задач і патрэбаў.

Сам Аўгуст III гэтай краіны не любіў і не ведаў. Ён так і не навучыўся гаварыць па-польску, ездзіў у Варшаву вельмі рэдка, і то пад прымусам абставін. Каб прымаць дзяржаўныя акты, трэба было знаходзіцца на тэрыторыі Рэчы Паспалітай. Аўгуст III прыязджаў з Саксоніі на некалькі дзён ці тыдняў у памежны горад Усхову, дзе адбываліся ягоныя нарады з Сенатам Рэчы Паспалітай, і намагаўся хутчэй вярнуцца ў Дрэздэн. Прыязджаў таксама на соймы. Двойчы наведаў Горадню, дзе збіраліся соймы ў 1744 і 1752 гг., але не столькі для удзелу ў соймах (дарэчы, сарваных), колькі дзеля паляванняў у Белавежскай пушчы. Аднак ліхалецце Сямігадовай вайны, калі прускія войскі займалі Саксонію, прымусіла Аўгуста III пераехаць у нейтральную Рэч Паспалітую.

Акрамя паляванняў у лясах Саксоніі, недалёка ад свайго замка Губертсбурга, Аўгуст III любіў страляць у сабак, якіх спецыяльна вабілі на двор ягонага замка, любіў выразаць фігуркі з паперы, ахвотна праводзіў час з прыдворнымі блазнамі. А ўвогуле гэта быў апатычны і недаступны чалавек, але вельмі давяраў сваім фаварытам, якіх праз некаторы час мяняў. Акрамя айцоў-езуітаў, спачатку вялікі ўплыў на караля меў ягоны сябра ў маладых гадах Аляксандр Юзаф Сулкоўскі, граф, а потым і князь Свяшчэннай Рымскай імперыі, лоўчы надворны літоўскі і першы міністр саксонскага кабінета (1733–1738), ён жа генерал саксонскай пяхоты. Але ў лютым 1738 г. Сулкоўскі патрапіў у няміласць караля і быў звольнены. Яго замяніў здольны і спрактыкаваны палітык — Генрых фон Бруль, які стаў і ягоным міністрам у Польшчы. Каля Аўгуста III былі ягоныя даўнейшыя прыхільнікі Я. Малахоўскі, Ліпскі, Я. Ф. Сапега, Я. К. Л. Браніцкі, Радзівілы, Вішнявецкія. У 1743 г. на першае месца ў Рэчы Паспалітай выйшлі Чартарыйскія, але ў 1752 г. «першую скрыпку» зноў займеў Бруль і Е. Мнішак (апошні прымірыў караля з Патоцкімі, якія былі ў апазіцыі).

З гэтага спісу трэба адзначыць Чартарыйскіх, якія, карыстаючыся даверам караля, намагаліся правесці неабходныя рэформы ў Рэчы Паспалітай: заснаваць спадчынную манархію, абмежаваць магнацкую алігархію і скасаваць ліберум вета. Але падтрымкі караля і ягонага двара не было, таму гэтая спроба скончылася няўдачай. Увогуле ж Аўгуст III цікавіўся рэформамі толькі ў той ступені, каб з іх дапамогай забяспечыць трон у Рэчы Паспалітай каму-небудзь са сваіх сыноў.

У асноўным магнаты Рэчы Паспалітай у перыяд панавання Аўгуста III падзяліліся на дзве групоўкі, якія аспрэчвалі ўладу ў краіне паміж сабой. Караля падтрымлівалі Чартарыйскія і іх шматлікія прыхільнікі, у тым ліку Радзівілы і Сапегі. Адзін з Чартарыйскіх, Міхал, доўгі час быў падканцлерам літоўскім (1752–1775). Ён меў вялікі ўплыў на падзеі ў Літоўскай-Беларускай дзяржаве. Арыентаваліся Чартарыйскія на Расію, а з 50-х гг. XVIII ст. і на Прусію.

Супраць караля і «прыдворнай партыі» Чартарыйскіх выступала групоўка на чале з Патоцкімі («рэспубліканцы», або «гетманская партыя»). Яны былі супраць абсалютызму, прыхільнікамі «залатой вольнасці» і захавання ліберум вета. Патоцкія атрымлівалі грашовыя сродкі ад урадаў Францыі і Расіі. У 40-я гады сябравалі з Прусіяй, а ў 50-я — сталі яе ворагамі. Менавіта апазіцыя і зрабіла марнымі спробы рэформаў на соймах 1746 і 1748 гг., сарваўшы іх.

Знешняя палітыка Аўгуста III

У знешняй палітыцы Аўгуст III арыентаваўся на Расію, бо дзякуючы ёй стаў каралём. Быў саюзнікам Расіі ўвесь час свайго панавання ў Рэчы Паспалітай і Саксоніі. Таму, маючы ў Пецярбургу падтрымку, Аўгуст III дазваляў сабе часам выступаць супраць Прусіі і Аўстрыі, спадзеючыся атрымаць частку аўстрыйскіх зямель пасля смерці апошняга Габсбурга — імператара Карла VI. Але ў гэтым кірунку актыўнай была Саксонія, якая ўдзельнічала ў еўрапейскіх войнах. Рэч Паспалітая захоўвала нейтралітэт. Але палітыка Аўгуста III ставіла Рэч Паспалітую ў рызыкоўнае становішча. Праз яе тэрыторыю на захад праходзілі расійскія войскі, побач узмацнялася Прусія.

Расія не лічылася з суверэнітэтам Рэчы Паспалітай. Калі ёй было патрэбна, яна ўводзіла войскі на тэрыторыю ВКЛ. Так, у 1735 г. па загаду урада Ганны Іванаўны для гвалтоўнага захопу расійскіх стараабрадцаў, якія пасяляліся ў сваім замежным цэнтры — Ветцы і яе наваколлі, сюды праз дзяржаўную мяжу было накіравана 5 палкоў якім было даручана «ачысціць Ветку» і суседнія слабоды. Дамы стараабрадцаў і манастырскія пабудовы былі спаленыя. У Расію вывезена больш як 13 тысяч чалавек. Такая ж акцыя была праведзена пазней (у 1764 г.), калі генерал Маслаў з двума палкамі вывеў у Расію 20 тысяч чалавек. Рэйды расійскіх войскаў на тэрыторыю нашай дзяржавы атрымалі назву «веткаўскія выгонкі». Расія таксама падтрымала паўстанне ў Крычаўскім старостве ў канцы 1743 - пачатку 1744 г., каб мець зачэпку для ўмяшання, калі гэта спатрэбіцца. Па загаду расійскіх улад камандзір расійскага пагранічнага фарпоста (заставы) падтрымліваў сувязь з Васілём Вашчылам.

Падчас вайны за аўстрыйскую спадчыну паміж еўрапейскімі краінамі (1740–1748) Саксонія прыняла ўдзел у вайне на баку Прусіі супраць Аўстрыі, а пасля перайшла на бок Аўстрыі. Аўгуст III хацеў атрымаць ад Аўстрыі «калідор» праз Сілезію ад Саксоніі да Польшчы. Прускі кароль Фрыдрых II у 1745 г. разбіў аўстра-саксонскую армію. Быў заняты Дрэздэн. Згодна з падпісаным мірам, Сілезія адышла ад Аўстрыі да Прусіі (была занята яшчэ ў 1742 г.), а Саксонія не атрымала нічога. Тэрыторыя Польшчы цяпер была абкружана паўколам прускімі валоданнямі на захадзе і поўначы.

Праўда, Аўгуст III пасля падпісання мірнага трактата з Прусіяй (25 снежня 1745 г. у Дрэздэне) падпісаў на пяць гадоў саюзны дагавор Саксоніі з Францыяй, атрымліваючы за гэта субсідыі ад французскага караля Людовіка XV. А калі скончылася дзеянне гэтага дагавора, то ў 1751 г. падпісаў такі ж дагавор з Англіяй, ахвяруючы ёй 6000 саксонскіх салдат за цяпер ужо англійскія субсідыі. Такая палітыка хістання паміж Англіяй і Францыяй прывяла ўрэшце да таго, што падчас Сямігадовай вайны (1756–1763) прускі кароль Фрыдрых II, супраць якога выступіла Саксонія разам з Аўстрыяй, Расіяй і Францыяй, нанёс паражэнне саксонскай арміі (капітулявала 15 кастрычніка 1756 г. каля Пірны). Аўгуст III мусіў ратавацца ў Варшаве, а пруская армія з невялікім перапынкам рабавала Саксонію ажно да вясны 1763 г.

І хаця Рэч Паспалітая заставалася нейтральнай і падчас Сямігадовай вайны, тэрыторыя яе выкарыстоўвалася абодвума бакамі для сваіх мэтаў. Праз яе праходзілі туды і сюды расійскія, прускія, а часам і аўстрыйскія войскі. Дзяржава не ўдзельнічала ў вайне, аднак насельніцтва яе шмат цярпела ад іншаземных салдат. Расія авалодала камунікацыямі, карысталася прадуктамі харчавання і зімовымі кватэрамі на тэрыторыі ВКЛ і Польшчы. Пры гэтым расійскія генералы не лічыліся з насельніцтвам, рабавалі яго пад выглядам дапамогі расійскай арміі. У сваю чаргу, прускі кароль Фрыдрых II у 1760 г. накіраваў свае войскі ў Польшчу, у Пазнанскае ваяводства, і абвясціў маніфест, у якім заявіў, што будзе карыстацца ўсімі прывілеямі, якія мелі ў гэтай краіне расійскія войскі.

Апошнія гады жыцця

Аўгуст III у канцы жыцця займаўся больш справамі сваёй сям'і. Павыдаваўшы дачок замуж за прынцаў каралеўскіх ці княскіх фамілій, ён намагаўся ўладкаваць сыноў. Старэйшы сын Фрыдрых Хрысціян, хваравіты чалавек, паводле законаў саксонскага дому прызначаўся да заняцця трона ў Дрэздэне. Для трона ў Варшаве больш надаваліся каралевічы Ксаверы (якога бацька чамусьці не любіў) і ўлюбёнец Карл. Пачынаючы ад 1751 г. Аўгуст III намагаўся шляхам дамоў з Англіяй, Расіяй і Аўстрыяй, ды нават і з Францыяй, гарантаваць абранне аднаго з іх каралём польскім і вялікім князем літоўскім. Атрымаўшы згоду імператрыцы Лізаветы Пятроўны, Аўгуст III здолеў зрабіць ленным (васальным) герцагам Курляндыі сына Карла. Але яго дынастычныя планы не здзейсніліся. У 1763 г. Расія патрабавала ад Карла пакінуць трон у Курляндыі, бо Кацярына II вярнула туды з высылкі Бірона. У Рэчы Паспалітай становішча караля стала менш надзейным, бо Кацярына II паміж Саксоніяй і Прусіяй зрабіла выбар на карысць апошняй, а крыху пазней заключыла з ёю саюз, Расійская імператрыца ва ўнутраных справах Рэчы Паспалітай таксама вырашыла падтрымаць Чартарыйскіх, якія ўжо рыхтаваліся на наступным сойме ўсё ж такі правесці рэформы дзеля ўзмацнення дзяржаўнага ладу, але не на карысць Аўгуста III. Эканамічнае становішча ў краіне пагаршалася. У Рэч Паспалітую плынямі ішлі фальшывыя манеты, іх білі па загаду караля Фрыдрыха II на манетным двары у Дрэздэне, захопленым прускімі войскамі. Анархія ў краіне набірала разгон…

Пасля заканчэння Губертсбургскага міру паміж Аўстрыяй з Саксоніяй і Прусіяй (15 лютага 1763 г.) і адыходу прускіх войскаў з Саксоніі Аўгуст III выехаў з Варшавы ў Дрэздэн, дзе прабавіў некалькі месяцаў выязджаючы на паляванні ці слухаючы любімыя оперы ў тэатры. Жонка яго памерла ў Дрэздэне яшчэ ў 1757 г. падчас акупацыі краю прусакамі. Памёр Аўгуст III раптоўна. Здарылася гэта ў Дрэздэне 5 кастрычніка 1763 г.

Панаванне Аўгуста III у Рэчы Паспалітай было перыядам палітычнага крызісу, дэзарганізацыі дзяржаўнай улады, павелічэння залежнасці краіны ад суседзяў і перш за ўсё ад Расіі. Але ў гэты час пачаўся ўздым гаспадаркі, пераход да чыншу ў панскіх гаспадарках (за кошт паншчыны), будаўніцтва мануфактурных прадпрыемстваў. Ды і ў асвеце былі зроблены новыя крокі: праводзілася рэформа адукацыі, адчыняліся школы піярскага ордэна, куды прымалі дзяцей бацькоў рознага маёмаснага стану, навучанне было бясплатнае, а прадметы адпавядалі патрабаванням, якія былі ў школах іншых еўрапейскіх краін. Аднак гэта ўсё было дасягнута не дзякуючы палітыцы Аўгуста III, а без ягонага якога-небудзь удзелу ўвогуле.

Станіслаў Аўгуст Панятоўскі (1732–1798)

Апошні кароль.


Апошнім каралём польскім і вялікім князем літоўскім, рускім і жамойцкім быў Станіслаў Аўгуст Панятоўскі. Ягонае панаванне — гэта перыяд палітычнага заняпаду Рэчы Паспалітай, спробы рэформаў і ўмацавання дзяржаўнага ладу краіны, інтэрвенцыі Расіі і яе саюзніка Прусіі. Гэта час, калі суседнія манархіі — Расія, Прусія і Аўстрыя — дзялілі тэрыторыю дзяржавы (падзелы 1772, 1793 і 1795 гг.), калі патрыятычныя сілы ў Польшчы і Літве-Беларусі на чале з Тадэвушам Касцюшкам узняліся на ўзброенае паўстанне ў 1794 г., каб ратаваць незалежнасць радзімы. Скончылася панаванне Станіслава Аўгуста ў 1795 г. ліквідацыяй Рэчы Паспалітай. Незалежнасць Польшчы і Літоўскай-Беларускай дзяржавы была скасавана Расіяй, Прусіяй і Аўстрыяй: сучасныя Беларусь і амаль уся Летува далучаны да Расійскай імперыі, а Польшча падзелена паміж Прусіяй і Аўстрыяй.

Паходжанне

Станіслаў Аўгуст Панятоўскі наогул не кранаўся гэтага пытання. Кароль польскі проста замоўчваў сваё паходжанне, бо належаў да дробнай шляхты.

Ужо потым, у час панавання Станіслава Аўгуста, у генеалагічных даведніках гаварылася, што род Панятоўскіх паходзіць нібыта з Італіі, са старажытнай дваранскай сям'і Тарэлі, прадстаўнік якой у XVII ст. перасяліўся ў Польшчу, пераклаўшы сваё прозвішча як Цёлак (цяля, бычок). Дарэчы, гэта герб Панятоўскіх. Але легенда не вельмі стасуецца з генеалагічнымі даследаваннямі, бо гербам «Цёлак» (на якім сапраўды выява бычка) карысталіся да 30 шляхецкіх родаў. У XVIII ст. і пазней хадзілі чуткі, што Панятоўскія з дробнай літоўскай-беларускай шляхты.

А ўвогуле прозвішча Панятоўскі паходзіць ад маёнтка і мястэчка Панятовы (цяпер горад Панятова) у Люблінскім ваяводстве. Першым з гэтага роду (паводле дакументаў) быў Марцін Цёлак Мацяёўскі з Панятовы, які жыў у другой палове XV ст. У XVII ст. Панятоўскія былі сярэдняй шляхецкай сям'ёй, служылі ў іншай, багатай, шляхты, займаючы розныя пасады па кіраванні гаспадаркай, або падстаростамі (г. зн. кіраўнікамі) асобных маёнткаў. Калі былі грошы, то часам нават арандавалі маёнткі. Ян Панятоўскі (памёр у трэцяй чвэрці XVII ст.), прадзед караля, паўставаў менавіта такім дробным шляхцічам.

Да гэтага роду належала літоўская-беларуская лінія Панятоўскіх (герба «Цёлак»). Нікадэм Тадэвуш Панятоўскі меў ганаровы тытул (праўда, нязначны) чэсніка мсціслаўскага на пачатку XVIII ст. Чэснікі калісьці налівалі віно ў кубак, які трымаў падчашы, перад тым, як падаць каралю або князю. Потым гэтая галіна роду пасялілася на Украіне. Але прадстаўнікі галіны засталіся ў ВКЛ і яшчэ на пачатку XX ст. жылі ў Смаленскай і Магілёўскай губернях.

Сын Яна Панятоўскага Францішак (памёр у канцы 1697 г.), дзед караля Станіслава Аўгуста, ад 1690 г. меў тытул чэсніка вышагродскага, спачатку служыў у князёў Любамірскіх у іх маёнтках у паўднёва-ўсходняй Польшчы. Выбіўся ў шэрагі сярэднезаможнай шляхты, калі ў 1670 г. быў прызначаны Г. А. Любамірскім на пасаду падстарасты жэшуўскіх маёнткаў князёў Любамірскіх. Гэта было пачаткам узвышэння роду Панятоўскіх. А ганаровы тытул чэсніка толькі пацвердзіў гэта.



Станіслаў Аўгуст Панятоўскі. Малюнак Яна Матэйкі.

Бацька караля

У Францішка Панятоўскага былі тры сыны — Юзаф (1675–1739), Станіслаў (1676–1762) і Міхал (1683–1716), манах-дамініканец. Найбольш вядомым стаў Станіслаў Панятоўскі (15.09.1676–29.08.1762), бацька караля, які выбіўся ў магнаты, зрабіўшы бліскучую кар'еру.

Атрымаў адукацыю ў Вене. Там запісаўся ў аўстрыйскае войска і ўдзельнічаў у бітвах супраць туркаў пад камандаваннем аўстрыйскага палкаводца, прынца Яўгена Савойскага. Вярнуўся на радзіму дасведчаным вайскоўцам і быў добра прыняты каралём Янам Сабескім. Далейшы лёс Станіслава Панятоўскага звязаны з Літвой-Беларуссю. Падчас канфліктаў Сапегаў з большай часткай літоўскай-беларускай шляхты С. Панятоўскі выступіў на баку Сапегаў. Ён удзельнічаў у вырашальнай бітве пад Алькенікамі 2 лістапада 1700 г., дзе атрады Сапегаў былі разбіты войскамі літоўскай-беларускай шляхты. С. Панятоўскі трапіў у палон, але здолеў збегчы ў Варшаву. Стаў палкоўнікам кароннага войска. Тады ж ажаніўся з Тэрэсай Война-Ясянецкай, з якой праз 10 гадоў развёўся.

Пасля ўваходу войскаў шведскага караля Карла ХІІ у Рэч Паспалітую, падчас Паўночнай вайны, С. Панятоўскі, як і яго былыя кіраўнікі Сапегі, перайшоў на бок Карла XII і стаў набліжаным да новаабранага караля польскага і вялікага князя літоўскага Станіслава Ляшчынскага. Далей ён дзяліў свой лёс з гэтым каралём і ўдзельнічаў у бітвах з войскамі Аўгуста II і расійскімі войскамі. Ён стаў генералам кавалерыі шведскага войска і дыпламатам Карла XII. Удзельнічаў у бітве пад Галаўчынам (14 ліпеня 1708 г.) і пад Палтавай (8 ліпеня 1709 г.), дзе ўратаваў жыццё шведскаму каралю. Разам з Карлам XII С. Панятоўскі ўцёк да туркаў у крэпасць Бендэры (у Малдове). Потым быў губернатарам у маленькім пфальцграфстве Цвайбрукен (недалёка ад Францыі), якое належала Карлу XII і дзе Станіслаў Ляшчынскі быў часовым уладальнікам паводле паўнамоцтваў шведскага караля.

Пасля таго як Карл XII загінуў на вайне ў 1718 г., С. Панятоўскі вярнуўся ў Польшчу і па просьбе шведскай каралевы Ульрыкі Элеаноры, сястры і пераемніцы Карла XII, атрымаў ад Аўгуста Моцнага свае маёнткі і ўвайшоў у давер да караля. Ён стаў генерал-лейтэнантам войска літоўскага. У 1722 г. атрымаў важную пасаду падскарбія вялікага літоўскага (адпаведнік міністра фінансаў у Літоўскай-Беларускай дзяржаве). Але яго кар'ера пачалася крыху раней, калі ён, удавец, у 1720 г. ажаніўся з маладзейшай за яго князёўнай Канстанцыяй Чартарыйскай (1696–1759), дачкой кашталяна віленскага Казіміра Чартарыйскага. Сям'я Чартарыйскіх дзякуючы гэтаму шлюбу ўзмацніла свае пазіцыі пры двары. У пасаг Канстанцыя атрымала 400 тысяч злотых, за якія сям'я Панятоўскіх у 1721 г. набыла ад фельдмаршала Я. Г. Флемінга маёнтак Воўчын і Радванічы (у Берасцейскім павеце). Ад гэтага шлюбу ў 1721–1736 г. нарадзілася 8 дзяцей.

Кар'ера Станіслава Панятоўскага працягвалася. У 1731 г. ён быў прызначаны каралём на пасаду ваяводы мазавецкага, у 1733-м стаў рэгіментарам (намеснікам гетмана) войскаў каронных, у 1752 г. — кашталянам кракаўскім. Ён быў таксама старостам Войніцкім і Люблінскім. Такім чынам, Станіслаў Панятоўскі ўвайшоў у найвышэйшае кола магнатаў Рэчы Паспалітай. Панятоўскія ўжо карысталіся графскім тытулам. Старт для кар'еры сына быў падрыхтаваны.

Маладыя гады

Станіслаў Аўгуст Панятоўскі нарадзіўся 17 студзеня 1732 г. у Воўчыне (цяпер Камянецкі раён), у маёнтку свайго бацькі. Ён быў чацвёртым сынам (з шасці). Атрымаў добрыя выхаванне і адукацыю. Малады чалавек быў інтэлігентным, здольным, з мяккім характарам. Ён, як было заведзена ў магнацкіх сем'ях, удасканальваў свае веды падчас падарожжаў у Еўропу — у Францыю і Англію праз Нямеччыну. Азнаёміўшыся з культурнымі дасягненнямі Захаду, ён на ўсё жыццё застаўся прыхільнікам еўрапейскай культуры. Гэтая ягоная цяга наогул праявілася пазней, калі ён стаў каралём і мецэнатам, што было добрым прыкладам і для магнатаў Рэчы Паспалітай у апошняй трэці XVIII ст.

Маладым чалавекам Станіслаў Аўгуст Панятоўскі праявіў цікавасць да палітыкі, па-за якой не змог застацца, бо найбліжэйшыя сваякі маці — Чартарыйскія («Фамілія») — якраз займалі кіруючыя пазіцыі ў палітычным жыцці Рэчы Паспалітай. Ён добра пазнаёміўся з сітуацыяй у краіне. У 1755 г. Станіслаў Аўгуст атрымаў ганаровы тытул стольніка літоўскага (калісьці ў пануючага вялікага князя стольнік займаўся справамі забеспячэння стала падчас урачыстых прыёмаў). Атрымаў таксама староства Пшэмысльскае, з якога меў даходы. Іншых пасад Станіслаў Аўгуст не атрымаў, так што меў даволі сціплыя тытулы ў параўнанні з іншымі магнатамі.

Малады Панятоўскі перайшоў на дыпламатычную службу, але не ў пасольствах Рэчы Паспалітай, а іншых дзяржаў, што тады не лічылася заганным. У 1755–1756 і 1757–1758 гг. знаходзіўся ў Пецярбургу спачатку як сакратар саксонскага пасла. Прыгожы, інтэлігентны і далікатны малады граф звярнуў на сябе ўвагу вялікай княгіні Кацярыны Аляксееўны, жонкі спадкаемцы расійскага трона, вялікага князя Пятра Фёдаравіча, старэйшай за Панятоўскага на два з паловай года. Пачаўся бурны раман, вялікая княгіня зацяжарыла. Нарадзілася дачка Ганна, якую Панятоўскі і ўвесь расійскі двор лічыў дачкой Станіслава Аўгуста Панятоўскага, хаця фармальна яна была дачкой мужа вялікай княгіні. Станіслаў Аўгуст нават хацеў, каб Кацярына Аляксееўна разышлася з мужам і выйшла замуж за яго. Тады ён мог бы прэтэндаваць на польскую карону. Але ў Кацярыны Аляксееўны былі зусім іншыя планы. Ды і дзяўчынка хутка памерла. Панятоўскі вельмі перажываў яе смерць, бо моцна любіў дзіця.

Праз Станіслава Панятоўскага англійскі пасол у Пецярбургу Уільямз звязаўся з вялікай княгіняй, падтрымаў яе ў прыдворных інтрыгах і даваў ёй буйныя грашовыя субсідыі, як і кіраўнікам знешнепалітычнага ведамства Расіі, што не лічылася заганным і крымінальным, але на палітыку ўплывала. У 1758 г. Станіслаў Аўгуст Панятоўскі вярнуўся на радзіму. Ад яго рамана з вялікай княгіняй засталася перапіска.

Надзеі ўжо не было. Кацярына пакахала гвардзейскага афіцэра Рыгора Арлова, а потым, у 1762 г., у выніку палацавага перавароту была абвешчана ўсерасійскай імператрыцай Кацярынай II (яе муж, Пётр III, быў забіты праз некалькі дзён пасля перавароту). Аднак Кацярына II не забылася на свайго былога каханка. Ведаючы ягоны характар і яго ранейшыя пачуцці да яе, яна лічыла, што лепшай кандыдатуры на каралеўскі пасад у Варшаве для яе, а значыць, і для Расіі не трэба. Праз яго можна будзе праводзіць неабходную для Расійскай імперыі палітыку ў Рэчы Паспалітай. І не трэба ўжо будзе ўзгадняць кандыдатуру саксонскага прынца на выпадак смерці караля Аўгуста III з Аўстрыяй і Прусіяй. Расія ўжо была дастаткова моцнай, каб самастойна правесці на каралеўскі трон прыхільную да яе кандыдатуру.

Абранне каралём

5 кастрычніка 1763 г. памёр кароль польскі і вялікі князь літоўскі Аўгуст III (Саксонскі). Каралеўскі пасад у Рэчы Паспалітай стаў вакантным. Пачалася падрыхтоўка да выбараў новага караля.

Але Расія падрыхтавалася яшчэ раней. Неўзабаве пасля ўступлення на трон імператрыца Кацярына II у рэскрыпце расійскаму пасланніку ў Варшаве Г. К. Кайзерлінгу (8 лютага 1763 г.) у сувязі з чуткамі аб хваробе і магчымай смерці караля Аўгуста III паставіла задачу абраць караля, які быў бы цалкам падпарадкаваны ёй. Царыца загадала патрабаваць ад кандыдата ў каралі за яе падтрымку перадачы Расіі часткі тэрыторыі Рэчы Паспалітай і выдачы многіх тысяч сялян, якія ўцяклі з Расіі. 6 кастрычніка 1763 г. на нарадзе ў Кацярыны II былі пацверджаны гэтыя патрабаванні і прыняты праект па тэрытарыяльным пытанні, у якім вызначаліся вобласці, што павінны быць перададзены Расіі. Новая мяжа цалкам супадала з той, што была ўстаноўлена Расіяй потым, паводле першага падзелу Рэчы Паспалітай у 1772 г. Такім чынам, ужо ў 1763 г. Кацярына II першай паставіла пытанне аб далучэнні да Расіі ўсходняй і паўночнай частак сучаснай Беларусі і ўсходняй часткі сучаснай Латвіі. Пры гэтым расійскі царызм выступаў супраць падзелаў Рэчы Паспалітай з іншымі дзяржавамі, лічачы лепш мець слабага і цалкам залежнага ад Расіі суседа на сваёй заходняй мяжы.

А ў Рэчы Паспалітай паміж магнацкімі групоўкамі Чартарыйскіх і Патоцкіх ішла барацьба за трон.

Групоўка Чартарыйскіх, зыходзячы з пажаданняў Кацярыны II, вылучыла кандыдатуру свайго пляменніка — Станіслава Аўгуста Панятоўскага. Патоцкія і іх «саксонска-рэспубліканская партыя» былі прыхільнікамі Фрыдрыха Хрысціяна (1722–1763), старэйшага сына Аўгуста III, але ён, курфюрст саксонскі, памёр праз два з паловай месяца пасля смерці бацькі, а ягоны сын Фрыдрых Аўгуст III (1750–1827) быў яшчэ падлеткам і для саксонскага трона прыдатны, а для польскага — не. Пазней Напалеон усё ж такі перадаў яму ў 1807 г. трон Вялікага княства Варшаўскага.

Па просьбе Чартарыйскіх Кацярына II паслала ў Рэч Паспалітую расійскія войскі. Адным з кіраўнікоў групоўкі Патоцкіх быў Кароль Радзівіл (Пане Каханку). У 1764 г. у ВКЛ прыхільнікі Чартарыйскіх стварылі генеральную канфедэрацыю, якая выступіла супраць Радзівілаў. Пачаліся ваенныя дзеянні. Літоўскае-беларускае войска сумесна з расійскімі атрадамі ў чэрвені 1764 г. захапіла радзівілаўскія крэпасці Нясвіж і Слуцк. Войска Радзівіла было разбіта, а сам ён уцёк за мяжу. Ягоныя ўладанні часова перайшлі ў кіраванне літоўскай генеральнай канфедэрацыі. У Польшчы праціўнікі Чартарыйскіх таксама былі падаўлены.

Абапіраючыся на сярэднюю шляхту, Чартарыйскія на канвакацыйным сойме (папярэднічаў выбарчаму і выпрацоўваў умовы, з якімі мусіў пагаджацца кароль пры абранні на выбарчым сойме), які адбыўся ў маі - чэрвені 1764 г., паспрабавалі правесці памяркоўныя рэформы дзяржаўнага ладу дзеля ўмацавання цэнтральнай улады. На сойме было абмежавана ўжыванне права ліберум вета (аднагалоссе), дэпутаты не абавязаны былі прытрымлівацца інструкцыі соймікаў, калі інструкцыі разыходзіліся з думкай большасці сойма. Былі прынятыя пастановы аб упарадкаванні фінансаў і суда, павелічэнні войска. Аднак у той няпэўнай сітуацыі, калі шмат хто выступаў супраць рэформаў, Чартарыйскія не пагадзіліся на перадачу Расіі усходняй часткі ВКЛ.

На выбарчым сойме, пад аховаю расійскіх войскаў і прыватных войскаў Чартарыйскіх («Фаміліі»), 6 верасня 1764 г. Станіслаў Аўгуст Панятоўскі быў абраны каралём польскім і вялікім князем літоўскім, рускім і жамойцкім. Каранаваўся ён 25 лістапада таго ж года. На каранацыйным сойме 1764 г. браты караля і іх нашчадкі атрымалі княжацкі тытул.

Абранне на трон Станіслава Аўгуста адбылося ў неспрыяльных абставінах чарговай акупацыі краіны расійскімі войскамі. Папярэдне, 11 красавіка 1764 г. паміж Расіяй і Прусіяй быў заключаны саюзны дагавор, згодна з сакрэтным артыкулам якога абедзве дзяржавы ўзялі на сябе абавязак ахоўваць сілай зброі дзяржаўны лад Рэчы Паспалітай, не дапускаючы сур'ёзных рэформаў і ўзмацнення дзяржаўнага ладу і цэнтральнай улады ў краіне. Ужо ў 1765 г. Кацярына II у сваёй ноце заявіла сойму Рэчы Паспалітай аб неабходнасці «ўрэгулявання межаў паміж Рэччу Паспалітай і Расіяй».

Панаванне Станіслава Аўгуста

Станіслаў Аўгуст не адразу стаў марыянеткай у руках Кацярыны II. Разам са сваімі сваякамі Чартарыйскімі ён спрабаваў вызваліцца ад поўнай залежнасці ад Расіі, шукаў шляхоў да саюзу з Аўстрыяй і Францыяй, каб супрацьстаяць Расіі і Прусіі. Ва ўнутранай палітыцы ён прагнуў пагаднення з групоўкай Патоцкіх («рэспубліканцамі»), каб усё ж такі адстаяць незалежнасць дзяржавы. Але кансерватыўная групоўка магнатаў засталася непрыхільнай да караля, захаваўшы свае погляды на дзяржаўны лад і свае сімпатыі да Саксонскай дынастыі.

Станіслаў Аўгуст Панятоўскі спрабаваў стварыць сваю групоўку з шляхты цэнтрысцкага характару. Але ажыццяўленне задумы прывяло да канфлікту з Чартарыйскімі, якія не хацелі саступаць каралю. Тым не менш першыя спробы рэформаў у 1764–1766 гг. праводзіліся разам з Чартарыйскімі, аднак яны былі перапынены Расіяй. Кацярына II выкарыстала дысідэнцкае пытанне (аб правах хрысціян-некатолікаў) і разам з Прусіяй запатрабавала ўраўнавання ў правах з католікамі пратэстантаў і праваслаўных, якія ў гэты перыяд складалі толькі 5 % насельнікаў дзяржавы. Пры гэтым у афіцыйных дакументах узгадвалася толькі пратэстанцкая і праваслаўная шляхта, а не ўсё насельніцтва. Кацярына II патрабавала даць ёй права займаць дзяржаўныя пасады. Пасля адмовы сойма ў Рэчы Паспалітай былі створаны з дапамогай расійскіх грошай шляхецкія канфедэрацыі пратэстантаў і праваслаўных і зноў уведзены расійскія войскі. Сойму ў лютым 1768 г. быў навязаны дагавор — «вечны трактат», у якім Расія гарантавала «кардынальныя правы»: захаванне анархічнага дзяржаўнага ладу, ліберум вета, выбарнасць караля, непахіснасць шляхецкіх прывілеяў, а таксама ўраўнаванне правоў праваслаўнай і пратэстанцкай шляхты разам з каталіцкай у заняцці дзяржаўных пасад.

Аднак дамогшыся сваёй мэты захавання анархічнага ладу дзяржавы пад расійскім кантролем, Кацярына II больш ужо не звяртала ўвагі на рэлігійнае пытанне. Праўда, апазіцыі не ўдалося дэтранізаваць Станіслава Аўгуста, але ўлада караля была цяпер пад большым кантролем Расіі, чым раней.

Новым выпрабаваннем для караля стала дзейнасць Барскай канфедэрацыі (1768–1772), калі шырокія колы патрыятычна настроенай шляхты ўзняліся ў Польшчы, Літве-Беларусі і на Украіне за аднаўленне сапраўднай незалежнасці Рэчы Паспалітай ад Расіі, супраць караля-«узурпатара». С. А. Панятоўскі вагаўся: ці дзейнічаць супраць канфедэратаў разам з Расіяй (бо расійскія войскі зноў былі ўведзены ў Рэч Паспалітую), ці праводзіць палітыку пасіўнага адпору Расіі (як раілі Чартарыйскія), ці паразумецца з барскімі канфедэратамі. Аднак канфедэраты 22 кастрычніка 1770 г. абвясцілі бескаралеўе і нават 3 лістапада 1771 г. арганізавалі на караля замах, праўда, няўдалы. Канфедэраты напалі на карэту Станіслава Аўгуста і захапілі яго, але ў цемнаце рассеяліся, і кароль здолеў вярнуцца ў палац.

Падчас першага падзелу Рэчы Паспалітай у 1772 г. (калі пад наглядам Кацярыны II дыпламаты Расіі, Прусіі і Аўстрыі падпісалі ў Пецярбургу канвенцыю) Станіслаў Аўгуст Панятоўскі спрабаваў пратэставаць і звярнуўся да еўрапейскіх двароў, але ніводная дзяржава не прыйшла яму на дапамогу. Суседнія манархі ва ўмовах чарговай расійскай акупацыі (расійскія войскі, якія змагаліся з барскімі канфедэратамі, заставаліся ў краіне і гарантавалі падзел) падзялілі дзяржаву. Расія забрала тэрыторыю з гарадамі Дынабург, Полацк, Віцебск, Орша, Магілёў і мястэчкам Гомель. Прусіі Кацярына II згадзілася аддаць Памор'е, а Аўстрыі — Галіцыю (Заходнюю Украіну) і паўднёвую частку Польшчы.

Пасля першага падзелу Станіслаў Аўгуст Панятоўскі паступова ўзмацніў сваю ўладу падчас барацьбы за яе паміж рознымі магнацкімі групоўкамі. У 1775 г. была створана Пастаянная рада, якая складалася з караля, 18 сенатараў і 18 дэпутатаў сойма, у 1773 г. — Адукацыйная камісія (першае ў Еўропе міністэрства адукацыі). Былі прыняты рашэнні, накіраваныя на паляпшэнне гандлю і прававога становішча гараджан, на развіццё прамысловасці. Кароль пераўтварыў Пастаянную раду ў орган цэнтральнай выканаўчай улады і імкнуўся ліквідаваць анархічны дзяржаўны лад.

Але давялося Станіславу Аўгусту пайсці на кампраміс з Кацярынай II і прызнаць над сабой кантроль расійскага пасла графа А. М. фон Штакельберга. Гэтым ён на пэўны час захаваў абарону тэрыторыі Польшчы ад далейшай прускай і аўстрыйскай анексіі. С. А. Панятоўскі дамагаўся ад Кацярыны II саюзу і яе згоды на павелічэнне арміі і правядзенне рэформаў, а таксама на забеспячэнне спадчыннасці трона для свайго пляменніка Станіслава Панятоўскага (1751–1833), які быў шэфам гвардыі пешай кароннай, а потым падскарбіем вялікім літоўскім у 1784–1791 гг. На сойме 1776 г. каралю ўдалося абмежаваць уладу гетманаў і падпарадкаваць войска. Але правядзенне далейшых рэформаў Расія не дазваляла. Супраць караля Расія падтрымлівала магнацкую апазіцыю на чале з гетманам вялікім каронным графам Я. К. Браніцкім, а пазней ваяводам рускім, графам С. Ш. Патоцкім.

І ўсё ж такі каралю ўдалося ў 1775–1778 гг. стварыць сваю групоўку, у якую ўвайшлі нават былыя канфедэраты. Гэта добра паказаў Адам Міцкевіч у асобе Мацька пад Мацькамі, які «з канфедэрата стаў прыхільнікам караля і падтрымліваў Тызенгаўза, падскарбія літоўскага».

Станіслаў Аўгуст Панятоўскі падтрымліваў асветніцтва і адукацыю, быў мецэнатам, ініцыятарам выдання газеты «Манітор», апекаваўся тэатрам і мастацтвам, намагаючыся ўзняць прэстыж Рэчы Паспалітай у Еўропе. Пры двары Станіслава Аўгуста былі сабраны найлепшыя мастакі і скульптары. У гэты час быў перабудаваны Каралеўскі палац у Варшаве, палацавы ансамбль у Лазенках. Кароль адчыніў пры палацы мастацкую школу, высылаў стыпендыятаў на вучобу за мяжу. Ён збіраў калекцыі гіпсавых бюстаў, гем і камей, манет, сабраў галерэю карцін. Станіслаў Аўгуст Панятоўскі рыхтаваў адкрыццё акадэміі мастацтва, акадэміі навук і літаратуры, нацыянальнага музея. Асабіста падтрымліваў адкрыццё мануфактур, у тым ліку на тэрыторыі сучаснай Беларусі (з дапамогай А. Тызенгаўза), спрыяў прамысловай здабычы солі.

Апошнія гады панавання

Адносная раўнавага ў палітычным жыцці Рэчы Паспалітай была пахіснута дзеяннямі апазіцыі, якая прадстаўляла шырокія колы прагрэсіўнай шляхты і мяшчан (шляхецка-буржуазнага блоку). Гэты блок на Чатырохгадовым сойме (1788–1792) правёў шматлікія і грунтоўныя рэформы, набліжаючы дзяржаўны лад Рэчы Паспалітай да рэвалюцыйных змен Вялікай Французскай рэвалюцыі канца XVIII ст.

Кароль, насуперак жаданню расійскага пасла ў Варшаве графа А. М. фон Штакельберга, пайшоў на пагадненне з рэфарматарамі, кіраўнікамі сойма, супрацоўнічаў з імі. У снежні 1790 г. ён перадаў у сойм свой праект рэформы дзяржаўнага ладу, у якім прапаноўваў больш моцны манархічны лад і мадэрнізацыю дзяржаўнага апарату, але захоўваў саслоўны парадак. У значнай ступені прапановы караля былі ўкладзены рэфарматарамі ў прынятую 3 мая 1791 г. Канстытуцыю (Урадавую ўставу). Гэта падняло аўтарытэт караля, асабліва сярод мяшчанства, якому былі нададзены пэўныя правы.

У 1792 г. збройная інтэрвенцыя Расіі спыніла рэформы. Праціўнікі рэформаў — удзельнікі Таргавіцкай канфедэрацыі, - ідучы ў абозе царскіх войскаў, захапілі ўладу ў Вялікім Княстве Літоўскім і Польшчы. Да канфедэрацыі далучыўся і кароль, санкцыянаваўшы інтэрвенцыю і скасаванне рэформаў Чатырохгадовага сойма. На караля легла адказнасць як на капітулянта, які спыніў збройны адпор інтэрвентам. Цяпер Кацярына II трымала свае войскі ў Рэчы Паспалітай пастаянна. Кіраўнікі рэфарматараў вымушаны былі эміграваць і рыхтавалі паўстанне ў Польшчы і ВКЛ. Станіслаў Аўгуст Панятоўскі падчас працы апошняга сойма Рэчы Паспалітай у Горадні (улетку 1793 г.) ужо дзейнічаў цалкам пад кантролем расійскага пасла графа Я. Я. Сіверса, калі сойм мусіў пагадзіцца з другім падзелам Рэчы Паспалітай, ад якой Кацярына II адарвала цэнтральную частку сучаснай Беларусі і Правабярэжную Украіну, а Заходнюю Польшчу аддала Прусіі. Станіслаў Аўгуст санкцыянаваў вынікі другога падзелу Рэчы Паспалітай.

Падчас паўстання 1794 г. у Польшчы і Літве-Беларусі пад кіраўніцтвам Тадэвуша Касцюшкі (начальнік паўстання) кароль Станіслаў Аўгуст Панятоўскі быў адхілены ад улады і займаў фармальнае становішча. Ён нават асцерагаўся за сваё жыццё. Яго малодшы брат, Міхал Ежы, арцыбіскуп гнезненскі, абвінавачаны ў здрадзе на карысць Прусіі і Расіі, каб пазбегнуць лінчавання натоўпам, скончыў жыццё самагубствам.

Пасля паражэння паўстання 1794 г. Станіслаў Аўгуст па загаду Кацярыны II выехаў з Варшавы ў Горадню, дзе жыў у каралеўскім палацы да смерці Кацярыны II. У Горадні ён даведаўся аб трэцім падзеле Рэчы Паспалітай і ліквідацыі дзяржавы. Тут 25 лістапада 1795 г. ён падпісаў акт адрачэння ад кароны на карысць Кацярыны II. Гэтым актам спынялася існаванне Рэчы Паспалітай і дзяржаўнасці Польшчы і Літоўскага-Беларускага гаспадарства. Калі Кацярына II памерла (лістапад 1796 г.), Павел I выклікаў Станіслава Аўгуста Панятоўскага ў Санкт-Пецярбург, дзе кароль пражыў да канца жыцця. Яму быў захаваны тытул караля і невялікі двор. Павел I ставіўся да яго з сімпатыяй і нават аднойчы пацікавіўся ў Панятоўскага, ці не з'яўляецца ён ягоным бацькам, як некаторыя гаварылі, але Панятоўскі не мог даць пэўнага адказу.

Кароль пісаў мемуары, у якіх апраўдваў сваю палітыку. Памёр ён у Санкт-Пецярбургу ў Мармуровым палацы 12 лютага 1798 г. і быў пахаваны ў каталіцкім касцёле на Неўскім праспекце. У 1938 г. рэшткі яго праху перададзены савецкім урадам польскім уладам і перапахаваны ў Троіцкім касцёле ў Воўчыне (Брэсцкая вобласць), дзе нарадзіўся Станіслаў Аўгуст. Пасля Другой сусветнай вайны грабніцу з прахам караля разрабавалі. Урна з прахам караля была разбіта настаўніцай-камсамолкай. У канцы 80-х гг. XX ст. сімвалічны прах караля перавезены ў Польшчу. Ад Троіцкага касцёла засталіся рэшткі. Пасля вайны ён выкарыстоўваўся як збожжасховішча.

У 1784 г. Станіслаў Аўгуст уступіў у марганатычны (законны, але без права перадачы каралеўскай годнасці) шлюб з удавой генерал-інспектара Войска Літоўскага Эльжбетай Грабоўскай і меў ад яе сына, які насіў прозвішча Грабоўскі. Пляменнік караля — Юзаф (1763–1813) — меў тытул ваеннага міністра і галоўнакамандуючага войскамі Варшаўскага вялікага Княства, камандуючага 5-м (польскім) корпусам арміі Напалеона падчас франка-расійскай вайны 1812 г., пазней ён — маршал Францыі. Ад сына старэйшага брата караля засталіся нашчадкі, якія жывуць у Францыі. Адзін з князёў Панятоўскіх — Мішэль — у 1973–1974 гг. быў міністрам аховы здароўя і сацыяльнага забеспячэння, а ў 1974–1977 гг. — міністрам унутраных спраў Францыі.

Станіслаў Булак-Балаховіч (1883–1940)

Пасля доўгага замоўчвання беларускімі гісторыкамі савецкага часу ўжо у 90-я гады мінулага стагоддзя беларускія нацыянальныя гісторыкі вярнулі з часовага нябыту імя аднаго з найактыўнейшых беларускіх вайсковых і палітычных дзеячаў — генерала Станіслава Булак-Балаховіча. Акрамя аўтара гэтых радкоў трэба згадаць працы Алега Латышонка з Беластока, Алеся Бяляцкага з Мінска. Артыкулы, прысвечаныя генералу і яго паходу ў Палессе, планаванаму як пачатак вызвалення Беларусі ад панавання ў ёй бальшавіцкай Расіі, увайшлі ў «Энцыклапедыю гісторыі Беларусі» і «Беларускую Энцыклапедыю». У Польшчы ў 1993 г. выйшла кніга М. Цабаноўскага «Генерал Станіслаў Булак-Балаховіч. Забыты герой». Вывучэнне біяграфіі С. Булак-Балаховіча і яго вайсковай і палітычнай дзейнасці працягваецца. Забытыя імёны Бацькаўшчыны вяртаюцца.

Маладосць. Першая сусветная вайна

Станіслаў Нікадзімавіч Булак-Балаховіч (10.02.1883–10.05.1940) нарадзіўся ў невялічкім маёнтку Мэйшты Відзаўскай воласці Браслаўскага павета Ковенскай губерні (за 10 км на паўночны захад ад Відзаў, цяпер у Шуленайскай апілінцы — воласці Літвы каля літоўска-беларускай мяжы). Яго бацька, Нікадзім Міхаіл, беларус-католік, працаваў кухарам ва ўладальнікаў маёнтка Мэйштовічаў, а маці, Юзэфа з Шафранаў, полька, была пакаёўкай. Паводле сямейнага падання Станіслаў Булак-Балаховіч паходзіў з дробнай беларускай шляхты.

Пасля нараджэння Станіслава яго бацька атрымаў ад Мэйштовічаў у арэнду маёнтачак Стакоп'ева (у тым жа Браслаўскім павеце), дзе нарадзіўся Юзаф (Язэп) (22.07.1896–13.06.1923), малодшы Станіславаў брат, таксама ў будучыні генерал. Станіслаў і Юзаф Булак-Балаховічы скончылі агранамічную школу. Станіслаў працаваў адміністратарам маёнтка Гарадзец-Лужкі ў Дзісенскім павеце. У 1905 г. ён выступаў на баку сялян у іх канфліктах з панамі, за што атрымаў мянушку Бацька.



Станіслаў Булак-Балаховіч перад Першай сусветнай вайной.


У пачатку Першай сусветнай вайны Станіслаў Булак-Балаховіч разам з братам Юзафам і сябрамі Дамброўскім і Мацкевічам добраахвотна ўступіў у расійскую армію і з 20 жніўня 1914 г. служыў у 2-м Курляндскім уланскім палку 2-й кавалерыйскай дывізіі спачатку шарагоўцам, а потым унтэр-афіцэрам. Ён удзельнічаў у баях на тэрыторыі Польшчы, а потым сучаснай Латвіі. Узнагароджаны георгіеўскім медалём і Георгіеўскімі крыжамі 4-й, 3-й і 2-й ступеняў. Быў неаднойчы паранены і кантужаны.

9 ліпеня 1915 г. (са старшынствам ад 9 чэрвеня) атрымаў першае афіцэрскае званне прапаршчыка (з адной зорачкай на афіцэрскім пагоне) ад вярхоўнага галоўнакамандуючага вялікага князя Мікалая Мікалаевіча. Удзельнічаў (3 верасня 1915 г.) у дзеяннях за лініяй фронту супраць немцаў у тылах праціўніка ў складзе армейскага партызанскага атрада (каля 500 чалавек) пад камандаваннем Леаніда Пуніна. С. Булак-Балаховіч быў спачатку камандзірам эскадрона, а пасля гібелі Л. Пуніна 1 верасня 1916 г. — камандзірам усяго атрада.



Станіслаў Булак-Балаховіч у канцы 1916 г.


Партызанскі атрад С. Булак-Балаховіча з-за лініі фронту рабіў кавалерыйскія налёты на камунікацыі, штабы і тылы германскіх войскаў, калі фронт знаходзіўся на тэрыторыі цяперашняй Латвіі. Атрад выконваў разведвальна-дыверсійныя заданні.

Неўзабаве Станіслаў Булак-Балаховіч атрымаў чарговыя афіцэрскія званні. У 1917 г. ён быў ужо штаб-ротмістрам (чатыры зорачкі на афіцэрскім пагоне).

У Прыбалтыцы

Вясной 1918 г. пасля працяглага знаходжання ў шпіталі ў Петраградзе (пасля ранення у пачатку сакавіка ў баі з немцамі) С. Булак-Балаховіч запісаўся ў Чырвоную Армію. У красавіку 1918 г. са свайго былога атрада ён у горадзе Луга (Петраградская губерня) сфармаваў 1-ы Лужскі конны партызанскі полк (у складзе 4-й Петраградскай дывізіі). У маі полк быў перайменаваны ў 3-і Петраградскі. Даўняя партызанская дзейнасць С. Балаховіча звярнула на яго ўвагу старшыні Рэўваенсавета Л. Троцкага, які выклікаў Булак-Балаховіча ў Маскву і прапанаваў яму пасаду інспектара кавалерыі Чырвонай Арміі. Аднак С. Булак-Балаховіч адмовіўся ад гэтай пасады, бо быў настроены супраць антысялянскай палітыкі савецкага ўрада.

С. Булак-Балаховіч асабіста падбіраў камандзіраў і байцоў. Ён яшчэ з часоў Першай сусветнай вайны карыстаўся вялікім аўтарытэтам у сваіх падначаленых. С. Булак-Балаховіч супрацьстаяў спробам мясцовых бальшавіцкіх уладаў накіраваць у яго полк камуністаў.

У кавалерыйскім палку пад яго камандаваннем служылі палякі (быў нават польскі эскадрон), беларусы, украінцы, латышы, літоўцы і значная група расіян, непрыхільных да савецкай улады. Полк налічваў 1121 чалавека.

Паступова канфлікты з прадстаўнікамі савецкай улады нарасталі. Булак-Балаховіч намагаўся ўратаваць сваіх камандзіраў (былых афіцэраў) ад арыштаў і рэпрэсій з боку ўлады. Тым не менш працягваў служыць у Чырвонай Арміі, паколькі побач — у Эстоніі і Латвіі — да канца 1918 г. знаходзіліся нямецкія войскі, а нямецкую армію ён па-ранейшаму разглядаў як галоўнага ворага.

Хуткая ўжо параза Германіі ў Першай сусветнай вайне і намаганні балтыйскіх краін атрымаць незалежнасць змянілі сітуацыю ў гэтым рэгіёне. На тэрыторыі Латвіі і Эстоніі была ўтворана «белая» расійская армія, сфармаваная пры дапамозе нямецкага камандавання. У канцы лістапада 1918 г. яна ўжо налічвала 4500 жаўнераў і ставіла задачу ўтрымаць Пскоў, калі яго пакінуць немцы. Яшчэ ў кастрычніку 1918 г. Станіслаў Булак-Балаховіч выслаў у Пскоў свайго прадстаўніка. Паручнік Відзякін паінфармаваў камандаванне гэтай Паўночнай арміі аб намеры С. Булак-Балаховіча перайсці са сваім палком на бок белых. У Пскове знаходзіўся для пастаянных кантактаў і паручнік Барыс Перамыкін.

16 кастрычніка 1918 г. у Елізараўскім манастыры ротмістр Станіслаў Булак-Балаховіч сабраў на нараду афіцэраў свайго палка, якім давяраў. Прыбыў і камандзір Чудскай флатыліі капітан 2 рангу Д. Д. Нелідаў. Афіцэры згадзіліся, што ў адпаведны момант пяройдуць на бок Паўночнай арміі. На наступны дзень Юзаф Балаховіч і Барыс Перамыкін падпісалі пагадненне з прадстаўнікамі штабу Паўночнай арміі аб умовах пераходу.

Першым перайшоў на бок белай арміі 26 кастрычніка 1918 г. 1-ы эскадрон палка на чале з Барысам Перамыкіным, які ахоўваў дэмаркацыйную лінію паміж Савецкай Расіяй і Германіяй на ўсход ад Пскова. За некалькі гадзін да пераходу Перамыкін паслаў віншавальную тэлеграму з нагоды першай гадавіны бальшавіцкай рэвалюцыі палітычнаму камісару раёна Гдоў - Тармошына таварышу Янісу Фабрыцыусу.

Пасля пераходу эскадрона Б. Перамыкіна на бок белых Я. Фабрыцыус выклікаў на чыгуначную станцыю Тармошына Ю. Булак-Балаховіча як намесніка камандзіра палка, а потым і С. Булак-Булаховіча. Абодва запэўнілі камісара ў сваёй лаяльнасці. Але падрыхтоўка да пераходу палка працягвалася. 28 кастрычніка 1918 г. камандзір Чудскай флатыліі Д. Д. Нелідаў таксама перайшоў на бок белых. Тры параходы з пяці, два катэры і сем малых катэраў з экіпажамі даплылі па Чудскім возеры да Пскова.

Полк С. Булак-Балаховіча сканцэнтраваўся ў раёне чыгуначнай станцыі Стругі Белая. У Стругах С. Булак-Балаховіч выдаў адозву да «братоў сялян». Ён абвяшчаў аб пачатку партызанскай вайны супраць бальшавікоў, за рускі народ, праваслаўную царкву, за мір і працу для людзей. Ён заклікаў сялян да выступу супраць бальшавіцкай улады і да ўступлення ў яго атрад. Падпісаўся: «Атаман сялянскіх партызанскіх атрадаў. Бацька Балаховіч».

Не маючы дастатковых сіл, каб самастойна змагацца з часткамі Чырвонай Арміі, Балаховіч ноччу з 5 на 6 лістапада 1918 г. перайшоў са сваім палком дэмаркацыйную лінію паблізу чыгуначнай станцыі Карамышава (20 км на ўсход ад Пскова). Аддзелы палка С. Булак-Балаховіча павялічылі колькасць Паўночнай арміі ад адной трэці да паловы яе складу.

Ротмістр С. Булак-Балаховіч быў прызначаны камандзірам асобнага коннага атрада. Змагаўся ён (пасля адыходу немцаў і белых з Пскова ў Эстонію 26 лістапада 1918 г.) у раёне Пячоры, на поўдзень ад Пскоўскага возера.

25 снежня 1918 г. часткі Паўночнай арміі падпарадкаваліся ўладзе незалежнай Эстоніі. Армія была пераўтворана ў Паўночна-Заходні корпус, які быў падзелены на дзве групы ў аператыўных адносінах. Адна група дзейнічала ў раёне Нарвы, другая — на пскоўскім напрамку.

У пскоўскай групе і змагаўся атрад С. Булак-Балаховіча. За удзел у вызваленні Тарту ад бальшавікоў С. Балаховіч атрымаў у студзені 1919 г. званне падпалкоўніка.

Ад студзеня 1919 г. конны партызанскі атрад падпалкоўніка С. Булак-Балаховіча дзейнічаў у складзе паўднёвай групы ў раёне Чудскага возера, на захад ад Пскова. Часта атрад прарываўся праз лінію фронту і наносіў удары ў тыле чырвоных. У лютым 1919 г. камандуючы паўднёвай групы генерал-маёр А. П. Радзянка перайменаваў атрад у конны полк імя Булак-Балаховіча, зразумела, пад камандаваннем самога С. Булак-Балаховіча.



Генэрал Булак-Балаховіч. 1919 г.


15 мая 1919 г. полк і іншыя часці, падпарадкаваныя ў гэтай аперацыі С. Н. Булак-Балаховічу, занялі горад Гдоў, за што С. Балаховіч атрымаў званне палкоўніка. Далей полк браў удзел у пскоўскай аперацыі. У выніку яе 25 мая 1919 г. Пскоў быў заняты эстонскай арміяй і часцямі белых. С. Булак-Балаховіча прызначылі на пасаду камандуючага Пскоўскага раёна. За ўдзел у баях за Пскоў галоўнакамандуючы корпусам генерал А. Радзянка прысвоіў С. Булак-Балаховічу званне генерал-маёра, а з часцей, падпарадкаваных яму, утварыў асобную зводную дывізію.

С. Булак-Балаховіч устанавіў адміністрацыю ў Пскове і Пскоўскім раёне. Па яго ініцыятыве былі ўтвораныя народныя суды, якія каралі злачынцаў і бальшавіцкіх актывістаў.

Як ваенных камендант Пскова і Пскоўскага павета С. Булак-Балаховіч разгарнуў антыбальшавіцкую прапаганду, друкуючы і распаўсюджваючы сярод насельніцтва і чырвонаармейцаў (на фронце і за лініяй фронту) рознага роду адозвы і улёткі, у якіх заклікаў «змагацца не за царскую ўладу і не за памешчыцкую, але за новую, вольную, дэмакратычную, народную, сялянска-рабочую Расію». Выступаў з эсэраўскімі лозунгамі: «За зямлю і хлеб для ўсяго народа, за правы для працоўных, за новы агульнанародны ўстаноўчы сход». У гэты час, у ліпені 1919 г., на бок С. Булак-Балаховіча перайшоў пяхотны полк Чырвонай Арміі.

Аднак у кіраўніцтве белай арміі наспяваў канфлікт паміж белымі генераламі М. Юдзенічам і А. Радзянкам, манархістамі, якія складалі большасць у палітычным і вайсковым кіраўніцтве Паўночна-Заходняй арміі, і рэвалюцыйна-дэмакратычнай групай у гэтай арміі на чале з С. Булак-Балаховічам, які быў на левым, эсэраўскім, крыле гэтай групы. Яшчэ ў жніўні 1919 г. генерал М. М. Юдзеніч, галоўнакамандуючы Паўночна-Заходняй арміі, прызначыў С. Н. Булак-Балаховіча камандуючым 2-м корпусам (з дзвюх дывізій) гэтай арміі. Аднак адносіны паміж Юдзенічам і Булак-Балаховічам усё больш абвастраліся.

22 жніўня 1919 г. галоўнакамандуючы М. М. Юдзеніч аддаў загад палкоўніку Б. Перамыкіну заняць Пскоў, арыштаваць С. Булак-Балаховіча і аддаць яго пад ваенны суд «за беззаконныя дзеянні». 23 жніўня Булак-Балаховіч быў зняты з пасады камандуючага корпусам. У той жа дзень Б. Перамыкін на чале чатырох палкоў 2 батарэй і іншых часцей паводле загаду М. Юдзеніча прыбыў у Пскоў і арыштаваў афіцэраў штаба корпуса. Пры арышце былі забітыя начальнік штаба палкоўнік Стаякін і гарадскі галава М. Іваноў. Толькі С. Булак-Балаховічу з дваццаццю коннікамі з яго асабістай сотні ўдалося ўцячы ў Гдоў, дзе ён падпарадкаваўся М. Юдзенічу. Булак-Балаховіча падтрымлівала эстонскае камандаванне як баявога генерала, неабходнага для далейшай барацьбы з бальшавікамі.

Булак-Балаховіч быў фармальна пасаджаны пад «хатні арышт», але адразу выехаў на фронт у раёне Вострава (60 км. на поўдзень ад Пскова) да сваёй коннай групы з 1200 чалавек. 26 жніўня 1919 г. часці Чырвонай Арміі, карыстаючыся крызісам у стане белых, занялі Пскоў. А Булак-Балаховіч працягваў на чале сваёй коннай групы ваенныя дзеянні, галоўным чынам партызанскага характару.

Падчас восеньскага наступу белай Паўночна-Заходняй арміі на Петраград група генерала С. Булак-Балаховіча наносіла ўдары па камунікацыях Чырвонай Арміі ў напрамку Порхава (75 км на ўсход ад Пскова). Яго атрады перарэзалі камунікацыі на чыгуначнай лініі Петраград - Полацк.



Генэрал Булак-Балаховіч. 1919 г.


Пасля паражэння белай Паўночна-Заходняй арміі пад Петраградам у лістападзе 1919 г. сярод яе камандавання ўзмацніліся рознагалоссі. Асабліва яны абвастрыліся пасля адыходу Паўночна-Заходняй арміі на тэрыторыю Эстоніі і пачатку мірных перамоў паміж Савецкай Расіяй і Эстоніяй (мірны дагавор паміж імі быў падпісаны ў Тарту 2 лютага 1920 г.). Расійская Паўночна-Заходняя армія была інтэрнаваная і падлягала ліквідацыі.

На пачатку 1920 г. С. Булак-Балахопіч у расійскай газеце ў Эстоніі «Верный путь» звярнуўся да галоўнакамандуючага эстонскай арміі генерала Й. Лайдамера з просьбай аб дазволе сабраць добраахвотнікаў для працягу барацьбы супраць бальшавікоў. Эстонскія ўлады неафіцыйна яго падтрымалі.

С. Булак-Балаховіч, каб атрымаць для свайго і іншых новых атрадаў сродкі, а таксама для выплаты грошай жаўнерам, вырашыў арыштаваць М. Юдзеніча і забраць грошы з касы яго арміі. У ноч на 28 студзеня 1920 г. С. Булак-Балаховіч, які з групай афіцэраў прыехаў у Талін, арыштаваў у гатэлі «Комерс» генерала М. Юдзеніча, генерала Крузэнштэрна і ад'ютанта. У пакоі М. Юдзеніча былі знойдзены 227 тысяч фунтаў стэрлінгаў, 250 тысяч фінскіх марак і 110 мільёнаў эстонскіх марак. С. Булак-Балаховіч прымусіў М. Юдзеніча аддаць гэтыя грошы вайсковаму пракурору арміі Вішнеўскаму. Грошы пайшлі на ліквідацыйныя меры, галоўным чынам на выплату жалавання салдатам і афіцэрам падчас ліквідацыі Паўночна-Заходняй арміі. Гэта павысіла аўтарытэт і папулярнасць С. Н. Булак-Балаховіча і ў некаторай ступені папоўніла яго атрад добраахвотнікамі.

Арыштаваных генералаў С. Булак-Балаховіч адвёз на станцыю, пасадзіў у таварны вагон і павёз на фронт з сабою. Толькі пад ціскам англійскай місіі ў Эстоніі са станцыі Тапа (на палове дарогі ад Таліна да Нарвы) цягнік затрымалі і вярнулі назад у Талін, дзе Юдзеніча адвезлі ў памяшканне англійскай ваеннай місіі. Пасля гэтага Юдзеніч выехаў за мяжу як прыватная асоба. С. Булак-Балаховіч вярнуўся на фронт, дзе працягваў камандаваць сваім атрадам з 1200 чалавек.

У гэты ж час, калі Эстонія выходзіла з вайны з Савецкай Расіяй, генерал Станіслаў Булак-Балаховіч, добра памятаючы пра сваё беларускае паходжанне, прапанаваў падпарадкаваць свой атрад ураду Беларускай Народнай Рэспублікі. Яго атрад меў у сваім складзе 75 % беларусаў-жаўнераў і палову афіцэраў-беларусаў. Называўся атрад Добраахвотным народным. С. Булак-Балаховіч надаў яму назву Беларускага. Атрад прыняў за свой штандар беларускі нацыянальны бела-чырвона-белы сцяг і кукарды на фуражках з нацыянальным гербам Пагоня.

Генерал Булак-Балаховіч атрымаў дазвол ад эстонскіх уладаў набіраць у сваю вайсковую адзінку добраахвотнікаў і з іншых часцей былой Паўночна-Заходняй арміі, пераважна беларусаў і палякаў.

Пасля звароту Булак-Балаховіча да вайскова-дыпламатычнай місіі Рады Беларускай Народнай Рэспублікі ў Латвіі і Эстоніі, якую ўзначальваў у Рызе палкоўнік К. Езавітаў 22 студзеня 1920 г. Рада міністраў БНР прыняла Беларускі атрад «у склад войска БНР». К. Езавітаў афіцыйна звярнуўся 8 лютага 1920 г. да галоўнакамандуючага польскай арміяй Ю. Пілсудскага, каб той даў дазвол перавесці асобны атрад генерал-маёра Булак-Балаховіча з Эстоніі ў Беларусь і «прадставіць Асобнаму Атраду Беларускай Народнай Рэспублікі кавалак фронту на левым фланзе Польскай Арміі і ўзлажыць на Польскае інтэнданцтва павіннасць адпускаць для Асобнага Атраду ўсё яму патрэбнае».

У баях на Беларусі

23 лютага 1920 г. генерал С. Булак-Балаховіч падпісаў з польскім вайсковым прадстаўніком у Рызе пагадненне аб сумесных ваенных дзеяннях супраць Чырвонай Арміі. 3 сакавіка С. Булак-Балаховіч быў прыняты ў Дзвінску (Даўгаўпілсе) генералам Эдвардам Рыдз-Сміглым, а 14 сакавіка Беларускі Асобны атрад перайшоў Заходнюю Дзвіну, каб змагацца на савецка-польскім фронце ў Беларусі. Але спачатку ён быў накіраваны ў Брэст, дзе атрад дафармаваўся і атрымаў дадатковую колькасць зброі. Ад пачатку чэрвоня 1920 г. Беларуская група (або Беларуская Нацыянальная армія) генерала С. Булак-Балаховіча налічвала каля 2 тысяч шабель (кавалерыстаў). Яна брала актыўны ўдзел у баявых дзеяннях на Палессі супраць Чырвонай Арміі.

С. Булак-Балаховіч рабіў знянацку кавалерыйскія налёты на тылы савецкіх войскаў, штабы злучэнняў Чырвонай Арміі. Аператыўна група С. Булак-Балаховіча ўваходзіла ў склад Палескай групы польскіх войскаў, потым 3-й польскай арміі. Група папаўнялася. Паводле звестак аператыўнай разведкі Заходняга фронту Чырвонай Арміі, у канцы жніўня 1920 г. у атрадзе С. Булак-Балаховіча, калі ён знаходзіўся ў раёне Уладавы (на рацэ Заходні Буг), налічвалася 4 пяхотныя палкі (Партызанскі, Пскоўскі, Востраўскі і Вазнясенскі) агульнай колькасцю 1600 штыкоў з 16 кулямётамі, а таксама партызанскі кавалерыйскі полк з трох эскадронаў на 400 шабель. Характэрна, што палкі былі названыя па гарадах Пскоўскай губерні, дзе раней ваяваў Булак-Балаховіч і яго атрад.

Пры адступленні Чырвонай Арміі ад Варшавы ў верасні 1920 г. Беларускі атрад, прарваўшыся скрозь лінію фронту 4-й савецкай арміі, разбурыў чыгуначную лінію і 26 верасня ўварваўся ў Пінск, дзе знаходзіўся штаб 4-й арміі і запасны полк. Частка штаба паспела прарвацца цягніком на Лунінец, а камандарм, начальнік штаба і член рэўваенсавета арміі (паліткамісар) конна паехалі да лініі фронту. 4-я армія аказалася разрэзанай на дзве часткі, а яе кіраванне парушаным. Пінск быў заняты групай С. Булак-Балаховіча апоўдні 26 верасня. Атрады з групы С. Булак-Балаховіча працягвалі вайсковыя аперацыі на Палессі да самага заканчэння ваенных дзеянняў падчас савецка-польскай вайны.

12 кастрычніка 1920 г. у Рызе падчас савецка-польскіх мірных перамоваў былі падпісаны перамір'е і дагавор аб папярэдніх умовах міру. Паводле ўмоў перамір'я, ваенныя дзеянні на савецка-польскім фронце былі спынены праз 6 дзён — 18 кастрычніка 1920 г. а 24-й гадзіне. У гэтыя дні польскія войскі працягвалі наступ, заняўшы на поўдні БССР некаторыя раёны.

Перад С. Булак-Балаховічам стаяла задача працягваць барацьбу супраць Савецкай Расіі і за вызваленне Беларусі ад улады бальшавікоў. 20 ліпеня 1920 г. С. Булак-Балаховіч пайшоў на пагадненне з Б. В. Савінкавым, старшынёй Рускага палітычнага камітэта ў Польшчы, якога падтрымліваў начальнік Польскай дзяржавы Ю. Пілсудскі. 27 жніўня 1920 г. паміж Б. Савінкавым і С. Булак-Балаховічам было падпісана пагадненне аб аб'яднанні рускіх і беларускіх атрадаў у Польшчы ў адну армію для самастойнага наступу на ўсход. Палітычнае кіраўніцтва гэтай арміяй належала Б. В. Савінкаву, а ваеннае — С. Н. Булак-Балаховічу. Армія С. Булак-Балаховіча пачала рэарганізацыю. У яе склад уступалі мясцовыя партызаны, добраахвотнікі беларусы і расіяне, часам розныя разбэшчаныя на вайне людзі, якія ўжо не ведалі іншай працы, акрамя вайны. У войску С. Булак-Балаховіча фармаваўся і яўрэйскі конны эскадрон на чале з паручнікам Цэйтліным.

Падрыхтоўка паходу на Палессе

У выніку да пачатку лістапада 1920 г. значна папоўненыя атрады С. Булак-Балаховіча былі разгорнутыя ў Рускую народную добраахвотніцкую армію агульнай колькасцю каля 20 тысяч чалавек, з іх каля 15 тысяч у страі. У склад гэтай арміі ўваходзілі 3 пяхотныя і 1 кавалерыйская дывізіі, сялянская пяхотная брыгада, асобны туземны кавалерыйскі полк, полк данскіх казакоў, асабістая сотня генерала Булак-Балаховіча і чыгуначны полк, які яшчэ фармаваўся. Паводле асабовага складу найбольш шматлікімі былі 1-я дывізія «смерці» палкоўніка (потым генерал-маёра) Мацвеева і 2-я дывізія палкоўніка Мікошы, якія налічвалі па 4000–4800 жаўнераў і афіцэраў, і кавалерыйская дывізія палкоўніка С. Паўлоўскага (1100 шабель і штыкоў). Найбольш баяздольнай з іх была 1-я дывізія «смерці», якая складалася з 1-га Партызанскага, 2-га Пскоўскага, 3-га Востраўскага і 4-га Вазнясенскага палкоў і іншых падраздзяленняў. Асноўную частку дывізіі складалі жаўнеры і афіцэры Беларускага атрада, якія прыйшлі на фронт разам з С. Булак-Балаховічам з Эстоніі. У кавалерыйскай дывізіі найбольш баяздольным лічыўся 1-ы конны полк, які складаўся ў большасці з коннікаў, што прыйшлі з Эстоніі. У іншых частках арміі былі ў асноўным мясцовыя жыхары, якія не мелі дастатковага баявога вопыту, а таксама былыя палонныя камандзіры і чырвонаармейцы і дэзерціры з Чырвонай Арміі. Фармаванне арміі вялося і па паходжанні асноўнай масы жаўнераў. Так, 2-я дывізія палкоўніка Мікошы складалася з 4-х палкоў: Георгіеўскага, Мінскага, Смаленскага і Віцебскага. 3-я Волжская дывізія генерал-маёра Яраслаўцава складалася з Казанскага, Яраслаўскага, Ніжагародскага і Самарскага палкоў.

Задача арміі С. Булак-Балаховіча палягала на тым, каб адцясніць з Беларусі савецкія войскі, стомленыя доўгімі баямі на шляху ад Варшавы і, абапіраючыся на сялянства, амаль канчаткова змучанае бальшавіцкай палітыкай «ваеннага камунізму», прарвацца ў Расію для стварэння там дэмакратычнай рэспублікі.

Аднак у С. Булак-Балаховіча быў і свой, беларускі, план. Дзеля гэтага ён падпісаў 12 кастрычніка 1920 г. пагадненне з Беларускім палітычным камітэтам у Варшаве на чале з П. Алексюком. Камітэт стаяў на пазіцыях саюзу з Польшчай. Паводле гэтага пагаднення, пры вызваленні тэрыторыі Беларусі Булак-Балаховіч мусіў перадаць цывільную ўладу ўраду Алексюка. Сам С. Булак-Балаховіч разлічваў на сялянскае паўстанне ў Беларусі, якое падтрымае яго армію.

Напачатку лістапада 1920 г. армія С. Булак-Балаховіча была сканцэнтравана ў раёне Турава, які паводле савецка-польскага дагавора ад 12 кастрычніка 1920 г. належаў БССР, але пакуль знаходзіўся ў зоне, занятай польскімі войскамі. Перамір'е і папярэдні мірны дагавор не былі яшчэ ратыфікаваныя і не было яшчэ пагаднення аб вывадзе польскіх войскаў з занятай імі савецкай тэрыторыі. Аднак польскі бок фармальна спыніў адносіны з антысавецкімі сіламі на тэрыторыі Беларусі і Украіны. Так, польскі ўрад заявіў, што ён раззброіў атрад Балаховіча, што застаўся на польскай тэрыторыі, ― брыгаду цяжкай артылерыі і бронецягнік. Сапраўды, яны не ўдзельнічалі ў баях.

Паход Булак-Балаховіча на Палессе

6 лістапада 1920 г. армія С. Булак-Балаховіча пачала наступ у Палессі ад Турава па абодвух берагах Прыпяці на ўсход. Галоўны ўдар абрынуўся на 10-ю стралковую дывізію Заходняга фронту, якая панесла значныя страты і вымушана была адступаць. 8 лістапада войскі Булак-Балаховіча занялі Петрыкаў, 9 — мястэчка Скрыгалаў і вёску Скрыгалаўская Слабада. Пасля цяжкага бою Пскоўскі полк 1-й дывізіі «смерці» палкоўніка Мацвеева 10 лістапада заняў Мазыр, які стаў цэнтрам ваеннай і палітычнай дзейнасці Булак-Балаховіча. Камендант Мазыра генерал Яраслаўцаў загадаў у горадзе вывесіць беларускія нацыянальныя сцягі. Палкоўнік С. Паўлоўскі з палонных сфармаваў Мазырскі полк. 10 лістапада Востраўскі полк 1-й дывізіі арміі Балаховіча заняў Калінкавічы.

Частка яго войска — 2-я пяхотная дывізія і група палкоўніка Юзафа Булак-Балаховіча (малодшы брат камандуючага) — наступала на Рэчыцу, а другая частка войска — на Оўруч і на Чарнобыль. 16 лістапада атрады С. Н. Булак-Балаховіча з трох бакоў падышлі да Рэчыцы і пачалі баі на яе ўскраінах.

Пасля заняцця Мазыра С. Н. Булак-Балаховіч раскрыў свае ўласныя палітычныя планы. Насуперак намеру Б. Савінкава ён з 12 лістапада пачаў у Мазыры выдаваць палітычныя акты і загады, накіраваныя на стварэнне незалежнай Беларускай дзяржавы, абвясціў сябе «начальнікам Беларускай дзяржавы» (як Пілсудскі — Польскай) і пракламаваў незалежнасць Беларусі. 14 лістапада 1920 г. выдаў загад пра фармаванне Беларускай нацыянальнай арміі з беларусаў і ўраджэнцаў Беларусі. За тыдзень з добраахвотнікаў былі сфармаваныя Сялянскі партызанскі атрад і Хабненскі полк (паводле назвы мястэчка Хабна). С. Н. Булак-Балаховіч абвясціў сябе галоўнакамандуючым усімі ўзброенымі сіламі незалежнай Беларусі. Камандаванне Рускай народнай добраахвотніцкай арміяй ён перадаў свайму брату Іосіфу (Юзафу, Язэпу), надаўшы яму воінскі чын генерал-маёра. Але фактычна С. Булак-Балаховіч па-ранейшаму камандаваў Саюзнай Народнай арміяй, як яна называлася ад 14 лістапада.

У Мазыр з Варшавы прыбылі сябры Беларускага палітычнага камітэта П. Аляксюк і В. Адамовіч, якія заключылі з С. Н. Булак-Балаховічам і Б. В. Савінкавым пагадненне аб прызнанні Рускай народнай добраахвотніцкай арміяй незалежнасці Беларусі з наступным узгадненнем Устаноўчымі соймамі Расіі і Беларусі канчатковай формы ўзаемаадносін. С. Н. Булак-Балаховіч прызначыў П. Алексюка старшынёй свайго ўрада, а эмігранцкі ўрад В. Ластоўскага і савецкі ўрад Чарняка (А. Чарвякова) у Менску абвясціў «звергнутымі».

У арміі С. Н. Булак-Балаховіча былі і свае вайсковыя ўзнагароды: вялікі крыж з мячамі і крыж мужных. У цэнтры крыжоў была выява чэрапа. На вялікім крыжы быў у цэнтры па кругу надпіс: «За нашу і вашу свабоду». А раней яго Асобны атрад меў і свае паштовыя маркі.

Барацьбу супраць арміі С. Булак-Балаховіча вяла савецкая 16-я армія Заходняга фронту. На фронт былі скіраваныя дадатковыя сілы Чырвонай Арміі. Рэгулярныя войскі Чырвонай Арміі мелі колькасную перавагу. 3 боку Жлобіна контрнаступленне Чырвонай Арміі пачалося 16 лістапада. Яе часці 17 лістапада з боем занялі Калінкавічы. Баючыся застацца адрэзанымі, перадавыя атрады С. Н. Булак-Балаховіча 18 лістапада спынілі атакі ў раёне Рэчыцы. 19 лістапада пачалося агульнае адступленне яго дывізій. 2-я пяхотная дывізія ўпарта абараняла Мазыр, але 20 лістапада горад быў захоплены праціўнікам.

Асноўнай частцы арміі Булак-Балаховіча ўдалося 22 лістапада прарвацца ляснымі дарогамі ў раёне Каплічы-Якімавічы (на поўнач ад Мазыра) праз заслоны чырвонаармейцаў 33-й Кубанскай казацкай дывізіі і 24 лістапада фарсіраваць Пціч. 26 лістапада войскі С. Булак-Балаховіча выйшлі праз Жыткавічы да чыгуначнай станцыі Сінкевічы ў раён размяшчэння польскіх войскаў. План камандавання Чырвонай Арміі абкружыць і знішчыць вайсковыя сілы арміі С. Н. Булак-Балаховіча не ўдаўся.

Армія С. Н. Булак-Балаховіча сабралася ў раёне Тураў - Давыд-Гарадок - Лахва і была раззброена польскімі войскамі. Частка ж арміі адышла ў нейтральную зону (па 15 км. па абодва бакі мяжы), якая існавала да заключэння міру ў сакавіку 1921 г., і адтуль асобнымі атрадамі вяла партызанскія дзеянні супраць Чырвонай Арміі і савецкай улады. Частка атрадаў падчас адступлення арміі засталася на месцы і працягвала весці партызанскую вайну. Налёты атрадаў С. Н. Булак-Балаховіча на тэрыторыю БССР працягваліся да 1922 г. Значная частка былых яго жаўнераў атрымала працу ў Белавежскай пушчы на тартаках і вырубцы лесу.

У Польшчы

Пасля савецка-польскай вайны Станіслаў Булак-Балаховіч быў прызнаны генералам, але не залічаны ў склад польскага войска як чынны генерал. Ён быў абраны як генерал брыгады старшынёй Саюза былых удзельнікаў нацыянальных паўстанняў (камбатантаў). Выдаваў публіцыстычныя кнігі, варожыя савецкай уладзе, бальшавікам і Гітлеру. У публіцыстычных творах ён паслядоўна выкрываў агрэсіўны характар палітыкі Савецкага Саюза і фашысцкай Германіі і папярэджваў аб рэальнай пагрозе агрэсіі з боку гэтых дзяржаў у дачыненні да суседніх народаў.

Падчас савецка-польскай вайны і пасля яе адмоўна да С. Булак-Балаховіча ставіліся і палітычныя сілы на Беларусі, не кажучы ўжо пра бальшавікоў, для якіх ён быў заўсёды ворагам. Адмоўна да яго ставілася і партыя беларускіх сацыялістаў-рэвалюцыянераў (падчас вайны — саюзніца бальшавікоў, якую яны выкарысталі супраць Польшчы, а потым ёй здрадзілі і забаранілі яе). Беларускія эсэры не маглі дараваць генералу яго саюзу з Польшчай і таму падчас паходу на Палессе не падтрымалі яго. Такой тактыкі яны прытрымліваліся і пазней, нягледзячы на тое, што беларускае сялянства падтрымлівала генерала, бо С. Булак-Балаховіч выступаў за незалежнасць Беларусі і супраць антысялянскай палітыкі бальшавікоў.

Станіслаў Булак-Балаховіч быў і беларускім паэтам. Яго паэтычныя творы заўважыў і адзначыў беларускі грамадскі дзеяч і літаратуразнаўца Ігнат Дварчанін. Вядома, што ў Польшчы Станіслаў Булак-Балаховіч выдаў зборнік вершаў «Перш, пакуль голас свой даць», які згадваецца ў картатэцы Нацыянальнай бібліятэкі ў Варшаве. Самога зборніка нам знайсці не ўдалося.

Алесь Бяляцкі ў 1990 г. апублікаваў адшуканы ім у рэдкім і недаступным нам часопісе «На чужыне» (выходзіў у Рызе ў 1920-я гг.) верш С. Булак-Балаховіча «Покліч бацькі», напісаны 25 лістапада 1919 г. у Рэвелі (Таліне), калі Булак-Балаховіч змагаўся ў Эстоніі супраць Чырвонай Арміі.

Праз цёмныя хмары на чуждай старонцэ

Зірнула на нас цёпла-роўнае сонцэ,

I гоман пачуў я з радной стараны:

«Свабода калоціцца ў нашэ ваконцэ,

За бацькаўшчыну ўсталі яе ўсе сыны!»

Сынкі! А мы што жа!

Нам будзе нягожа,

Каб мы не пайшлі на дапамогу!

Сьмялей, не аглядайцесь,

Хутчэй сабірайцесь

I будзем гатовы ў дарогу!

I сапраўды, ужо ў студзені 1920 г. генерал С. Булак-Балаховіч пры дапамозе шэфа вайскова-дыпламатычнай місіі БНР у Латвіі і Эстоніі пачаў перамовы аб накіраванні свайго Беларускага атрада пад назвай Беларуская Нацыянальная Армія на ўчастак савецка-польскага фронту ў Палессе, куды і прыбыў яго Беларускі атрад.

Алесь Бяляцкі таксама апублікаваў (са сваім каментарам) у часопісе «Спадчына» (1991. № 6. С. 17) два вершы С. Булак-Балаховіча: ужо прыведзены «Покліч бацькі» і «Шарак ці брысь», напісаны 19 ліпеня 1927 г.



Можна спадзявацца, што беларускія літаратуразнаўцы зацікавяцца літаратурнай спадчынай беларускага генерала і дапоўняць характарыстыку гэтага цікавага чалавека, патрыёта сваёй Бацькаўшчыны.


Пасля нападу гітлераўскай Германіі на Польшчу ў верасні 1939 г. генерал Станіслаў Булак-Балаховіч арганізаваў добраахвотны атрад, які спачатку складаўся з 200 жаўнераў пяхоты і эскадрону кавалерыі. Потым атрад павялічыўся. У дні аблогі Варшавы С. Булак-Балаховіч арганізаваў абарону сталіцы на паўднёвым участку. Удзельнікі абароны Варшавы пад кіраўніцтвам Станіслава Булак-Балаховіча рабілі партызанскія выпады ў тылы нямецкіх войскаў, здабывалі важную інфармацыю, нападалі на нямецкія патрулі. Супраціўленне ворагу скончылася з капітуляцыяй Варшавы ў канцы верасня 1939 г.

У канцы 1939 г. генерал Станіслаў Булак-Балаховіч разам з былымі афіцэрамі сваіх вайсковых фармаванняў стварыў падпольную вайсковую арганізацыю.

Загінуў Станіслаў Булак-Балаховіч 10 мая 1940 г., калі перад сваім домам на Саскай вуліцы, 103, быў акружаны агентамі гестапа пры спробе арышту падчас страляніны. Па некаторых звестках, Станіслаў Булак-Балаховіч быў забіты агентамі НКВД, якія ў гэты перыяд супрацоўнічалі з гестапа. Але больш праўдападобнай з'яўляецца версія пра ліквідацыю яго гестапа як адвечнага ворага Германіі і Гітлера, пра што С. Булак-Балаховіч адкрыта пісаў у сваіх кнігах.

Сімвалічная магіла генерала С. Булак-Балаховіча знаходзіцца на варшаўскіх Камунальных, былых вайсковых, могілках (кватэра А15, рад 8, магіла 12). На месцы гібелі генерала Станіслава Булак-Балаховіча стараннямі яго ўнука Мацея Булак-Балаховіча ўмацавана памятная дошка, прысвечаная гэтаму вайсковаму і палітычнаму дзеячу.



Адзначаючы 125-годдзе з дня нараджэння Станіслава Булак-Балаховіча, трэба падкрэсліць у першую чаргу патрыятычную дзейнасць генерала, які намагаўся не толькі мець беларускую нацыянальную армію, але і стварыць незалежную Беларускую дзяржаву.

Загрузка...