Талісман

"КАБ ЖА ТОЕ СЛОВА ДЫ ЛЮДЗЕЙ З'ЯДНАЛА..."

Слова на ўрачыстым вечары, прысвечаным 150-годдзю Францішка Багушэвіча 20 сакавіка 1990 г.

Гісторыя беларускай літаратуры мае адну відочную адметнасць: за нязначным выняткам лёс яе творцаў, найперш тых, што ўвасабляюць яе гонар і славу, склаўся або вельмі драматычна, або і зусім трагічна. Прычым, не толькі пры жыцці, але нярэдка і пасля смерці. Прыгадайма жыццёвы і творчы лёс геніяльнага самародка Паўлюка Багрыма, зрэзанага жандарскай касой, калі яшчэ ён быў кволым зялёным парасткам, лёс асуджаных на выгнанне Яна Чачота і Франца Савіча, Арцёма Вярыгу-Дарэўскага і Вінцэся Каратынскага, поўнае пакут, абраз і прыніжэнняў жыццё аднаго з найвялікіх нашых паэтаў і драматургаў, пачынальнікаў нацыянальнага адраджэння. Беларусі — Вінцэнта Дуніна-Марцінкевіча, яго паслядоўнікаў, вязня Мінскай турмы Каруся Каганца і рэвалюцыянеркі-выгнанніцы Алаізы Пашкевіч-Цёткі, лёс зведзеных у магілу сухотамі паэта-дэмакрата марксісцкай арыентацыі Адама Гурыновіча — на 25-м годзе жыцця, геніяльнага лірыка і навукоўца-мысліцеля Максіма Багдановіча — на 26-м годзе жыцця, вялікага пакутніка, палымянага паэта і публіцыста Алеся Гаруна — на 33-м годзе жыцця... А затым, ужо ў савецкі перыяд нашай гісторыі, прыгадайма лёс Янкі Купалы,

Максіма Гарэцкага, Вацлава Ластоўскага, Браніслава Тарашкёвіча, Францішка Аляхновіча, Уладзіміра Жылкі, Уладзіміра Дубоўкі, Язэпа Пушчы, Уладзіміра Хадыкі, Міхася Зарэцкага, — ды хіба ж іх усіх пералічыш, іх, чые косці растрэсены па ўсёй неабсяжнай зямлі — ад Курапат да Сал аўкоў, да Калымы і У л адзівастока? Да тых, каму выпал а горкая доля пры жыцці, як правіла, лёс быў несправядлівы і пасл я смерці. Творчасць адных былана цэлыя дзесяцігодцзі выкраслена зусім — як бы яе і не было ніколі, творчасць другіх доўгі час груба нявечылася вульгарызатарамі, трактавалася так, што вялікія постаці нацыянальных геніяў ператварыліся ў нязначныя другарадныя асобы.

Апошняе датычыць і пасмяротнага літаратурнага лёсу Францішка Багушэвіча — першага сапраўды народнага беларускага паэта, чые заслугі і ў развіцці беларускай дэмакратычнай літаратуры, і ў адраджэнні беларускай народнай самасвядомасці, у станаўленні беларускай нацыі цяжка пераацаніць. Напомню, што ў пачатку 30-х гадоў пра яго творчасць пісаліся дысертацыі, у якіх ён выкрываўся, як рэакцыянер-клерыкал і буржуазны нацыяналіст, а праз чвэрць веку — выдаваліся манаграфіі, у якіх ён падаваўся ўжо заснавальнікам дэмакратычнага кірунку і крытычнага рэалізму ў беларускай літаратуры.

Хто ж ён на самай справе — Францішак Казіміравіч Багушэвіч? Вялікі народны паэт — у самым дакладным значэнні гэтага слова — народны. Вялікі нацыянальны паэт, — зноў жа ў самым дакладным значэнні гэтага слова — нацыянальны. Услухаемся ў яго мову, угледзімся ў створаныя ім малюнкі і вобразы. Усё там — ад гэтай зямлі, усё ад жыцця і лёсу народа. Багушэвіч — бясстрашны заступнік і абаронца прыгнечанага працоўнага чалавека і абяздоленага народа. Багушэвіч — бясспрэчна — паэт-гуманіст і дэмакрат па самаму вялікаму рахунку. Але і гэта не ўсё: ён быў яшчэ і ўзорам паэта-інтэрнацыяналіста, які даражыў святым пачуццём братэрства. У вершы, ахвяраваным выдатнай польскай пісьменніцы Элізе Ажэшка, якая нямала твораў прысвяціла жыццю беларускага сялянства, паэт падкрэслівае, за што ён перш-наперш шануе слынную зямлячку. За тое, што яна

Якія ж запаветы пакінуў нашчадкам пясняр, чаму яго радкі нам дарагія і блізкія сёння? Болын таго — чаму яны так актуальна сёння гучаць? Найпершы,бадай, галоўны запавет — быць чалавекам на зямлі, жыць сярод людзей сціпла, са свайго мазаля, з высокай чалавечай годнасцю. Ці не найлепш сказаў Багушэвіч пра гэта ў вершы "Ахвяра", дзе ім пералічаны, на ўзор біблейскіх запаведзяў, асноўныя маральныя пастулаты грамадзяніна:

Так, быць чалавекам на зямлі — па Багушэвічу — бараніць сваю чалавечую і нацыянальную годнасць, стаяць на трывалым грунце народнай маралі. I таму зразумела, чаму ён з такой сілай гневу пратэстуе супроць маральнай разбэшчанасці грамадства, супроць распаду асобы. I чаму ў яго радках, што ідуць з душы добрай і далікатнай, паяўляецца столькі з'едлівай іроніі, столькі бязлітаснага сарказму.

Да Багушэвіча ніхто ў нашай літаратуры так не знаў беларускага мужыка, яго жыцця і лёсу, як ён. Дакладней сказаць — ніхто не быў у такой меры мужыком у нашай паэзіі, як ён, ніхто з такой праўдзівасцю, з такой непасрэднасцю, з такім спачуваннем і болем не выказваў тое, чым жыла спакутаваная душа селяніна. Дададзім — і ў такой па-мужыцку, па-народнаму мудрай паэтычнай форме.

Пра мужычка гаворыць паэт... Але — хіба не пра ўвесь забіты заняволены беларускі народ? Або:

Багушэвіч — вялікі паэт-патрыёт. Ягоны святы запавет, выказаны гранічна проста і зразумела, — даражыце сваёю хатай! Даражыце! Ведаю: "бедная мая хатка", цяжка мне жыць у ёй, пакутую ад гэтага, — і аднак жа:

Уражвае глыбіня агульналюдскай маралі: дайце мне на роднай зямлі, у сваёй хаце, жыць як я хачу! Гэта найвялікшае шчасце! Дарэчы, вучыць бы напамяць усім дзеткам зямлі нашай беларускай гэты верш, а яго на працягу дзесяцігоддзяў асуджалі за пропаведзь нацыяналізму і адчужэння. "Правінцыялізм, хутарская псіхалогія і ідэалогія", — сказалі б і некаторыя сучасныя крытыкі.

Думка пра чалавечае брацтва, сум па ім, пакутлівае адчуванне, што яго так мала на зямлі, так не хапае ў адносінах між людзьмі і народамі — у Багушэвіча гэта паўтараецца зноў і зноў, гэта яго клопат і боль непераходны. Паэт хацеў бы, каб ягонае слова-праўда працавала менавіта на гэту ідэю — на брацтва:

Роўна сто гадоў назад напісана! А нібы — сёння! Сёння — калі мы зноў бядуем, што людзі, якія яшчэ зусім нядаўна пачуваліся братамі, трацяць неабходнасць братняй еднасці, чужаюцца між сабою і так лёгка паддаюцца настрою непрыязні і варажнечы. Калі мы так заклапочаны, каб не здарылася самае горшае, да чаго можа давесці раз'яднанне пазбаўленых мудрасці людзей.

СПЫНІЦЬ ЗАМАХ НА АДЗІНСТВА I ЦЭЛАСНАСЦЬ БЕЛАРУСІ

Адкрыты ліст дэпутатам Пінскага гарсавета "Народная газета" за 19 лютага 1992 года

Паважаныя дэпутаты! Колькі гадоў назад група асоб, ураджэнцаў беларускага паўднёва-заходняга Палесся, распачала, дый вельмі апантана, весці сярод насельніцтва рэспублікі работу, канчатковая мэта якой — раскол адзінай беларускай нацыі і расчляненне на часткі адзінай цэласнай тэрыторыі Беларускай дзяржавы. Задума гэта настолькі безадказная, што проста жахліва ўявіць, да чаго яна можа прывесці, калі вар'яцкую — іначай не назавеш — дзейнасць па яе ажыццяўленню не запыніць сёння разумнай воляй грамадскасці.

Спосаб, які выбралі для дасягнення мэты гэтыя безадказныя, не ў меру амбіцыйныя і эгацэнтрычныя асобы, — абвяшчэнне заходне-палескага дыялекту асобнай славянскай мовай, а жыхароў гэтага рэгіёна — асобным народам, пры гэтым нічога разумнейшага не прыдумалі, як назваць жыхароў паўднёва-заходняга Палесся яцвягамі, а іх мову — яцвяжскай. (Да ведама недасведчаных: яцвягі — даўно адмерлае племя неславянскага паходжання, родныя браты прусаў, жамойцаў і іншых прыбалтыйскіх плямён.) Я не маю зараз магчымасці аргументаваць, наколькі беспадстаўныя гэтыя іхнія сцверджанні, і таму прашу вас звярнуцца ў Акадэмію наву к Белару сі — у Інстытут гісторыі і Інстытут мовазнаўства за афіцыйнымі даведкамі, — а пакуль не прымаць пытанне, пастаўленае аб'яднаннем "Поліссе", да разгляду на сесіі. За ўсёй шуміхай наконт асобнага этнасу і асобнай мовы стаяць палітычныя мэты, вельмі небяспечныя для нацыянальнай згоды і міру, і тояцца пэўныя, варожыя нашаму адзінаму беларускаму народу, сілы. Тое, што не ўдалося гэтым сілам здзейсніць раней, яшчэ даўно, іх пераемнікі наважылі зрабіць цяпер — разарваць нашу пакутніцу Беларусь на часткі. На вялікі жаль, многія грамадзяне не разумеюць сапраўдных вытокаў гэтых небяспечных задум і намаганняў. Вядома ж, трэба захоўваць этнічна-культурныя і моўныя асаблівасці жыхароў Палесся, мясцовыя традыцыі, звычаі, фальклор, народныя промыслы і г. д., але ж — без замаху на нацыянальна-тэрытарыяльнае адзінства і цэласнасць Беларусі.

Ні ў якім разе нельга дапусціць развіцця падзей у тым кірунку, дзе нас усіх можа чакаць не толькі вялікая смута, але і вялікая трагедыя, бяда і гора. Нядобрыя людзі ўводзяць у зман жыхароў Пінска і іншых гарадоў Палесся, спяшаюцца выкарыстаць сітуацыю, калі аслаблена воля дзяржавы і можна тварыць, што хочаш, — у тым ліку і разбураць гістарычна замацаванае адзінства беларускага народа і Беларусі.

Не дапусціце гэтага, шаноўныя дэпутаты!

РS. А скажаць і хлусіць — нядобра ("Советская Белоруссия" за 25 лістапада 1992 года; са скарачэннямі).

У пачатку лютага гэтага года прадстаўнікі Пінскага гарадскога Савета народных дэпутатаў звярнуліся да мяне за парадай: што рабіць, як быць — кіраўнікі грамадска-культурнага аб'яднання "Поліссе" патрабуюць, каб наш Савет афіцыйна аб'явіў насельніцтвабеларускага паўднёва-заходняга Палесся асобным самастойным народам, а яго мясцовую гаворку — асобнай мовай. Разумеючы, на які небяспечны шлях становяцца некаторыя прадстаўнікі "Полісся", я і звярнуўся тады з адкрытым лістом да дэпутатаў Пінскага гарсавета. Журналіст І.Грышан у газеце "Советская Белоруссія" (21.10.1992 г.) па поваду гэтага майго пісьма высакамерна-іранічна піша: ' 'Народны паэт і дэпутат назваў дзейнасць ГКА "Поліссе" "варварской", яго сяброў — "варожымі нашаму адзінаму беларускаму народу сіламі", "нядобрымі людзьмі".

Шаноўныя журналісты і рэдактары! Што з вамі стала? Што вы робіце? Няўжо жаданне "гваздануць" ідэйна не згоднага з вамі ці проста несі мпатычнага вам чалавека такое вялікае, што вам нават абыякава думка чытачоў аб аўтарытэце вашага выдання, што вы апускаецеся да такіх скажэнняў і хлусні? Вазьміце "Народную газету" з маім пісьмом і перачытайце яго ўважліва. У ім наогул няма вызначэння "варварская" або іншага ўтворанага ад гэтага кораня слова! Што ж вы мне прыпісваеце? Гэта па-першае. Па-другое, хіба я ў пісьме даю адмоўную ацэнку ўсяму аб'яднанню "Поліссе" і яго грамадска-культурнай дзейнасці? Вас, як бачу, гэта мала цікавіць, але я павінен сказаць аб тым, у чым лёгка пераканацца любому непрадузятаму таварышу: ва ўсіх сваіх навуковых і публіцыстычных кнігах, у сотнях артыкулаў, не кажучы аб лекцыях для студэнтаў, на працягу ўжо некалькіх дзесяцігодцзяў я адкрыта заклікаў і заклікаю да таго, чым павінны, згодна статута, займацца грамадска-культурныя аб'яднанні, а іменна: захоўваць культурныя і моўныя асаблівасці ўсіх рэгіёнаў Беларусі, мясцовыя традыцыі, звычаі, фальклор, народныя промыслы і г. д. Гэта ж падкрэслена і ў пісьме дэпутатам Пінскага гарсавета. Навошта ж узводзіць дарэмшчыну, кажучы, што ўсю дзейнасць ' 'Полісся'' я лічу негатыўнай, а ўсіх яго сяброў — варожымі сіламі, нядобрымі людзьмі?

Не ўсіх, шаноўныя, не ўсіх! А толькі "групу асоб", толькі тых, на шчасце нямногіх, якія, прыкрываючыся шыльдай бяскрыўднага культурна-асветніцкага таварыства, ставяць перад сабой яўна палітычныя, з далёкім прыцэлам і вельмі небяспечныя для нашай незалежнай дзяржавы мэты. Што гэта іменна так — можаце меркаваць самі хаця б вось па гэтай цытаце з інтэрв'ю з галоўным "стратэгам" "Полісся": "Если же белорусы окажутся не готовыми к разделу политической власти, то БССР сегодняшняя может быть расчленена на три части: Полесье отойдет к Укранне, а Западная Белоруссия — к Польше... Шанс "шчырых" белорусов — только в конфедерации или федерации с полешуками" (гл. кнігу А.Уліцёнка "Іншадумцы", Мінск, 1991). Вось так: ясна, катэгарычна, ультыматыўна... Скажыце: ці могуць неварожыя беларускаму народу і Беларусі сілы выстаўляць такія патрабаванні, выношваць такія планы? Ці можна тых, хто праводзіць падобныя крайне небяспечныя для грамадства ідэі, лічыць добрымі людзьмі? Лічыце, вольнаму воля, але я — не магу, таму што ведаю, да чаго такія экстрэмісцкія, сепаратысцкія памкненні прыводзяць: да вялікай бяды, да вельмі вялікай бяды! Хіба за апошнія два-тры гады яшчэ не пераканаліся? I гаворка ў маім выступленні ішла іменна пра такіх спадароў — пра палітыканствуючых самалюбцаў, якія безадказна распальваюць нацыянальныя страсці, бударажаць і правакуюць грамадскую думку. Таму і звярнуўся я ў "Народную газету" з заклікам, які пераканаўча паўтару і тут: "Ні ў якім разе нельга дапусціць развіцця падзей у тым кірунку, дзе нас усіх можа чакаць не толькі вялікая смута, але і вялікая трагедыя..." Нельга "разбураць гістарычна замацаванае — за доўгія стагоддзі — адзінства беларускага народа і Беларусі".

РРS. Да сказанага хацеў бы дадаць яшчэ некал ькі радкоў. Хацеў бы напомніць: нашу зямлю дзялілі, кроілі на часткі ўжо шмат разоў. Заходняя Беларусь не так даўно ўжо была пад Полыпчай — хтосьці хоча павярнуць кола гісторыі назад? Калі не — дык давайце асудзім правакацыйныя заявы палітычных авантурыстаў уголас, публічна, як патрабуе абавязак грамадзяніна дзяржавы. I тэрыторыя беларускага Палесся ўжо адыходзіла да Украіны — у 1941 годзе. Тады яе адабраў у беларусаў і "велікадушна", г. зн. цынічна-здзекліва, перадаў украінцам Гітлер, ведаючы, што і тыя, і другія з часам будуць або поўнасцю знішчаны, або ператвораны ў рабоў. На вялікі жаль, сёння знаходзяцца на братняй Украіне "мудрацы", якія, мяркуючы па друку, адкрыта прад'яўляюць тэрытарыяльныя прэтэнзіі да Беларусі, аб'яўляюць амаль усю Берасцейшчыну і некалькі раёнаў Гомелылчыны і этнічна і гістарычна ўкраінскімі. Дык што — будзем зноў пускацца ў разважанні, а ці не спрашчае Ніл Гілевіч складанае пытанне, ці не занадта катэгарычны ён у сваіх клопатах пра адзінства народа і дзяржавы? Ібудзем іранізаваць наконт „магутных удараў", што нібыта абрынваюцца на бедных "нядобрых людзей"?

Няўжо і сапраўды да такой ступені пакінула некаторых нашых грамадзян цвярозае разу менне, чым могуць абярнуцца падобныя гульні ў распальванне нацыянальных амбіцый і страсцей? Ці мы, наша грамадства, настолькі бязвольныя і бездапаможныя, што адно здольныя ісці на повадзе ў хваравіта самалюбівых палітычных экстрэмістаў?

Дарэчы, маленькая даведка, — для тых, хто "не спрашчае" складанае пытанне. Паводле дадзеных перапісу насельніцтва 1989 года, у Брэсцкай вобласці доля беларускага насельніцтва складае 82,7%, пры гэтым роднай беларускай мовай з іх ліку валодаюць звыш 90% (' 'Нацыянальны склад насельніцтва СССР", М., 1991. С. 88-89).

Але, здаецца, і лічбы і факты маюць сэнс толькі там, дзе пачынаюць з чагосьці куды-больш істотнага, з таго, што матэматычна не вылічваецца. Бо супраць гэтых лічбаў можна выставіць іншыя і збудаваць іншую сістэму доказаў. Было б жаданне!..

Журналіст І.Грышан выказаў шкадаванне, што я рашыў "неўвязвацца" ўдыскусіюі "завастрыў увагу сваёй рэплікай на другарадных суб'ектыўных момантах", на тым у яго артыкуле, што "датычыць асабіста" мяне. Пры ўсім тым, што мала прыемнага, калі цябе публічна выстаўляюць у скажоным святле, я не стаў бы рэагаваць на гэта, калі б не занадта выбухованебяспечны матэрыял пайшоў па руках чытачоў. Слова для рэплікі я ўзяў таму, што быў скрыўлены галоўны сэнс майго ліста ў “Народную газету”, а іменна — майго папярэджання аб авантуры, якая, калі будзем патакаць авантурыстам, сапраўды можа разрасціся да "Карабаха".

Што датычыць "дыскусіі" аб заходне-палескім дыялекце, дык я зусім пэўна выказаўся па гэтым пытанні яшчэ ў кастрычніку 1988-га ў вялікім артыкуле ў газеце "Літаратура і мастацтва" (перадрукаваны ў маёй кнізе "Вяртанне і працяг", Мінск. 1990 г.).

1 снежня 1992 года

ГЭТА КЛОПАТ I ГРАМАДСКІ I ДЗЯРЖАЎНЫ

Выступленне на пленуме праўлення Беларускага фонда культуры 29 красавіка 1992 года

Дарагія таварышы! Мы сабраліся на пленумі, натуральна, гаворым пра нашы балючыя праблемы. Відавочна, камісія "Вяртанне" будзе больш канкрэтна разглядаць праграму сваёй дзейнасці. Нас, беларусаў, рабавалі, цягнулі нашы скарбы ва ўсе бакі стагоддзямі. Дык і вяртаць свае каштоўнасці мы будзем, відаць, доўга. Гэтаработа разлічана на многія дзесяцігоддзі. I галоўнае, з чым я пагаджаюся адразу ж, — гэта трэба рабіць на дзяржаўным грунце. Гэта павінна быць дзяржаўнай палітыкай. Вядома, грамадская дзейнасць у гэтым кірунку вельмі пахвальная, яна многае зрабіла, робіць і будзе рабіць сваё. Аднак мы ў такім становішчы, што трэба, каб гэта праца ўсё больш станавілася дзяржаўнай.

Чаму цяжка весці ў нас гэтую работу? Я думаю таму, перш за ўсё, што наша вялікая нацыянальная бяда, на жаль, працягваецца. Я маю на ўвазе ўзровень нацыянальнай самасвядомасці ў рэспубліцы. Патрэбна іншая, калі не гаварыць высокая, то ўсё ж дастатковая нацыянальная самасвядомасць. У першую чаргу, наш беларускі ўрад, як ні парадаксальна гэта гучыць, павінен стаць беларускім. Я спадзяюся, вы разумееце, што гэта азначае. I справа не толькі ў мове, хаця, канешне, у першую чаргу ў мове, бо іменна мова, перш за ўсё, — паказчык беларускасці і нашага грамадства, і нашага ўрада. Але справа і ў нацыянальным самапачуванні. Пакуль што такога нацыянальна-беларускага самапачування назіраецца мала. Прычына ў агульных адносінах да культуры, асабліва — у адносінах да беларускай нацыянальнай культуры. Скрозь і ўсюды мы бачым непаважлівыя, нігілістычныя адносіны. Найноўшыфакт: на нядаўняй сесіі Вярхоўнага Савета Рэспублікі Беларусь у апошні дзень работы ўзнікла пытанне аб тым, каб зняць падаткі на нерухомасць, на зямлю і іншыя з аб 'екты творчых саюзаў і Беларускага фонду культуры. Зняць толькі на адзін бягучы. 1992 год. I сума ўсяго толькі 1,5 мільёна рублёў. Як я горача ні даказваў з трыбуны, што гэта трэба зрабіць у нашай дзяржаве, — пераканаць шаноўную аўдыторыю Вярхоўнага Савета мне не ўдалося. Пастанова не была прынята... Яшчэ больш я быў здзіўлены вечарам, калі гэта ганебная падзея, што адбылася ў Вярхоўным Савеце, у вялікім, гадзіны на дзве, тэлерэпартажы не знайшла адлюстравання. Не паказалі нават нямога кадра. I наогул не ўспомнілі, што разглядалася пытанне аб дапамозе культуры. Больш паўгадзіны паказвал і спрэчкі: быць ці не быць дэпутату імярэк членам Камісіі па заканадаўству? Больш паўгадзіны! А нават адной секунды, не кажучы пра хвіліну, на праблемы культуры на нашым тэлебачанні не знайшлося.

Тут ужо гаварылася прарашэнне Мінскага гарвыканкама наконт Верхняга Горада — яго перадачы ў распараджэнне камерсантам. Па-мойму, перад намі сведчанне страшнага і сумнага з'явішча. Гэта тое, пра што можна гаварыць як пра вельмі небяспечны заняпад духоўнасці, калі ўсё перадаецца актыўным, ці як іх назваў Васіль Шукшын, "энергічным людзям". Іх цяпер з'яўляецца вельмі многа.

Дарагія мае! Аб чым я хацеў бы васпрасіць. Пры ўсім пры тым, што становішча цяжкае, нам трэба мабілізаваць грамадскую думку на Беларусі, а таксама сярод беларускай дыяспары за межамі Бацькаўшчыны на карысць той працы, якой займаецца камісія "Вяртанне" Беларускага фонду культуры і ўсе патрыёть. Бацькаўшчыны. Трэба мабілізаваць грамадскую думку на пошукі нашых духоўных каштоўнасцяў і на прапаганду самой ідэі іх вяртання ў Беларусь. Трэба, каб і друк, і радыё, і тэлебачанне, пра якое мы ўспаміналі тут не лепшым чынам, сур'ёзна заняліся гэтай справай. Пакуль што ў гэтым сэнсе робіцца бязбожна мала. Канешне ж, нам не ўсё ўдасца вярнуць, зрабіць прыватнасцю Беларусі ўсё тое, што сёння з'яўляецца прыватнасцю іншых дзяржаў, іншых народаў. Але мне вельмі падабаецца думка, што ў такім разе хай там, дзе знаходзяцца нашы мастацкія каштоўнасці, яны працуюць на Беларусь, на нашу культуру, на нашу вядомасць і славу. Трэба, па магчымасці, адраджаць і за мяжой нашы беларускія асяродкі — накшталт Беларускага музея ў Вільні, пра што справядліва гаварыў Адам Мальдзіс. I, вядома, трэба ведаць, дзе што наша ёсць у свеце, пра што слушна казала Т.Рошчына. Таму што ў сэнсе інфармаванасці мы, выбачайце, жывём яшчэ як не вельмі цывілізаваныя людзі.

Асобна я хацеў бы спыніцца на нашых узаемаадносінах у гэтай сферы з Польшчай. Мне думаецца, тут трэба нам падыходзіць вельмі і вельмі ўважліва. Надзвычай уважліва! Гэта пытанне неймаверна складанае і цяжкае. Я думаю, вы заўважаеце аб'ёмнасць, шырыню, важнасць гэтай праблемы па тым, як зараз яна асвятляецца ў друку, па выступленнях многіх нашых публіцыстаў, навукоўцаў. Трэба думаць, што і фонд культуры, і камісія "Вяртанне", і іншыя нашы навуковыя і мастацкія асяродкі будуць да яго вяртацца не раз. Тут нам вельмі не стае гістарычных даследаванняў аб нашым мінулым. Відаць, нам трэба пачынаць у першую чаргу з гэтых навуковых даследаванняў. Трэба высветліць і сказаць усяму свету, што і дзе ёсць наша, беларускае. Каб стала ўсім зразумела: вось гэта належыць Беларусі. Я думаю, нас не павінна бянтэжыць тое, што, скажам, на нашай зямлі ў стагоддзях, асабліва ў нашых гарадах, панавала небеларуская культура, небеларуская мова.

Што датычыць нашых суседзяў на Захадзе, яны пачалі выдаваць серыю кніг пра гарады, у тым ліку — пра гарады гэтак званых "крэсаў усходніх". Гэта нашы беларускія гарады, а пра іх там гаворыцца як пра гарады польскія, як пра асяродкі польскай культуры. Я ўжо бачыў і трымаў у руках такую кнігу пра наш Нясвіж. Мяркуецца выдаць яшчэ некалькі такіх кніг — пра Гародню, Наваградак, Ліду. Пра нашы ўзаемаадносіны з Польшчай гаварыў тут і шаноўны міністр замежных спраў Рэспублікі Беларусь і іншыя таварышы. Яшчэ раз падкрэсліваю: я зусім не збіраюся спрашчаць гэта пытанне, але, тым не менш, пытаю: будзем мы гаварыць пра гэту справу з нашымі заходнімі суседзямі ці будзем сарамліва маўчаць? Маўляў, няёмка, трэба ж быць культурнымі, інтэлігентнымі, талерантнымі і гэтак далей. Я думаю, што небеспадстаўна тут гаварылася пра звышактыўнасць нашых заходніх суседзяў у дачыненні да культурнай спадчыны, датых помнікаў культуры, якія ёсць на тэрыторыі Беларусі. Пры гэтым падкрэслівалася, што нашы суседзі праяўляюць сваю звышактыўнасць літаральна на кожнай "дробязі". Мне хацелася б іменна гэта падкрэсліць. Вы разумееце: вось яны — усякую "дробязь" ведаюць, а мы? Давайце пачнём з гэтага, каб мы і ўся наша грамадскасць таксама ведалі кожную' 'дробязь'': і яе вытокі, і што яна сабой уяўляе, і каму яна па справядлівасці павінна належыць. Таму што пры нашым нігілістычным стаўленні да сваёй гісторыі, культуры, мовы мы надта лёгка ўступаем суседзям сваё, наша. I праз усё жыццё ўступалі. Дастаткова, напрыклад, убачыць, што выданне на польскай мове — значыць, належыць Польшчы, а калі на рускай мове — Расіі. Гэта зу сім непісьменны падыход. У такім разе трэба гаварыць: “Выбачайце, у нас і цяпер амаль усе дзяржаўныя дакументы і паперы друкуюцца і паступаюць у архіў на рускай мове. Ну і што? Гэтыя дакументы належаць Расіі?” Вось які павінен быць падыход да матэрыялаў і публікацый. Пра нашы беларускія гарады, нашы старажытныя беларускія роды навукоўцы і публіцысты Польшчы напісалі і нагаварылі ў тысячы разоў больш, чым мы, беларусы. Напісалі і нагаварылі як пра сваё, польскае. I ўвесь свет у выніку ведае, што вось гэта і гэта належыць Польшчы, бо гэта ўжо замацавана ў сотнях і тысячах друкаваных матэрыялаў, дакументаў. Вось якая вялікая работа нас чакае! Я думаю, што кожны з вас, як і ваш пакорны слуга, пераканаўся шмат разоў, як яшчэ мала нас ведаюць у свеце. Некалькі тыдняў таму я быў у Францыі, у Парыжы і ў Страсбургу. Давялося правесці гадзіну-другую з віднымі дзяржаўнымі дзеячамі многіх еўрапейскіх краін. Была магчымасць пагаварыць не з трыбуны, а ў вузкім коле. Ад крыўды хацелася горка заплакаць. Да чаго ж ніхто не ўяўл яе нашу гісторыю ў самых вялікіх,значныхфактах! Некажучыпратыя "дробязі", за якія з веданнем і так настойліва змагаюцца нашы суседзі на Захадзе — палякі. Ды і літоўцы.

На заканчэнне я хачу вам сказаць наступнае. Добра, што ёсць вы і падобныя на вас людзі, якія не толькі разумеюць гэты наш агульны вялікі клопат, але, насуперак усім цяжкасцям, перашкодам, крыўдам, знаходзяць сілы і час, каб паслужыць адраджэнню нашай Бацькаўшчыны. Я жадаю вам поспехаў. Жадаю натхнення. I выказваю ўпэўненасць, што такіх, як вы, будзе ўсё болын і болын у Беларусі.

ПРАРОК НАРОДА, СІМВАЛ НАЦЫІ

Слова пра Янку Купалу на ўрачыстым вечары ў Мінску 7 ліпеня 1992 года

У гісторыі бадай кожнага цывілізаванага народа ёсць паэтычнае імя, якое з'яўляецца яго неафіцыйным сімвалам, якое першае ўспыхвае ў памяці і першым называецца, калі заходзіць размова пра гэты народ і краіну. У Расіі, напрыклад, гэта Аляксандр Пушкін, на Украіне — Тарас Шаўчэнка, у Латвіі — Ян Райніс, у Балгарыі — Хрыста Боцеў, у Чарнагорыі — Петр Негаш. Для нас, беларусаў, гэткім сімвалам ёсць безумоўна Янка Купала. Хаця побач з гэтым імем мы заўсёды называем імёны Якуба Коласа і Максіма Багдановіча.

Што трэба, каб імя паэта стала сімвалам народа і краіны? Па-першае, трэбабыцьгеніяльным паэтам. Па-другое, трэба быць вялікім грамадзянінам. I тое і другое да імя Купалы прыкладаецца поўнасцю. Але гэта яшчэ не ўсё: ёсць і па-трэцяе. Па-трэцяе, патрэбен і адпаведны гістарычны час, час гэтага народа і гэтай краіны. Час, у якім здзяйсняецца геніяльны паэт і вялікі грамадзянін, у якім паэт і грамадзянін аб'ядіюўваюцца ў адно непарыўнае цэлае. Пачатак XXвеку, калі на паэтычным небасхіле зазіхацела зорка Купалы, — якраз і быў гэтакім часам Беларусі. Ён наспяваў доўга, марудна, пакутліва — і ўсё-такі наспеў, прыйшоў, і свет адчуў, убачыў, зразумеў: так, прабіў гістарычны час для яшчэ аднаго славянскага народа! А па чым адчуў, па чым убачьгў? Па песнярах, якім даручыў свой голас, сваё слова беларускі народ. Па постацях, якія падняліся, паўсталі на яго духоўным і палітычным гарызонце. Сёння мы называем гэтыя імёны нарэшце без выняткаў, без ганебнага замоўчвання, не апускаючы і не выкрэсліваючы ніводнага, якое б яно па значэнні і ролі ні было. Чаму толькі сёння? Таму што так надоўга, воляю лёсу, расцягнуўся гістарычны час Беларусі: ад пачатку стагоддзя і, можна сказаць, да самага канца. На календары — 1992-і. Уражанне такое, што ад Купалы і яго сучаснікаў эстафета ў пэўным сэнсе перадалася непасрэдна нашаму часу. Хаця гэта, вядома ж, не так. I 70 гадоў, што раздзяляюць эпохі, былі развіццём і працягам пачатку — хай сабе і неймаверна пакутлівым, трагічным працягам. Купала і яго аднадумцы-паплечнікі — Колас, Багдановіч, Цётка, Гарун, Гарэцкі і іншыя — забяспечылі беларускай літаратуры рывок, у выніку чаго яна за 10-15 гадоў прайшла шлях, які іншыя славянскія літаратуры адолелі за многія дзесяцігоддзі, а нават і за цэлае стагодцзе, за ўвесь XIX век. Пасля таго, што было зроблена імі, несмяротнымі ''нашаніўцамі", ужо было не дзіўным прарастанне і ўзыходжанне на ніве роднай культуры дзесяткаў і соцень новых слаўных імён, якія, насуперак усім нягодам, усім бедам-няшчасцям, працягвалі пачатае "нашаніўцамі", помнячы пра іх час — набліжалі вялікія падзеі нашай эпохі, набліжалі ліпень і верасень 1990-га, жнівень і снежань 199Гга.

Пра пераклічку тых далёкіх, купалаўскіх дзён і нашых сённяшніх і хочацца перш за ўсё гаварыць.

У векапомным для Беларусі 1918-м — годзе абвяшчэння Беларускай Народнай Рэспублікі, і затым у 1919-м — годзе абвяшчэння БССР, — Янка Купала, няйначай набыўшы другое дыханне, зноў загаварыў мовай паэзіі са сваім народам. Кажу: зноў — таму, што перад гэтым былі два гады амаль поўнага маўчання. Загаварыў знаёмым з нашаніўскіх часоў голасам, у якім сіла-моц паэзіі вымяралася, з аднаго боку, перуновай сілай гневу і неадольнай прагай свабоды, а з другога — я сказаў бы, неразлічанай на магчымасці чалавечага сэрца глыбінёй болю і горычы, глыбінёй пачуцця ў вышэйшай ступені трагічнага.

I побач з гэтай горыччу, гэтай роспачнай безвыходнасцю — палымянай выбуховасці заклікі:

У гэты ж лёсавызначальны для беларускага народа час — у 1919-1920 гадах — Купала як ніколі раней актыўна выступае ў ролі публіцыста. ІІра што яго палымяныя, смелыя, бліскучыя па етылю, па складу і ладу артыкулы? Калі сказаць адным словам — пра незалежнасць. Пра дзяржаўную самастойнасць Беларусі. ІІра тое, аб чым праз 70 з гакам гадоў гаворым сёння мы — і гаворым так, як бы за гэты час нічога ў нас не змянілася, — той самы боль, той самы пратэст, тыя самыя клопаты і нават тая самая лексіка. Гісторыя няйначай вяртаецца на кругі свае. Дазвольце пацвердзіць хаця б некалькімі цытатамі. З Купалы, вядома.

"Калі гаварыць аб незалежнасці якой-небудзь новай дзяржавы,..., то гэта, здаецца, так і трэба, так і павінна быць. А вось загаварыце вы аб беларускай незалежнасці... На ўсякую іншую незалежнасць — кожны з вамі згодзіцца, абы толькі не на беларускую".

I далей: "..Толькі адна поўная дзяржаўная незалежнасць можа даць і праўдзівую свабоду, і багатае існаванне, і добрую славу нашаму народу".

Або: " Вы аплявалі людзей і народы і кінулі сваіх нядаўніх рабоў у анархію, каб далей у мутнай вадзе рыбу лавіць.

Дайце волю народам самім будаваць сваю долю. А тады гэтыя народы скажуць сваё шчырае слова аб вашай культурнасці — ці то заходняй, ці то ўсходняй".

Або: "Сягоння кожны, каму не атуманіла расійская і польская рэакцыя мазгоў, адчуе і зразумее, які шырокі размах прыняла наша справа над адбудаваннем сваёй незалежнай Бацькаўшчыны!''

Бацькаўшчына, і зноў Бацькаўшчына, і яшчэ раз Бацькаўшчына! I аднак жа: самы нацыянальны па характару, па духу, па мове паэт у беларускай літаратуры — Купала ў той жа час і самы агульначалавечы, інтэрнацыянальны ва ўсім, што выйшла з-пад яго пяра: ні ценю нацыяналістычнай абмежаванасці, зашоранасці. Міжволі — яшчэ і яшчэ раз — думаеш: і ў гэтым сэнсе ён плоць ад плоці і косць ад косці свайгонарода. Ігэтачысціня, чалавечнасцьівысакароднасць — найпраўдзівы адбітак чысціні, чалавечнасці і высакароднасці беларускага народа, — народа, які за стагоддзі пакут, несправядлівасці і крыўды не азлобіўся, не прынізіўся да таго, каб паддацца настроям расісцкім і шавіністычным. Купала найвыразным чынам адрозніваў, дзе праўда народа-суседа, простых працоўных людзей, гатовых і жадаючых жыць па-суседску дружалюбна з беларусамі, а дзе няпраўда і дэмагогія палітыканаў, сацыяльных экстрэмістаў і нацыяналістычных маньякаў. Купала верыў у добрую волю народаў, людзей працы. “Народы, — пісаў ён у студзені 1920-га — патрапяць найсці супольную мову, каб па-суседску дагаварыцца паміж сабой ды наладзіць і свае граніцы, і свае дзяржаўныя правы на незалежнасць. Віхор праміне, і прыйдзе ясная жыватворная пагода для ўсіх”. Сёння, калі ўсім нам так неспакойна, так трывожна на душы — хочацца паўтарыць яшчэ раз гэтыя словы паэта: “...і прыйдзе ясная жыватворная пагода для ўсіх”. I на адзін сказ прадоўжыць цытату: “Абы толькі рэакцыя ўрадавая не змянілася на рэакцыю грамадзянства. Гэтага трэба як найболей баяцца...'' Вось глыбіня мудрасці паэта — мудрасці і дзяржаўна-палітычнай, і маральна-філасофскай, і проста чалавечай. Каб толькі рэакцыйнасць урадавая не стала рэакцыйнасцю грамадства... Бо страшна і жахліва, калі траціць розум менавіта грамадства, — тады пачынае ліцца вялікая кроў...

Публіцыстыку Купалы перыяду грамадзянскай вайны патрэбна сёння выдаць за кошт дзяржавы мільённым тыражом і раздаць бясплатна кожнаму жыхару Беларусі, пачынаючы з вучняў старэйшых класаў, каб у кожнай хаце гэта кніга была настольнай, а ў першую чаргу — падарыць яе кожнаму народнаму дэпутату ўсіх узроўняў. Гэта трэба зрабіць — калі мы ўсур'ёз хочам абудзіць у народзе нацыянальную самасвядомасць і здзейсніць тое, што абвясцілі на цэлы свет і за што цэлы свет пачынае нас паважаць.

Канцэпцыя дзяржаўнасці Беларусі, распрацаваная Купалам-публіцыстам, зрабіла б гонар прызнаным тэарэтыкам дзяржаўнага права, заканатворцам, палітыкам... Гэта — узор дзяржаўнай мудрасці, да якое так доўга не хацелі нашыя дзяржаўнікі прыслухацца, ды яшчэ і сёння прыслухоўваюцца далёка не ўсе. I як паэт, і як публіцыст, Купала не ідэалізаваў гістарычную даўніну Беларусі, у яго быў зусім цвярозы, рэалістычны пагляд на мінулае, але ён бачыў у ім тое, чаго не хацелі і да сёння не хочуць бачыць многія "беларускія сыны". I дочкі таксама. Ён бачыў тое, што было ду хоўнай веліччу народа, яго трагічнай і гераічнай гісторыяй, яго славай, ён разумеў, што гэта жыццёва неабходна для абуджэння нацыянальнай самасвядомасці беларусаў, для жыўлення іх нацыянальнай годнасці, бо без гэтага проста не зможа паўстаць і разгарнуцца грамадска-палітычны, нацыянальна-вызваленчы рух, а ў выніку — не паўстане свабодная, незалежная Беларусь.

Сёння можна ганарыць з пэўнасцю: тая акалічнасць, што больш як на паўстагоддзя ад беларускага народа была наглуха схавана п'еса "Тутэйшыя", дзесяткі выдатных вершаў і дзесяткі бліскучых публіцыстычных артыкулаў Янкі Купалы, — значна затармазіла развіццё нацыянальнаіі ідэі ў народзе, нацыянальнай самасвядомасці; гэта было адно з гнюсных злачынстваў, утвораных бальшавіцкай дыктатурай у дачыненні да Беларусі. Хаваць ад народа слова яго вялікага песняра і прарока, яго апостала, яго духоўнага настаўніка — гэта такая нялюдскасць, такая амаральнасць і цынізм, перад якімі нармалыіы здаровы чалавечы розум пачуваецца проста бездапаможным.

Можа быць, ніколі не было ў нас, ва ўсіх нас, такой пільнай патрэбы ў чытанні твораў Купалы, як сёння. На сённяшнім этапе гістарычнага развіцця Беларусі ніводзін яе сучасны паэт не скажа народу столькі неабходнай праўды, колькі скажа Купала. I справа тут, вядома ж, не толькі ў несувымернасці прыроднага дару, таленту, але і ў той глыбіні бачання, разумення і асэнсавання гістарычнага лёсу беларускага народа, у якой Купалу і дагэтуль ніхто не пераўзышоў, і ў той ступені самаахвярнага служэння ідэі, якая ўласціва толькі самым вялікім падзвіжнікам, героям і апосталам нацыі.

Я не схільны перабольшваць ролю паэзіі, мастацкага слова ў жыцці грамадства, у лёсе народа, і ўсё ж, і ўсё ж: калі б гэтае слова — патрыятычнае, чалавечнае, роднае-блізкае кожны дзень гучала, слухалася і чыталася паўсюду і скрозь — напэўна зусім іншае было б сёння становішча ў нас ва ўсіх адносінах, — і ў эканоміцы, і ў экалогіі, і ў культуры, таму што быў бы іншы народ, быў бы народ нацыянальна свядомы і маральна выхаваны, ён не дазволіў бы распараджацца сваім лёсам і лёсам сваёй зямлі Іванам, што не помняць радні, бяздушна-цынічным архараўцам, што плюндраць нашы святыні, магілы бацькоў і дзядоў нашых.

У гісторыі сусветнай літаратуры было нямала вялікіх трагедый, трагічных творчых лёсаў, трагічных асоб, невядома за што асуджаных Богам на самыя страшныя пакуты зямныя. Але болып трагічнай постаці, чым Янка Купала, бадай і су светная літаратура не знае. Такіх душэўных пакут, якія зведаў-перажыў ён, нікому з роўных яму пабрацімаў на долю не выпала. Таму што яго трагедыяй, яго вечным, ніколі не заціхаючым болем была трагедыя яго народа, трагедыя Беларусі, яго выклятай Богам Бацькаўшчыны. А гэта непараўнана страшней, чым трагедыя некаторых яго вялікіх сучаснікаў, скажам, Сяргея Ясеніна або геніяльнага балгарскага лірыка Пеё Яварава. Затраўленыя, панявечаныя, даведзеныя да чорнай роспачы, яны не змаглі жыць далей у гэтым подлым свеце і пакінулі яго. Але і ў самы апошні міг развітання з жыццём яны ведалі: застаецца Расія, яе народ і яе мова, — застаецца Балгарыя, яе народ і яе мова, — і застаецца на векі вечныя. У Купалы праз дзесятак гадоў пасля Кастрычніка гэтакай пэўнасці не стала. Змрочная ноч насунулася на душу паэта. Да Кастрычніка і ў першыя гады пасля яго — паэт верыў, чакаў, спадзяваўся і таму — будзіў, клікаў, натхняў, пераконваў, — адным словам жыў і змагаўся. У канцы 20-х здарылася непапраўнае: абрынулася тая бяда, што горш смерці. Для такіх людзей, для такіх паэтаў, як Купала. Яму — прароку-яснавідцу, трыбуну і сцяганосцу нацыянальнага адраджэння, — з усёй забойчай відочнасцю сталабачна, што гісторыя і на гэты раз подл а і бязл ітасна жорстка наглумілася і з яго самых запаветных мар, і са святая святых яго народа. Яму стала да пранізліва-ледзяной яснасці зразумела, што ажыццяўленне яго найдарагіх і найсветлых ідэалаў прынамсі на цэлыя дзесяцігоддзі аддаляецца, ва ўсякім разе, ён ужо сваім словам не дапамож а народу, — яму не дадуць патрэбнае слова сказаць. Ні яму, і нікому іншаму з тых, што ішлі побач і жылі адною з ім верай.

О, якая гэта страшная, цёмная, дзікая сіла — мяшчанства ў мундзіры, або за чыноўніцкім сталом, або з камісарскім мандатам! Страшная сваёй непрабуднай глухатой да крыўды і болю народа, сваёй пячорнай, жывёльнай нянавісцю да духоўнагапачатку ў чалавеку, сваёй здольнасцю па-садысцку здзеквацца з тых, у каго апрача дабрыні ў душы, любові ў сэрцы ды роднага неба ў вачах — нічога няма. I гэту гл ухату, і нянавісць, і жорсткасць поўнаю мерай зведаў Янка Купала.

Яго спроба самазабойства ў лістападзе 1930-га — апошні і самы страшны прысуд адвечным “ворагам беларушчыны”, яго апошні пратэст супроць гвалту, учыненага над Белару ссю і беларускім народам нібыта новымі, а на справе ўсё тымі ж турэмшчыкамі і жандарамі.

Шмат, незлічона шмат чорных, ганебных злачынстваў перад Беларуссю і яе культурай на рахунку паліцэйскай дыктатуры, што панавала тут цягам доўгіх дзесяцігоддзяў. Але самае чорнае, самае подлае, самае ганебнае злачынства — гэта тое, што яна зрабіла з Янкам Купалам, тое, як яна забівала жывую душу найвялікшага паэта народа. Забівала найганаровы гонар народа, яго найпраўдзівую праўду, яго найслынную славу.

I ёсць яшчэ адна прычына, чаму нам трэба штодзённа чытаць або слухаць Янку Купалу. Усе мы ведаем, у якім становішчы апыну лася на сваёй жа Радзіме беларуская мова і якая яна сёння ў нашым друку ды і ў нашых мастацкіх творах. Адраджэнне мовы, за якое мы змагаемся, — гэта не проста яе вяртанне ў шырокі грамадскі ўжытак, гэта і адраджэнне яе сапраўдных прыродных якасцяў, у значнай меры страчаных ёю за дзесяцігоддзі нашай няволі і нашага нядбальства. I ў гэтым сэнсе Купала — найпершы і найвялікшы для нас прыклад. Ягоная вера ў роднае слова — невымерная, яго карыстанне магчымасцямі роднай мовы — здзіўляюць і будуць здзіўляць вечна. Купала валодаў непараўнаным у беларускай літаратуры бясстрашшам перад словам, непераўзыдзенай свабодай у абыходжанні са словам, і пры гэтым — найдакладным пачуццём меры і суразмернасці, што ўласціва толькі майстрам самым вялікім.

Пра што гаворыць нам феномен Купалы, яго творчы геній? Калі народ з глыбінь свайго творчага духу нарадзіў такога паэта, даў свету такой сілы і прыгажосці мастацкі дар' — то гэта народ у вышэйшай меры жыццяздольны, народ гістарычны, народ несмяротны. Ад кволых, нездалячых, хваравітых бацькоў гэтакія волаты не нараджаюцца. Значыць, і культурна-творныя патэнцыі народа таксама невычэрпныя. Значыць, нарэшце, і мова народа, мова, у якой выявіўся і здзейсніўся такі паэт — мова дасканалая, магутная і неўміручая, прынамсі, роўная ў сваіх магчымасцях з тымі, на якіх узышлі і ўзраслі вялікія літаратуры свету. Вось чаму ўсе размовы аб несамастойнасці беларускай мовы і самой беларускай нацыі, якімі "ворагі беларушчыны" хацелі паралізаваць творчы дух Купалы і яго адзінаверцаў і якія, на вялікі жаль, узнікаюць яшчэ і сёння, — гэта, канешне ж, размовы або жандараў, у тым ліку і жандараў ад асветы, навукі і культуры, або — дзяцей назаўсёды пакрыўджаных Богам і таму не падлеглых асуджэнню.

Тым жа, хто любіць свой народ і сваю зямлю, і хоча шанаваць родную мову, але паддаецца нагаворам нядобразычліўцаў і дае волю сумненням, а можа нават упадае ў роспач, — тым я хацеў бы сказаць так: дарагія і мі л ыя, не падайце ду хам і не трацьце веры. Ведайце і помніце: Купалу і яго паплечнікам было нашмат цяжэй. Адно і самае галоўнае, што ад нас сёння патрабуецца, — гэта звяраць свой беларускі гадзіннік па Купалу. Там — самы верны адлік часу, і самы дакладны ход стрэлак. Таму што Купалаўскі гадзіннік — гэта сэрцабідцё самаго народа.

Жыве Купала — жыве Беларусь!

ТОЛЬКІ НА ГРУНЦЕ НАЦЫЯНАЛЬНАЙ САМАСВЯДОМАСЦІ

Слова на Міжнароднай канферэнцыі "Фарміраванне і развіццё нацыянальнай самасвядомасці беларусаў 19 жніўня 1992 года

Шаноўныя спадарыні і спадары!

Лёс павярнуўся да Беларусі тварам: яна набыла статус суверэннай, незалежнай дзяржавы. Шырыцца прызнанне Рэспублікі Беларусь у свеце, унутры дзяржавы прымаюцца захады для больш актыўнага эканамічнага і палітычнага самастанаўлення.

Набыццё дзяржаўнай незалежнасці — акт лёсавызначальнага значэння ў гісторыі беларускага народа, і гэты акт неабходна належным чынам усвядоміць. I ўсвядоміць — усенародна, усёю шматмільённай масай жыхароў Беларусі, усім яе грамадствам. Гэтаксама і беларусамі за межамі Беларусі. Нельга сказаць, што працэс гэтага ўсведамлення, па тых тэмпах, як ён ідзе сёння, нас задавальняе. На жаль, ён ідзе марудна, таму што адразу ж натыкнуўся на моцныя сілы процідзеяння, сілы, якія хацелі б павярнуць кола гісторыі назад. Чым гэтыя рэтраградскія сілы ўзброены? Па-першае, імперскай вялікадзяржаўнай палітыкай. Па-другое, нацыянальным нігілізмам. Яны апіраюцца на тое, што ёсць нашай вялікай беларускай бядой — на слабую нацыянальную самасвядомасць беларусаў. Нізкі ўзровень нацыянальнай самасвядомасці — самая цяжкая спадчына, якую пакінулі нам і царызм і дзесяцігоддзі панавання балынавіцкай дыктатуры. I гэту бяду нам трэба адолець — абавязкова і ў першую чаргу. Бо без гэтага сапраўдны рух наперад немагчымы. Іначай будзе эканамічна-сацыяльнае развіццё не Беларусі, а пэўнай эканамічнай зоны, будзе дзяржаўна-палітычнае станаўленне не Беларусі, а "северо-западного края". Без уздыму нацыянальнай самасвядомасці ні пра якое беларускае нацыянальнае адраджэнне гаварыць не прыходзіцца. Як і пра кансалідацыю нацыі. Палітыка нацыянальнай згоды, якая многімі грамадска-палітычнымі коламі абвяшчаецца, — разумная палітыка, але яна можа быць рэальнай і дзейснай сілай пры адной умове — калі будзе стаяць на грунце нацыянальнай самасвядомасці народа. Толькі і толькі так!

Вось чаму Міжнародная канферэнцыя на тэму "Фарміраванне і развіццё нацыянальнай самасвядомасці беларусаў" уяўляецца нам вельмі і вельмі своечасовай. Няма сумнення, што так маштабна арганізаваная, яна дасць добрыя вынікі. Яна выявіць розныя погляды на шматлікія пытанні нашай нацыянальнай гісторыі і нацыянальнага адраджэння. Яна падыме да ўжытку, да карыстання грамадскасцю новыя багатыя навуковыя матэрыялы па азначанай тэме. Яна будзе моцным імпульсам для далейшай працы ў гэтым накірунку. Тым больш, што канферэнцыя такая прадстаўнічая, сабрала такіх выдатных навукоўцаў і асветнікаў.

Шаноўнае спадарства! Вельмі паважаныя замежныя госці, калегі-навукоўцы, сябры! Ад імя Прэзідыума Вярхоўнага Савета Беларусі і ад імя шматлікай арміі ТБМ, ад сябе асабіста дазвольце шчыра вітаць вас з гэтай важнай падзеяй у культурным, у духоўным жыцці беларускага народа і пажадаць вялікага плену у працы на працягу гэтых двух дзён. Дазвольце выказаць упэўненасць, што справа, якая паклікала і сабрала нас, будзе і надалей нашым найпершым, нашым найвысокім, нашым святым перад Бацькаўшчынай абавязкам.

Жыве Беларусь!

РЫЦАР СВАБОДЫ І БРАТЭРСТВА

Слова на адкрыцці помніка Адаму Міцкевічу ў Наваградку 12 верасня 1992 года

Паважаныя землякі паэта і шаноўныя госці, нашы браты і суседзі!

Дарагія людзі!

Нас сабрала тут сёння надзея зусім нерадавая ў духоўным жыцці як беларускага, так і польскага народаў. Падзея значная і радасная, якая сведчыць, што і ў складаных, нават цяжкіх умовах сучаснай рэальнасці мы здольныя не паступіцца сваёй чалавечай і нацыянальнай годнасцю і красамоўна пацвердзіць нашу непахісную вернасць ідэалам свабоды і справядлівасці, міру і дружбы паміж людзьмі і народамі. Мы адкрываем помнік вялікаму рыцару гэтых ідэалаў, іх таленавітаму песняру і палымянаму абаронцу паэту Адаму Міцкевічу. Паэту сусветнай вядомасці і славы, асабл іва прызнанаму ў вялікім славянскім свеце, а найболей любімаму, вядома ж, у Польшчы і Беларусі.

“О Літва! Ойчызна моя!” — пачынае ён свой найслынны спеў-гімн у гонар Бацькаўшчыны — паэму “Пан Тадэвуш”. Думаю, што сення нікога не павінна бянтэжыць гістарычная тэрміналогія: імем Літва ў часы Міцкевіча традыцыйна называлася наша Радзіма, вось гэта беларуская зямля, гэты край, дзе мы з вамі знаходзімся. Зрэшты, не гэта галоўнае. Галоўнае, што ёсць паэт і — які паэт! А паэт ён такі, што належыць усім — і палякам, і беларусам, і рускім, і літоўцамі ўсяму чалавецтву. I калі мы ўсё ж гаворым пра гэту тэрміналагічную блытаніну, то толькі таму, што надта ж доўга чытачоў свету ўводзілі ў зман, нібыта Міцкевічава Літва — гэта не Наваградчына, не Гародзеншчына, а край, які недзе далёка. Прыйшоў час, калі давядзецца развітацца з многімі недарэчнымі міфамі. Абразай для памяці і справы вялікага паэта было б хітраванне палітыкаў, якія ў першую чаргу адказваюць за добрасуседскія адносіны паміж народамі.

У многіх і многіх самых выдатных творах Адама Міцкевіча — у яго паэмах, баладах, вершах — мы бачым Беларусь, яго і нашу Радзіму. I гэта зразумела. Усякі сапраўдны паэт, нават самых смелых фантазій, не можа абысціся без жыццёвых рэалій, без апоры ў сваёй творчай працы на канкрэтныя ўражанні сваіх дзіцячых, юнацкіх і пазнейшых гадоў. Адам Міцкевіч і сваім нараджэннем і творчым станаўленнем абавязаны Беларусі, вось гэтаму краю. Паэтам ён стаў тут, на гэтай чароўна прыгожай старажытнай зямлі. Адсюль усе яго першыя і самыя моцныя ўражанні, ад гэтых цудоўных краявідаў, ад беларускіх легенд і паданняў, казак і песень, сярод якіх ён рос, і канешне ж — ад мовы гэтай зямлі, у стыхіі якой ён з маленства знаходзіўся.

Дазвольце, дарэчы, нагадаць, што гаварыў Адам Міцкевіч пранашу беларускую мову.' 'Набеларускай мове... гавораць каля дзесяці мільёнаў чалавек, гэта самая багатая, самая чыстая гаворка, яна ўзнікла даўно і выдатнараспрацавана". Гэтасказаў 150гадоўназадвялікіпаэт. Ёнведаў яедасканала. I каго ж сёння, калі беларуская мова абвешчана дзяржаўнай, мы будзем слухаць і каму будзем верыць: вялікаму паэту ці дробнаму абывацелю? Паэту, які з пачуццём захаплення гаварыў пра беларускую мову як пра самую багатую і самую чыстую, ці абывацелю, які з апантанай нянавісцю гатоў таптаць і плюндрыць мову свайго народа? Канешне ж, паэту паверым мы!

Я прамовіў гэта родавае і роднае нам імя Міцкевіч, і ў каторы раз — зноў і зноў — з пачуццём першароднага здзіўлення падумаў пра адну з самых дзівосных загадак у гісторыі сусветнай літаратуры. Я падумаў пра яшчэ аднаго вялікага паэта, які нарадзіўся на нашай беларускай зямлі, дый не дзе-небудзь далёка адсюль, а зусім блізка, па суседству, і які таксама быў з роду Міцкевічаў і насіў гэтае ж, ужо стаўшае славутым да яго нараджэння, імя. Я кажу праКанстанціна Міцкевіча, вядомага ў свеце пад псеўданімам Якуб Колас. Ён нарадзіўся на 84 гады пазней за Адама і мог бы свабодна даводзіцца яму ўнукам ці ў крайнім выпадку — праўнукам. Але здзіўляе не толькі факт узрастання на адной і той жа зямлі двух сусветнага маштабу паэтаў. Неймаверна здзіўляе і роднасць іх талентаў, іх божага дару, выяўленага Міцкевічам Адамам у "Пане Тадэвушы", а Міцкевічам Канстанцінам — Якубам Коласам — у "Новай зямлі" — гэтай найвялікшай кнізе ў паэзіі беларускай і адной з самых унікальных кніг у паэзіі сусветнай. Праўда, гэты наш паэтычны эпас пачатку XX стагоддзя недастаткова вядомы сусветнаму чытачу, як і само імя яго аўтара, але гэта ўжо рэч іншая, гэта ўжо хада гісторыі так прадвызначыла, гэта ўжо — трагічная асаблівасць гістарычнага лёсу нашага народа. Эпохі гісторыі не паўтараюцца, мінаюць беспаваротна. Эпоха найвышэйшага ўзлёту эпічнага — не калектыўна-фальклорнага, а індывідуальнага эпічнага мыслення дала су светнай культуры такія праявы нацыянальнага паэтычнага генію, як “Фауст” Гётэ, як "Яўгеній Анегін" Пушкіна, як "Пан Тадэвуш" Адама Міцкевіча, а на зыходзе гэтай эпохі, як бы замыкаючы гэты рад зіхоткіх паэтычных вяршынь і ўпоравень з імі паўстала "Новая зямля" Якуба Коласа.

Я не ведаю іншых кніг, якія ў паэтызацыі беларускай зямлі і яе людзей, беларускай прыроды і чалавечых характараў, побыту нашага народа і яго духоўнага свету маглі б параўнацца з “Панам Тадэвушам” Міцкевіча і “Новай зямлёю” Коласа.

Дык шаноўныя і дарагія людзі! Калі гэта зямля, на якой мы з вамі жывём, — паленая-перапаленая пажарамі, мытая-перамытая крывёю, топтаная-ператоптаная калясніцамі войнаў, — калі гэтазямля падарыла чалавецтву такіх волатаў творчага духу, як Адам Міцкевіч і Якуб Колас, як Янка Купала і Максім Багдановіч, як Францішак Скарына і Мікола Гусоўскі, як Леў Сапега і Сымон Будны, як Міхал Агінскі і Станіслаў Манюшка, як Тадэвуш Касцюшка і Кастусь Каліноўскі, — то ці не пара нам, гаспадарам гэтай зямлі, на ўсю глыбіню душы задумацца — што ж гэта за зямля такая цудоўная і як жа трэба клапаціцца пра яе, як трэба яе шанаваць і песціць, як трэба даражыць ёю, каб і заўтра, і паслязаўтра, і ў далёкай будучыні яна магла нараджаць і ўзгадоўваць дзівосна-прыгожыя таленты і на ўвесь свет ганарыцца імі! А прыклад таго, як трэба любіць Бацькаўшчыну, той куток, дзе ты нарадзіўся, і як трэба быць удзячным роднаму краю, якраз і даюць нам лепшыя, самыя слынныя сыны і дочкі Радзімы. Такім высокім прыкладам быў, ёсць і застаецца для нас Чалавек, Паэт і Грамадзянін, імя і памяць якога мы так урачыста сёння ўшаноўваем, несмяротнаму творчаму плёну якога мы прынеслі паклонны вянок нашай любові і ўдзячнасці.

"КАЛІ БОЖЫ ХРАМ I НАРОД ЗАГАВОРАЦЬ АДНОЮ МОВАЙ..."

Слова на адкрыцці навуковай акадэмічнай канферэнцыі, прысвечанай 1000-годдзю ўтварэння Полацкай епархіі 25 верасня 1992 года

Паважаныя навукоўцы і святары, удзельнікі і госці канферэнцыі!

Тысячагадовы шлях, які прайшла Беларусь пад блаславенным сяйвом хрысціянскай веры, мы азіраем, вядома ж, не толькі для таго, каб паганарыцца мінулым або настальгічна паўздыхаць па незваротна страчаным, а ў першую чаргу для таго, каб, дакрануўшыся душой да вытокаў, лепш зразумець сябе сённяшніх і лепш, ясней убачыць свой заўтрашні дзень — будучыню краіны, якой належым. Зрэшты, усе вялікія даўнія даты для таго і напамінаюць пра сябе, каб людзі і народы не забывалі пра свой абавязак — пройдзенае, перажытае, зробленае асэнсоўваць у гістарычнай перспектыве, з мэтанакіраваным паглядам у будучыню, з усведамленнем урокаў сваёй гістарычнай жыццядзейнасці. Тысячагоддзе праваслаўнай епархіі на землях Беларусі бясспрэчна такою вяхой для нас і з'яўляецца. Мы ўшаноўваем гэту дату з разуменнем той велізарнай ролі, якую адытрала праваслаўная царква, па-першае, у духоўным і культурным развіцці беларускага народа на пачатку крышталізацыі яго этнапсіхалогіі, нацыянальнай самасвядомасці, свайго ўласнагаменталітэту, а па-другое — у станаўленні і ўмацаванні беларускай дзяржаўнасці — спярша ў абліччы Полацкага княства, а затым — у абліччы Вялікага Княства Літоўскага.

На грунце высакароднай чалавекалюбнай хрысціянскай маралі ішло, з аднаго боку, пашырэнне пісьменства, кніжніцтва, школьнай асветы, прафесіянальнай мастацкай культуры, а з другога боку — адбывалася натуральнае фарміраванне дзяржаўна-патрыятычных поглядаў, боскае асвячэнне права на свой уласны дзяржаўны пасад між дзяржавамі. Ажыццяўленне гэтых дзвюх місій у іх непарыўнай спалучальнасці было плённым і перспектыўным, аднак, толькі да таго часу, пакуль царква абапіралася на прыродныя духоўныя апоры народнага быцця — на адвечныя звычаі і традыцыі народа, на яго бытавую абраднасць, на яго незвычайна багаты фальклор, а ў першую чаргу — на мову гэтай зямлі, на жывую моўную стыхію, у якой усебакова выяўлялася душа народа. Калі ж гэтыя прыродныя апоры пачалі ігнаравацца і падменьвацца іншымі — тады і пачаліся нелады ў духоўным жыцці грамадства, і нарэшце наступіў той поўны драматызму разл ад, вынікі якога з' яў л яюцца для сённяшняй Беларускай праваслаўнай царквы цяжкай спадчынай. Я кажу аб праваслаўнай царкве, але сказанае цалкам стасуецца і да хрысціянскай царквы заходняй, каталіцкай.

Трагічны парадокс нашай гісторыі! Заклапочаная маральным станам і духоўным развіццём народа, царква намагалася палепшыць гэты стан і паспрыяць гэтаму развіццю, заняўшы пазіцыю адчужэння ад этнічных белару скіх асноў, ад першаэлементу нацыянал ьнай культуры — мовы беларускага народа, пайшоўшы на падтрымку імперскай палітыкі асіміляцыі, — будзем сёння гаварыць пра гэта шчыра, як ёсць. Адсюль і тая ненармальная адсутнасць належнага духоўнага супрацоўніцтва творчай і навуковай беларускай інтэлігенцыі з царквою — зява, як вы разумееце, вельмі і вельмі непажаданая, бо ад гэтага церпіць агульная справа духоўнага адраджэння нацыі, маральная і палітычная стабільнасць нашага грамадства. Гэта ва ўсіх адносінах вельмі кепска, калі храм Божы і нацыянальна-патрыятычная інтэлігенцыя раз'яднаны. I асабліва кепска ва ўмовах станаўлення нашай Беларускай дзяржавы, якое рашуча вымагае кансалідацыі ўсіх грамадскіх сіл. Прыгадаем, для прыкладу, якую незаменную ролю ў перыяд нацыянальна-дзяржаўнага адраджэння Балгарыі адыграла Балгарская праваслаўная царква: усе яе храмы і манастыры былі не толькі магутнымі асяродкамі захавання нацыянальнага духу, вогнішчамі балгарскайверы, але і асяродкамі барацьбы за нацыянальнае вызваленне. З ліку святароў выйшлі многія выдатныя дзеячы балгарскай літаратуры і мастацтва, і нават асобы, якія з'яўляюцца нацыянальнымі героямі Балгарыі.

Зразумела, што мы глядзім наперад і верым у скоры надыход часу, калі Божы храм і народ на Беларусі будуць гаварыць не рознымі мовамі, а адною — моваю гэтай зямлі, калі адраджэнне веры Хрыстовай у душах чалавечых у поўнай меры будзе супадаць з адраджэннем беларускай нацыянальнай і дзяржаўнай самастойнасці, беларускаймовы і культуры.

На гэтай аптымістычнай ноце я і хацеў бы закончыць сваё кароткае прывітанне. Ад імя Прэзідыума Вярхоўнага Савета Рэспублікі Беларусь і ад сябе асабіста сардэчна віншую з тысячагадовым юбілеем праваслаўнай царквы на Беларусі і зычу плённай працы акадэмічнай навуковай канферэнцыі.

І АПОРА, І ПРЫКЛАД, І КРЫНІЦА НАТХНЕННЯ...

Тыднёвік "ЛіМ" за 30 кастрычніка 1992 года

Якуб Колас — з'ява ў духоўным жыцці беларускага народа незвычайная, непаўторная і, я сказаў бы, неабсяжная. З'ява, якую не ахапіць і самым шырокім паглядям, ва ўсе глыбіні якой не пранікнуць і самым праніклівым узіраннем. Для кожнага наступнага пакалення чытачоў ён будзе адкрывацца па-новаму — і шырэй, і глыбей, — па меры таго, як будзе шырыцца і паглыбляцца нацыянальна-гістарычная самасвядомасць беларускага народа, ці іначай кажучы — па меры таго, як Беларусь будзе станавіцца Беларуссю.

Якуб Колас — не проста вялікі мастак слова, а вялікі мастак-мысліцель, для якога і стварэнне малюнкаў-вобразаў, і лепка характараў, і канструяванне сюжэтаў мелі сэнс толькі таму, што ўсё гэта было падпарадкавана спасціжэнню і раскрыццю духоўнага свету чалавека, сацыяльных і маральна-псіхалагічных заканамернасцяў развіцця грамадства, высвятленню, так бы мовіць, “таямнічых” ходаў гісторыі наогул і гісторыі свайго народа ў прыватнасці.

Якуб Колас — не проста выдатны, высокааўтарытэтны ў вачах чытачоў пісьменнік, а пісьменнік-Педагог (з вялікай літары), пісьменнік-Настаўнік нацыі. Гэтанадзвычайнаяроля была яму забяспечана не толькі яго магутным талентам, але і тым, што ён быў дасканалым знаўцам народнага жыцця і побыту, асаблівасцяў светаўспрымання і псіхалогіі беларусаў, а таксама яшчэ і тым, што яму вельмі хацелася паспрыяць, дапамагчы свайму заняволенаму, няшчаснаму народу выйсці на шырокі прастор гістарычнай жыццядзейнасці. Не адмаўляючы і рэвалюцыйных сродкаў абнаўлення рэчаіснасці, жаданага вырашэння лёсу Бацькаўшчыны, ён хацеў бы, аднак, дасягнуць гэтага перш за ўсё спосабамі цывілізаванай культурна-асветніцкай працы — ён належыў да плеяды асветнікаў-гуманістаў, якіх эпоха гвалтоўных рэвалюцыйных ломак таксама ламала і нявечыла, асуджала на страшэнныя маральныя пакуты.

У беларускай літаратуры Якуб Колас — постаць, якая ніколі ў сваей эпічнай велічы нікому не ўступіць першынства, якімі б геніяльнымі ні былі эпікі, што прыходзілі і будуць прыходзіць пасля. Так распарадзілася сама гісторыя, у якой ён заняў сваё асобае месца. Тое, што зрабіў у нашай літаратуры Якуб Кол ас, — застаецца недасягальным назаўсёды. I рэч не ў тым, што яго наступнікі і паслядоўнікі менш таленавітыя. Рэч у тым, што ён быў першы, хто ахапіў душой увесь неабдымны свет беларуса, хто пранік у гэты свет на ўсю глыбіню, у ва ўсе яго куткі і закутачкі.

Як і Янка Купала і Максім Багдановіч, Якуб Колас прыйшоў у жыццё, каб сказаць: "Вось мы — беларускі народ! Вось у чым наша веліч і несмяротнасць. Вось наш нацыянальны геній, без якогаты, вялікі свет, быў бы нашмат бяднейшы. А таму, расступіцеся, пасуньцеся трохі, мілыя суседзі, мы зоймем сваё пад гэтым небам месца. Сваё месца ў бясконцай гісторыі чалавецтва. Мы маем на гэта месца права". Усё гэта ў творчасці Якуба Коласа сцверджана, паказана і даказана бліскуча: хто мы, і што мы і за што нас трэба паважаць у свеце.

Прыйшоў час прачытаць Якуба Коласа нанова. Зрэшты, кожная эпоха сваіх вялікіх мастакоў слова прачытвае нанова і па-новаму. Коласа, нягледзячы на безліч даследчыцкіх прац, яму прысвечаных, яшчэ не прачыталі па-сапраўднаму не толькі літаратуразнаўцы, але і філосафьі, і эканамісты, і палітыкі. Зразумела, гэта і нялёгка зрабіць, бо перад намі глыба, у якой — мудрасць і духоўны вопыт цэлага народа. Сённяшняе прачытанне Якуба Коласа дасць магчымасць у многім па-іншаму глянуць на жыццё. на лёс, на гісторыю беларусаў, лепш і глыбей зразумець іх душу, характар, светапогляд, адчуць і ўбачыць найвялікшы цуд, створаны геніем народа — яго мову.

Коласа трэба перачытваць усяго цалкам — усю творчасць ад пачатку да канца. Але ў першую чаргу — трэба перачытаць яго вялікі эпас: звод паэм «Новая зямля» — рэч, унікальную ў сусветнай літаратуры, паэму "Сымон-музыка", яго мудрыя "Казкі жыцця", яго палескія аповесці.

Трагедыя Коласа, як і трагедыя Купалы, як і трагедыя ўсіх іншых вялікіх нашых мастакоў слова — у тым, што іх не толькі збівалі з тропу, не давалі сказаць сваё слова на ўсю моц і глыбіню, але і сказанае імі, сказанае своечасова, у пару і свабодна, перакручвалі, тлумачылі, падавалі так, што і ні вялікага мастака не бачна, і ні вялікага мысліцеля не чутна, і наогул незразумела, чаму ў падручніках пішуць вялікі, чаму народны, чаму выдатны і г.д.

Доўгія дзесяцігоддзі ідэалагічная зашоранасць не дазваляла бачыць усю жыццёвую сілу, усю глыбінную мудрасць рэчаў, якія толькі што названы, — гэтаксама як і яго вершаў, апавяданняў, шматлікіх твораў для дзяцей. Асабліва ўважліва трэба перачытаць "Новую зямлю". Як ніколі раней яна павінна сёння быць настольнай кнігай кожнага беларуса. Гэта — самая вялікая кніга ў беларускай літаратуры, — не аб'ёмам, зразумела, а вагой зместу, паэзіі, думак. Не ўяўляю працэсу нашага нацыянальнага адраджэння без удзелу ў ім такіх твораў, як' 'Новая зямля''. Бо што значыць нацыяналыіае адраджэнне? А значыць гэта, што нам трэба ўратаваць перш-наперш сваю родную мову, аднавіць сваю ўласную гісторыю, падняць на належны ўзровень сваю нацыянальную культуру, даць шырокі прастор беларускай школе і беларускай кнізе, ажывіць здаровыя народныя традыцыі і звычаі, — адным словам, зрабіць так, каб жыццё беларускага народа на Беларусі працякала ў паўнакроўных нацыянальных формах. Так, як яно працякае ў "Новай зямлі" Якуба Коласа. Там — усё, ад першага да апошняга радка, — наша. беларускае. Там усё — і духам. і зместам — Беларусь. Сама сапраўдная жывая Беларусь! Самабытная і не стылізаваная! Па гэтай кнізе можна беспамылкова распазнаць усё тое, чым вызначаецца беларускі народ у вялікім свеце нацыянальна-этнічных супольнасцяў. I, вядома ж, усё тое, чым мы абавязаны даражыць, што мы не павінны страціць, калі хочам застацца сабою, беларусамі, народам са сваім уласным абліччам.

Што гэта “ўсё тое” — пералічыць, бадай, немагчыма, як немагчыма пералічыць, перабраць паасобку ўсе дарэшты — і вялікія, і самыя дробныя — з' явы-праявы жыцця. В азьміце, напрыклад, узаемадачыненні герояў паэмы — Міхася і Антося між сабою, адносіны іх абоіх да Ганны, адносіны ўсіх дарослых да дзяцей і дзяцей да дарослых, суседскія ўзаемадачыненні, адносіны да прыроды, да зямлі, да працы, да народных свят, абрадаў і звычаяў і г. д., і г. д., і г. д. Колькі ва ўсім гэтым павучальнага і каштоўнага — таго, што нам так патрэбна сёння! Бо мы адроджваем не толькі мову, не толькі петорыю, не толькі. культуру, але і сам дух беларуекаеці, падвергнуты гвалтоўна-гібельнай эрозіі часу, і сам беларускі лад, калі хочаце — беларускі стыль жыцця. адрынуты і занядбаны манкуртамі, здратаваны і зацёрты архараўцамі. дзікунамі-вандаламі атамна-касмічнай эры. У гэтай нашай вялікай, цяжкай і пакутлівай адраджэнскай працы Якуб Колас для нас — і надзейная апора, і высокі прыклад, і крыніца творчага натхнення.

Калі б мы чыталі і перачытвалі яго штодзённа — як і яго вялікіх сучаснікаў і паплечнікаў — нашы справы, справы дзяржаўнага станаўлення маладой незалежнай Беларусі напэўна былі б сёння намнога лепшыя. Бо гэтаму станаўленню катастрафічна не хапае нацыянальнага грунту. яно не прасякнута ў неабходнай меры — усюды і скрозь — адзінаю аб'ядноўчаю беларускаю ідэяй. Ідэяй, якой прысвяціў даастатку ўсё сваё вялікае жыццё Ён — Якуб Колас.

ПРАБАЧЦЕ, ГЭТА НЕ АПІСКІ?

"Звязда" за 13 студзеня 1993 года

Чытаючы інтэрв'ю майго калегі, старшыні Камісіі Вярхоўнага Савета Рэспублікі Беларусь па нацыянальнай палітыцы і міжнацыянальных адносінах Міхаіла Аляксандравіча Слямнёва, апублікаванае ў "Звяздзе" заб студзеня г.г., я напаткаў два пасажы, якія мяне вельмі здзівілі. Яны настолькі неверагодныя па зместу, што я падумаў: напэўна, гэта прыкрыя апіскі, ці памылкі друку.

Інтэрв'ю названа "Дзяржава павінна аплачваць свае даўгі". Пра што ў ім гаворка? Пра даўгі нашай дзяржавы перад... Але дамо слова аўтару: "Беларусь доўгі час была выпрабавальным палігонам ленінскай палітыкі па сціранню нацыянальных адрозненняў паміж людзьмі. I атрымалася ўсё амаль так, як і было задумана. Цяпер жа мы сталі сведкамі двух паралельных працэсаў нацыянальнага адраджэння — беларускага і малых нацыянальных груп: рускай, польскай, украінскай, яўрэйскай, літоўскай... I, думаецца, зусім не патрэбны спрэчкі, хто больш пацярпеў у выніку той заганнайпалітыкі: беларусы ці татары, ці рускія, ці літоўцы... Пацярпелі ўсе ў аднолькавай ступені" (падкрэслена мною. - Н.Г.). Па-першае, пра якую дзяржаву размова? Якая дзяржава так правінілася перад людзьмі розных нацыянальнасцей? Незалежная Рэспубліка Беларусь, да якой апеліруе прафесар М. А. Слямнёў, таку ю віну на сябе ўзяць не можа. Наадварот, пад яе апекай ствараюцца нацыянальныя культурна-грамадскія таварыствы, адчыняюцца нацыянальныя школы і класы, пачынаюць выходзіць на мовах нацыянальных супольнасцей перыядычныя выданні. А той дзяржавы з цэнтрам у Маскве, якая праводзіла палітыку згортвання і затухання нацыянальных культур, — ужо няма, і папракаць яе позна.

Па-другое, давайце ўдакладнім, каб не было туманна, што атрымалася і што было задумана. А было задумана русіфікаваць усе народы і народнасці былога СССР, перамяшаць усе этнасы ў адным катле, знівеліраваць іх абліччы і характары, пазбавіць іх уласнай мовы і культуры, уласнай гістарычнай памяці. Для Беларусі і беларускага народа вынікі гэтай ня людскай імперскай палітыкі аказал іся асабліва згубнымі, скажам дакладней — трагічнымі. Мова і культура вялікага славянскага народа апынуліся на краі гібелі — на апошняй мяжы знікнення. Ва ўсіх гарадах, гарадках, рабочых пасёлках былі ліквідаваны ўсе беларускія школы. Да адной! Ды і ў большасці вясковых, хоць намінальна яны і лічыліся беларускімі, беларушчына выкарчоўвалася і выветрывалася з кожным годам усё больш адчувальна, паступова зводзілася на нішто. Беларускае дру каванне слова ўжо задыхалася і зіпала, як рыба на пяску. На тэлебачанні ўжо амаль цалкам запанавала рускамоўная стыхія. Гэты ж працэс набываў сілу-моц і нарадыё. Тры — на ўсю рэспубліку — беларускія тэатры, хоць і трымаліся папалам з бядой, але ўсёпрыкметней пераходзілі з беларускай мовы на беларуска-рускую трасянку. Мастацкага беларускага кіно не было наогул. Пра справаводства — лепш і не гаварыць: адзінай на ўсю Беларусь канторай, дзе афіцыйныя паперы афармляліся па-беларуску, быў Саюз пісьменнікаў. На ўсю 10-мільённую Беларусь! Вось які — нават у самым скупым пераліку — быў вынік дзяржаўнай нацыянальнай палітыкі, якая ажыццяўлялася на Беларусі.

М. А. Слямнёў гаворыць, што ад гэтай палітыкі ў нашай рэспубліцы пацярпелі ўсе ў аднолькавай ступені: і беларусы, і палякі, і яўрэі, і літоўцы, і рускія. I рускія??? Як жа гэта мы, беларусы, так прагэпілі і такое дапусцілі? Рускія на Беларусі пацярпелі! Хоць ты вачам сваім не вер! А ад чаго ж яны, выбачайце, пацярпелі? Можа, ад засілля беларускай мовы, і наогул — ад беларусізацыі? Можа, рускай мове ў нас не давалі ходу і яна тут празябала ў загоне? Можа, рускія школы ў нас былі пазачыняны? Можа, рускіх кніг, часопісаў і газет не было? Рускага кіно? Эстрады? Тэатра? Можа, не на рускай мове працавалі і працягваюць працаваць усе ўстановы і прадпрыемствы, усе калгасы і саўгасы? Чым мог быць пакрыўджаны, ад чаго мог цярпець у нас рускі чалавек — прадстаўнік рускай культуры, рускай мовы? Ды калі па шчырасці, то яго душа павінна была спяваць ад радасці — настолькі паспяхова ішла русіфікацыя ўсяго грамадскага жыцця на Беларусі, настолькі дзейсна ажыццяўлялася ў рэспубліцы асіміляцыя беларусаў, палякаў, украінцаў, татараў і іншых этнічных груп насельніцтва. А можа М. А. Сл ямнёў меў на ўвазе, што ў гэты час рускія людзі ў нас цярпелі душэўныя пакуты, у сэнсе — мучыліся маральна, гледзячы, як "даходзіць", канае мова браткоў-беларусаў і як тысячы беларускіх школ ператвараюцца ў рускія, як беларускія дзеткі з дашкольнага ўзросту выхоўваюцца манкуртамі і горш таго — “янычарамі”? У такім разе трэба было б ясна і сказаць: нашы браты пакутавалі за нас, беларусаў, і за тых беларускіх палякаў, яўрэяў, татараў і іншых, чыя нацыянальная мова тахсама аказалася ў нас у загоне. У адрозненне ад рускай, якая запанавала на нашай зямлі амаль паўсюдна.

М. Л. Слямнёў заклікае не ўдавацца ў непатрэбныя спрэчкі, хто больш пацярпеў ад нялюдскай нацыяналыіай палітыкі. Разумны заклік. Яшчэ чаго не хапала — спрачацца, каму мацней балела: беларусам, калі іх мову выганялі з дзяржаўных і грамадскіх устаноў, палякам, калі зачыняліся іх школы і перыядычныя выданні, яўрэям, калі ліквідавалі іх выдатны нацыяльны тэатр у Мінску, а таксама школы і газеты? Усі.м балела. Усе перажывалі сваю крыўду. I аднак жа тут ёсць адзін момант, пра які трэба абавязкова помніць — бо без гэтага нсмагчыма зразумець асаблівае самапачуванне пакрыўджанага беларуса і яго рашучы сённяшні настрой на нацыянальнае адраджэнне. Дазволю сабе яшчэ раз паўтаршць тое, што гаварыў ужо безліч разоў. Як бы ні балела беларускім палякам за несправядлівасць у дачыненні да іх нацыянальна-культурных патрэб — яны ведалі, яны помнілі, яны разумелі: ёсць Польшча, і пакуль яна ёсць — датуль будзе жыць на свеце польская мова, якой нішто не пагражае, і ад усведамлення гэтага ім хоць трохі рабілася лягчэй на душы. Маўляў, ну што ж, дрэнна, несправядліва чыніць справы начальства, але надзея застаецца з намі, і гэта надзея — Польшча, і польская мова ў Польшчы, дзе ёй жыць і квітнець вечна. Дакладна гэтак жа маглі сябе хоць трохі суцсшыць беларускія летувісы, ведаючы, што іх надзея — іх Летува — не памрэ, як не памрэ ў Летуве іх мова. Гэтак жа, цяжка перажываючы крыўду, маглі суцяшаць сябе і людзі ўсіх іншых нацыяналыіых еуполышецеіі на Беларусі. Усіх — апрача "супольнасці" саміх беларусаў. Мы суцешыць сябе такою надзеяй — не маглі. Разам з мовай у нас адымалася апошняя надзея. Бо нідзе ў свеце Беларусі, апрача вось гэтай, дзе мы жывём, няма. У гэтым уся розніца. Яна не ў ступені болю ад пацярпеласці. а ў разуменні маштабаў трагедыі. У першым выпадку — цярпела і падлягала асіміляцыі большая ці меншая група прадстаўнікоў пэўнай нацьшнальнасці, чыя гістарычная радзіма дзесьці і чыя родная мова там з' яўл яецда дзяржаўнай і пануе непадзельна і безагаворачна. У другім выпадку — што датычыць нас, беларусаў — размова ідзе не пра групу людзей пэўнай нацыянальнасці, а пра цэлы народ, пра ўвесь беларускі народ, пра аеноўную карэнную нацыю гэтай зямлі, гэтай нашай адвечнай тэрыторыі. Для нас як для народа — у адрозненне ад тых братоў нашых, палякаў і іншых — гэта пытанне жыцця і смерці. Або-або! Або — выстаім і ацалеем, або далейшая русіфікацыя пакончыць з намі назаўсёды. Беларусаў як нацыі не станс.

Не думаю, што прафесар М.А. Слямнёў не разумее ўсяго гэтага. Значыць — прыкрая апіска ў яго размове з журналістам? Хацеў бы верыць, што так.

Ёсць і яшчэ падобнага характару апіска ў звяздоўскім інтэрв'ю майго шаноўнага калегі. Мы, разважае М.А.Слямнёў, павінны стварыць такую беларускую дзяржаву, у якой ' 'чалавек сябе адчуваў бы грамадзянінам дзяржавы і ганарыўся б гэтым. А калі ў яго прачынаюцца нацыянальныя пачуцці і патрэбнасці, дык дзеля іх задавальнення чалавек мае магчымасць працаваць у нацыянальных таварыствах'' (падкрэслена мною. — Н.Г.). Паколькі ніякія агаворкі не зроблены, значыць, гэта датычыць усіх насельнікаў Беларусі. I беларусаў таксама. Значыць, белару с на сваёй роднай зямлі будзе задавальняць свае нацыянал ьныя пачуцці і патрэбнасці толькі ў нацыянальных таварыствах. Значыць, па ўзору армянскага ці азербайджанскага ўтворым на Беларусі і беларускае таварыства. Ну, што ж, шчыра дзякуй і за гэта: якая-ніякая, а ўсё-такі перспектыва. Але дазвольце запытацца: дык што — па-за межамі беларускага нацыянальнага таварыства нацыянальныя пачуцці і патрэбнасці беларусаў на Беларусі павінны адключацца, бо задавальняцца не будуць? У беларускай дзяржаве ўвесь стыль жыцця ў цэлым будзе не беларускі? Спрабую ўявіць: у Францыі нацыянальныя пачуцці і патрэбнасці французаў задавальняюцца толькі ў французскіх нацыянальных таварыствах, а проста ў жыцці і на кожным кроку — не! У Балгарыі — толькі ў балгарскіх таварыствах, у Фінляндыі — толькі ў фінскіх і г.д. Не ўяўляецца! Ніякнеўяўляецца! Жыццёфранцузаўу Францыі французскае па пачуццях і патрэбнасцях усюды і скрозь, на ўсёй тэрыторыі іх дзяржавы, кожны дзень і кожную хвіліну. Што ж выходзіць? Няйначай, як таксама прыкрая апіска ў тэксце інтэрв'ю.

Шкада, што гэтыя апіскі прайшлі ў друк. Шкада, бо яны належаць чалавеку з высокай дзяржаўнай пасадай і чытачоў недасведчаных могуць дызарыентаваць у пытаннях міжнацыянальных адносін.

Добра помніць і клапаціцца пра ўсе нацыянальныя супольнасці на Беларусі, і трэба гэта рабіць, абавязкова, але не за кошт нацыянальных інтарэсаў і не цаной прыніжэння народа-гаспадара, які гэту зямлю, гэту краіну назваў сваім імем. Бо іначай мы будзем працягваць тое, што было, што тварылася ў нас на Беларусі раней — тую ж самую дэнацыяналізацыю народа, толькі — больш цывілізаванымі спосабамі. У прыватнасці, спосабам пераводу беларускага народа на іншы статус, прыраўнаннем яго да нацыянальных меншасцяў.

КАБ НАША РОДНАЯ МОВА ЗАПАНАВАЛА Ў БЕЛАРУСІ ПАЎСЮДНА I НАЗАЎСЁДЫ

З даклада на Трэцім з'ездзе ТБМ імя Ф.Скарыны 26 сакавіка 1993 года

Паважаныя дэлегаты і госці Трэцяга з'езда ТБМ!

Прайшло няпоўныя два гады, як адбыўся Другі з'езд Таварыства, і вось мы сабраліся на Трэці. Сабраліся крыху раней вызначанага статутам тэрміну. Такое рашэнне прыняла Рэспубліканская Радй ТБМ, улічваючы, што і эканамічная, і грамадска-палітычная сітуацыя ў краіне літаральна з кожным днём абвастраецца, і адклад разгляду нашых тэбээмаўскіх праблем, нашых задач і клопатаў будзе не на карысць справе. Нічога, вядома, такога не здарылася, каб крычаць "Каравул!", падымаць спалохана-панічны гвалт, але сур'ёзна і самакрытычна пагаварыць аб тым, што і як мы, сябры ТБМ, робім па выкананні Закона аб мовах у рэспубліцы, крайне неабходна. Спадзяюся, што і наша размова ў гэтай зале будзе весціся без крыку, без асаблівага напружання галасавых звязак, без таго мітынгаваьня, да якогамызаапошніягадыдосыць-такі прывыклі. Думаецца, што для нас з вамі час мітынгавання адышоў: агітаваць саміх сябе за неабходнасць адраджэння Беларусі, яе мовы і культу ры няма патрэбы. Затое ёсць пі льная патрэба параіцца разам — удумна, разважліва і ўзаемапачціва — што сёння, вось цяпер, на гэтым этапе, мы павінны рабіць і зрабіць, і найперш у арганізацыйным плане, каб актывізаваць статутную дзейнасць Таварыства. Скажу адразу: у нас няма аніякіх падстаў, каб быць задаволенымі тым, як мы працуем, і ёсць больш чым дастаткова падстаў для незадаволенасці і нават для трывогі. I трэба ж разабрацца ў прычынах, прааналізаваць іх, каб зрабіць належныя высновы.

Псршага верасня споўніццатры гады, як уступіў у дзеянне Закон аб мовах. У многіх сферах грамадскага жыцця — гэта канчатковы тэрмін для поўнага пераходу на дзяржаўную, г. зн. беларускую мову. Аднак ужо сёння можна зусім пэўна гаварыць, што сыдзе тэрмін, а названага пераходу не адбудзецца. У тых жа галінах, дзе ўстаноўленыя Законам тэрміны "беларусізацыі" — пяць-сем-дзесяць гадоў, — становішча яшчэ горшае. Уражанне часам такое, што там і не думаюць і не згадваюць пра Закон аб мовах. Болын таго: рэзка ўзрасло супраціўленне ажыццяўленню Закона аб мовах, значна пачасціл іся праявы поўнага ігнаравання гэтага Закона і адкрытага сабатажу. Нашы "добразычліўцы" актыўна гуртуюць сілы і яўна пераходзяць у наступ супроць пашырэння беларускай мовы ў грамадскім ужытку, супроць адраджэння культуры і гісторыі Беларусі, а значыць, — супроць станаўлення і ўмацавання незалежнай Беларускай дзяржавы. Дазвольце не прыводзіць прыклады — іх безліч, і мы ведаем пра іх не толькі са сродкаў масавай інфармацыі, але і з уласных назіранняў.

Наша Таварыства — не дзяржаўны дэпартамент па пытаннях моўнай палітыкі і абароны мовы, які ёсць, напрыклад, у Францыі, мы неможам загадваць, камандаваць, прыцягваць да адказнасці. Але не пра гэта і гаворка. Гаворка пра тое, што мы — у цэлым, агулам — вельмі слаба дапамагаем ажыццяўленню Закона аб мовах даступнымі нам спосабамі і сродкамі. Кажу у цэлым, бо ёсць і прыемныя выключэнні, ёсць сярод нас людзі, сапраўдныя энтузіясты-рупліўцы, якія працуюць проста выдатна, і я пастараюся трохі пазней хоць некаторых назваць. ТБМ — культурна-асветніцкая арганізацыя, сябры якой, паводле Статута, абавязаны перш за ўсё садзейнічаць пашырэнню ўжытку беларускай мовы ва ўсіх сферах жыцця рэспублікі, захаванню яе чысціні і самабытнасці, фарміраванню нацыянальнай самасвядомасці, паскоранаму і поўнаму забеспячэнню беларускай мове статута адзінай дзяржаўнай у Беларусі. Галоўны напрамак нашай работы — работа з канкрэтнымі людзьмі, якіх трэба далучыць да справы адраджэння нашай мовы і культуры, а найперш — памагчы ім авалодаць беларускай мовай, памагчы ім стаць патрыётамі гэтай мовы. Дзе і якім спосабам найлепш рабіць гэту работу? Вядома ж, у суполках ТБМ, клапоцячыся пра тое, каб яны папоўніліся новымі сябрамі, каб расла іх агульная колькасць. На сённяшнім этапе гэта архіважна. Калі-небудзь, калі наша мова запануе паўсюдна, гэта задача перастане быць галоўнай. Але сёння — калі яшчэ трэба перамагчы — сёння стварэнне кожнай новай суполкі ТБМ — гэта і будзе яшчэ адзін крок да жаданай перамогі. Ну, а якую ж мы маем гэтую самую колькасную карціну? Я сказаў бы — ганебную, азіраць якую без пачуцця сораму немагчыма. Мяркуйце самі. У 42-х раёнах рэспублікі наогул няма арганізацыі ТБМ! Ва ўсякім разе, у нас няма ніякіх звестак, што там існуе хоць адна, а можаінекалькі, неаб'яднаныху арганізацыю, суполак. Але ж 42 раёны — гэта добрая трэць тэрыторыі Беларусі, нават крыху больш трэці! Чатыры без мала гады прайшло, як утварылася ТБМ, а ў нас цэлыя раёны, дзесяткі раёнаў не ахопле'ны ТБМ-аўскім рухам! Я ж не думаю, што ў тых раенах дзяржаўная мова ў такім выдатным становшічы, што і патрэбы ў нашых суполках няма.

З вялікім засмучэннем думаю: у кожным жа раёне ёсць інтэлігенцыя, настаўніцтва, работнікі культуры, прадстаўнікі іншых інтэлігентных прафесій — ну няўжо яны не бачаць, не ведаюць, што адбываецца ў грамадска-палітычным жыцці рэспублікі, няўжо не чулі пра ТБМ і няўжо не разумеюць, што іх святы абавязак — узяцца і як мага шырэй разгарнуць працу па адраджэнні роднае мовы, па вяртаніі яе ў школы і дзіцячыя садкі, у калгасныя канторы і дамы культуры, на фермы і ў быткамбінаты і гэтак далей. На працягу апошніх двух месяцаў я пабываў на калгасных справаздачных сходах у сваёй выбарчай акрузе. У раёне, дзе справы са становішчам беларускай мовы.не толькі не горшыя, а нашмат лепшыя, чым у многіх іншых раёнах. I тым не менш, як жа было балюча бачыць: ну каб хоць адзін старшыня калгаса, ну каб хоць адзін спецыяліст выступіў на гэтых сходах на мове зямлі сваёй, на беларускай мове. Сумна!

Сёння мы будзем гаварыць пра наша ўменне працаваць на ніве адраджэння беларускай мовы ў сучасных умовах. Пытанне крайне важнае. Наша работа ў значнай меры палітычная, бо клопат пра мову, пра яепашырэнне ва ўжытку, пра яе дзяржаўную моц і аўтарытэт — гэта клопат пра незалежнасць духу народа, пра незалежнасць нацыі. Пакуль гэта апошняе будзе заставацца для нас праблемай жыцця і смерці, праблемай нашага лёсу, нашнга гістарычнага існавання — датуль і наша праца, літаральна ўсе яе аспекты будуць мець палітычную падсветку. Вазьміце, дл я прык ладу, пытанне аб удасканаленні правапісу нашай сучаснай мовы. Думаю, што адзін Бог ведае, колькі мы, абаронцы роднае мовы, трацім у палітычным плане ад таго, што дапусцілі ў друку такі правапісны разнабой. Многіх людзей мы гэтым самым проста адштурхоўваем ад сябе, у многіх забіваем жаданне вывучаць беларускую мову, бо яны разважаюць, і справядліва, так: штогэтазамовадзяржаўная, літаратурная, калі самі вучоныя, адукаваныя беларусы не разбяруцца ў яе правапісе?У выніку, бясспрэчна, паслабляецца нацыянальна-дзяржаўная моц Беларусі наогул. Мы трацім прыхільнікаў, паплечнікаў і сяброў.

Наш абавязак — весці работу з бацькамі дзяцей, — дашкольнікаў, школьнікаў, бо гэта — будучыня нашай краіны і нашай дзяржавы. Вядома, ёсць падставы радавацца, што моладзь у большасці сва,ёй вельмі чуйна настроена да гэтай праблемы, да гэтых клопатаў, і тым не менш сітуацыя куды больш складаная, чым многім здаецца. У Вярхоўны Савет рэспублікі — і на імя старшыні Савета, і ў нашу камісію — ідзе шмат пісем. На жаль, не толькі ў падтрымку беларускай мовы як дзяржаўнай. Пісем у падтрымку, спяшаюся сказаць, большасць, і я хачу выказаць вялікую шчырую ўдзячнасць за гэтую падтрымку, ведаючы, што і гэта ёсць работа мясцовых арганізацый Таварыства беларускай мовы. Але многа таксама пісем процілеглага зместу, і кірунку, і пафасу. Некаторыя рускамоўныя бацькі шчыра заклапочаны, і нават устрывожаны, як жа будзе? Маўляў, не так лёгка і проста перайсці на беларускую мову. Я кажу пра людзей шчыра заклапочаных, а не пра спекулянтаў на гэтай праблеме. Апошнім наўрад ці што паможа. Трэба, перш за ўсё, працаваць і гаварыць з тымі бацькамі, якія могуць стаць нам падтрымкай і надзейнай і вялікай. На жаль, паўтараю, не вельмі мы ўмеем у гэтым кірунку, у гэтым сэнсе працаваць. А трэба ўмець. Трэба агітаваць, калі хочаце, даказваць, дзе і чаму яны, бацькі, памыляюцца. Даказваць, якія перавагі будуць мець іх дзеці, калі будуць дасканала ведаць дзяржаўную мову, які прастор ім адкрываецца ў будучыні. Пры гэтым нам трэба болей дбаць пра ўласную дасведчанасць у пытаннях гісторыі і культуры Беларусі, гісторыі беларускай мовы, тэорыі мовазнаўства. Яе вельмі не хапае многім шчырым змагарам за беларускае слова, і нярэдка ў спрэчках, у дыспутах яны проста пасуюць перад тэарэтычна ўзброенымі і ваяўнічымі апанентамі. Трэба вучыцца і ўмець спрачацца, і, канешне ж, менш за ўсё зрывацца на эмоцыі.

Далей, трэба пашыраць і мацаваць супрацоўніцтва з кіраўнікамі мясцовых органаў улады і гаспадарнікамі. Вядома, у кожнага з нас ёсць шмат прэтэнзій да гэтых самых кіраўнікоў мяецовай улады. Але ж, на жаль, гэта рэальнасць: іншых органаў улады ў нас няма і мы вымушаны працаваць з тымі, якія ёсць. Не адкрыю сакрэту, калі скажу, што мы вымушаны ў нашай дзейнасці шу каць, так бы мовіць, добрага дзядзьку, ці добрых дзядзькоў, якія б падтрымалі нас матэрыяльна. Не варта думаць, што гэтыя ўплывовыя і грашавітыя людзі — спрэс закаранелыя "ворагі беларушчыны". Нярэдка можа быць зусім наадварот. Не маю часу спыняцца на прыкладах, на імёнах, іх не так і мала. Адзін, самы свежы прыклад, усё ж падам: учора ў Маладзечне адкрыты першы ў нашай краіне помнік "Змагарам і пакутнікам за незалежнасць Беларусі". Значыць, калі належным чынам арганізаваць, наладзіць і павесці работу — можна дасягнуць вялікіх поспехаў. Магчымасці нашы не малыя, арганізацыя, пры ўсіх агаворках, досыць аўтарытэтная, з намі ўвогуле лічацца. Вядома, не ўсюды і не заўсёды; лічацца там, дзе мы бываем настойл івымі, дзе мы не адступаем, не апускаем рукі

У рэспубліцы на сённяшні дзень вельмі складаная палітычная сітуацыя, і я не меў дастатковага часу, каб найлепшым чынам прааналізаваць некаторыя вельмі важныя моманты дзейнасці Таварыства. Але, як я ўжо сказаў у пачатку, я разлічваю на ўсіх вас, адзін ніхто ў поўным аб'ёме гэтага не зробіць. Я і цяпер стаю на гэтай трыбуне ў вялікім хваляванні, не ведаючы, што тым часам адбываецца ў Вярхоўным Савеце, паколькі там вырашаюцца надзвычай важныя для лёсу ўсёй нашай дзяржавы пытанні. Хачу гэтым самым падкрэсліць, што ў такой сітуацыі мы, прадстаўнікі нацыянальнай інтэлігенцыі, павінны тым больш праяўляць вытрымку, спакой, раўнавагу, і менавіта спакойна, узважліва абмеркаваць усе нашы праблемы. Упэўнены, што ў выніку мы прыйдзем да згоды, таму што ўсіх нас сабрала і прывяло на гэты з'езд адно пачуццё і адно жаданне: каб наша родная мова запанавала ў Беларусі паўсюдна і назаўсёды.

КАБ НЕ СТРАЦІЦЬ ТОЕ, ДА ЧАГО ТАК ДОЎГА ІШЛІ

Выступленні на сесіі Вярхоўнага Савета Рэспублікі Беларусь 8 красавіка 1993 г.

Шаноўныя калегі дэпутаты і ўсе прысутныя!

Разумею, як мала надзей у кожнага, хто бярэ слова, пераканаць перакананых; я такой амбіцыйнай мэты перад сабою і не стаўлю, а трохі паразважаць — дазвольце.

Пачну з пытання: хто хоча, каб Рэспубліка Беларусь падпісала Дагавор аб калектыўнай бяспецы? Кажуць, Расійскай Федэрацыі гэта зусім непатрэбна. Шаноўны Старшыня Вярхоўнага Савета, які з часткаю Прэзідыума супроць падпісання, нас запэўнівае ў тым, што з боку кіраўнікоў Расіі ён і намёку не чуў наконт іх зацікаўленасці ў падпісанні намі названага дагавору. Шаноўны Старшыня Савета Міністраў, які разам з усім урадам выказваецца за падпісанне, таксама не гаворыць народу, што нас аб гэтым просіць або нас да гэтага прымушае Расія ці якая іншая дзяржава Садружнасці. Калі так, калі гэта чыстая праўда — значыць, ініцыятыва зыходзіць ад нас саміх, значыць, мы самі адумаліся і рашылі далучыцца да Дагавору.

Паважаныя таварышы! А можа, нам усю чыстую праўду не гавораць? Можа, нам усё-такі ставяцца ультыматумы, пра якія і мы, дэпутаты, і народ нічога не ведаем? Можа, нам пагражаюць эканамічнымі санкцыямі, кал і мы гэты Дагавор не падпішам? Давайце ў такім разе папросім сказаць нам усё, як ёсць — гэта ж не той выпадак, калі можна нешта дыпламатычна ўтойваць. На карту ставіцца лёс дзяржавы, якую мы толькі пачынаем ствараць.

Ну, але дапусцім, што ніякай тайнай дымламатыі тут няма і што ініцыятары нашага падпісання — мы самі. Тады натуральна запытацца: а чаму? а дзеля чаго? а нашто нам гэта?

Кажуць, мы абавязаны падпісаць Дагавор аб калектыўнай бяспецы, бо для Беларусі гэта жыццёва неабходна, бо не будзе дзейнічаць ці спрацоўваць эканамічны саюз, наконт якога ніхто з нас, ні адзін дэпутат, сумненняў не выказвае. Колькі ні думаў я, дзе тут логіка гэтай залежнасці нашага эканамічнага супрацоўніцтва ад падпісання ваеннага дагавору, — якраз логікі, дастаткова пераканаўчай ва ўсякім разе, я і не знаходжу. На маё разуменне, трэба выконваць, ажыццяўляць усе пункты і калектыўнага і двухбаковых эканамічных пагадненняў — у тым ліку і тых, што датычаць ВПК.

Кажуць, падпісанне Дагавора можа быць з нашага боку толькі тактычным ходам: маўляў, падпішам, атрымаем нейкія эканамічныя выгады, атам паглядзім, ці ратыфікаваць яго, — можа, і не ратыфікуем, і ён не будзе мець сілы. Баюся, што гэта — у лепшым выпадку — вялікая наіўнасць. Так не будзе, паважаныя калегі. Сказаўшы А, давядзецца сказаць і Б. Там ужо само развіццё падзей прымусіць нас зрабіць наступны подпіс.

Кажуць, без гэтага Дагавору мы не зможам выйсці з эканамічнага тупіка. Дык выходзіць, уся наша эканоміка трымаецца выключна на ваенна-прамысловым комплексе, што ўся яна спрэс мілітарызаваная? Калі так — дык што гэта за эканамічны курс для невялікай міралюбівай краіны? У такім разе трэба неадкладна заняцца канверсацыяй. Трэба ўзяць курс на дэмілітарызацыю нашай прамысловасці. У іншых нейтральных краінах прамысловасць мірная. Няўжо за стагоддзі Беларусь мала напакутавалася, мала паклала ахвяр ад мілітарызму і ваеншчыны? Няўжо нам не хапіла гэтых ваенных гарадкоў з палігонамі, якімі літаральна нашпігавана тэрыторыя рэспублікі? Наш народ столькі панёс страт ад чужой ваеншчыны, што заслужыў спакою, міру, нейтралітэту на тысячу гадоў наперад. Замест таго, каб цвёрда праводзіць лінію на вывад замежных войск і ядзернай зброі з Беларусі — мы хочам, падпісаўшы Дагавор, даць новыя магчымасці для новых ваенных гарадкоў і палігонаў. Уступаць у ваенны блок з дзяржавамі, адны з якіх знаходзяцца ў стане вайны ўжо сёння, а другіх становішча болын чым няпэўнае, — гэта крок неабачлівы, вельмі рызыкоўны, вельмі небяспечны. Няўжо гэта можна ігнараваць, закрываць на гэта вочы? Калі мы яго зробім — гэта будзе крок памылкова-трагічны.

Кажуць, падпісанне Дагавору — акт фармальны і ён нічым не пагражае нейтралітэту і незалежнасці Беларусі. Маўл яў, Беларусь будзе заставацца суверэннай і ўсе пытанні свайго дзяржаўнага жыцця будзе вырашаць самастойна. Выбачайце, але гэта наіўныя ілюзіі. Дазвольце нагадаць некаторыя вядомыя факты з нашай гісторыі. У 1386 г. Каралеўства Польшча і наша тагачасная дзяржава Вялікае Княства Літоўскае ўтварылі нібыта чыста фармальны, на дынастычна-персанальнай аснове, палітычны саюз — ці як тады называлі унію, — ад назвы беларускага горада Крэва яна была названа Крэўскай. Яе прывіталі беларуска-літоўскія князі, феадалы, шляхта: маўляў, на нашы правы, на нашы ўнутраныя справы замаху няма, а тым часам ад ворагаў, ад немцаў-крыжакоў мы і Польшча будзем абараняцца супольна, разам. I што ж было далей? Трохі-патрохі такое суіснаванне дзвюх самастойных дзяржаў пачало ўспрымацца як адно палітычнае цэлае з відочна пераважным, рашаючым голасам Полынчы. Цягнулася гэта доўга, але кончылася тым, чым непазбежна павінна было кончыцца: ліквідацыяй Вялікага Княства як незалежнай дзяржавы, поўнай стратай ёю сваёй незалежнасці. На Люблінскай уніі ў 1569 г. была ўтворана Рэч Паспалітая, у якую Вялікае Княства ўвайшло як бяспраўная частка яе тэрыторыі. Гэта — адна з самых трагічных, самых чорных дат у гісторыі Беларусі. Пасля гэтага апалячванне і акаталічванне беларускага насельніцтва, разбурэнне і зруйнаванне беларускай культуры, мовы, самога духу беларушчыны пайшло нечувана шпаркімі тэмпамі.

У старых кнігах па гісторыі Беларусі цікава апісана, як праходзіла падпісанне гэтай Люблінскай уніі. Сойм цягнуўся амаль паўгода. Паслы Вялікага Княства — па-сённяшняму дэпутаты — разумеючы, якая страшная небяспека насунулася на іх дзяржаву, бунтавалі, пакідалі сойм, раз'язджаліся і зноў прыязджалі, і ўрэшце рэшт былі зломлены. "Беларускія паслы Хадкевіч, Радзівіл і іншыя малілі караля і палякаў не крыўдзіць іх дзяржаву". "Яны кінуліся на калені з плачам перад Жыгімонтам, просячы яго не губіць дзяржаву, не аддаваць яе ў польскую няволю. Але і кароль і палякі невыказалі спагады. Жыгімонт загадаў ім прыняць вунію і прысягнуць Польшчы".

Адна з найвялікшых і магутных па тым часе еўрапейскіх дзяржаў перастала існаваць.

Так, мы сёння хвалюемся, больш таго —вельмі трывожымся, каб не страціць тое, да чаго так доўга ішлі — нашу незалежнасць. Можа, не лішне будзе пацікавіцца, што думалі пра нашу незалежнасць вялікія сыны Беларусі тры чвэрці стагоддзя назад? У 1919 г. Янка Купала, сцяганосец нацыянальнага адраджэння, пісаў у артыкуле "Незалежнасць": "Калі гаварыць аб незалежнасці якой-небудзь новай дзяржавы, (...), то гэта, здаецца, так і трэба, так і павінна быць. Незалежная Польшча, Літва, Украіна, Латвія і г.д. — усе яны маюць права на гэта, усіх іх можна прызнаць, можна нават і дапамагаць ці то фізічна, ці маральна, і незалежнасць гэтых дзяржаў не выклікае ніякіх спрэчак. А вось загаварыце вы аб беларускай незалежнасці... Тут вам цэлую кучу нагавораць усялякіх перашкод, недарэчнасцяў, што аж вушы вянуць слухаючы. На ўсякую іншую незалежнасць кожны з вамі згодзіцца, абы толькі не на беларускую.

Дык чаму ж так страшна наша незалежнасць?"

Пытанне Купалы і сёння патрабуе адказу — чэснага, адкрытага, без ніякіх агаворак і недарэчнасцяў. Чаму і сёння многім так не да душы, так не падабаецца дзяржаўная незалежнасць Беларусі? Не падабаецца, бо іначай не ўзнікла б пытанне пра Дагавор аб калектыўнай бяспецы. У свой час Вярхоўным Саветам было прынята разумнае, я сказаў бы, мудрае рашэнне — Беларусь назаўсёды павінна стаць дзяржавай суверэннай, без'ядзернай і нейтральнай, якая не далучаецца ні да якіх ваенна-палітычных саюзаў, ні да якіх калектыўных дагавораў аб бяспецы. Цяпер, падобна, розум і мудрасць хочуць пакінуць нас.

Шкада, што столькі часу і сілы траціцца намі на гэта "вайсковае" пытанне — замест таго, каб усе намаганні пакласці на вырашэнне эканамічных, сацыяльных і экалагічных праблем. Што нам трэба перш за ўсё рабіць?

Перш за ўсё — усім да аднаго павярнуцца тварам да вёскі, да праблем сельскай гаспадаркі, без вырашэння якіх усё астатняе можа страціць сэнс. За апошні час я колькі разоў чытаў і чуў па радыё выступленні майго даўняга знаёмага, вядомага кіраўніка калгаса Васіля Гарошкі. Чытаў, слухаў і думаў: няўжо гэта не ўзрушыць, не ўстрывожыць, калі хочаце — не нагоніць страху на ўсіх нас, на Урад, на Вярхоўны Савет, на ўсё грамадства? Чаму ж мы ў першую чаргу не займаемся гэтымі гаспадарчымі праблемамі — як выжыць, як забяспечыць краіну прадуктамі харчавання, каб не дайшло да галоднага мору?

Што трэба яшчэ? Неадкладна скасаваць на тэрыторыі Беларусі тыя, яшчэ ўсесаюзныя, законы, па якіх Беларусь страшнымі тэмпамі ператвараецца ў краіну гандляроў-тарбешнікаў, цынічных спекулянтаў, гарлахватаў-мафіёзі, махляроў і жулікаў, расперазаўшыхся забойцаў і рабаўнікоў. Трэба прыняць новыя, свае законы і аб кааперацыі, і аб прадпрыемствах, і аб сродках масавай інфармацыі і іншыя. I трэба законы выконваць. I прыклад у гэтым павінны паказваць кіраўнікі дзяржаўных прадпрыемстваў, устаноў і службаў — на ўсіх узроўнях.

ЛЁГКА, ЯК НОС АБЦЕРЦІ...

"Народная газета" за 21 красавіка 1993 года

З маральнасцю ў нашым грамадстве сталася штосьці вельмі нядобрае, нават страшнае. Кожны дзень на кожным кроку можна бачыць мноства прыкладаў таго, як яна ігнаруецца, як людзі самі прыніжаюць і растоптваюць сваю чалавечую годнасць. Самае сумнае, што і людзям адукаваным, так бы мовіць — ад навукі і культуры, пераступіць праз яе гэтак жа лёгка, як, выбачайце, нос абцерці.. Вось калі яно пачало вылазіць з нутра вонкі, напаверхню — усё тое брыдкае, што дзесяткі гадоў накоплівалася ў душах за рэжымам Хлусні і Страху, што ўвайшло ў плоць і кроў і перадалося з генамі нашчадкам. Пачварству гэтаму спраўна служаць многія сучасныя газеты, прычым, як "правыя", так і "левыя". Адчуваю гэта на сваёй уласнай скуры. Некаторыя проста навыперадкі спяшаюцца выплехнуць на маё імя калі не цэбар, дык хоць чарпак бруду.

Агідная, мушу сказаць, справа — публічна рэагаваць на беспардонную хлусню і злосныя паклёпы. Звычайна я стараюся не звяртаць на іх увагі і спакойна сам сабе кажу: Хай брэіцуць! Хай парадуюцца сваёй смердзякоўскай радасцю. Цябе ад гэтага не ўбудзе. I праўды на свеце таксама. Напісаў жа калісьці мой сябар, балгарын Андрэй Германаў:

Нішто паклёпу не стрымае. Ды праўда ўсё-такі жыве. Паклёп душу мне раз'ядае. Ды праўда ўсё-такі жыве. Абрабаваны, апляваны, я знедужэў і паміраю. Але й паклёпнік мой канае! А праўда ўсё-такі жыве!

Паўтараю: найболын уражвае тое, з якой незвычайнай лёгкасцю інкрымінуеццаневінаватаму віна, як бесцырымонна прамаўляе корць абразіць, зняважыць, начапіць ярлык, напаскудзіць.

Можна, напрыклад, на ўвесь былы СССР паведаміць, як гэта зрабіла летась газета "Коммерсанть", што ў будынку ЦК КПБ пасля высялення адтуль партыйцаў знайшлі “донос на своих братьев-писателей”, пісаны таксама «писателем», цяперашнім членам Прэзідыума Вярхоўнага Савета Рэспублікі Беларусь. I хаця ні ў адным архіве свету няма ні адной тваёй паперкі, якая хоць бы чым-небудзь напамінала данос, — няважна! Справа зроблена. I досыць прафесіянальна. Нават у суд не падасі, бо — імя ж тваё не названа. Цяпер — церабіся, думай, як будзеш адмывацца. Скажы гэтаму пісаку: “Ты — паклёпнік!” — дык ён жа і не пакрыўдзіцца. Ён жа не разумее, што гэта значыць — паклёпнік. Успрыме, як быццам яму сказалі: "Ты — жартаўнік, таварыш!" А яшчэ ён ведае, што ў грамадстве яго за гэта не асудзяць. Многія — наадварот — нават парадуюцца. Ды яшчэ як!..

У дадзеным выпадку якраз так і было. Тую паклёпніцкую пісаніну адзін адказны дзеяч культуры размножыў на ксераксе і разаслаў у канверціках найбольш вядомым "братьям-пнсателям" — адрасоў гэтак на сотню. Маўляў: калі празявалі і не чыталі — дык пачытайце і ведайце! А то, можа, добра думаеце пра гэтага свайго калегу і паважаеце яго... А ён — бачыце?..

Нядаўна, сярод многіх іншых, паявілася ў друку яшчэ адна адрасаваная мне інсінуацыя з тых, што абысці моўчкі немагчыма — надта ж нядобра пахне! Нават на фоне ўсёй шавіністычнай тухляціны выдзяляецца!..

Прафесар педагагічнага інстытута замежных моў В.Акулаў наважыў унесці свой уклад у масавую фабрыкацыю інсінуацый і прад'явіў мне — ні болып, ні менш — абвінавачванне ў русафобіі, г. зн. у нянавісці да рускіх — да рускага народу, рускай мовы, рускага насельніцтва ў Беларусі ("усесаюная" газета "Набат" за 8 сакавіка б.г., рэдактар нехта В. Якавенка). Даказваць каму б то ні было, што гэта паклёп, што на русафобію я ніколі не хварэў і не хварэю, — лічу для сябе зневажальным і рабіць гэтага не стану. Людзі сапраўднай рускай культуры, якія даўно і добра ведаюць мяне, у тым ліку выдатныя, буйныя мастакі слова, паэты і пісьменнікі, не кінуць мне папрок у недахопе павагі і любові да рускіх братоў, рускай культуры і мовы, як, зрэшты, не зробяць гэтага і добрыя людзі ў іншых краінах, што гавораць і пішуць на іншых багаславёных мовах. Успамінаю, з якім разуменнем і спачуваннем успрымаліся ў Маскве на пісьменніцкіх пленумах мае выступленні, у якіх мне даводзілася гаварыць аб крайне бядотным становішчы беларускай мовы ў Беларусі, выгнанай з усіх устаноў і арганізацый — ад калгаснай канторы да ЦК КПБ і Савета Міністраў, з літаральна ўсіх гарадскіх, пасялковых і многіх вясковых школ рэспублікі, з болылай часткі рэспубліканскіх перыядычных выданняў, радыё- і тэлепраграм. Але хіба гэта дзіўна, што інтэлігентныя людзі падзяляюць твой клопат, твой боль, бачачы нечуваныя бясчынствы, што творацца ў адносінах да мовы 10-мільённага народа? На тое яны і інтэлігентныя людзі. Не могуць жа яны вітаць вынікі нялюдскай імперскай палітыкі "зліцця ўсіх моў і нацый", палітыкі, якая была паклікана забіць жывую душу народа. Яны — не могуць, а паны Акулавы — могуць. Сумна, што чалавек, які можа так бессаромна і развязна падвярстаць пад русафобію натуральны і законны пратэст супроць русіфікацыі Беларусі, выдае сябе за прадстаўніка рускай інтэлігенцыі.

У сваім няўрымсным жаданні прыпісаць мне русафобію і тым самым хутчэй стварыць у рэспубліцы праблему міжнацыянальнага супроцьстаяння, прафесар В.Акулаў не спыняецца нават перад самай брутальнай хлуснёй. У названай газеце ён «ничтоже сумняшеся» сцвярджае; што Ніл Гілевіч — цытую: "Три или четыре года назад опубликовал стихтворение, смысл которого можно было бы выразить так: русский язык, конечно, велик и могуч, но есть русские предпочитают белорусскую картошку". I далей: "Теперь благодаря Гилевичу мы будем знать, что свиньи, которых поедали россияне, откармливались белорусской картошкой".

Ну, што, паважаны чытач? Як любіла казаць адна бабуля: "Крэпенька?" Здорава ўрэзаў прафесар гэтаму махроваму нацыяналісту, ці не праўда? Не спяшайцеся, аднак, з высновамі. Рэч у тым, што ніколі падобнага пошлага глупства ні ў вершах, ні ў прозе Ніл Гілевіч не пісаў. Не толькі тры ці чатыры, але і сорак чатыры гады назад, калі быў малады і зялёны. I не пісаў таму, што — падкрэсліваю для вас, пан Акулаў — не мог такое напісаць. Проста — не мог, і толькі. Так ужо, на шчасце, быў з дзіцячых гадоў выхаваны. У тым ліку — і вялікай рускай літаратурай. Няма ў мяне такіх вершаў, пан Акулаў, няма. Калі падобныя "сцішкі" наогул ёсць у прыродзе, то іх аўтарства належыць або нейкаму прымітыўнаму недарэку або палітычнаму правакатару.

Спачуваю пану прафесару, але выходзіць, што ягомосць з усім сваім самаўлюбёна-напышлівым "глаголанием" сеў у лужыну. Давядзецца яму паказаць свету мае вершы пра свіней, расіян і беларускую бульбу. Іначай людзі скажуць, што і ён, гэта самае, выбачайце... паклёпнік. А ён жа, у адрозненне ад іншых пісакаў, разумее, што азначае гэта слова.

Р.S. Хацеў бы дадаць, што брудныя інсінуацыі ў друку — не самыя бяздумныя і хамскія дзеянні "ворагаў беларушчыны" (Купала), беларускай мовы і культуры, беларускай дзяржавы. Ёсць рэчы і болып агідныя і больш небяспечныя для справы палітычнай стабілізацыі нашага грамадства. Нядаўна адзін прафесар (так, так, без дву косся!) пазваніў па тэлефоне і не вельмі паслухмяным ад перабору языком і на адмыслова прафесарскім лексічным узроўні прахрыпеў: "Заткнитесь, пока не поздно, со своей белорусской незалежностью и своей государственной мовай. А не то размажем вас по стене!.." Вось так, мае дарагія сябры. Па сцяне — і толькі! Як размазалі сотні тысяч душ лепшых сыноў і дачок Беларусі. Самых сумленных і самых верных свайму народу.

ШАНОЎНЫЯ, ПАВАЖАНЫЯ, СЎНІМІЦЕСЯ!..

«Народная газета» за 29 чэрвеня 1993 года

Зноў пра тое ж — пра што гаворыцца ў нашым друку амаль кожны дзень, хаця — калі ўдумацца-прызадумацца — можна было б ужо і спыніцца. Павінна ж, нарэшце, стаць відочнай бессэнсоўнасць далейшых аспрэчванняў таго, што з'яўляецца гістарычнай справядлівасцю. На жаль, многія грамадзяне спыніцца не хочуць. Адны з іх — шчыра памыляюцца і гэтак жа шчыра непакояцца, другія — хітруюць, і запалохваюць уяўнымі страхамі, і нават адкрыта падбухторваюць. Другіх — не так і многа, але яны вельмі актыўныя...

Пра што размова? Пра — трэба ці не трэба, каб у Рэспубліцы Беларусь была яшчэ адна дзяржаўная мова: паралельна з беларускай — і руская.

Маё глыбокае перакананне: сёння, падкрэсліваю — сёння ўвядзенне дзяржаўнага двухмоўя ў нас паралізуе працэс беларускага нацыянальнага адраджэння, бо адкіне ўсю моўную сітуацыю назад, у старыя часы, бо сёння, загнаная за цэлыя стагоддзі на задворкі грамадскага жыцця, беларуская мова не вытрымае канкурэнцыі з рускай. Значыць, каб уратаваць нашу мову, а тым самым — усю нашу культуру і саму нацыю, трэба забяспечыць ёй, хаця б на некалькі дзесяцігоддзяў пануючае ў дзяржаве становішча. Абавязкова! I ў гэтым няманіякай пагрозы для мовы рускай і для нашай дружбы з братнім рускім народам.

Пытанне, вядома, не належыць да тых, ад якіх можна проста адмахнуцца, з'ігнараваць, не прыняць да ўвагі. Справа датычыць перакананняў, поглядаў, духоўных інтарэсаў грамадзяніна, возьмем шырэй — наогул жыццёвых клопатаў чалавека. Значыць, тым добрым людзям, якія знаходзяцца ў палоне аблудных уяўленняў і разуменняў, трэба цярпліва тлумачыць, дзе і чаму яны памыляюцца, падвесці іх да ўсведамлення неабходнасці і непазбежнасці ўзаконення адзінай дзяржаўнай мовы ў Беларусі — з тым, каб добрыя людзі супакоіліся. Вядома, зусім няпроста перагледзець даўно ўсталяваныя ўласныя пазіцыі, істотна, а то і радыкальна змяніць свае погляды, свае перакананні; няпроста, а можа нават і пакутліва, — асабліва ў сённяшніх умовах, калі столькі напушчана дэмагагічна-палітыканскага туману, столькі чыстай вады наўмысна ўскаламучана... Але не трэба і перабольшваць складанасць гэтай пастаўленай самім часам задачы.

Паспрабуем, спачатку, прааналізаваць хоць у самай сціслай форме сутнасць асноўных падыходаў і поглядаў тых грамадзян, якія шчыра памыляюцца (або робяць выгляд, што не разумеюць, і стараюцца збіць з панталыку іншых).

Перш-наперш — пра самае крыўднае. Галоўная прычына негатыўнага стаўлення многіх нашых грамадзян да дзяржаўнага статусу беларускай мовы — глыбока памылковая думка, што ёсць нацыянальныя мовы культурныя і таму прыгожыя, і ёсць менш культурныя і таму не прыгожыя. Хаця брыдка лаяцца, гаварыць абразлівыя грубасці і па-руску і па-беларуску — аднолькава непрыгожа, і выхаваным людзям слухаць аднолькава непрыемна. А мова Пушкіна, Талстога, Дастаеўскага, Чэхава, Буніна, Блока — і — мова Багушэвіча, Купалы, Коласа, Багдановіча, Гарэцкага — культурнаму чалавеку прыносіць аднолькавае задавальненне (калі, зразумела, ён добра ведае і рускую і беларускую), выклікае аднолькава радаснае пачуццё далучэння да паэзіі, да чысціні і хараства, да духоўнай культуры. Тут мова сама па сабе ні пры чым. Літаратурна апрацаваная беларуская мова гучыць гэтак жа прыгожа, калі хочаце, цудоўна — як і літаратурна апрацаваная мова руская.

Той з беларусаў, хто не разумее гэтага, наіўна думае, што вяртанне да роднай беларускай мовы (не адмаўляючыся пры гэтым ад рускай!) — гэта аддаленне ад высокай культуры, гэта асуджэнне сябе на ніжэйшы ўзровень культурнагаінаогул духоўнагаразвіцця. Думаеі, натуральна, пратэстуе: маўляў, як жа так? Я вучыўся-вучыўся, рос-рос, дарос да сапраўднай культуры, да больш-менш прыстойнага валодання культурнай мовай, і тут мне прапануюць вярнуцца дамовы "некультурнай", "неачэсанай", "вясковай".

Кажу пра беларусаў паходжаннем, але гэтае ж датычыць і тых нашых грамадзян, якія пераехалі (самі, ці іх бацькі, іх дзяды) у Беларусь на сталае жыццё, абралі яе сваёй другой радзімай, і якім таксама беларуская мова ўяўляецца "горшай", "недасканалай", "некультурнай". На вялікі жаль, такіх грамадзян, небеларусаў паходжаннем, многа. Але ж многа і такіх, якім падобны погляд на беларускую мову не ўласцівы, якія прыраслі душой не толькі да гэтай зямлі, але і да мовы гэтай зямлі, і да культуры народа, што даў сваё імя краіне і дзяржаве. Такія грамадзяне не толькі не дазваляюць сабе абразліва ставіцца да мовы карэннага насельніцтва, але, наадварот, тактоўна ўшчуваюць тых беларусаў, якія саромяцца сваёй роднай мовы ці, горш таго, самі ж публічна зневажаюць яе.

Тым — і беларусам, і небеларусам, што "саромяцца" і нават "зневажаюць", іншай парады я тут не прыдумаю, апрача як: пастарайцеся зразумець, шаноўныя, што беларуская мова нічым і нічуць не горшая за іншыя; як пісаў больш за сто гадоў назад вялікі Францішак Багушэвіч, яна "такая ж людская і панская, як і французская, альбо нямецкая, альбо і іншая якая". Зразумейце гэта, адчуйце гэта, прыміце гэта аднойчы і назаўсёды як ісціну Божую — і тады ўсё стане ў вашай душы на месца, і вы супакоіцеся, і вы спазнаеце вялікую радасць ад таго, што ведаеце гэту мову, валодаеце ёю...

Многія жыхары Беларусі выказваюць трывогу: рускай мове пагражае ў нашай дзяржаве заняпад, у нас хочуць яе адабраць, нас хочуць адгарадзіць ад вялікай рускай культуры, нанесці ўдар развіццю навукі ў рэспубліцы, пазбавіць моўных кантактаў з народамі краін СНД і г.д. Скажу адразу: ніякіх падстаў для такіх страхаў-трывог няма. Яшчэ раз паўтараю: ніякіх сур'ёзных падстаў! Уся бяда ў тым, што добрыя людзі, замест таго, каб уважліва прачытаць Закон аб мовах, паддаюцца на спекулятыўна-правакацыйныя гал асы людзей нядобрых, якія ведаюць, чаго хочуць, чаго дабіваюцца. Пачытаймаж Закон, паважаныя добрыя людзі! Артыкул 2: Рэспубліка Беларусь "забяспечвае права свабоднага карыстання рускай мовай як мовай міжнацыянальных зносін", стварае "неабходныя ўмовы для вывучэння беларускай і рускай моў і дасканалага валодання імі". Артыкул 4: "Кіраўнікі, іншыя работнікі дзяржаўных устаноў... прадпрыемстваў павінны валодаць беларускай і рускай мовамі..." Артыкул 7: "Акты вышэйшых органаў дзяржаўнай улады... публікуюцца на беларускай і рускай мовах". Артыкул24: "Ва ўсіх агульнаадукацыйных школах Рэспублікі Беларусь вывучэнне беларускай і рускай моў абавязковае". Артыкул 27: "Вынікі навукова-даследчых прац афармляюцца на беларускай мове, а з улікам іх прызначэння — на рускай мове".

Спынімся — хаця б на гэтым. Не перапісваць жа ўсе артыкулы Закона ўзапар! Як той казаў: і што ж выходзіць? А выходзіць, што каб хто і хацеў не вучыць і не ведаць рускай мовы ў Беларусі — дык не мае на гэта права, павінен вучыць і ведаць, абавязкова! Закон прымушае! Адкуль жа тады і дзеля чаго ўвесь гэты шум-крык-лямант пра "бяспраўнае становішча", "выцясненне", "выгнанне" рускай мовы, пра адасабленне ад яе і ад рускай культуры наогул? Як можна, трымаючы ў руках Закон, гаварыць такое? А вось жа гавораць! У тым ліку — і добрыя паважаныя людзі.

Чаго толькі не прыдумаляюць і не бяруць на ўзбраенне праціўнікі ўсталявання беларускай мовы ў якасці адзінай дзяржаўнай! Самае ж недарэчнае і абсурднае з гэтых прыдумак — вылазкі на старонкі друку з "навукова-тэарытычнымі'' абгрунтаваннямі, што асобнай, самастойнай беларускай мовы не было і няма наогул, як і не было і няма самога беларускага народа. Вылазкі настолькі абсурдныя, амаральныя і ганебныя, што спыняцца на іх — з павагі да сябе і да чытачоў — не выпадае. Гэта ўжо, так бы мовіць, па-за ўсякай палемікай. Тым больш, што адразу ўспамінаюцца фашысцкія ідэолагі з ведамства Гебельса, ідэолагі санацыйнагарэжыму, які ажыццяўляў у акупаванай Заходняй Беларусі Пілсудскі, і наіх падобныя. Нават у самыя змрочныя часы сталіншчыны ні адзін цемрашал і крыважэрца не дагаворваўся да агульнага адмаўлення Беларусі, беларускай нацыі, беларускай мовы і культуры.

Нядаўна прагучала яшчэ адно арыгінал ьнае тэарэтычнае абгрунтаванне, чаму руская мова павінна ў Беларусі быць дзяржаўнай. Без гэтага, ці бачыце, Беларусь не стане цэнтрам СНД і еўраазіяцкіх народаў, а, значыць, не можа ў выніку гэтага быць і прыцягальнай для капіталаў замежных краін. Во, куды хапіў таварыш-тэарэтык! Маўляў, павінны ж быць амбіцыя і гонар у дзяржавы: не можа ж яна з-за такой дробязі, як мова, траціць ролю цэнтра СНД! Але давайце будзем лагічна паслядоўнымі: зрабіць у нас сёння рускую мову дзяржаўнай — значыць, паставіць крыж на дзяржаўнай мове беларускай, а па сутнасці — і на ўсім нацыянальным адраджэнні Беларусі. Вось і выходзіць: згадзіцеся на нацыянальнае самазабойства — і тады ў Рэспубліку Беларусь пацякуць з-за граніцы капіталы. Выбачайце, а — для каго пацякуць? I як будзе тады ўжо называцца наша дзяржава?..

Дайшло да таго, што найбольш апантаныя ''клапатліўцы'' пра дэмакратычную і прававую дзяржаву Беларусь падрыхтавалі і апублікавалі праект яшчэ аднаго Закона аб мовах у Рэспубліцы Беларусь. Гэта сведчыць, што намер пэўных грамадскіх сіл дэстабілізаваць нацыянальна-палітычную сітуацыю ў Беларусі куды больш сур'ёзны, чым можна было думаць, мяркуючы па іх ранейшых разрозненых выступленнях у друку. Глыбока засмучае гэта не ўзважаная нашалях грамадзянскай адказнасціініцыятыва з патрабаваннем вынесці пытанне аб другой дзяржаўнай мове ў Беларусі на ўсенародны рэферэндум.

Закон аб мовах у Рэспубліцы Беларусь ёсць, прыняты 26 студзеня 1990 года (яшчэ на сесіі Вярхоўнага Савета папярэдняга склікання) і як усякі іншы закон, яго трэба выконваць — і толькі. Дарэчы, калі ён быў абвешчаны — пратэстаў супраць яго не паступала, былі адно заўвагі, што занадта расцягнутыя тэрміны выканання яго асобных артыкулаў. Значыць, Закон быў успрыняты як своечасовы, патрэбны і, галоўнае, прынцыпова справядлівы дзяржаўны дакумент. Троху-патроху ён пракладае дарогу справе беларускага нацыянальнага адраджэння, садзейнічае станаўленню незалежнай беларускай дзяржавы. Паступова, хаця і з цяжкасцямі, ажыццяўляецца Дзяржаўная праграма развіцця беларускай і іншых моў у Рэспубліцы Беларусь.

Шкада, што некаторыя кіраўнікі палітычных рухаў на Белару сі, замест таго каб паказваць прыклад павагі да законаў сваёй дзяржавы, праяўляюць ініцыятыву адваротнага накірунку, ініцыятыву, не ўзгодненую з інтарэсамі беларускага народа і Рэспублікі Беларусь і, вядома ж, бесперспектыўную.

У гісторыі Беларусі наступіў лёсавызначальны момант. Хочацца думаць, што гэта разумеюць усе. Ад кожнага, хто прэтэндуе сёння на дзейнасць у якасці палітыка, гэта патрабуе глыбей асэнсоўваць палітычныя і духоўныя працэсы ў жыцці грамадства, больш цвяроза глядзець на рэальны стан рэчаў, бачыць і падтрымліваць тыя здаровыя тэндэнцыі росту, за якімі будучыня.

Імкненне стрымаць працэс нацыянальнага адраджэння Беларусі — справа не толькі марная, але і шкодная. Усякая падобная дзейнасць спрыяе палітычнай дэстабілізацыі ў грамадстве, у той час, як мы ўсе павінны быць зацікаўлены ў адваротным. Навошта наўмысна напальваць палітычную атмасферу ў грамадстве, калі столькі "гарачых" іншых праблем — эканамічных, сацыяльных, экалагічных, якія патрабуюць зноў жа нашай агульнай усенароднай увагі? Цяжка зразумець, а тым больш знайсці апраўданне таму, з якой зацятасцю і з якім напорам мусіруецца ў друку пытанне аб дзяржаўным статусе рускай мовы ў Рэспубліцы Беларусь. Як быццам той Закон аб мовах, які ёсць, ну проста не дае людзямні жыць, ні дыхаць, ні займаццапрацоўнай грамадска-карыснай дзейнасцю.

Зразу мець гэты напор можна толькі ў адным выпадку — калі, усведамляючы надзвычайную, вырашальную ролю нацыянальнай мовы ў працэсе станаўлення дзяржаўнасці, грамадзяне-палітыкі ставяць сабе за мэту пазбавіць яе гэтай ролі і гэтага значэння, — з тым, каб паралізаваць сам працэс будаўніцтва незалежнай Беларускай Дзяржавы. Але ж гэта значыць — хацець немагчымага! Народ прачнуўся, народ разбуджаны да актыўнай нацыянальна-гістарычнай дзейнасці, і, гаворачы словамі Янкі Купалы, "мы ўскрэслі, мы больш не заснём".

Перабіраю ў памяці імёны некаторых актывістаў супраціўлення беларускаму нацыянальнаму адраджэнню. У сяго-таго — нават два дыпломы аб вышэйшай адукацыі. Два дыпломы, а не валодае не толькі мовай свайго народа, сваёй зямлі, але — што значна горш — і разуменнем самой праблемы. Нічога, аднак, дзіўнага, так вучылі з першага класа школы. Усяму, чаму хочаш, вучылі — толькі не правільнаму, чалавечнаму і, падкрэсліваю, дзяржаўнаму разуменню, што такое народ, яго гісторыя, яго культура, яго мова. I як да ўсяго гэтага грамадзянін дзяржавы павінен ставіцца. I што ад узроўню нацыянальнай, гістарычнай і дзяржаўнай самасвядомасці грамадзян залежыць у вялікай меры сацыяльна-эканамічны стан краіны і наш агульны дабрабыт.

У нас няма аб'ектыўных падстаў для абвастрэння моўнага пытання і стварэння нездаровай атмасферы наўкола яго, для нагнятання страхаў-жахаў, а тым больш — для грамадскага бунту на гэтай глебе. Па-першае, сама блізкасць моў — беларускай і рускай — начыста здымае на батавым узроўні перашкоды ва ўзаемаадносінах (практычна перакладчык не патрэбен). Па-другое, законы нашы (аб мовах, аб адукацыі, аб нацыянальных меншасцях) вельмі памяркоўныя, абачлівыя, узважаныя, наракаць на іх — проста грэх. Хіба што паступіўшыся су мленнем, выбачайце... Менавіта таму, што аб'ектыўных прычын для "моўнага бунту" няма, у нас, у Беларусі, і спакойна, і можна спакойна ісці далей — займацца неадкладнымі сацыяльна-эканамічнымі праблемамі. Але ўражанне, на вялікі жаль, такое, што сяму-таму з грамадзян гэта спакойная хада не падабаецца, гэта адносная палітычная стабільнасць не па нутру. Хочацца, відаць, разладу, нацыянальнай нязгоды, канфрантацыі, а можа і чаго яшчэ горшага, яшчэ больш небяспечнага і страшнага. Хочацца справакаваць нешта ''востранькае''. Як мы ўсе добра разумеем, дасягнуць гэтага не так і цяжка. Бо не трэба ж думаць, што многія сотні тысяч беларусаў (перш за ўсё — маладых), акрыленых ідэяй нацыянальнага адраджэння Беларусі, моцна запаленых гэтай ідэяй, глыбока ахопленых жыватворным грамадска-палітычным настроем, — што яны змірацца, калі, крый Бог, несправядлівасць пераможа, што яны моўчкі праглынуць крыўду.

Калі што і шкодна ў нашым жыцці палітызаваць — дык гэта моўную сферу. Сферу, у якой усё само сабой, па волі Усявышяга, павіннабыць зразумелым іпагодненым. Ага! — нашы палітычныя апаненты выступаюць у абарону Закона аб мовах — значыць, мы будзем выступаць супроць. Так непрыязнасць дапэўнай ідэалогіі, даносьбітаў гэтай ідэалогіі пераносіцца на мову, а яна ж — не ад нейкага класа, клана, партыі, руху, яна — ад самога Бога, яна — ад гэтай зямлі, яна — сімвал гэтай зямлі, і таму не павінна быць прадметам палітычнай барацьбы. Рабіць яе такім прадметам — безадказна і амаральна. Мова не павінна падзяляць людзей адной зямлі, адной дзяржавы. Канфрантацыя на грунце мовы?.. Што можа быць больш недарэчнае? I больш сумнае? Можна зразу мець разыходжанне і процістаянне па адносінах да сацыяльна-эканамічнай сістэмы, да грамадска-палітычнага ладу, да праблемы ўласнасці, да вайны і міру, нарэшце. Але — па адносінах да мовы? Каб мова была прычынай раздору, канфрантацыі і варажнечы? Неверагодна!.. Неверагодна!..

Нядаўна адзін ваяўнічы ідэолаг эпохі дзікага рынку разышоўся да таго, што абазваў Таварыства беларускай мовы ''духоўнай паліцыяй''. Гэта — пра тысячы сумленных, простых, шчырых людзей, у якіх, апрача любові да мовы сваёй роднай зямлі, ніякай сілы-ўлады няма, як няма і нажытых на спекуляцыі мільёнаў, і высокіх пасад, і шыкоўнай маёмасці. Гэта — пра настаўнікаў, пра студэнтаў і выкладчыкаў навучальных устаноў (ТБМ на 85-90 працэнтаў складаецца з іх). Гэта яны —''духоўная паліцыя". Гэта яны распараджаюцца ў нас тэлебачаннем, радыё, кнігавыдавецтвамі, паліграфічнымі базамі, канцэртнымі арганізацыямі, шматтыражнымі газетамі і часопісамі, гэта яны кіруюць інстытутамі, навуковымі лабараторыямі (у тым ліку — сацыялагічнымі), усемагчымымі інтэлектуальнымі цэнтрамі і фірмамі, уплывовымі канфесіямі, самымі масавымі палітычнымі партыямі... I паварочваецца ж язык, аднак жа! "Насилие в духовной сфере не приведет к добру", — кідае ў эфір рытарычную сентэнцыю вялікі змагар за дабро, за сумленнасць, за сціпласць. Правільна! Сучасны стан беларускай мовы — найлепшы доказ, да чаго прыводзіць насілле і гвалт у духоўнай сферы. Вы, панове, карыстаецеся вынікамі дзікага таталітарысцкага гвалту ў духоўнай сферы беларускага народа — гвалту над яго мовай, яго культурай, яго гістарычнай памяццю. Ледзь паспрабавала ў 20-я гады беларуская мова заняць належнае месца — як тут жа "неистовые ревнители" абрынуліся на яе і яе абаронцаў — збілі, счарнілі, збэсцілі маральна, здрапежылі, здратавалі, знішчылі фізічна. Чаму вы, панове-змагары за "дэмакратыю", не гаворыце пра тое, што было зроблена з беларускай мовай, беларускай школай, беларускім друкам і г. д. пад шырмай інтэрнацыяналізму? Ці можа вам невядома ўсё гэта? Ну, як жа! Прэтэндуеце на забеспячэнне аб' ектыўнай інфармацыяй па ўсіх пытаннях грамадскага жыцця, а тут — інфармацыяй не валодаеце? А можа ўсё-такі валодаеце? I аб тым, што яе можа ўратаваць — як не даць ёй канчаткова сысці ў небыццё.

Ах, гэта апошняе ў вашы планы не ўваходзіць? У вас мэты і задачы зусім іншыя, процілеглыя? Мы гэта ведаем. Але скажыце пра гэта шчыра ўсяму народу — у вашых жа руках магутныя сродкі масавай інфармацыі. Скажыце тое, што думаеце сам-насам, не хітруючы. Так і скажыце: мы не хочам, каб тут, на беларускай зямлі, гучала беларуская мова, каб яна панавала тут гэтак жа, як польская мова ў Польшчы, або як сербская ў Сербіі, ці як іврыт у Ізраілі. Мы хочам, каб яна троху-патроху сышла на нішто і знікла. I дабаўце: тут мы цалкам згодны з усімі — і старымі і новымі — партыямі камуністычнымі, тут мы з імі адзінадумцы і адзінаверцы. У дробязях, у пытаннях прыватных і часовых мы з імі разыходзімся, а што датычыць мовы — галоўнага пытання жыцця і смерці нацыі — тут мы з імі заадно! Дабіць і дадушыць — каб і паміну не было!

Дык не выйдзе, панове! I дарэмна, абсалютна дарэмна стараецеся! Давесці нашу краіну да новага (на ўзор 1929— 1937 гг.) крывавага пагрому Беларускай ідэі — нікому не ўдасца. Не тыя часы, панове!..

Вось чаму ўсіх тых, хто яшчэ не прыслухаўся да голасу розуму, я заклікаю прыслухацца і спышць шкодную і безнадзейную барацьбу супроць беларускай мовы як адзінай дзяржаўнай у Рэспубліцы Беларусь, заклікаю ахвяраваць сілы сваёй душы і сэрца на падтрымку нашай дзяржаўнай мовы, на яе пашырэнне ў грамадскім ужытку і тым самым на развіццё і росквіт беларускай нацыянальнай культуры, а значыць — і на ўмацаванне дружбы паміж людзьмі ўсіх этнічных супольнасцей.

Колькасць нацыянальна свядомай беларускай інтэлігенцыі расце і будзе расці яшчэ болып напорна, болей шпаркімі тэмпамі. I, вядома ж, яна, інтэлігенцыя, будзе "задаваць тон" — у моц Богам дадзеных ёй магчымасцей, — будзе вызначаць тэндэнцыю духоўнага развіцця народа. Хто з палітыкаў гэтага не разумее і не прызнае — наўрад ці ён валодае цвярозым поглядам на рэальны стан рэчаў і дастатковым пачуццём адказнасці за далейшае развіццё падзей. Бо калі гэтай рэальнасці не прызнаць — тады застаецца толькі той шлях, які ўжо аднойчы быў пад нашым небам пройдзены: сталінска-яжоўска-берыеўскі шлях татальнага фізічнага вынішчэння ўсёй нацыянальнай інтэлігенцыі. Хіба што нехта ўжо гатовы і да такога паўтарэння гісторыі? Хіба што!.. Іначай — усе намаганні спыніць рост нацыянальнай самасвядомасц, пачуцця нацыянальнай годнасці — абсалютна марныя. Як трава прабіваецца праз асфальт, так і жыватворны дух народа прабіваецца праз тоўшчу абледзянення, назва якога — нянавісць да самой ідэі свабоднай незалежнай Беларусі, нецярпімасць да нашай дзяржаўнай суверэннасці... I колькі яго ні ўціскай, ні дратуй, ні душы — ён зноў і зноў праб'ецца і вырвецца на волю, і ўсё пачнецца спачатку, і зноў паявіцца ў новым абліччы Каліноўскі, і падасць свой грымотны голас новы, іншы Купала, — і зноў народ пойдзе за імі, а не за тымі, хто хоча дыктаваць яму сваю волю...

Беларускі народ жыве і будзе жыць, будуць жыць і яго мова, яго культура, яго нацыянальны геній. Не для таго ж ён прыйшоў на зямлю, каб, не сказаўшы чалавецтву сваё непаўторнае слова, сысці ў небыццёнямком. Святы абавязак усіх, каму любая і дарагая Беларусь, — падтрымаць яе адвечную мову, пасадзейнічаць — асабістым прыкладам — яе пашырэнню ва ўжытку, каб яна гучала і ў вас дома, і на вашым рабочым месцы, і на вуліцы — усюды і скрозь, дзе мы, дзеці гэтай зямлі, жывём і творым сваю ўласную долю. Атрасіце ж і скіньце, хто яшчэ гэтага не зрабіў, з душы ляноту, санлівасць і дрымоту — і вы лёгка і хутка далу чыцеся да мовы сваёй дзяржавы. Той, хто ніколі яе не вучыў — патроху, памалу асвоіць: ніхто ж, выбачайцё, у карак не гоніць і за горлане бярэ, як гэта стараюцца падаць некаторыя органы друку. Той, хто некалі ведаў сваю родную мову ды прызабыў — успомніць і зусім без цяжкасці вернецца ў яе стыхію. Ну, а самае галоўнае — навучайце гэтай мове сваіх дзетак і ўнукаў — ад калыскі, ад матчыных грудзей пачынаючы. Навучайце! Бо толькі гэтак вы заслужыце ў буду чыні іх найвялікшую ўдзячнасць і не пачуеце папроку за сваю нямудрасць, і ніхто з іх не ўсміхнецца аднойчы "усмешкой горькою обманутого сына над промотавшимся отцом".

ПАЧАТАК ВЯЛІКАГА ПАЧАТКУ

Слова на Першым з'ездзе беларусаў свету (8 ліпеня 1993 года)

Паважаныя дэлегаты і госці з'езда! Мне выпаў гонар ад імя сяброў Таварыства беларускай мовы вітаць вас і віншаваць з вялікай падзеяй у гісторыі нашага народа — Першым сусветным з'ездам беларусаў.

Хаця маё слова і прывітальнае, але наш з'езд — гэта не толькі свята, а перш за ўсё — работа, і таму дазвольце мне выказаць некалькі думак не зусім евяточных.

Галоўная ідэя з'езда — аб'ядноўчая. Гэта наша першая спроба сабрацца разам, з усяе зямное кулі, каб пагаварыць пра тыя супольныя задачы, што выніклі перад усімі намі ў лёсавызначальны для нашай Бацькаўшчыны час. Сэнс іх, гэтых задач, зводзіцца да аднаго: практычна забяспечыць тое, што абвешчана дэкларатыўна — пабудаваць свабодную, дэмакратычную, суверэнную дзяржаву Беларусь. Значыць, нам ёсць у імя чаго аб'ядноўвацца, ёсць той найсвяцейшы алтар, каб на яго пакласці свае найдарагія ахвяраванні: лепшыя сілы душы і сэрца, а калі трэба, і само жыццё. Не будзем утойваць: згуртаванню нашых сіл перашкаджаюць не толькі аб'ектыўныя ўмовы, але і пэўныя прычыны суб'ектыўнага парадку. Перашкаджае наша негатоўнасць да гэтага на ўзроўні свядомасці, псіхалогіі, палітычнай і агульнай культуры.

Ідэя нацыянальнага аДраджэння Беларусі — ідэя перш за ўсё патрыятычная, родалюбная і, вядома ж, усенародная.

Ніхто ў паасобку не мае манапольнага права на беларускі патрыятызм. Між тым, есць, я сказаў бы, сектанты, якія хацелі б адлучыць некаторых грамадзян ад права клапаціцца пра наша нацыянальнае Адраджэнне. Маўляў — вы трымаліся асуджаных часам перакананняў і поглядаў, і таму цяпер мы абыдземся без вас. Цяжка прыдумаць нешта больш неразумнае, чым такая пазіцыя.

У пошуках шляхоў станаўлення нашай незалежнай дзяржавы трэба помніць, што цяпер кожны памылковы крок можа вельмі дорага нам абысціся, іншы крок можа аказацца катастрафічна непапраўным. Для Беларусі, для беларусаў наступіў самім Богам наканаваны час збіраць камяні... Дагэтуль не толькі нашы нядобразычліўцы, але, здаецца, і мы самі ж рабілі ўсё магчымае, а нават і немагчымае, каб разрозніць беларусаў між сабой, каб адчужыць і аддаліць беларуса ад Беларусі. Хочацца верыць, што нарэшце з гэтым нашым самаедствам мы канчаем назаўсёды.

Клопат пра беларускае нацыянальнае адраджэнне доўгі час бралі на сябе пераважна прадстаўнікі творчай і навуковай інтэлігенцыі. Сёння сітуацыя істотна мяняецца — да ідэі адраджэння далучаюцца людзі з усіх іншых сфер грамадскага жыцця. I аднак жа — задачай задач застаецца: абудзіць, разбудзіць ад нацыянальнай спячкі ўвесь беларускі народ — павярнуць усіх грамадзян нашых да вялікай ідэі адраджэння Беларусі. Зрабіць так, каб літаральна кожны беларус усвядоміў, што і ад яго залежыць будучыня Бацькаўшчыны, і гэта ўсведамленне зрабіў сваім найпершым, сваім святым абавязкам. Каб кожны як малітву штодня сабе паўтараў: я павінен жыць і працаваць так, каб маёй Беларусі было лепш, каб яна багацела і дужэла, расла духоўна і набывала ўсё больш высокі аўтарытэт у свеце.

На вялікі жаль, і ў нашым парламснце, і ва Урадзе, і ў іншых дзяржаўных і недзяржаўных структурах супроць лініі на станаўленне суверэннай, незалежнай, нейтральнай, без'ядзернай Беларускай Дзяржавы выступаюць не толькі даўнія, загартаваныя і асатанелыя "ворагі беларушчыны" (Купала), але і некаторыя дэмакраты, прыхільнікі і абаронцы эканамічных рэформ. Што гэта значыць? Гэта значыць, што па-ранейшаму Беларуская ідэя яшчэ не стала галоўнай аб'ядноўчай сілай — і ў гэтым найвялікшая наша бяда. Гаварыў неаднойчы і скажу яшчэ раз з гэтай высокай трыбуны: Наша дзяржава яшчэ далёка не стала ў поўным сэнсе слова беларускай дзяржавай. Нам гэта яшчэ належыць зрабіць. I гэта стане тады, калі беларускімі пачуюцца нашы парламент і ўрад. Вядома, рэч не толькі ў мове, і аднак жа — перш за ўсё і сто разоў перш за ўсё — у мове! Толькі тады, калі ўсе да адной паперы і паперкі з Вярхоўнай Рады і з Рады Міністраў пойдуць на беларускай мове, — толькі тады мы зможам нарэшце шчасліва ўздыхнуць і сказаць: Пачалося! Аве, Беларусь!.. Просіцца на абвяшчэнне адно параўнанне. Ніколі гэты дом, наш Вялікі тэатр, так не поўніўся роднымі гукамі, роднымі словамі, роднымі галасамі, як сёння. Дык вось, не ведаю, ці судзіць мне доля дажыць, але быў бы бязмежна шчаслівы пачуць аднойчы, што ўся Беларусь, уся зямля наша, як гэты дом сёння, поўніцца роднымі гукамі, словамі, галасамі! Што для гэтага мы павінны рабіць і зрабіць? Усё, каб яўныя і замаскаваныя антыбеларускія сілы ў Беларусі пацярпелі поўны крах. Угоўнены, што гэта пытанне часу. Мы не дазволім ужо, каб наш народ і краіна зноў былі адкінуты далёка назад!..

Вядома, ад многіх дзяржаўных людзей у нас наўрад ці можна чакаць, што яны аднойчы зразумеюць трагічны лёс беларускага народа і павернуцца душой да нашых жыццёвых клопатаў. Але не яны надалей будуць задаваць тон і прадвызначаць магістральны кірунак развіцця нашай дзяржавы. Хоць сітуацыя і застаецца складанай, нават вельмі складанай, адбываецца мабілізацыя здаровых грамадскіх сіл — як у Беларусі, так і за яе межамі, там, дзе жывуць беларусы. Нарастае палітычная, маральная і матэрыяльная падтрымка ў справе нацыянальна-дзяржаўнага адраджэння Беларусі. Нарастае і дужэе наша вера ў тое, што на гэты раз ашукаць нас нікому не ўдасца, і мы ўжо не выпусцім з рук сваю ўласную долю.

Карыстаюся выпадкам і выказваю шчырую падзяку ўсім грамадзянам Беларусі і ўсім нашым замежным суайчыннікам, якія падтрымліваюць Таварыства беларускай мовы і супрацоўнічаюць з намі.

Дарагія людзі, ячшэ раз віншую вас з пачаткам вялікага Пачатку і ад усяго сэрца зычу вам поспехаў у працы.

Жыве Беларусь!

ТРАЦІЦЬ ВЕРУ НАМ НЕЛЬГА

"Літаратура і мастацтва" за 3 верасня 1993 года (у скарочаным варыянце)

— Ніл Сымонавіч, тры гады мінула з моманту ўступлення ў дзеянне Закона аб мовах. Калі ласка, скажыце, наколькі можна сцвярджаць сёння, што Закон "запрацаваў"?

— Думаю, гэта якраз той выпадак, калі лепш недаацаніць, чым пераацаніць. Сёння яшчэ няма падстаў карыстацца словамі "закон запрацаваў"— як ні горка ўсведамляць гэта. Хоць, з другога боку, нельга і сказаць, што наогул у гэтым плане нічога не змянілася і зусім нічога не робіцца. Сёе-тое змянілася і працягвае — на карысць нашага нацыянальнага адраджэння — мяняцца. Патроху, марудна, аднак жа адчувальна і прыкметна мяняецца ў лепшы бок сама грамадская атмасфера ў адносінах да беларускай мовы, адбываецца пэўны пералом у грамадскай псіхалогіі шырокіх слаёў насельніцтва, — і гэта, бадай, самае важнае, тое галоўнае, што абнадзейвае, дадае ўпэўненасці, натхнення, аптымізму. Каб пэўная тэндэнцыя развіцця запрацавала — неабходна стварыць належныя перадумовы. I яны паступова ствараюцца. На вялікі жаль, не так хутка, як хацелася б. Але траціць веру, а тым больш кідацца ў роспач ад гэтага не трэба. Мова — не тая сфера, дзе перамены адбываюцца лёгка і хутка. Галоўнае — настойліва і паслядоўна весці работу па вяртанню беларускай мовы ў шырокі грамадскі ўжытак, апіраючыся, вядома ж, на закон, на Канстытуцыю дзяржавы. I думкі нельга дапускаць, што свой гістарычны шанц мы, беларусы, упусцім. Ніякіх сумненняў і размагнічвання! Ніякага аслаблення і перадышкі ў працы!

Што да выканання канкрэтных артыкулаў Закона аб мовах... Сітуацыя тутнеўсюды аднолькавая, я сказаў бы — стракатая, але агулам пакуль што няўцешная. З тых звестак, якія пастаянна атрымлівае наша Камісія, вынікае старая-старая ісціна: усё залежыць ад канкрэтных людзей, ад тых, хто — кожны на сваім месцы — абавязаны клапаціцца пра ажыццяўленне дзяржаўных законаў. На першае верасня гэтага года павінны быць поўнасцю ўведзены ў дзеянне сем артыкулаў, а менавіта: 11, 27, 28, 29, 31, 32, 35. Можаце ўзяць Закон, гірачытаць гэтыя артыкулы, а затым праверыць, як і дзе яны "працуюць" у жыцці, у штодзённай грамадскай практыцы. Ні адно міністэрства ці ведамства, якіх гэта датычыць, не забяспечыла іх выкананне ў поўным аб'ёме. Ды што ў поўным — хоць бы напалавіну было зроблена! Натуральна запытацца: а чаму? а па якіх прычынах? Вельмі няпроста адказаць, бо гэтых прычын многа — і аб'ектыўнага, і суб'ектыўнага парадку, часцей — так пераплеценых, што, спрабуючы разабрацца, трапляеш у зачараванае кола. ''Няма падрыхтаваных кадраў — няма сродкаў — ніяк не знойдзем спонсараў — не праганяць жа людзей са службы, яны не вінаватыя, што іх не вучылі мове... Дзе магчымасці ёсць, нешта робім, там і там перайшлі ўжо на беларускую, а там і там яшчэ не..." Пры гэтым трэба мець на ўвазе незвычайную, можна сказаць — легендарную здольнасць нашага чыноўніцтва абысці артыкул закона або знайсці ў ім нейкую шчыліну, каб выкруціцца і апраўдацца.

На жаль, калі выпрацоўваліся артыкулы Закона, гэтая "здольнасць" не прадбачылася, разлічвалі — як і павінна быць — на людзей законапаслухмяных і па-дзяржаўнаму зацікаўленых у выкананні Закона. Хацелася, каб Закон быў дэмакратычны, памяркоўны, каб нікога не пакрыўдзіць, у культурнай жа краіне жьгаём. Скажам, у артыкуле 29 ветліва агаворана, што мовай афіцыйных сродкаў масавай інфармацыі, апрача беларускай, "могуць таксама быць руская мова і мовы іншых нацыянальнасцей". Могуць, вядома, і гэта справядліва. Але ж на першым месцы павінна быць мова дзяржаўная — беларуская! А тады ўжо "могуць таксама..." Так робіццава ўсіх дзяржавах свету. А ў нас — наадварот. Галоўныя афіцыйныя рэспубліканскія выданні — апрача газеты "Звязда" — усе рускамоўныя ("Народная газета", праўда, друкуе матэрыялы і на беларускай мове, але гэта практыка ў прынцыпе заганная і, прашу прабачэння, смехатворная: хацеў бы ўявіць галоўную афіцыйную газету, ну, скажам, Польшчы, на старонках якой сярод польскамоўнага масіва раскіданы тэксты на нейкай іншай мове. А мы глядзім і, падобна, нават не разумеем, якую непавагу да саміх сябе на цэлы свет выстаўляем). Ну, а хто ж у першую чаргу вінаваты? Тыя, каму гэтыя афіцыйныя выданні належаць.

Мы гаворым пра кепскае выкананне Закона аб мовах, а вы скажыце, які іншы закон Рэспублікі Беларусь выконваецца ў нас бездакорна? Баюся, што такога закона няма. А якое пагадненне, заключанае ў рамках СНД, выконваецца? У друку паведамл я лася, што — ніводнае. Ні адно — з прыблізна двухсот падпісаных! Такі час, такая сітуацыя, такія парадкі. Дык, можа, яшчэ трэба радавацца, што нават і ў гэтых умовах наш Закон патроху дае аб сабе знаць. Пэўныя зрухі адбыліся. I не толькі ў сферы адукацыі, культуры, навукі. Заўважаюцца яны і на транспарце, і ў гандлі, і ў міліцыі, і ў арміі, і ў многіх іншых сферах грамадскага жыцця.

Сапраўды, зрухі ёсць. У той жа час, на маю ду.мку, выкананне закона стрымліваецца, так сказаць, і "аб'ектыўнымі" прычынамі. Скажам, усе мы абураемся, як па-ранейшаму з'яўляецца шмат новых рускамоўных перыядычных выданняў. А ў нас жа няма Закона аб друку, у якім бы, напрыклад, прама было б сказана: "Новыя рускамоўныя выданніў рэспубліцы рэгіструюцца ў парадку выключэння". Ці нешта падобнае.

Пра афіцыйныя перыядычныя выданні я толькі што сказаў — безумоўна, гэта ненармальная для незалежнай дзяржавы сітуацыя, калі мае месца такая перавага рускамоўных газет над беларускімі. Бо паўстае пытанне: куды ж тады дзяржава ідзе і якімі шляхамі хоча дасягнуць мэты? Калі мы сапраўды зацікаўлены ў станаўленні сваёй уласнай дзяржавы, дзе б сам народ чуўся гаспадаром і забяспечыў сабе жаданы дабрабыт, дык ігнараваць пры гэтым такую рэч, як патрыятычнае выхаванне, — недаравальнае ўпушчэнне. Які патрыятызм, якое родалюбства можна выхаваць, не жывячы гэтае пачуццё любоўю да роднай мовы — першаэлемента нацыянальнай культуры, асновы духоўнасці народа? А нашы афіцыйныя рускамоўныя выданні ўбіваюць у галовы чытачам зусім іншае, праводзяць выхаваўчую лінію ў прама процілеглым кірунку. Нават дазваляюць сабе кпіць і здзеквацца з беларускай мовы, з патрыятычнага пачуцця беларусаў (ад высокай культуры, вядома). А Урад — як бы і не чуе і не бачыць. Законны Урад незалежнай нацыянальнай дзяржавы!

Што ж да неафіцыйных рускіх газет і газетак — а іх на Беларусі безліч, — то ніякі сапраўды дэмакратычны закон аб друку іх не забароніць, — пры ўмове, што яны не праводзяць антыдзяржаўную, антынародную палітыку, не прапагандуюць гвалт, жорсткасць, парнаграфію, распусту і іншае недазволенае законамі гадства. У дэмакратычным грамадстве было б дзіўным і гаварыць аб тым, каб не рэгістраваць прыватнае выданне толькі таму, што яно не на дзяржаўнай мове. Паўтараю, — калі яно выданне нармальнае, прыстойнае, культурнае, вытрыманае ў духу павагі да грамадства і законаў дзяржавы. Такія выданні будуць выходзіць, пакуль у іх будуць чытачы. А сілай, прымусам чытачоў ад іх не адвернеш. Мы хочам, каб болыпала чытачоў у беларускіх выданняў? Дык для гэтага трэба здзейсніць тое галоўнае, пра што мы вядзем гаворку, трэба, каб чытачы — па настроях, пачуццях, перакананнях — станавіліся беларусамі, дакладней — патрыётамі Беларусі і беларушчыны. Апрача таго, трэба больш дбаць пра якасць, пра прафесійны ўзровень нашых выданняў — каб яны былі яшчэ больш цікавымі і змястоўнымі.

А новы, свой Закон аб друку і іншых сродках масавай інфармацыі патрэбен, і ён падрыхтаваны, але, на жаль, да гэтага часу не разгледжаны на сесіі Вярхоўнага Савета. Пры ўсім тым, што мы ведаем аб адносінах у нас да заканадаўчых актаў, названы закон у значнай меры паспрыяе развіццю беларускага друку, радыё і тэлебачання. Калі, вядома, ад падрыхтаранага праекта не застануцца — пасля абмеркавання на сесіі — рожкі ды ножкі.

— Трывогу выклікае і тое, што ўсё болыы актыві іуюцца сілы, якія выступаюць за наданне рускай мове статуса другой дзяржаўнай мовы. Як на Вашу думку, можна супрацьстаяць моцнаму націску гэтых сіл? Супрацьстаяць, абараняючы беларускую мову, беларускі народ і адавшжв з яшагвй ствтшя да тгых юряшьяьк меншасцяў, якія здаўна ў згодзе жывуць на нашай зямлі?

— Для гэтага, на маё перакананне, трэба паслядоўна, добрасумленна і спакойна праводзіць у жыццё прынятыя Вярхоўным Саветам рэспублікі законы — аб мовах, аб адукацыі, аб культуры, аб захаванні і зберажэнні гістарычнай спадчыны, аб нацыянальных меншасцях... У іх усё прадугледжана для таго, каб, з аднаго боку, забяспечыць дзяржаўнае становішча мове асноўнай карэннай нацыі краіны — беларусаў, гарантаваць адраджэнне беларускай гісторыі і культуры, а з другога боку — садзейнічаць і дапамагаць нацыянальным меншасцям на Беларусі развіваць уласныя нацыянальна-культурныя формы духоўнага быцЦя, у тым ліку і свабодна карыстацца, вывучаць і ведаць родную мову. Гэта датычыць і рускіх, і ўкраінцаў, і палякаў, і я'ўрэяў, і татараў, і жамойцаў, і прадстаўнікоў іншых нацый, для каго Беларусь — даўно ці нядаўна — стала другою Радзімай.

На вялікі жаль, далёка не ўсім грамадзянам Беларусі хочацца гэтыя добрыя, людскія, дэмакратычныя законы выконваць. Адным — проста па ляноце душы, па заспанасці розуму, а другім — таму, што разумеюць: паўсюднае і няўхільнае ўсталяванне беларускай мовы ў якасці адзінай дзяржаўнай — гэты верны шлях да незалежнасці духу, а апошняе ёсць самая галоўная перадумова незалежнасці палітычнай. А вось гэтага ім страх як не хочацца! Не падабаецца ім дзяржаўны суверэнітэт Беларусі. I хоць Беларусь гатова супрацоўнічаць і з Расіяй і з іншымі былымі рэспублікамі Саюза літаральна па ўсіх магчымых лініях — і ў эканоміцы, і ў экалогіі, і ў навуцы, і ў адукацыі, і ў культуры, — гэтага ім мала. Вярніцеся ў склад "адзінай і непадзельнай"!

Вось гэтыя "другія", што добра ведаюць, чаго хочуць, і з'яўляюцца ініцыятарамі і арганізатарамі руху за наданне рускай мове ў Беларусі статуса дзяржаўнай. Іншымі словамі — за дзве дзяржаўныя мовы ў нашай рэспубліцы. Пры гэтым яны не спыняюцца перад рознымі спекуляцыямі на недасведчанасці людзей, перад падтасоўкай і падменай паняццяў, прычын і паследкаў. Самае сумнае і трывожнае, што яны нагнятаюць вакол моўнага пытання атмасферу, не думаючы, да чаго гэта можа прывесці — да якое бяды. Прыкідваючыся наіўнымі, палохаюць, што ў Бел арусі набірае сілу нацыяналізм, што беларуская мова насаджаецца сілай і што на моўнай гл ебе па віне прыхільнікаў адной дзяржаўнай мовы можа адбыцца небяспечнае абвастрэнне ўзаемаадносін у грамадстве. Так з хворай галавы перакладаюць на здаровую. Да абвастрэння можа дайсці толькі па віне тых, хто дабіваецца другой дзяржаўнай мовы. Паколькі мы ведаем, чым гэтае самае дзяржаўнае двухмоўе абернецца для нас, для лёсу нашае мовы і нашае нацыі наогул, — нам адступаць няма куды. Страціць свой апошні шанц у гісторыі мы не можам — не маем права.

Што ж, вы пытаеце, рабіць? Трэба патрабаваць ад Урада, каб ён паклапаціўся пра выкананне Закона аб мовах. I ад Вярхоўнага Савета таксама. I перш за ўсё — хай пакажуць прыклад самі: хай загавораць з народам, з людзьмі па-беларуску і перавядуць на беларускую мову справаводства ў сваіх жа канцылярыях. Няхай скажуць тым, што крычаць аб гвалтоўным насаджэнні беларушчыны: "Супакойцеся, шаноўныя! Ніхто вас за горла не бярэ і не адымае ў вас права і магчымасці вывучаць рускую мову і карыстацца ёю. Але выконваць законы сваёй дзяржавы — трэба! Абавязкова!"

Вельмі шкада, што многія палітычныя і дзяржаўныя дзеячы розных рангаў недаацэньваюць складанасць праблемы і замест таго, каб садзейнічаць спакойнаму ажыццяўленню Закона аб мовах, адкрыта патрабуюць яго перагляду на сесіі Вярхоўнага Савета або вынасу пытання аб мовах на рэферэндум. Так, яны ведаюць, чаго хочуць і чаму свайго дамагаюцца. Але ж яны павінны ведаць і волю соцень тысяч свядомых беларусаў. А яна вельмі выразна выказана ў безлічы іх пісем, прысланых у Вярхоўны Савет: сёння адзінай дзяржаўнай мовай у нас павінна быць мова беларуская — як гэта і запісана ў Канстытуцыі. Калі-небудзь пасля, і не так скора, — тады, як беларуская мова паўсюдна і надзейна ўсталюецца ў грамадскім ужытку і ёй ужо нішто не будзе пагражаць, бо ўжо ўвесь народ зробіць яе сваёй найвялікшай любоўю, — тады можна будзе спакойна надаць статус дзяржаўнай і другой мове. А нават і трэцяй, і чацвертай. А сёння... Сёння дамагацца гэтага — значыць штурхаць нацыю на шлях самагубства.

Застаецца спадзявацца, што і ўведзеныя ў зман грамадзяне, і яўныя нядобразычліўцы нашы яшчэ адумаюцца і супакояцца, угамоняцца і пачнуць супольна і дружна працаваць на карысць Беларусі. Гэта і будзе перамога справядлівасці. Гэта і будзе свята дружбы народаў на Беларускай зямлі.

Гутарку вёў А. Марціновіч

«ПАКАПАЦЦА Ў КІШЭНЯХ ПАМЯЦІ...»

«Культура» за 9 лістапада 1993 года (У скарочаным варыянце)

—Ніл Сымонавіч, пад Вашым кіраўніцтвам група спецыялістаў працуе над рэформай беларускага правапісу — па сутнасці гэта мае дачыненне да мовы наогул. Колькі слоў пра гэту працу.

— Так, хаця гэта будзе ўсяго ўдакладненне правапісу, вы правільна зазначылі: праблема не правапісная, а моўная. Клопат пра нашу мову ўцэлым, пра яе лёс, яе становішча, і праблема правапісу — толькі частка гэтага клопату. Самае галоўнае — забяспечыць нашай мове поўнапраўнае існаванне як дзяржаўнай. Пакуль што яшчэ мы не можам сказаць, што адбыўся пералом у грамадскай свядомасці, што беларуская мова як дзяржаўная запанавала. Яшчэ далёка да гэтага. Вядома ж, ёсць прыкметныя зрухі, якія не могуць не радаваць, найперш — у сферы адукацыі. Ды ўжо і на вуліцы людзі не спыняюцца, каб падзівіццана чалавека, які загаварыў па-беларуску. Раней для далікатнага чалавека ў нейкай меры было як бы і небяспечна загаварыць на роднай мове, бо ніякай няма прыемнасці, калі на цябе азіраюцца адразу дзесяткі вачэй. Дзякаваць Богу, псіхалагічны пералом ужо адбываецца. Усё больш і больш людзей спакойна і з разуменнем успрымаюць наяўнасць самой праблемы, неабходнасць яе вырашэння. Дзяржаўная мова павінна існаваць як у нармальнай, самастойнай, незалежнай дзяржаве, як ва ўсім свеце ў добрых людзей.

У абсягу агульнай моўнай праблемы шмат нявырашаных пытанняў. I не адно правапіс, але, скажам, і лексічны склад мовы. Мы нашу мову засмеццілі, мы назапазычвалі столькі слоў у нашых суседзяў там, дзе не было патрэбы, дзе варта было толькі пашукаць свае цудоўныя слоўцы, як некалі Коласраіў — "пакапацца ў кішэнях памяці". І ў фальклоры, і ў старых кнігах ад часоў Скарыны, у тым жа Статуце Вялікага Княства Літоўскага. Пачнеш гартаць яго — здзіўляешся і радуешся, якая была мова! Тая лексіка, якую мы зараз шукаем, б'ёмся, была распрацаваная. Або, скажам, фразеалогія. Што ж мы робім? Мы ж рускія фразеалагізмы калькіруем, "перакладаем" і думаем, што гаворым па-беларуску. Наша фразеалогія — і прыказкі, і прымаўкі, і пагаворкі, і выслоўі — не ведаю, з якой параўнальная! Хаця фразеалогія, безумоўна, багатая ў кожнай мове. Я маю шмат балгарскай літаратуры, іншы раз з захапленнем гартаю двухтомны фразеалагічны слоўнік і ў той жа час думаю: "Наша не бяднейшая". Але ў нас няма вялікага слоўніка фразеалагізмаў! Мы не ведаем свайго багацця, а фразеалогія — гэта такія згусткі думкі, у своеасаблівай нацыянальнай форме выказаныя, гэта такія ёмістыя паняцці, такі змест у кароткай фразе з двух-трох словаў! Метафары, сімвалы, а галоўнае, — за імі стаіць народны светапогляд, філасофія, мараль... А як мы фразу беларускую будуем? Зноў — калькіруем. У нас жа свой сінтаксіс, свая музыка мовы, сваё цячэнне фразы, счапленне словаў. Ал е на працягу дзесяткаў год кожны дзень праз друк, радыё, кіно не толькі наша вуха, але і наш унутраны слых прывучылі да інтэрнацыянальна-чыноўніцкай мовы, якая забівае аднолькава душу і рускай, і беларускай, і любой іншай нацыі ў маштабах былога СССР.

Побач з многімі праблемамі паўстае асобая праблема правапісу, бо дзяржаўная мова павінна быць прыгожая, дасканала распрацаваная. I таму абавязак навукоўцаў, літаратараў, тых, хто адчувае мову, пак лапаціцца, каб нішто яе не псавала, не нявечыла. Вось адкуль — і клопат пра правапіс. Новая літаратурная мова пачалася дзесь у XIX стагоддзі В. Дуніным-Марцінкевічам, Ф. Багушэвічам, Я. Лучынам, потым — на пачатку XX стагоддзя быў нашаніўскі перыяд. Дзесьці ў 1918—1919 гг. гэты вопыт быў упершыню абагульнены Браніславам Адамавічам Тарашкевічам, слава яму на векі вечныя. Была выдадзена граматыка Тарашкевіча для школ. Але паколькі гэта быў першы вопыт, то, напэўна, трошкі наіўна было б разлічваць, што ў той граматыцы ўсё было найлепшым чынам прадумана. Вядома ж, не. Пошукі працягваліся. Невыпадкова ў 1926 годзе ўзнікла неабходнасць правесці акадэмічную мовазнаўчую канферэнцыю. I зноў-такі ў цэнтры ўвагі быў правапіс. Але высновы гэтай акадэмічнай канферэнцыі фактычна не былі ўведзены ў жыццё, таму што літаральна праз пару гадоў пачаўся пагром беларускай навукі, культуры, адукацыі.

- На маю думку, Беларусь, якая не мела патомнай інтэлігенцыі ў некалькіх пакаленнях, найболей пацярпела ад гэтай "выкарчоўкі".

Так, мы дзесяцігоддзямі не можам загаіць раны, нанесеныя нашай культуры, мастацтву, навуцы. Безумоўна, сляды пагрому засталіся і ў мове: і ў лексіцы, і ў фразеалогіі, і ў сінтаксісе, і ў правапісе. Пастановай аб зменах і спрашчэнні правапісу ў жніўні 1933 года яны былі ўзаконеныя. Наша інтэлігенцыя ўвесь час адчувала, што нанесена шкода мове, што ўзяты груба палітычны курс на русіфікацыю, фактычна — курс на асіміляцыю беларускага народа. Такі быў свядомы накірунак на зліццё нацый, на іх растварэнне ў агульным катле. З чаго ён пачынаўся? Са "зліцця" моваў. ''Хай будзе адна мова!" — палічыў нехта. Але чаму гэта павінна задавальняць дзесяцімільённы народ? У гэтым разе — беларускі. I нават лепшыя з партыйных і дзяржаўных кіраўнікоў у гэтым пытанні стаялі на памылковых, мякка кажучы, пазіцыях. Паважаны ў народнай памяці Пётр Міронавіч Машэраў гэтаксама выказваў патрабаванне ісці курсам зліцця моў і культур і змагацца з тымі, хто нібыта ідзе насуперак збліжэнню культур. Хто ж ідзе супраць збліжэння культур — і блізкіх, і далёкіх?! Які адукаваны чалавек скажа: ''Мы не будзем асвойваць іншыя культуры, мы абмяжуемся сваёй"? Падобныя абвінавачванні прад'яўляць проста недарэчна... А бяда наша, наадварот, у тым, што мы сваю культуру, сваю мову занядбалі. У нас не было недахопаў у лозунгах, накшталт: "Будзем развіваць нацыянальную культуру!" Але заўсёды ўзнікала пытанне: як жа развіваць нацыянальную культуру, калі мы топчам яе першаэлемент — мову? Ні ў адным горадзе, пасёлку, мястэчку, нават у вялікіх вёсках фактычна ўжо не заставалася ніводнай беларускай школы. З адзінаццаці тэатраў толькі тры былі беларускія. Добра, што хоць цяпер стала болыл адкрывацца нацыянальных тэатраў!

- I ў маленькіх гарадках.

Не ў такіх ужо і маленькіх. У добрых людзей у дваццацітысячных гарадах працуюць прафесійныя дзяржаўныя тэатры. Напрыклад, у Балгарыі кожны акружны цэнтр мае свой драматычны тэатр. Дваццаць восем акруг — столькі ж тэатраў. I ўсе тэатры, безумоўна, нацыянальныя.

Альфа і амега ўсёй нашай культурна-асветніцкай работы— клопат пра нацыянальную свядомасць, пра адносіны самога народа да сваёй гісторыі, памяці, мовы, мастацтва, літаратуры, музыкі. Яшчэ не пераадолены рэшткі прывітай нам псіхалогіі, што мы — правінцыя Расіі, а не самастойная славянская дзяржава. Гэтае рудыментарнае самапачуванне трэба пераадолець, інакш мы ніколі не станем на ногі як народ, як дзяржава. Думаю, не трэба кожны раз рабіць агаворку, што гэта ніяк не памяншае нашай павагі да рускай культуры, да польскай, да англійскай, да любой іншай, — да культуры ўсяго свету, і ў першую чаргу — да рускай, якой мы і сапраўды вельмі многім абавязаны.

— Пасля падзелаў Рэчы Паспалітай і расейская культура станавілася на ногі, дзякуючы выхадцам з тутэйшых земляў.

- Каму толькі не аддавалі нашы таленты дар свой! Усім суседзям. Самае крыўднае, што мала пры гэтым даставалася свайму народу. Так што галоўнае, каб адбыўся ў самых шырокіх масах пералом, каб беларусы ўсвядомілі, што ў іх ёсць свой духоўны, мастацкі, эстэтычны грунт, ёсць свая, няхай і не такая вялікая, як французская ці руская, але ж і не бедная літаратура, з якой нясорамна выходзіць у свет, ёсць выдатная музыка, скульптура, жывапіс. Гэта я кажу пра прафесійную мастацкую культуру, але ёсць жа невымерная, незлічоная народная культура, і не толькі фальклор, а, скажам, народная абрадавая творчасць, прыкладное мастацтва.

- Адметная народная культура.

—Так. Застаецца невялічкая дробязь: кожны грамадзянін нашай краіны павінен пачуцца прыналежным да гэтай культуры, усвядоміць, што ён — яе руплівец, які дбае пра яе далейшае развіццё, каб яна служыл а нашым дзецям, уну кам праз дзесяткі, сотні гадоў.

- Як і кожная культура на зямлі.

- Самае крыўднае і смешнае, калі хочаце, — тое, што мы гаворым пра рэчы, якія ў іншых краінах проста не абмяркоўваюцца — няма патрэбы. Любы чалавек, не толькі прадстаўнік інтэлігенцыі, але і вясковец, там скажа: "Не разумею, дзе праблема, пра што вы пытаецеся? Ці люблю я сваю родную мову?'' А мы на поўным сур'ёзе ставім гэткае пытанне. А што ж рабіць? Мы вымушаны гаварыць пра гэта і не толькі гаварыць, але і працаваць, дзейнічаць.

- Так, і ў гэтым накірунку імкнецца працаваць і калектыў "Культуры".

- "Культура" — газета своеасаблівая. Мне многае імпануе ў ёй, скажам, матэрыялы па гісторыі культуры, але я лічу, што тЫднёвік яшчэ шукае сябе. Напачатку мне вельмі і вельмі не хапае ў ёй добрай публіцыстыкі, бо ўсякая газета — найперш публіцыстычная трыбуна, ды і часопіс без добрай публіцыстыкі не ўяўляецца. З увагі на тое, колькі ў нас праблем у сферы жыцця духоўнага, самых жывых, вострых, набалелых, мне хацелася б, каб у тыднёвіку было больш аўтарскіх выступленняў у самых розных жанрах. Малайцы, што адважыліся на літаратурна-філасофскі дадатак "ЗНО".

- На маю думку, "ЗНО" бярэцца за распрацоўку і ўвядзенне ва ўжытак абсалютна новых тэмаў і праблем, у тым ліку, пошук адпаведнай філасофскай лексікі.

- Вы зачапілі яшчэ адну асобную тэму, якая датычыць, у прынцыпе, усіх гуманітарных навук. Я баюся, што на сённяшні дзень, калі мы ўжо можам гаварыць пра пэўныя поспехі ў гісторыяграфіі, то вельмі-вельмі мала падстаў сцвярджаць пра дасягненні ў беларускай філ асофіі. Канешне ж, ёсць выдатныя імёны. Я з захапленнем чытаю ўсё, што піша Уладзімір Міхайлавіч Конан, і кожны раз зноў прашу: "Паздароў, Божа, гэтага чалавека". Але ж колькі ў нас такіх? Вельмі мала. А нам трэбане толькі гісторыя філасофіі, але і разуменне своеасаблівасці беларускага светаадчування, успрыняцця, маралі. Што ў народнай маралі высокае, а што, выбачайце, і... Гаворым жа часам пра нейкую беларускую нясмеласць.

- Часцей — пра талерантнасць.

- Гэта мы прыкрываемся талерантнасцю. А пад ёй — тое, што нам загналі ў гены, у кроў. Не хачу я крыўдных слоў казаць на адрас свайго народа, але пара нам развітацца з празмернай паслухмянасцю, нясмеласцю, пакладзістасцю там, дзе трэба ўзняць вышэй галаву, стукнуць кулаком і сказаць: "Не!".

Гутарку вяла Г. Булыка

СІНДРОМ НАБЫТАГА СУВЕРЭНІТЭТУ

Выступленне на сесіі Вярхоўнага Савета Рэспублікі Беларусь (11 лістапада 1993 г.)

Нікога з прамоўцаў не папракнеш, што ён кіруецца не высокім грамадскім клопатам, не тым, што ўсім нам баліць, а нейкімі другараднымі ці прыватнымі інтарэсамі. Але дазвольце выказаць адно ўражанне, якое мяне вельмі засмучае, і думаю — не толькі мяне. Мнагавата ўсё-такі гаворыцца таго, што не дапамагае адказваць на пытанне: як, якімі шляхамі вывесці эканоміку краіны з глыбокага крызісу, як недапусціць, каб здарылася самае горшае — каб абрабаваныя, ашуканыя, няшчасныя сумленныя людзі не пачалі паміраць ад холаду і голаду. Напрыклад, зашмат часу і пораху траціцца на асуджэнне “Віскулёў”, падпісанага там пагаднення. Пры гэтым камень кідаюць чамусьці толькі ў агарод нашага старшыні Станіслава Шушкевіча, як быццам мнагавопытны дзяржаўны муж Вячаслаў Кебіч свайго подпісу пад белавежскім дакументам не паставіў. Шкада, што траціцца час і сілы на гэты неразважны суд, які адно культывуе ў настроях людзей непатрэбную настальгію па мінулым.

Ну давайце задумаемся на момант: што нам гэта сёння дае — гэта наша злосць на "Віскулі"? Які ў гэтым сэнс? Па-мойму, ніякага. Па-першае, тое пагадненне, калі б яно не было падпісана ў Беларусі, яно абавязкова было б падпісана недзе ў другім месцы. Бо для яго надышоў час. Па-другое, у ліку трох галоўных віноўнікаў, якіх яшчэ і дасюль шаржыруюць у некаторых газетах, т. Шушкевіча магло б не быць, гэта маглі б быць таварышы Ельцын, Краўчук і, скажам, Назарбаеў, а т. Шушкевіч "спазніўся" прыляцець. I што? Хіба ад гэтага нешта змянілася б? Беларусь падпісала б гэта пагадненне трошкі пазней — як гэта зрабілі ўсе астатнія рэспублікі Саюза. Па-трэцяе, і гэта галоўнае, усім нам трэба глядзець на рэальны стан рэчаў. ''Віскулі'' — гэта ўжо гісторыя, якую назад не адкруціш. А перад намі — жывая рэчаіснасць. Хоць яна і не падабаецца нам — але яна ёсць такая, якая ёсць — а іменна: рэчаіснасць незалежнай Рэспублікі Беларусь.

Дарэчы, у вуснах многіх нашых грамадзян словы "суверэнітэт, незалежнасць" сталі словамі зняважліва-абразлівымі, гучаць як лаянка. Няшчасце на галаву звалілася — суверэнітэт! Жылі-жылі — і раптам: на табе — пракляцце божае! Суверэнітэт народу дастаўся! На вялікі жаль, гэты матыў праступае і ў некаторых прамовах тут. Пад любым прыкрыццем — але давайце пазбавімся суверэнітэту, бо ва ўсім вінаваты ён. Новая хвароба ў Беларусі, новая бяда-няшчасце, — сіндром набытага суверэнітэту!

Сапраўды — дажыліся!

КУРС НА СТРАТУ НЕЗАЛЕЖНАСЦІ

Выступленне на сесіі Вярхоўнага Савета Рэспублікі Беларусь (18 лістапада 1993 г.)

Тут была заява, што гэта пытанне хочуць абмяркоўваць адно дэпутаты з апазіцыі — члены БНФ ды Грамады. Я не належу ні да БНФ, ні да Грамады, ні да якой-небудзь іншай партыі. Не належу і не збіраюся належаць. Але я належу да народа, які тут жыў, жыве і будзе жыць, і які заслугоўвае іншай долі, чым тая, якую меў у стагоддзях, калі з яго воляй ніхто не лічыўся, да народу, які мае права, Богам данае права, быць і пачувацца гаспадаром на гэтай зямлі, на сваёй роднай зямлі — іншай у яго няма. I таму зразумець маю трывогу ў гэту хвіліну, думаю, няцяжка.

Нельга недаацэньваць момант, які мы зараз перажываем — бо ён можа аказацца лёсавызначальным, ён можа стаць пачаткам канца — канца таго, да чаго мы так доўга ішлі — да суверэннасці, да незалежнасці. I што ж прымушае многіх з нас, сыны і дочкі Беларусі, так лёгкадумна ставіцца да лёсу сваёй Бацькаўшчыны. Аналітычныя разборы сітуацыі — не рытарычныя пытанні, што тут прагучалі, — а аналітычныя разборы, зробленыя людзьмі, дасведчанымі ў эканоміцы, у фінансава-грашовых справах, пацвярджаюць, што сама па сабе ратыфікацыя гэтага пагаднення нам нічога не дасць — ніякіх канкрэтных эканамічных выгад. Што нам замінае гандляваць зВасіяй, з іншымі краінамі, супрацоўнічаць, устанаўліваць і развіваць эканамічныя сувязі? Нішто не замінае. Калі ласка! Давайце дамаўляцца — і аб рэсурсах, і аб цэнах, і аб мытні, і аб усім іншым. Я не веру, што няма іншага выйсця апрача як ратыфікаваць сёння ж гэтае пагадненне. На што нам гэта аб'яднанне грашовых сістэм? I не трэба галасаваць за яго. Не трэба. Устрымайцеся сёння, шаноўныя дэпутаты. Калі мы толькі ступім на гэты шлях, час пакажа і пераканае, што гэта шлях да здрады нацыянальных інтарэсаў, да страты эканамічнай суверэннасці і дзяржаўнай незалежнасці.

I што ж гэта, скажыце, за доля такая, што мы самі, самі паступаемся здабытым правам? Усе людзі ў свеце ва ўсіх краінах радуюцца здабытаму праву самастойна вырашаць свой лёс, ганарацца гэтым правам, змагаюцца за ўмацаванне суверэнітэту. А мы? А мы, як апошнія недарэкі, хочам бяздумна пазбавіцца суверэннасці, хочам дабраахвотна стаць дамініёнам магутнай суседняй дзяржавы! I гэта тады, калі ўвесь свет прызнаў Рэспубліку Беларусь як незалежную дзяржаву!

Я пакідаю трыбуну з надзеяй, што ў вашых сэрцах у гэты момант пераможа пачуццё клопату за лёс Беларусі і пачуццё нацыянальнай годнасці.

ПАКАЗАЛІ МОНСТРА. А ДАЛЕЙ?..

"Звязда" за 21 снежня 1993 года

Цяжка адысці ад таго, што было перажыта ў зале Вярхоўнага Савета на мінулым тыдні. Агульнае ўражанне: як мы яшчэ не гатовы на свядомым дзяржаўным узроўні вырашаць надзвычайнай важнасці пытанні! Як неадольна вылазіць і бярэ верх звыродная вернападданіцкая псіхалогія, у рэчышчы якой — і дзікая прага ўлады, і зайздрасць, і правінцыйная пыха, і ліхвярская хцівасць, і ўсё іншае, што асляпляе і атупляе розумы, душы, сэрцы! У чацвер у зале, можна сказаць, запанавал а атмасфера, далёка не адпаведная годнасці грамадзяніна, а тым болын народнага дэпутата, перамагло нешта злобна-агрэсіўнае, нямудрае, безразважлівае, і нават падлаватае.

Даклады дэпутатаў А. Лукашэнкі і С. Антончыка, звёўшы ў адно вядомыя і малавядомыя факты, добра паказалі жахлівага монстра карупцыі, яго неймаверна раз'ятраны апетыт. Многія дэпутаты ў сваіх прамовах дамалявалі, удакладнілі дэталямі і штрыхамі пачварны вобраз гэтага страшыдлы. Ну, а што ж далей? Што — у выніку? Куды павярнулася справа?.. Куды? Думаю — туды, куды і было запланавана рэжысёрамі.

Так ссунуць акцэнты з галоўнага — страшна небяспечнага для дзяржавы і народа — на нявартыя грамадскай увагі дробязі, так перакасіць самую мэту-задачу Камісіі, — гэта ўжо трэба зусім не мець Бога ў душы. Выбачайце, але ў чыста лагічным плане такі перакос ёсць поўны абсурд, у маральным плане — гэта палітычны цынізм. Увесь народ, усе сумленныя людзі бачаць і ведаюць, якія маштабы прыняла ў верхніх і сярэдніх эшалонах улады карупцыя, якая бессаромная ідзе "прыхватызацыя", разрабаванне народных багаццяў, створаных мазольнай працай і салёным потам мільёнаў людзей. Народ, паўтараю, гэта ведае, і ён чакаў глыбокага аналізу праблемы, раскрыцця прычын і канструктыўных высноў — як выходзіць са становішча, што рабіць, каб Беларусь канчаткова не ператварылася з прававой і цывіліаванай еўрапейскай дзяржавы ў нейкую дзікую "каўбойскую" рэспубліку зладзюганаў і гангстэраў. I якіх жа высноў дачакаўся? "Трэба зняць з пасады Старшыні Вярхоўнага Савета Станіслава Шушкевіча!" Аказваецца, гэта ён віноўнік таго, што ў нас столькі напладзілася мафіёзі, хабарнікаў, спекулянтаў, махляроў і жулікаў. Ён — ды яшчэ дэпутаты з апазіцыі. Да чаго ж прымітыўна-вульгарны палітыканскі ход! I на каго ж, цікава, ён разлічаны? Хіба што на даверлівых, наіўных дзяцей?

Слухаеш некаторых таварышаў дэпутатаў — і адно дзівішся: ніякага пачуцця адказнасці за лёс народа і краіны, ніякагаразумення, штомы стаім перадрэальнайнебяспекай поўнага хаосу і грамадзянскай вайны! Нейкая апантаная зацятасць і хітраванне! Усім, хто не сляпы, даўно бачна: замах на аўтарытэт сумленных дэпутатаў, дзяржаўных і грамадскіх дзеячаў Беларусі робіцца толькі таму, што яны мужна бароняць суверэнітэт і незалежнасць сваёй Бацькаўшчыны, што яны не хочуць, каб Беларусь зноў апынулася ў становішчы "северо-западного края", хочуць, каб наш народ быў сам сабе гаспадаром на сваёй зямлі, сам наладжваў сваё жыццё так, каб яму было добра. Усаромцеся ж, таварышы і не таварышы, гэтай сваёй свядомай ці несвядомай барацьбы супроць дзяржаўнага суверэнітэту Беларусі — і тады ў зале Вярхоўнага Савета трохі-патрохі ўсталюецца згода. У зале — і па ўсёй рэспубліцы. Іншых шляхоў да нацыянальнай кансалідацыі, да палітычнай і эканамічнай стабільнасці няма. Усаромцеся, суніміцеся і не звяртайце ўвагі на тую нягодную дырыжорскую палачку, якая кожны раз відаць.

А для таго, каб выкрыць і выкараніць карупцыю, "прыхватызацыю", мафіёзныя і спекулянцкія ўтварэнні, у дзяржаве ёсць МУС, КДБ, Пракуратура, Кантрольная палата. Мала? Ці яны ўсе, гледзячы на Урад і Вярхоўны Савет, апусцілі рукі? Калі так, — дык тады пачнем з сябе, шаноўныя, з сябе! Ну хоць бы з абнародавання дэкларацый, за што, за дзе ўзятыя сродкі ўзводзім — ва ўдарным тэмпе! навыперадкі! — у сапраўдным сацыялістычным спаборніцтве! — трох- і чатырохпавярховыя мармурова-белакаменныя палацы?..

Р.S. Для тых, хто паспеў тут жа самаўпэўнена адрэагаваць: ''Ну ясно! Это же из оппознции БНФ!'' — даю кароценькую даведку: ні ў якую партыю, ці блок, ці рух не ўваходжу; у апазіцыі ж усё жыццё — да "ворагаў беларушчыны" (Купала), якога б палітычнага колеру яны ні былі.

САЛДАТ СВАЙГО ЧАСУ

Слова пра Аркадзя Куляшова на ўрачыстым вечары ў Мінску 15 лютага 1994 г.

Вельмі шаноўная грамада, сябры беларускай паэзіі!

Мы сабраліся сёння ў гэтай утульнай і, дадам, гістарычнай зале Нацыянальнага тэатра, каб ушанаваць 80-я ўгодкі з дня нараджэння аднаго з самых выдатных песняроў беларускай зямлі Аркадзя Аляксандравіча Куляшова. Час, на які прыпала гэта дата, вядома ж, зусім не спрыяе таму, каб гаварыць пра паэтаў і паэзію. Але, можа, якраз у гэтым і ёсць сведчанне трываласці нашага духу, нашай веры ў сябе і свой лёс, што насуперак усяму мы пасвячаем сённяшні вечар паэту і яго творчасці. Значыць, нам гэта трэба, значыць, мы адчуваем і разумеем, чым нельга — як бы ні было цяжка — паступацца, чаго нельга ў сабе, у сваім жыцці траціць.

Гаварыць пра такога паэта як Аркадзь Куляшоў — няпроста і нялёгка. Нялёгка наогул, таму што незвычайна багаты і значны плён здзейсненага ім, а тым больш нялёгка сёння — калі мы зноў апынуліся ў рэвалюцыйным разломе эпохі, калі ад кожнага з нас вымагаецца амаль немагчымае: нанова перадумаць і пераасэнсаваць увесь пройдзены табою шлях, а для старэйшых — усё пражытае жыццё.

Я хацеў бы пачаць з таго, што ёсць відавочным: Аркадзь Куляшоў, бясспрэчна, — вялікі нацыянальны паэт, волат нашага мастацкага слова. I як волат — ён прарабіў у слове, у літаратуры, тытанічную работу. Па-першае, уражвае сама па сабе колькасць: сотні лірычных і ліра-эпічных вершаў самага разнастайнага жанравага аблічча, дзесяткі паэтычных легенд-балад, і амаль два дзесяткі паэм, ні адна з якіх ні жанрава, ні тэматычна не паўтарае другую, а ўсе разам узятыя ствараюць шырачэзнае мастацкае палатно цэлай гістарычнай эпохі — з акцэнтамі на яе асабліва важных, я сказаў бы, лёсавызначальных момантах. А яшчэ — цэлая бібліятэчка яго дасканалых перакладаў сусветнай паэзіі на беларускую мову. I аднак жа не колькасць, зразумела, галоўнае. Імя Куляшова прымушае думаць і гаварыць пра іншае. Аб тым, што Аркадзь Куляшоў падняў беларускі верш, беларускае паэтычные слова на новы эстэтычны ўзровень. Пасля Янкі Купалы, Якуба Коласа і Максіма Багдановіча — іменна яму хапіла сілы і духу зрабіць відочны крок наперад у развіцці нацыянальнага верша. Найпершымі паплечнікамі яго ў гэтым былі на працягу дзесяцігоддзяў Максім Танк і Пімен Панчанка.

Гаварыць пра творчую школу якога-небудзь слыннага майстра, пра яго вучняў і паслядоўнікаў — заўсёды рызыкоўна, і аднак жа, уважліва пранікаючы ў дух, у склад і лад такіх, напрыклад, выдатных і самабытных нашых паэтаў, як Сцяпан Гаўрусёу і Аляксей Пысін, — немагчыма вызваліцца ад уражання, што яны куляшоўскую школу прайшлі несумненна.

Куляшова як паэта вызначала вельмі высокая ступень мастакоўскай годнасці. На чым яна трымалася, чым забяспечвалася? Гранічнай шчырасцю ў адносінах да жыцця, да свету, што наўкол цябе, да людзей, што побач з табою. Шчырасцю — і даверам. Даверам — і павагай. Шчырай павагай да людзей, да жыцця, да свету. I да паэзіі. Да слова. Надзвычайная павага да слова! Адносіны яго да слова былі не проста прафесіянальна-рабочыя, гэта былі адносіны майстра-чарадзея. Майстра з вялікай літары. У сталага Куляшова бадай не знойдзеш ні аднаго верша філігранна неапрацаванага, але не знойдзеш і такога, пра што можна сказаць'' віртуозна'' і не больш. Затое сотні разоў скажаш: да чаго ж хораша! — да чаго ж праўдзіва! — да чаго ж балюча! Або: як святліста-светла! — як чыста! — і як тужліва-горка!..

Дарэчы, наконт чысціні. Годнасць мастака-майстра і ў тым, што ў яго творах вы не знойдзеце ні ценю пошласці, таннай гуллівасці, ды і проста расхожай банальнасці. О, як высока ўзвышаецца ён над той рыначнай кніжнай прадукцыяй, што заваліла сёння нашы прылаўкі! I якая ж у гэтым сэнсе школа культуры, інтэлігентнасці, высакароднасці, скажам шырэй — чалавечнасці, — школа, якою вызначалася ўся наша класіка: прыгадайце Купалу і Коласа, Багдановіча і Гарэцкага!..

Добра, скажа хто-небудзь, а як жа ўсё гэта вяжацца з тым, што ў творчасці выдатнага паэта сення проста не прымаецца, бо ёсць данінай ідэям фальшывым і шкодным. Паслухаем самога паэта:

А хто, скажыце, праз той час прайшоў без суровых метак? Думаю, што няма такіх.

Гэта з яго "Маналогу", напісанага ў дні самых горкіх роздумаў паэта. Было б дзіўна і неверагодна, калі б тая нечуваная трагедыя, якую перажыў за дзесяцігоддзі таталітарнага рэжыму наш народ, не прайшла праз душу і творчасць паэта. Рэжым душыў свабоду, творчасць, душыў таленты. Таму ёсць і ў Куляшова старонкі, якія сёння чытаць і сумна і горка. Гэта — трагічныя старонкі яго творчага лёсу. Так іх і трэба ўспрымаць — як трагічныя. Будзем помніць: у вершатворцы нязначнага, дробнага — і памылкі яго выглядзяць дробнымі. Памылкі вялікага паэта — гэта ўжо драма і трагедыя, бо ў іх адбіты драматычны і трагічны лёс народа. Таму Куляшова трэба чытаць з тым даверам да яго шчырага таленту, з якім ён пісаў пра свой народ, жадаючы яму дабра і толькі дабра. I нельга паспешліва заяўляць, што сёння, маўляў, прыцьмелі і падзеі, апісаныя паэтам, і героі, якім ён аддаў сваё сэрца, і, маўляў, не такія яны ўжо і значныя. А можа не яны — а мы прыцьмелі і паблеклі? Можа, гэта з намі нешта здарылася? Я павінен паверыць, што прыцьмеў і пабляк вобраз беларускай дзяўчыны-паланянкі з верша ''Ліст з палону"? I каму — павераць? Каб зрабіць гэта — трэба растаптаць самы балючы боль у душы нашага народа. Хто на гэта здольны? Ва ўсёй сусветнай паэзіі аб апошняй вялікай вайне я не ведаю верша, роўнага па сіле Куляшоўскаму "Лісту з палону". Хіба што "Враги сожгли родную хату" М. Ісакоўскага пастаўлю побач. Хіба што — толькі гэты геніяльны верш народнага рускага паэта. Ці, можа, аб'явім прыцьмелай і нецікавай паэму пра змаганне заходнебеларускіх хлопцаў і дзяўчат — крыштальнай душы патрыётаў — за ўз'яднанне нашай Бацькаўшчыны? — змаганне супроць акупантаў, якія адарвалі і загрэблі палавіну нашай роднай зямлі? Можа, гэта не было вялікай трагедыяй народа і не пакінула ў нашых душах следу?

Дазвольце не доўжыць прыклады: іх вельмі многа. Дазвольце на завяршэнне сказаць: не засланяць і не адсоўваць у цень, а чытаць і перачытваць трэба такіх паэтаў, як Аркадзь Аляксандравіч Куляшоў.

"ЗУСІМ, ЯК НА ПА ЧАТКУ 30-Х!.."

Выступленне на сесіі Вярхоўнага Савета Рэспублікі Беларусь 2 сакавіка 1994 г.

У мінулую пятніцу, выступаючы з гэтай трыбуны, дэпутат Сарокін патрабаваў ад Старшыні Вярхоўнага Савета стварыць яшчэ адну парламенцкую камісію. Для чаго? Для расследавання, цытую, "фактов пропаганды в средствах массовой информации национализма''. Беларускага, вядома. У выніку гэтага расследавання, цытую далей, «оценить роль постоянной комиссии под руководством народного депутата Гилевича. О выводах и предложениях доложить Верховному Совету». Гэта — па-першае. Па-другое, дэпутат Сарокін прадпісвае Старшьші Савета Міністраў, цытую, «рассмотреть целесообразность нахождения на должности министра образования спадара Гайсенок».

Чым жа так правініліся міністр і старшыня камісіі? Тым, што навукова-метадычны часопіс "Пралеска" змясціў публікацыю, шкодную для інтэрнацыянальнага выхавання дзяцей. Мушу заявіць адназначна: я рашуча супроць таго, каб у беларускіх дзяцей, і не толькі ў дзяцей, абуджаць антырускія настроі. Я заўсёды лічыў і лічу найвялікшым злачынствам — сеяць варажнечу паміж людзьмі і народамі. Не сумняваюся, што і міністр Гайсёнак стаіць на гэткіх жа пазіцыях. Як не сумняваюся і ў тым, што пазначаная публікацыя —- толькі фармальны повад для каманды "У атаку!" Не паявіся гэта публікацыя — знайшлі б нейкі повад іншы. Тым больш, што ў сённяшняй сітуацыі людзі лёгка зрываюцца і абнародваюць нямала палітычна няўзважаных заяў і проста глупстваў.

Сапраўдная мэта тых, ад чыйго імя выступіў дэпутат Сарокін, — спыніць працэс нацыянальна-дзяржаўнага адраджэння Беларусі. Пакуль ён не набраў сілу — з ім трэба пакончыць! А то і сапраўды можна страціць такі прывабны кавалак "единой и неделимой". Значыць, пара дзейнічаць практычна і канкрэтна.

Апетыт, як вядома, прыходзіць у час яды. Апетыт, відочна, нарастае. Скінулі двух міністраў — мала! Трэба скінуць трэцяга — міністра адукацыі. Скінулі Старшыню Вярхоўнага Савета — мала! Трэба ўзяцца за старшынь пастаянных камісій. Хоць за аднаго — для пачатку. Які раз'ятраны ў таварышаў апетыт! Зусім, як напачатку 30-х!..

Канешне ж, аднаго дробнага факта мала, каб разгарнуць франтальнае наступленне і здзейсніць свае намеры. Таму робяцца абагульненні маштабныя — на ўсю рэспубліку. А іменна: на Беларусі, паводле дэпутата Сарокіна, аказваецца існуюць і дзейнічаюць цэлыя "национал-фашистскне движения", лідэры якіх "активно ведут оголтелую идеологическую обработку молодежи, школьников, студентов..." Ах, гэтыя знаёмыя фразачкі газетных перадавіц! Як яны за 70 гадоў збрыдзелі душы чалавечай! Але да пытання пра нацыянал-фашызм мы яшчэ вернемся. Цяпер жа я паспрабую патлумачыць, чаму мішэнню атакі выбраны іменна міністр адукацыі і старшыня Каміссіі Вярхоўнага Савета, якая пытаннямі адукацыі займаецца.

Таварышы-суддзі адчулі першыя рэальныя крокі на шляху аднаўлення беларускай школы ў Беларусі — і спалохаліся, узрушыліся. Закрычалі: Не дапусцім! Не дадзім! Здымем міністра, раз ён не сабатуе, а выконвае Закон аб адукацыі! Паставім другога, свайго — такога, як незабыўная Еўдакія Уралава, якая не знала і двух слоў па-беларуску, але кіравала адукацыяй у нас ажно гадоў дзесяць. Таварышы выдатна разумеюць: будзе беларуская школа — будзе ўсё: і беларуская мова, і беларуская культура, і беларускае справаводства, і беларуская нацыянальная і гістарычная самасвядомасць, і як вынік — будзе беларуская дзяржава. У тысячны раз пытаюся ў грамадзян — такіх, як дэпутат Сарокін: ці ведаеце вы, што к пачатку 80-х гадоў ні ў адным горадзе, ні ў адным гарадскім пасёлку, ні ў адным рабочым пасёлку на Беларусі не засталося ніводнай беларускай школы? Ні школы, ні класа, ні паўкласа, ні чвэрцькласа! Ведаеце? Дык чаму вы не крычалі тады, што за гэта злачынства перад народам трэба зняць з пасады і міністра адукацыі, і старшыню Камісіі Вярхоўнага Савета, і сакратара ЦК, і ўсіх іншых, па чыёй віне яно тварылася? Вы не крычалі, таму што вас цалкам задавальняла гэта. Вы лічылі гэта зусім нармальным. Хіба не так? Скажыце: Ну, а калі б у Расіі ні ў адным горадзе не засталося ні адной рускай школы? Як бы вы на гэта паглядзелі? Гэта было б нармальна? Упэўнен, што ў гэту хвіліну сёй-той з нашых доблесных грамадзян падумаў: ''Ну-у, сравинл! С великим и могучим русским он сравнил... Смешно!" А вось у гэтым "ну, сравнил", шаноўныя, і ёсць самы сапраўдны нацыянал-фашызм, — і не мае значэння, якога ён паходжання: нямецкага, ці італьянскага, ці рускага... Таму што такія пагардлівыя адносіны да мовы народа — гэта чысцейшай вады расізм, а расізм, як вядома, ёсць адзін са складнікаў фашысцкай ідэалогіі.

I вось цяпер, калі мы ўзяліся, з Божае ласкі, за адраджэнне сваёй мовы і культуры, за будаванне сваёй уласнай дзяржавы — вы, як і 60 гадоў назад, закрычалі праразгул беларускага нацыянал-фашызму на Беларусі. I ў чым жа яго, гэты нацыянал-фашызм вы ўбачылі? У тым, што аднаўляюцца, у свой час гвалтоўна зрусіфікаваныя, беларускія школы? У тым, што мы самі, не пад нейчую дыктоўку, а самастойна пішам аб'ектыўную, праўдзівую гісторыю свайго народа?

Шаноўныя дэпутаты! У1931 годзе ў Мінску выйшл а адна з самых подлых кніг у гісторыі беларускага кнігадрукавання. Называецца яна: "Навука" на службе нацдэмаўскай контррэвалюцыі". У гэтай кнізе вы многа-многа разоў знойдзеце фразу "беларускі нацыянал-фашызм" і ''беларускія нацыянал-фашысты''. Гэта страшэннае кляймо ставілася на імёны самых сумленных, самых светлых, самых таленавітых, самых выдатных сыноў і дачок беларускага народа. На працягу некалькіх наступных гадоў — з 1931 па 1938 — тысячы кляймёных гэтым кляймом беларускіх інтэлігентаў былі рэпрэсіраваны і амаль усе загінулі — хто на Салаўках, хто на Калыме, а хто тут, у Беларусі, у такіх урочышчах, як Курапаты. У тым ліку пайшлі ў магілу многія з тых, хто памагаў "суддзям", і з тых, што гэты зверскі, самапраўны суд чынілі. Як, напрыклад, і рэдактар гэтай жахлівай кнігі. (Дарэчы, яе трэба перавыдаць, дый масавым тыражом, каб кожны мог пачытаць і ўбачыць, да якіх маштабаў быў даведзены ў нас пагром нацыянальнай інтэлігенцыі, як пачынаў ажыццяўляцца на Беларусі нацыянальны генацыд.)

I вось, здаецца, гісторыя вяртаецца "на кругі свая". Дакладней, яе хочуць павярнуць туды — назад, да 37-га. Лозунг гатовы даўно:'' Смерць беларускаму нацыяналізму!'' — што трэба чытаць, як "Смерць нацыянальнаму адраджэнню Беларусі!'' Пачалося і ажыццяўленне лозунга на практыцы. Свае прапановы зрабіў і дэпутат-генерал Сарокін: стварыць камісію Вярхоўнага Савета па вывучэнню фактаў прапаганды беларускага нацыяналізму і вызваліць ад займаемых пасад народнага дэпутата Гілевіча і міністра адукацыі Гайсёнка.

Шаноўныя дэпутаты! Дазвольце і мне звярнуцца з афіцыйнай просьбай да старшыні Вярхоўнага Савета. У інтэрв'ю газеце "Звязда" былы член палітбюро Расійскай кампартыі прафесар Антановіч сваё вяртанне ў родны дом, у Беларусь, патлумачыў тым, што "расійскія камуністы пайшлі ў бок вялікадзяржаўнага шавінізму". Красамоўнае прызнанне! Гэта — у Расіі. У нас жа, у Беларусі, не толькі камуністы, але і многія іншыя, партыйныя і беспартыйныя грамадзяне, як ішлі, так і ідуць у гэты самы запаветны бок, ваяўніча выступаюць з пазіцый вялікадзяржаўнага шавінізму. У многіх газетах, што выходзяць у Беларусі, у тым ліку і за дзяржаўны кошт, змяшчаюцца публікацыі, у якіх абражаецца нацыянальнае пачуццё беларуса, зневажаецца сама Рэспубліка Беларусь, яе дзяржаўныя сімвалы. У гэтых публікацыях сцвярджаецца, што беларускага народа наогул ніколі не было і няма, што беларуская мова — толькі дыялект рускай, што ўтварэнне незалежнай дзяржавы Рэспубліка Беларусь — нонсенс, які трэба ліквідацаць, і г.д. і г.д. Усё гэта, як вы разумееце, спрацоўвае адпаведным чынам — а іменна: глыбока крыўдзіць беларусаў, абражае нацыянальную годнасць народа, а з крыўды і абразы нічога, апрача адчужэння і варожасці, не вырастае. Дык хто ж сее ў нашым грамадстве нацыянальную варажнечу? Хто займаецца прапагандай нацыянал-фашызму ці шавінізму? — як яго ні назаві, гэта адно і тое ж: нялюдская, антычалавечая ідэалогія.

Нягледзячы на ўсё гэта, яшчэ ніводзін сумленны рускамоўны грамадзянін не адчуў, што яму, ратуючыся ад нацыяналістычнай небяспекі, трэба з Беларусі ўцякаць. Не адчуў і не адчуе! Такой небяспекі ні для якой нацыянальнай меншасці ў нас няма і не будзе. Небяспеку можа адчуць толькі той, хто лічыць, што цярпенне беларускага народа можна выпрабоўваць бясконца.

Вось чаму прашу Старшыню Вярхоўнага Савета стварыць пар ламенцку ю камісію па рассл едаванню фактаў прапаганды ў сродках масавай інфармацыі вялікадзяржаўнага шавінізму і распальвання настрояў, варожых да Беларускай дзяржавы і яе законаў, у тым ліку — да прынятых у гэтай зале законаў аб мовах і аб адукацыі.

НЕ ТОЙ КРЫЧЫЦЬ "ПАЖАР!" — ТУШЫЦЬ НЕ БУДЗЕМ

Выстпупленне на сесіі Вярхоўнага Савета Рэспублікі Беларусь 17 сакавіка 1994 года

Шаноўныя дэпутаты!

На пасяджэнні Прэзідыума я прасіў не пыносіць пытанне аб справаздачы т. Сярэдзіча на сесію, падкрэсліўшы, што ў нашых умовах гэта — недазволеная раскоша. I прасіў не таму, што не разумею або недаацэньваю значэнне і ролю масавай газеты ў грамадска-палітычным жыцці краіны, а таму, што ёсць пытанні непараўнана больш важныя, чым гэта, ёсць пытаіші настолькі важныя, настолькі сур'ёзныя, што ўсе іншыя перад імі саступаюць набок. Ёсць пытанні, пра якія гавораць: гэта пытанне жыцця і смерці. Гэта надзвычай сур'ёзна ў дачыненні да лёсу аднаго чалавека, і ў тысячы разоў сур'ёзней, калі гаворка ідзе пра лёс дзяржавы, пра быць або не быць дзяржаве. Якраз такое пытанне разглядалася ўчора вечарам на пасяджэнні Прэзідыума Вярхоўнага Савета, у якім прынялі ўдзел першыя асобы з Урада рэспублікі, кіраўнікі абласцей і старшыня праўлення Нацыянальнага банка Беларусі. Абмяркоўвалася пытанне аб аб'яднанні грашова-крэдытных сістэм Беларусі і Расіі і аб адзінай рублёвай зоне, іншымі словамі — аб тым, як выходзіць з тупіка, у які гэта пытанне зайшло. Стала ясна, што пэўныя дзяржаўныя людзі ў Маскве здзекуюцца з нас, вычэкваючы, калі мы канчаткова станем на калеш і прыпаўзем з чалабітнай: прыміце нас у склад Расійскай Федэрацыі. На ўсіх лініях эканамічных узаемаадносін нам дыктуюць правілы гульні, навязваюць сваю волю, а найбольш наіўныя (ці, можа, найбольш хітрыя?) дзяржаўныя мужы нашы ўсё яшчэ крычаць: трэба ехаць у Маскву і прасіць і дамаўляцца! Стала ясна — і пра гэта ўчора было сказана адназначна — што шокавай тэрапіі з усімі яе паследкамі нам не мінуць, яна пачынаецца ўжо, і што трэба неадкладна абвяшчаць наш разліковы білет, наш "зайчык" адзіным плацежным сродкам. Бадай ніколі не было мне так трывожна і так горка — ад усведамлення таго становішча, у якім мы, наш народ і наша дзяржава, апынуліся. Думалася: а яшчэ ж два гады назад, і год назад — з гэтай трыбуны так горача і так пераканаўча гаварылася, што трэба як хутчэй уводзіць у дзяржаве сваю нацыянальную валюту, што без сваёй уласнай валюты — дзяржава проста не дзяржава. Чаму не прыслухаліся да гэтых галасоў? Таму, што яны не з тых вуснаў гучалі, не тыя дэпутаты гаварылі. Аказваецца, праўда, ісціна — не аб'ектыная катэгорыя, а залежыць ад таго, хто яе гаворыць. Загарэўся дом, чалавек крычыць "пажар", — а ў адказ чуем: не можа быць, не той чалавек б'е трывогу.

Дазвольце цяпер перанесці гэту метафару і на пытанне, якое мы абмяркоўваем. Па-мойму, ніякая іншая грамадска-палітычная газета ў Беларусі з такою сілай і нястомнасцю не б'е трывогу, не заклікае схамянуцца, працерці вочы, каб убачыць увесь рэальны стан рэчаў, як гэтаробіць "Народная газета". Не сумняваюся, што менавіта гэта адчулі сотні тысяч яе падпісчыкаў, бо чуйнасць народа да голасу праўды, справядлівасці — надзвычайная, і зусім дарэмныя намаганні даказаць народу нешта іншае. Людзі толькі іранічна ўсміхаюцца ў адказ, тым больш, што наіўных чытачоў робіцца ўсё менш і менш.

Зразумела, у кожнага з нас сваё разуменне праўды, сваё бачанне ісціны — і адсюль — свае прэтэнзіі да друку і свае сімпатыі або антыпатыі да пэўнага перыядычнага выдання, газеты або часопіеа. Калі чалавек дзень і ноч думае аб тым, як ліквідаваць суверэнную, незалежную дзяржаву — Рэспубліку Беларусь, як спыніць працэс нацыянальна-дзяржаўнага адраджэння Беларусі — то хіба яму можа падабацца "Народная газета"? Ні ў якім разе, вядома! Такому таварышу будуць даспадобы іншыя газеты, з процілеглымі пазіцыямі, а яны ў нас ёсць, нават сярод афіцыйных у радавых, што ўжо зу сім не ўкл адваецца ў гал аве. Уяўляеце, можаце ўявіць у Францыі ўрадавую газету, якая праводзіць ідэю ліквідацыі дзяржавы Рэспублікі Францыі? Не ўяўляеце, канешне. Я таксама не магу ўявіць такое. А ў нас гэта можна.

Скажаце: дык што — вас "Народная газета" цалкам задавальняе? Не, далёка не цалкам. I я лічу, што яна яшчэ не ў поўным сэнсе народная. Сапраўды народнай у нас за ўсю гісторыю беларускага друку была адна газета — "Наша ніва", якая выходзіла на пачатку стагоддзя. Вось гэта была трыбуна народа і люстэрка яго жыцця! Але — за што крытыкуецца "Народная газета"? Папракаюць яе, напрыклад, за падтрымку г.зв. "беларускага нацыяналізму". А я вычытваў у ёй і зусім адваротнае — іранічнае насміханне над змагарамі за беларускую мову, прычым — у артыкулах супрацоўнікаў рэдакцыі газеты. I думаў: вось спаткаю т. Сярэдзіча і скажу: буду ставіць пытанне аб вызваленні вас з пасады рэдактара. I не толькі за гэта. Яшчэ і за тое, што ў некаторых нумарах толькі лічаныя матэрыялы ідуць на дзяржаўнай мове. Як бачыце, у мяне прэтэніі ёсць таксама і не толькі названыя. Але ж, відаць, трэба кіравацца ў ацэнках тым, якая агульная, магістральная лінія газеты, а яна, думаю, правільная, у тым сэнсе, што ''Народная газета'' хоча стаць сапраўды народнай — папулярнай і любімай газетай, скажу па-старому, шырокіх працоўных мас.

Гучалі абвінавачванні ў тым, што "Народная газета" распальвае нацыянальную варажнечу, ці ва ўсякім разе — пэўнымі публікацыямі садзейнічае абвастрэнню міжнацыянальных адносін. Асабіста я лічыў і лічу, што да нацыянальнага пытання ў друку трэба ставіцца вельмі абачліва, вельмі асцярожна. Гэтак жа трэба ставіцца да асвятлення гісторыі народа. факты ў гісторыі былі розныя і драматычныя, і трагічныя. Асвятляць іх трэба аб'ектыўна. Але каментарыі павінны быць разумнымі, мудрымі, такімі, каб не абражаць нацыянальныя пачуцці народа, людзей, якія ў тых драмах і трагедыях не вінаваты. Нельга паддавацца пачуццям, якія могуць выбухнуць страшным злом, калі іх не ўціхамірыць. Іншая справа, што многія бачаць нацыяналізм там, дзе яго няма і ў паміне.

Другая праблема — культура і этыка нашай прэсы. Прэса ў значнай меры, выбачайце, расперазалася — пад шырмай дэмакратызацыі, права на галоснасць і г.д. Зняважыць, нахаміць у друку —сёння для многіх аўтараў нічога не каштуе. Не ведаю, каму тут належыць пальма першынства дэмакратам і рэвалюцыянерам, ці кансерватарам і рэакцыянерам? Баюся, што, як то кажуць, абое рабое. Культурны ўзровень многіх публікацый у многіх выданнях ніжэй усякай прыстойнасці. Калі ўся сіла публіцыстычнага слова, уся дасціпнасць, увесь бляск стылю трымаецца на абыгрыванні, на перакрыўлянні імені ці прозвішча — то я адмаўляюся прымаць такую публіцыстыку. Гэта можамець месца за сталом на кухні ці ў пакоі для курэння, але не ў грамадскім друку. Калі газета заваёўвае папулярнасць выдумкамі, плёткамі, пошлымі анекдотамі, таннымі сенсацыямі, — то я рашуча не прымаю такую папулярнасць. Але, па-мойму, сказанае не характэрна для агульнага ўзроўню і стылю "Народнай газеты".

Наўрад ці можна пагадзіцца з выказаным тут абвінавачваннем, што газета сарыентавана на парламенцкую меншасць. Яе платформа вельмі шырокая. А галоўнае — у яе звыш 600 тысяч падпісчыкаў — якая ж гэта меншасць? Гэта, вядома, не значыць, што раз многа падпісчыкаў, дык ужо выдадзена індульгенцыя на непагрэшнасць. Ні ў якім разе. Але і ігнараваць гэтага нельга! Нам патрэбен новы Закон аб друку, перш за ўсё! Калі мы будуем прававую дзяржаву, хочам, каб наша дзяржава была прававой — павінен быць Закон аб друку, якім і належыць кіравацца.

Хачу спадзявацца, што ''Народная газета'' будзе набываць яшчэ большы аўтарытэт у народзе. I што сённяшняе абмеркаванне дапаможа ёй у гэтым.

МЫ ХОЧАМ ЖЫЦЬ, ЯК УСЕ ДОБРЫЯ ЛЮДЗІ

"Наша слова" за 30 сакавіка 1994 года (у скарочаным варыянце)

Паважаны Ніл Сымонавіч, я прыйшла да Вас сёння так, як прыходзяць да чалавека на перадавую лінію агню: пацікавіцца сітуацыяй, распытаць пра стратэгію і тактыку на бліжэйшы час і падзякаваць за мужнасць, з якой Вы адстойвалі ў Вярхоўным Савеце дзяржаўнасць нашай мовы і адстаялі яе. 4 сакавіка сродкі масавай інфармацыі разнеслі радасную вестку: "Жыве дзяржаўная беларуская мова!" Гэта перамога — Ваша перамога. Скажыце, якое зараз у вас пачуццё на душы, калі артыкул новай Канстытуцыі аб дзяржаўнасці беларускай мовы стаў рэальнасцю?

Не ведаю, ці трэба карыстацца словам ''перамога" — я трохі баюся такіх высокіх слоў. Сапраўды, наша родная мова ў Канстытуцыі запісана як мова дзяржаўная, і гэта галоўнае. Але артыкул аб мовах прайшоў не ў той рэдакцыі, якая першы раз выносілася Канстытуцыйнай камісіяй на разгляд Вярхоўнага Савета, за фармуліроўку якога я змагаўся. Зараз ён гучыць так: "Дзяржаўнай мовай у Рэспубліцы Беларусь з'яўляецца беларуская мова. Рэспубліка Беларусь забяспечвае права карыстання рускай мовай як сродкам міжнацыянальных зносін". У другой частцы артыкула, як мы бачым, гаворка ідзе толькі пра рускую мову. Абыдзены мовы іншых нацыянальных супольнасцей, якія ёсць на Беларусі. У папярэднім варыянце было дакладней:''Афіцыйны статус іншых моў вызначаны заканадаўствам''. Што мелася на ўвазе? Якое заканадаўства? У нас прынята некалькі законаў, якія непасрэдна датычаць культуры і мовы іншых нацыянальных супольнасцей. Гэта Закон аб мовах, Закон аб адукацыі, Закон аб культуры, Закон аб нацыянальных меншасцях, Закон аб грамадзянстве. У кожным з іх так ці іначай, асабліва ў першых двух, вызначаецца статус іншых моў, якія бытуюць на Беларусі. Але вось такая рэдакцыя не была прынята і зразумела чаму. Пэўныя сілы хацелі абавязкова вылучыць з усіх моў менавіта рускую мову як мову з асаблівым становішчам і асаблівымі правамі ў нас. Вядома, руская мова сапраўды займае асобае становішча. Але ж мы гаворым пра будучыню, і мы хочам паважаць усе народы, усе нацыянальныя супольнасці, якія жывуць у нашай краіне. Барацьба і за гэту рэдакцыю, якой мы можам быць задаволены, бо наша мова абвешчана дзяржаўнай, была досыць драматычнай. Двойчы не прайшоў артыкул у першай рэдакцыі. Пасля гэтага шукалі выйсця, і "знайшлі" яго. Я асабіста быў вельмі здзіўлены, што Канстытуцыйная камісія ні да чаго лепшага не дадумалася, як наогул зняць з Канстытуцыі артыкул аб мовах. Вядома, у свеце ёсць канстытуцыі, дзе артыкул аб мовах адсутнічае, але гэта канстытуцыі тых краін, дзе і праблемы моўнай няма. А для нас без перабольшання гэта — пытанне жыцця і смерці нашай мовы, а, па сутнасці, і нашай нацыі, бо што б ні гаварылі, як бы ні апраўдвалі іншую пазіцыю, іншае разуменне, а ўсё ж такі ісціна адна: будзе жыць наша мова — будзе жыць і нацыя, беларускі народ як нацыя са сваім уласным абліччам. Не будзе мовы — усё патрошку сыдзе ў заняпад і знівеліруецца. У сё, што нас вылучае сярод народаў свету і сярод славянскага сямейства, сатрэцца канчаткова. Таму што гэты нялюдскі працэс сцірання ўвесь час ішоў і набіраў сілу, і тыя, хто быў здольны думаць і бачыць, прадбачылі, чым гэта можа скончыцца, калі не ступіць на шлях барацьбы, калі не змагацца за мову, за нашу нацыянальную самабытнасць, за нашу будучыню. Тым не менш, Канстытуцыйная камісія прапаноўвае зняць зусім артыкул аб мовах, што і было абвешчана на сесіі. Вядома ж, нам, хто кожны дзень гэтым пытаннем жыў, турбаваўся, перажываў, стала адразу зразумела, якая страшная небяспека тоіцца ў гэтым. Што значыць зняць зусім з Канстытуцыі артыкул аб мовах? Значыць, застаецца ў сіле Закон аб мовах, але ж гэты Закон, прыняты звычайнай большасцю галасоў, а не канстытуцыйнай. Забяспечыць жа звычайную большасць галасоў вельмі лёгка. Заўтра ж паставяць на галасаванне пытанне аб дзвюх дзяржаўных мовах і большасцю галасоў лёгка здабудуць перамогу, якая для нас, беларусаў, абернецца катастрофай. Мы гэта адразу зразумелі, і тут ужо нічога не заставалася, як "кідацца на амбразуру". Тут ваш пакорны слуга і падхапіўся. Я ўспамінаю, што гэта было не выступленне, а крык душы, крык паратунку, зварот да ўсіх — да рускіх, да палякаў, да ўкраінцаў, да яўрэяў, якія з намі жывуць і якія павінны зразумець наша становішча. I да дэпутатаў-беларусаў. Ім я гаварыў: усе, хто з вас помніць, дзе вы нарадзіліся, хто помніць мову бацькоў, адумайцеся, апамятайцеся, і ў такім разе не галасуйце за гэту Канстытуцыю наогул — за Канстытуцыю* у якой будзе наша нацыянальня пагібель. Сапраўды, гэта быў драматычны эпізод у гісторыі сесіі.

Ніл Сымонавіч, ці чакалі Вы такога выніку?

У добрым выніку я не быў упэўнены. Зрэшты, калі гаварыць пра тое, ці змяніл ася пазіцыя дэпутатаў у адносінах да нашай мовы, то я перакананы, што ў людзях яшчэ цалкам не пагасла пачуццё нацыянальнай годнасці, не страчана здольнасць вярнуцца да ўласнага духоўнага нацыянальна-дзяржаўнага жыцця. I ўсё ж за 17 артыкул у першай рэдакцыі не прагаласавалі. Чаму так сталася? Змянілася палітычная сіту ацыя ў Расіі, змянілася яна і ў нашым Вярхоўным Савеце. Выраслі спадзяванні ў пэўных сіл, у тых, скажам, каго Купала назваў ''ворагамі беларушчыны'', што можна і ў нас павярнуць ход падзей назад. У іх і нарадзілася думка зусім зняць артыкул аб мове з Канстытуцыі. Упэўненасці ў тым, што болыпасць дэпутатаў за яго прагаласу е, у мяне не было. Мяркую, што многія дэпутаты, змагары за дзяржаўнае двухмоўе, спалохаліся, што мой заклік не галасаваць за Канстытуцыю зусім можа праваліць яе прыняцце. А гэта не ў іх інтарэсах. Таму што ім трэба хутчэй прыняць Канстытуцыю, дзе ёсць раздзел аб прэзідэнцкай форме кіравання, і хутчэй паставіць на прэзідэнцтва свайго чалавека, які будзе мець надзвычайныя паўнамоцтвы ў дзяржаве. Я таксама за тое, каб новую Канстытуцыю прыняць, але — якой яна павінна быць? Калі, скажам, гэта будзе Канстытуцыя без дзяржаўнай беларускай мовы, то нашто мне такая Канстытуцыя? I нашто мне такая дзяржава, дзе я перастану быць як чалавек, як беларус, як грамадзянін самім сабою?

Ніл Сымонавіч, якія Вашы палітычныя прагнозы на бліжэйшы час? Чаго нам далей чакаць ад Вярхоўнага Савета, калі Канстытуцыя прынята цалкам?

Цяпер, відавочна, будзе яшчэ прыняты закон аб прэзідэнцкіх выбарах, і з той хвіліны, як ён будзе прыняты, пачнецца барацьба за пасаду прэзідэнта. Нічога добрага ад гэтай барацьбы я не чакаю. Асабіста я супраць прэзідэнцкай формы кіравання, таму і не галасаваў імянным бюлетэнем за тры раздзелы Канстытуцыі. Нам лепш мець формай дзяржаўнага кіравання парламент, дзе, дасць Бог, збярэцца дастаткова светлых разумных галоў, якія і будуць выпрацоўваць законы, а ўрад будзе строга гэтыя законы выконваць. Баюся, што прэзідэнт у нас хутка ператворыцца ў таго ''бацьку з палкай'', пра якога яшчэ Аляксей Талстой у сваёй ''Истории государства российского..." пісаў, маючы на ўвазе Пятра I: "Он молвил: мне вас жалко, Вы сгинете вконец. Но у меня есть палка, и я вам всем отец!'' Пры нашым узроўні культуры і грамадскай маралі атрымаць такога "бацьку з палкай" — небяепека зусім рэальная. Калі б я бачыў таго, хто, стаўшы прэзідэнтам, будзе мудрым інтэлігентным кіраўніком, чалавекам высокай культуры, і калі б я ведаў, што ёсць гарантыі перамогі такога чалавека на выбарах, я б пагадзіўся на прэзідэнцкую форму кіравання. Аднак баюся, што ў нашай сённяшняй сітуацыі пераможа на прэзідэнцкіх выбарах іншы чалавек. Пераможа той, хто ўсю сваю прадвыбарчую праграму пабудуе на спекуляцыі сацыяльнымі бедамі нашых людзей, на сацыяльнай дэмагогіі. Нічым так лёгка не заваюеш ду шу і сэрца беднага, няшчаснага паўгалоднага чалавека, як сацыяльнай дэмагогіяй. Мы ведаем гэта з гісторыі.

Да ўлады, магчыма, прыйдзе "жырыноўшчына", якая шмат чаго абяцае народу?

Магчымы і такі вынік. Хіба Гітлер не павёў за сабою народ? За ім пайшла не толькі дробная буржуазія, гандляры, крамнікі, а і рабочыя, і інтэлігенцыя. Ёсць небяспека, што ў нас на прэзідэнцтва можа прабіцца вельмі нядобры чалавек, які ў сацыяльнай дэмагогіі стрымліваць сябе не будзе, абяцанняў будзе даваць шмат: "Вот давайце зломім-скрышым гэтых баламутаў-дэмакратаў, расправімся з імі канчаткова, навядзём парадак, і ўсё ў нас будзе выдатна!'' А на аснове чаго будзе гэтае "выдатна"? На аснове тэрору? Калі не будзе каму сказаць слова праўды, тады лёгка будзе здаць краіну з усімі яе багаццямі суседняй дзяржаве.

У чым жа ўсё-такі прычына нсгатыўнага стаўлення многіх дэпутатаў Вярхоўнага Савета да беларускай мовы?

Дэпутаты, якія рэзка выступаюць супраць беларускай мовы як адзінай дзяржаўнай і дабіваюцца дзяржаўнага двухмоўя, кіруюцца, канешне ж, палітычнымі меркаваннямі. I тут не трэба гуляць у жмуркі. Ніхто не павінен рабіць выгляд, што не разумее, у чым тут справа. Гэтыя людзі не могуць змірыцца з тым, што Беларусь стала самастойнай і незалежнай. Яны не хочуць прызнаць законнае, Богам дадзенае права нашаму народу на свой дзяржаўны суверэнітэт. Яны крычаць, што без суверэнітэту будзе лепш. Для каго лепш? Можа, для іх і будзе лепш, а ці будзе гэта лепш для беларусаў? Мы бачым, да чаго ўсе дайшло, да чаго была зведзена беларуская школа, культура, на якіх задворках апынулася наша мова. I кожны раз паўставала пытанне: ''У імя чаго гэта робіцца? Каму і навошта патрэбна, каб знікла на зямлі адна са славянскіх моў — такая распрацаваная, развітая, багатая, на якой створанавыдатная літаратура, што выйшла ў вялікі свет?'' Вось на гэта пытанне ніхто з іх і ніколі не даў адказу. Па сваёй выхаванасці і далікатнасці мы адкрыта стараліся не гаварыць, каму замінае беларуская мова, ды, відаць, прыйшла пара сказаць. Таму што заставацца далікатнымі ў той час, як бачыш, адчуваеш, што на цябе глядзяць як на дурня, — нельга.

Гэта называецца талерантнасцю беларусаў.

Ну так, мы і самі звыкліся з тым, што нас хваляць за сціпласць і талерантнасць. Выдатна! Мы сапраўды хочам быць талерантнымі, і мы не крычым на ўвесь свет аб сабе і сваіх якасцях, але мы хочам жыць, як і ўсе людзі, сваім жыццём. Таму і кажам: "Шаноўныя, паважаныя, не бярыце нас за горла, дайце нам падыхаць і пажыць так, як нам хочацца! Раз усе вы лічыце, што мы сціплыя і талерантныя, дык адкуль жа ў вас тады страх? Я ўжо тут звяртаюся да братоў нашых іншых нацыянальнасцяў: адкуль жа тады страх, калі вы ведаеце, што нішто вам у нас і ад нас не пагражае? Мы сапраўды пастараемся ўсё зрабіць так, каб усім вам на Беларусі было добра. Зразумейце толькі і вы нас".

У прынцыпе я хацеў бы, каб наша пазіцыя такой і заставалася, каб нас ведалі як культурную нацыю, як цывілізаваную нацыю, з якой усім добра жыць. Бясспрэчна, пры ўмове, што нацыянальныя меншасці будуць ведаць, дзе, сярод якога карэннага народа яны жывуць, якая наша культура і гісторыя, і што яны прымаюць усе законы нашай беларускай дзяржавы. I тады я ўпэўнены, што ўсім на нашай зямлі будзе добра — і беларусам, і небеларусам.

Ніл Сымонавіч, сённяшні дзень для Вас — зацішша перад бурай. А якую стратэгію і тактыку ў сваёй палітычнай барацьбе Вы прадбачыце на бліжэйшы час?

Рэальнасць такая: прыняты вельмі важны артыкул нашай Канстытуцыі. Аднак нельга думаць, што яго ажыццяўленне будзе простым, лёгкім і хуткім, і што ў бліжэйшыя гады мы ўжо ўбачым плады і вынікі гэтай заканадаўчай перамогі. Ажыццяўленне артыкула аб мове будзе няпростым і няскорым. Спадзявацца, што сілы, якія супраціўляліся яго паяўленню, тут жа "складуць зброю", будзе наіўнасцю. Яны з гэтым не змірацца. У той дзень, калі прымаўся ў Вярхоўным Савеце дадзены артыкул, у сакратарыят ішлі тэлеграмы, тэлефанаграмы, абразлівыя для нашай мовы і асабіста для мяне. Вядомы і факты прамога сабатажу Закона аб мовах у рэспубліцы. Вы пытаеце пра нашу стратэгію і тактыку? Стратэгія зразумелая. Нам трэба, каб беларуская мова канчаткова замацавалася ў якасці дзяржаўнай ва ўсіх сферах афіцыйнага ўжытку. Тады яна непрыкметна стане мовай і нашых сем'яў, мовай міжасабовых зносін на побытавым узроўні, гэта непазбежна. Вось наша вялікая мэта, на якую трэба пакласці ўсе сілы. А што да сродкаў і прыёмаў ажыццяўлення прынятага артыкул а, аб гэтым цяпер трэба думаць не тол ькі дэпутатам Вярхоўнага Савета, а і ўсім патрыётам роднага слова. Справа гэта будзе ісці са скрыпам і з нежаданнем многіх прыкласці да яе ну хаця б частачку душы.

А чаму?

А таму, што ўсё яшчэ жывуць ілюзіі, быццам кола гісторыі павернецца назад і мы зноў утворым штосьці накшталт СССР, або яшчэ горш — увойдзем у рускую федэрацыю на правах вобласці ці аўтаномнага краю.

Рэальная небяспека вярнуцца да ранейшых парадкаў усё ж існуе?

У тым і справа, што існуе. I тыя, што гэту небяспеку арганізоўваюць, канешне ж, не імкнуцца забяспечыць дзяржаўнае становішча беларускай мове, бо яны ж таксама не наіўныя. Яны разумеюць, што значыць дзяржаўная мова ў дзяржаве. Калі яна запануе — тады ўжо цяжка будзе павярнуць гісторыю назад. Таму што чалавек, які авалодаў роднай мовай, адчуў яе сілу і хараство, і тое, што яна яго ўласная мова, — такі чалавек робіцца нацыянальна свядомым. I гістарычна свядомым. Ад ведання сваёй мовы ён пераходзіць да ведання сваёй гісторыі, культуры, традыцыяў і звычаяў, становіцца іншым чалавекам, іншым грамадзянінам. I яго павярнуць назад будзе проста немагчыма. Ён скажа: "Дзякую за ласку, але я нарэшце пачуўся чалавекам і грамадзянінам сваёй Маці-Беларусі". А таварышы ўсё яшчэ спадзяюцца і разлічваюць на вяртанне старога. Самі сябе яны лічаць палітычнымі лідэрамі, у тым л іку і дэпутаты Вярхоўнага Савета. Не могу чы ці не жадаючы знайсці выйсце, годнае грамадзян і патрыётаў, яны запрашаюць нас то ў агульную грашова-фінансавую сістэму, то ў ваенны саюз, то ў федэрацыю, аж да агульнай дзяржаўна-палітычнай структуры з Расіяй.

I пры гэтым матляюць жупелам нацыяналізму.

Наконт гэтага самага жупела нацыяналізму. Ужо 40 гадоў як я прафесійна працую ў літаратуры, і ўсё чую ледзь не кожны дзень, як ім палохаюць у Беларусі людзей. I ўсё чакаю: ну калі вы стоміцеся, шаноўныя, калі вам, папросту кажучы, языкі забаляць? Як вам урэшце не сорамна? Няўжо ў вас няма іншых клопатаў? Дзе і ў чым вы бачыце нацыяналізм? Аднак канца гэтаму няма. Болып таго, пачасціліся апошнім часам пісьмы і тэлеграмы ў Вярхоўны Савет, з'яўляюцца публікацыі, як ні дзіўна, у афіцыйных урадавых газетах, якія "даказваюць", што ў Беларусі разрасцецца нацыяналізм, калі законныя правы набудзе беларуская мова. Канешне ж, яны не вераць у гэта самі. Дык дзе ж прычына ўсіх прычын? У чым наша бяда? У дзяржаве павінна праводзіцца нацыянальна-культурная палітыка, угрунтаваная на беларускай ідэі. Яна павінна ажыццяўляцца клопатамі дзяржавы. Дзеля гэтага ўсе дзяржаўныя мужы, кіраўнікі дзяржавы, і самыя высокія, і ўсіх іншых узроўняў і рангаў, павінны быць нацыянальна свядомымі людзьмі. Я не ўяўляю, каб у якой-небудзь еўрапейскай дзяржаве — назавіце мне любую — на чале стаял і людзі, якім бракавала б гэтага глыбокага ўсведамлення: я сын (ці дачка) сваёй зямлі, свайго народа. Я нясу адказнасць за яго будучыню, я хачу, каб мой народ жыў на гэтай зямлі вечна са сваім духоўным абліччам, жыў так, каб яго шанавалі ў свеце. Усюды дзяржаўныя мужы робяць усё дзеля таго, каб падняць аўтарытэт сваёй нацыянальнай дзяржавы. У нас жа, на вялікі жаль, дзяржаўныя мужы ў сваёй большасці гэтага як бы не разумеюць. Ім бракуе нацыянальнага пачуцця — гэта ёсць закамплексаванасць правінцыялаў, якія спадзяюцца, што дзесьці ёсць болыл мудры і багаты дзядзька, і трэба на яго ўскладаць надзеі, а самі мы ні на што не здольныя. Калі б у нас кіраўніцтва было іншае, то проста не ўзнікла б і моўнай праблемы. У іншых дзяржавах свету такіх праблем няма. Там усімі вызначаецца азбучная ісціна: ёсць дзяржава — ёсць і дзяржаўная мова. На ёй працуюць усе ўстановы, яе вывучаюць ва ўсіх школах. Гэта тое, што ад роду, ад веку натуральнае, што разумеецца само сабой і не патрабуе тлумачэнняў. У тых дзяржавах клапоцяцца пра мову ў іншым сэнсе. Клапоцяцца, напрыклад, каб родную мову не прыніжалі і не засмечвалі. Дзейнічаюць спецыяльныя законы па ахове яе чысціні і культуры. Скажам, у Францыі ёсць ажно некалькі камітэтаў і камісій дзяржаўнага характару, не лічачы грамадскіх, якія стаяць на варце французскай мовы. У цэлым свеце клопат аб мове такі ж, як аб надзённым хлебе. А ў нас усё іначай. У нас такі, здавалася б, звычайны і зразумелы клопат пра родную мову, яе становішча і правы ўспрымаецца як нейкае злачынства, як нешта незаконнае, што пагражае бяспецы нашых добрых грамадзян. Вось у чым наша бяда.

Сапраўды, манкуртызм шырока распаўсюджаны ў беларусаў. Паколькі на яго "хварэюць" вышэйшыя эшалоны ўлады, то і адносіны да мовы грэблівыя і пагардлівыя. Не магу зразумець такую анамалію душы! Чым яе растлумачыць?

Пра гэта я многа думаў. Здзіўляюся, чаму нашы кіраўнікі не могуць мабілізаваць свае ўнутраныя, душэўныя рэсурсы, свой інтэлект, каб зразумець, што яны памыляюцца. Вядома, камусьці крыўдна і клопатна, што ў паважным узросце даводзіцца вяртацца да мовы, ад якой адвык. I ўсё-такі, чаму б не прыйсці да такой высновы, што лепш позна, чым ніколі? Гэта якраз той выпадак, калі трэба сабе сказаць: ''Ну добра, мяне ўводзілі ў зман, мяне так выхавалі, але ў гэтым я не вінаваты", пасля чаго павярнуцца сэрцам да занядбанай Бацькаўшчыны і роднай культуры; да сваёй гісторыі, да тых жа песень, да народнага побыту, традыцый, звычаяў. Тады б і дайшоў да думкі, як яго абакрал і, што ўжо нават і гаварыць на мове дзядоў-прадзедаў не можа. Вядома, ёсць людзі безнадзейныя, а многім вярнуцца на ўлонне роднай мовы, па маіх назіраннях, перашкаджае звычайная душэўная лянота. У былых вучняў беларускіх школ не-не ды і прарвецца роднае слова. Здавалася б, яшчэ трошкі намаганняў, і ўсё стане на месца. Ды штосьці стрымлівае чалавека. Думаю, што гэта недахоп культуры.

Якую не набылі ў свой час у маладосці...

Гэта так. Многія лічаць, што той мінімум этыкі, якім валодаюць, і ёсць культура. I гэтага дастаткова. У іх аказаўся слабаразвітым духоўны пачатак. Ім проста гэта нецікава. Вы думаеце, што такія людзі не чытаюць толькі Гарэцкага, Быкава ці Брыля? Я думаю, што яны ўвогуле не чытаюць су р' ёзну ю мастацку ю літарату ру і на ру скай мове, а чытаюць толькі штосьці лёгкае, як адзін гумарыст сказаў: "тое, што для казытання пятак'', а не для ўзбагачэння свайго духоўнага свету. Так што гэта праблема яшчэ ўвязваецца з праблемай агульнага культурнага ўзроўню нашага грамадства і грамадзян. А гэта, у сваю чаргу, увязваецца з сістэмай нашай адукацыі, з нашай школай. Каго мы выпускаем, у прыватнасці, з вышэйшай школы? Хто сёння займае пасады на абласным узроўні і гарадскім? У міністэрствах і Саўміне? Часцей за ўсё гэта выпускнікі тэхнічных і сельскагаспадарчых інстытутаў. А мы ведаем, як там было пастаўлена да нядаўняга часу выкладанне гуманітарных дысцыплін. Усё зводзілася да так званай марксісцка-ленінскай філасофіі. Хоць філасофіяй яе цяжка назваць. Гэта ўсё-такі ідэалогія і палітыка. Увесь час траціўся на гэта, а ніводзін сур'ёзны філосаф свету не вывучаўся. Эстэтычныя тэорыі тым больш не выкладаліся. Далучэнне да літаратуры і мастацтва цалкам трымалася на самаініцыятыве. Калі ў некага жыло штосьці высокае ў душы, той чытаў, хадзіў у тэатры. Аднак у большасці выпадкаў студэнт выходзіў з ВНУ з дыпломам спецыяліста, але не культурным і высокаадукаваным інтэлігентам.

Ніл Сымонавіч, давайце яшчэ зазірнёму літаратурную шкатулку. Сёння Вашы творы, як ніколі, насычаны грамадзянскім пафасам, болем за родную Беларусь.

Калі вы перагортваеце мае паэтычныя старонкі апошняга часу, то заўважаеце, напэўна, што там большасць плошчы займае размова вершам пра тое, што мне баліць. Я, ведаеце, не належу да тых, хто лёгка развітваецца са сваім мінулым. Памяняў перакананні, як мяняюць кашулю ці пальчаткі, — і ты ўжо іншы. Для мяне гэта — боль, гэта — нават больш чым драма; гэта трагедыя для мяне. Таму: не лезце, прашу грамадзян, у маю душу. Я сам перажываю, думаю, але я сябе, сваё мінулае жыццё не закрэсліваю. Яно маё. Іншага ў мяне не было і ўжо не будзе. Таму не спяшайцеся асудзіць. Чытайце тое, чым я жыву сёння, калі ўвогуле вы хочаце і здольныя зразумець чалавека. Пастарайцеся зразумець мяне па сённяшніх маіх вершах. Там я гранічна шчыра гавару пра свае пакутныя роздумы, пра тое, што ў мяне сёння робіцца на душы і што робіцца з душою. Там усё гэта ёсць. Калі хто ўважліва чытае, ён гэта адчуе і, спадзяюся, не стане папракаць мяне, што вось ты быў гэткім, а цяпер стаў такім...

Змяніліся погляды на стан рэчаў, але ж не творчае крэда — служыць роднаму слову і яго носьбітам.

Сапраўды так. Гэта магла быць іншая падсветка, магла мець месца наіўнасць, але ніхто не папракне мяне ў тым, што, скажам, тады я не цаніў, не даражыў, больш таго — не змагаўся за роднае слова, за духоўную самабытнасць народа, яго культуру, яго гісторыю, што ў самым галоўным, чым жыву, я займаў іншую пазіцыю.

Гутарку вяла Ірына Крэнь

ПРА НАШУ ЧАЛАВЕЧУЮ I НАЦЫЯНАЛЬНУЮ ГОДНАСЦЬ

Выступленне на XI з'ездзе пісьменнікаў Беларусі 27 красавіка 1994 года

Паважаныя калегі!

Мы зноў, як і мінулы раз, сабраліся ў жалобныя дні ўгодкаў чарнобыльскай трагедыі. Думаю, што гэты наш незагойны боль дадаткова абавязвае нас весці размову пра рэчы першаступеннай важнасці. Вядома, на з'ездзе пісьменнікаў трэба гаварыць пра літаратуру, пра творчыя набыткі апошняга часу, пра новыя цікавыя кнігі, новыя імёны. Гэта натуральна. Літаратура — наша жыццё, наш прафесійны клопат, наш адметны ад іншых спосаб рэалізацыі сваіх прыродных, з Божай ласкі, магчымасцей, кажучы высокім стылем — наш спосаб служэння Бацькаўшчыне. I кал і нешта характэрнае пра сённяшні дзень нашай л ітаратуры будзе з трыбуны з'езда сказана — то дай Божа! Гэта будзе вельмі добра.

Асабіста я мушу некалькі слоў сказаць пра нашу чалавечую і нацыянальную годнасць. Увогуле пра гэта мы гаворым шмат — і ў прэсе, і па радыё, і з блакітнага экрана. Вядома ж, і ў мастацкіх рэчах таксама. Але нярэдка гаворым з нейкім перакосам, змяшчаючы акцэнты з момантаў прыватных на агульнае, на ўсё супольнае мноства.

Іншы раз мы так абагульняем, як быццам нацыянальнай годнасці ў нас, беларусаў, няма наогул, у тым ліку — і ў нашым пісьменніцкім асяроддзі. Але ж гэта няпраўда! Ёсць яно ў нас, пачуццё ўласнай годнасці, ёсць — і самапрыніжэннем, ці, прабачце, самааплёуваннем займацца не трэба. Ва ўсякім разе, у народзе, у бальшыні нашых простых людзей, гэтага пачуцця дастаткова, — намнога больш, чым некаторыя думаюць.

Годнасці — і чалавечай, і нацыянальнай — бракуе не народу, а тым, хто яго ашу квае, хто яго абдзірае да апошняй ніткі, хто на яго страшным збядненні, на нястачах і паўгалодным існаванні, на знясіленні і хваробах ладзіць сабе раскошнае жыццё, будуе сабе белакаменныя палацы, скупляе дзяржаўную, г.зн., народную маёмасць.

Годнасці бракуе тым, хто, узурпіраваўшы ўладу, прыкладае сёння намаганні, каб пазбавіць наш народ права самастойна распараджацца сваім жыццём, сваім лёсам.

У сувязі са сказаным вельмі хацелася б, каб у гэтай зале нічый голас не сарваўся на ўзровень, што ніжэй пісьменніцкай і чал авечай годнасці, на тое прыватна-дробязнае, што нашага брата, проста кажучы, не ўпрыгожвае. Давайце пазбегнем гэтага — хоць бы перад тварам той небяспекі, аб якой я толькі што гаварыў. Той вялікай небяспекі, якая можа стаць для нашага народа вялікай бядой, — калі яе не адолець, не адхіліць агульнымі сіламі.

Сёння ўжо можна з усёй пэўнасцю сказаць, што мы паспяшаліся парадавацца таму, як лёгка нам дастаўся дзяржаўны-суверэнітэт. Так бы мовіць: перамога без бою. Па-першае, няпраўда, што лёгка. Да гэтай гістарычнай падзеі — абвяшчэння Беларусі незалежнай дзяржавай — наш народ ішоў стагоддзі і ішоў праз незлічоныя выпрабаванні, пакуты і ахвяры, і праз бітвы таксама. Па-другое, палітычная сітуацыя складваецца ў краіне такая, што ўсе цяжкасці і выпрабаванні, без якіх не здабываецца свабода, могуць нас чакаць наперадзе і ў самы блізкі час, таму што сілы супраціўлення незалежнаму становішчу Беларусі не змірыліся і прымаюць рашучыя дзеянні, каб павярнуць кола гісторыі назад. Пры гэтым дэманструецца нейкая, я сказаў бы, цынічная клаунада, калі ўсю грамаду народу прымаюць за малых някемных дзяцей.

Ну сапраўды: перадаць пад верхавенства іншай дзяржавы сваю ўласную грашовую сістэму, свой нацыянальны бюджэт, мытную сістэму, пазбавіць сваёй уласнай валюты, зрабіць свой Нацыянальны банк філіялам Нацыянальнага банка гэтай іншай дзяржавы — і пасля гэтага з усіх трыбун заяўляць, што суверэнітэт нашай рэспублікі нітрохі ад гэтых антыдзяржаўных акцый не пацерпіць і што ўсё гэта ў нацыянальных інтарэсах Беларусі!

Іншымі словамі: ідзіце добраахвотна ў няволю — там вам будзе лепш. Пры гэтым — растапчыце ўласную, толькі што прынятую Канстытуцыю. I гэта пасля таго, як нашу незалежную суверэнную дзяржаву прызнаў і прывітаў амаль увесь свет!..

Ні ў кога не павінна заставацца сумненняў, што задумана інкарпарацыя Беларусі ў склад Расійскай Федэрацыі. Калі нашы дзяржаўныя мужы адкрыта не гавораць пра гэта — пра палітычны вынік падпісання маскоўскага дагавору, — то многія расійскія палітыкі і журналісты ніякага сакрэту з гэтага не робяць і пляскаюць у ладкі, што Расія і Беларусь аб'ядноўваюцца ў адну дзяржаву — як некалі Вялікае княства і Польшча ў Рэч Паспалітую.

Ведаю, што публічныя звароты інтэлігенцыі да нашага беднага народу, у якога выматалі ўсю душу, сёння ім ужо не ўспрымаюцца, людзі страцілі да іх чуйнасць. I тым не менш, лічу, што наш з'езд павінен у гэтай палітычнай сітуацыі зрабіць адпаведны зварот да ўсёй грамадскасці рэспублікі.

Мы павінны звярнуцца да народа з зак лікам, каб ён пастаяў за сваю нацыянальную годнасць, не даў растаптаць яе. У гэтым жа звароце адрасавацца і да грамадзян Расіі, да рускай інтэлігенцыі ў першую чаргу — са спадзяваннем, што нашы рускія браты зразумеюць і падтрымаюць нас. Падтрымаюць і тым самым засведчаць сваю добрую волю, сваю шляхетнасць і сваю братнюю павагу да Беларусі.

Нагэтым я і канчаю сваё слова. Калі хто паспеў падумаць: "а што ж ён на гэты раз нічога пра нашу родную мову не сказаў", то паспяшаўся. Скажу і пра мову. Праўда, толькі адну фразу. Дакладней — адно да вас усіх пытанне: ці чулі вы, каб дзе-небудзь у свеце прэзідэнт незалежнай дзяржавы не валодаў дзяржаўнай мовай гэтай сваёй дзяржавы — мовай народа, якому ён бацька і правадыр? Калі нам, беларусам, не хапіла зведанай за стагоддзі ганьбы — то мы можам зведаць яшчэ і гэткую.

МЫ — ІНАКШЫЯ. I ВАЙНА ДЛЯ НАС БЫЛА ІНАКШАЙ

"Голас Радзімы" за 29 красавіка 1994 года (у скарочаным варыянце)

— Чым можна растлумачыць нярэдкія праявы скептычных адносін з боку часткі грамадства да ветэранаў Вялікай Айчыннай? Ці толькі справа ў адпаведнай ідэалагічнай "апрацоўцы"? Якія пачуцці і думкі выклікаюць у вас выказванні моладзі накшталт: "Лепей бы нас не вызвалялі, то пілі б сёння таннае баварскае піва"?

— Пачну з канца. Агідна і сорамна чытаць такое. Сорамна і за тых маладых, і за нас старэйшых, і за наша грамадства. Гэта — крайняе апушчэнства, распад і дэградацыя; гэта тое, што па-за ўсякай мараллю, ад чаго не толькі сорамна, але і страшна. Страшна за будучыню Беларусі: у чыіх руках яна можа апынуцца! Аматарам таннага піва скажу рэзка: няшчасныя наіўныя прастакі! Не пілі б вы піва, а пілі б смярдзючае пойла з нямецкай ражкі — як рабочыя жывёліны. Калі б наогул паявіліся на свет, што вельмі сумніўна, бо паводле гітлераўскага плана "Ост" зусім не прадугледжвалася, каб вашы бацькі і затым вы жылі на гэтым свеце. Ну хоць гэтыя элементарныя рэчы трэба ведаць усё-такі, будучы чалавекам і грамадзянінам суверэннай дзяржавы? Ніякі Гітлер півам — у сэнсе: добрым жыццём — не забяспечыць. Дабрабыт для сябе мы можам стварыць толькі самі, толькі мазольнай працай, — у свабоднай незалежнай краіне, пры разумнай і мудрай дзяржаўнай уладзе. Вось пра гэта і трэба сёння думаць — пакуль не позна. Пакуль не знайшоўся новы Гітлер — з ражкаю пойла.

Чым растлумачыць непавагу многіх грамадзян да ветэранаў вайны? Вялікае пытанне, доўгі адказ. Ёсць грамадзяне, якія наогул нічога, апрача сваёй прыхамаці ды "зялёненькіх", не паважаюць. Але ж не толькі гэткіх вы маеце на ўвазе. Прычына прычын — закладзеная ў самой грамадскай сістэме агульная непавага дя чалавека. Адсюль і непавага да сваёй уласнай краіны, да яе гісторыі, да сваёй мовы і культуры, звычаяў і традыцый. Адбылося зрушэнне саміх асноў грамадскай маралі. Верх узялі прымітыўны прагматызм і бездухоўнасць. Вельмі многімі страчана абавязковае для нармальнага чалавека разуменне элементарных маральных ісцін. У вядомым спектаклі "Трыбунал" родныя дзеці садзяць бацьку ў мяшок — каб аднесці і ўтапіць яго ў рацэ. А ўся зала глядзіць і заходзіцца ад рогату — замест таго, каб запл акаць перад гэтай безданню амаральнасці. Дык якой вы хочаце павагі да ветэранаў, калі роднага бацьку можна вось гэтак? Дзякуючы хлусні, несправядлівасці, казёншчыне, той самай пышнасці для бл іску чых, адбылася ў значнай меры дыскрэдытацыя самога подзвігу народа ў Вялікай Айчыннай. А адпаведная ідэалагічная "апрацоўка" таксама мела месца, але глебу для яе мы стварылі самі.

— Адпаведна з боку старэйшых можна пачуць: новае пакаленне не паважае ветэранаў, не шануе памяць. Але ж гэтае новае пакаленне не звалілася з Месяца, яно народжана і выхавана тымі, хто цяпер прад'яўляе да яго прэтэнзіі. Ці не атрымліваецца ўсё згодна з вядомай прымаўкай: што пасееш, тое і пажнеш?

Бясспрэчна, толькі так і трэба на гэта глядзець: што пасеялі — тое і пажынаем. Узаемаадносіны пакаленняў складваюцца ці не складваюцца перш за ўсё па віне старэйшых. Крануся толькі аднаго аспекту праблемы. Вось сёння многія ветэраны, асабліва з бліскучых, крыўдзяцца на маладых, што тыя не шануюць іх памяць гадоў вайны, іх подзвігі, дарагія для іх даты і святы. Справядліва, нібыта. Сапраўды — старым заслужаным людзям крыўдна. Але дазвольце спытаць: а чаму вы, паважаныя дзяды, патрабуючы ўшанавання знамянальных дат аднаго стагоддзя. не ўшаноўваеце вялікія свяшчэнныя даты падзей, што мелі месца на нашай зямлі за ўсе дзесяць стагоддзяў? Чаму вы не даеце прыкладу пашаноўных адносін да ўсёй шматпакутнай гісторыі народа? Чаму ні адзін з вас у зале Вярхоўнага Савета не выступае ў абарону незалежнасці Беларусі? У абарону правоў беларускай мовы як адзінай дзяржаўнай? Чаму ніхто з вас публічна не карыстаецца гэтай мовай? А гэта тое, што сёння найбольш хвалюе маладых, чым сёння жывуць новыя пакаленні. Дзе ж ваша мудрасць, выбачайце?

Гераізацыя Вялікай Айчыннай вайны. У літаратуры, мастацтве, ідэалогіі наогул. Гэта добра ці дрэнна, на Ваш погляд?

Вайну, як і жыццё наогул, трэба адлюстроўваць у літаратуры і мастацтве праўдзіва. Тады ў гэтым адлюстраванні будзе ўсё — і гераічнае, і трагічнае, і камічнае. Хоць нават і ў самым камічным на вайне я неадменна бачу трагічнае — трагедыю чалавека. Для чалавека, для сям'і, для народа — вайна — гэта перш за ўсё трагедыя. Гэта — боль і пакуты, пажары і зруйнаванні, холад і голад, кроў і смерць. Усякая ідэалізацыя вайны — гэта тое, што, на маё разуменне, разыходзіцца з мараллю. Калі б вайна была нечым іншым, а не бядой-горам, не трагедыяй, — чаго б мы пад акупацыяй так марылі пра дзень Вызвалення, і чаго б усе народы Еўропы так чакалі яе заканчэння і ўсталявання міру?

Перамога над фашызмам — адна з гуманістычных вяршынь у гісторыі чалавецтва — была жорстка ідэалагізавана, пасля яе пачалося суровае размежаванне людзей на "чыстых" і "нячыстых". Сёння ў гэтым вінавацяць той час. Але ж занадта ўжо крывавай была тая вайна, таму, магчыма, усё, што здарылася пасля вызвалення, мела аб'ектыўны характар?

У вайне выпрабоўваўся чалавек. Розныя людзі прайшлі яе па-рознаму і выйшлі з яе рознымі. Так, яна была для нас страшна крывавая, так, нашы страты ў вайне жахлівыя, — адсюль і крыўда, і боль, і многія іншыя яе паследкі. Адсюль і пасляваенны падзел на "чыстых" і "нячыстых". Іначай, намнога прасцей успрынялі заканчэнне вайны ў Германіі. ''Нас, немцаў, разграмілі. Мы вінаваты — усе. Мы пайшлі за ашалелым фюрэрам. Усе — атрымалі балючы ўрок. Усвядомім гэта — і заработу, засправу. Хто больш вінаваты, хто менш — такой бяды. Трэба працаваць, аднаўляць гаспадарку. Жыццё на двары. Дзеці нараджаюцца". Так было — у Германіі. У нас — іначай. Бо мы — інакшыя. I вайна для нас была інакшая. Мы — абараняліся. Якое б яно ні было — мы абаранялі сваё жыццё. Ад чужынцаў-захопнікаў. А ці ўсе абаранялі? Ці сёй-той сядзеў у запечку? Ці, больш таго, сёй-той дапамагаў немцам? Мы і да сёння на гэтаглядзім прыдзірлівым вокам. Не супакоіліся. Да такой ступені набалела нам. I так ужо, відаць, мы, беларусы, ад Бога створаны. Не церпім несправядлівасці. Нейчага жыцця не па заслугах. Напрыклад, "нячыстых" перад імем Радзімы.

На працягу ўсяго XX стагоддзя адным з галоўных, а хутчэй найгалоўнейшым пытаннем на Беларусі была праблема станаўлення яе дзяржаўнасці. Самым непасрэдным чынам яна ўплялася і ў канву падзей другой сусветнай вайны: беларускія калабаранты тлумачылі сваё супрацоўніцтва з немцамі менавіта высакароднай мэтай далейшага стварэння незалежнай Беларусі. Але шмат у каго на гэты конт узнікалі і ўзнікаюць сумненні. Дакументы таго часу сведчаць: на справе не так ужо і рэдка беларускія ўлады часоў вайны выглядалі не столькі абаронцамі сваіх людзей, колькі банальнымі нямецкімі памагатымі. Як Вы ставіцеся да таго, што людзей, якія ў вайну супрацоўнічалі з немцамі, сёння часам уводзяць у ранг ці не нацыянальных герояў?

Пытанне вельмі складанае. Я ўжо сказаў: людзі ў вайне былі самыя розныя. I па самых розных прычынах многія трапілі ў лік калабарантаў і пасля апынуліся ў эміграцыі. З рознаю доляй віны перад сваім народам, або зусім не вінаватыя. Як, напрыклад, настаўнікі, якія вучылі дзяцей грамаце. Страх-боязь невінаватых зноў трапіць у сталінскі гулаг не зразумець нельга. Як і іх крыўду на зламаны лёс. Але ці вынікала з гэтага — абавязкова ісці да акупантаў на службу? Не вынікала, вядома. Можна было шукаць іншага выйсця. У гады Другой сусветнай увесь дэмакратычны свет змагаўся супроць фашызму, і той, хто ў гэты час падтрымліваў Гітлера, дапамагаў Гітлеру, — той у вачах сучаснікаў накладаў на сябе кляймо ганьбы. I тут ужо нічога не зробіш — у кожнай краіне свету, уцягнутай у гэту вайну, было так. Лаурэату Нобелеўскай прэміі калабаранту Кнуту Гамсуну абражаныя нарвежцы прыносілі і кідалі яго геніяльныя кнігі яму на падворак — ты зганьбіў сваё імя! Пра які ж тут ранг нацыянальнага героя можна гаварыць? Перад чалавецтвам стаяла задача — знішчыць чуму фашызму. Гэта было галоўнае.

Трагедыя беларускіх калабарантаў (маю на ўвазе ідэйных, а не банальных, як вы кажаце) — гэта частка трагедыі ўсяго нашага народа. Як ім, свядомым беларусам, цягам дзесяцігоддзяў балела за лёс Бацькаўшчыны — кроенай-перакроенай, бяспраўнай, зняважанай, асіміляванай, — гаварыць няма патрэбы. I яны нават ва ўмовах сусветнай бойні, хаосу і разладу наважылі хоць нешта зрабіць для адраджэння нацыянальнай самасвядомасці беларусаў, для пашырэння ідэі аб дзяржаўнай незалежнасці Беларусі, якую раней ці пазней, а трэба здабыць. Не думаю, што ўсе яны былі звышнаіўныя і верылі ў адраджэнне незалежнай Беларусі пад немцамі (ужо ж выпадак з тэлеграмай Вільгельму навучыў не верыць). Але яны хацелі скарыстаць магчымасць, каб зноў на ўвесь свет заявіць аб праве Беларусі на незалежнасць. Яны ведалі, якою дарагой цаной ім давядзецца запл аціць за гэта — калі не жыццём, дык ганьбай і пагардай суайчыннікаў. I заплацілі. Прычым, многія з іх загінулі ад рук саміх гітлераўцаў.

Як бачым, пытанне аб калабарантах на Беларусі мае іншаегучанне, чым у той жаНарвегіі, ці ў Францыі, ці ў якой яшчэ еўрапейскай краіне. У гэных, у еўрапейцаў — не было ў душы таго, што было ў беларусаў: страшэннага чорнага болю за ўсю шматвяковую крыватачывую гісторыю Бацькаўшчыны, за ўсё яшчэ не ажыццеуленую мару аб яе свабодзе і незалежнасці.

Ну, а тыя ''банальныя памагатыя", што служылі ў карных атрадах, што забівалі, палілі, знішчалі мірнае насельніцьва, — тыя ні пра якую незалежную Беларусь не думалі. Звычайныя рабаўнікі і забойцы, адкіды роду людскога. Пра іх гаварыць не варта.

— Здараецца, параўноўваюць ролю немцаў і бальшавікоў на Беларусі. Ці лічыце Вы такое параўнанне карэктным?

— Яно не тое што некарэктнае — яно, па-мойму, цынічнае, гэта параўнанне. Хто больш, а хто менш зрабіў для Беларусі зла? Калі загінула больш людзей бел ару скіх — за семдзесят гадоў панавання бальшавізму ці за тры гады нямецка-фашысцкай акупацыі? А для чаго, скажыце, навошта гэта трэба параўноўваць? Ну, дапусцім, адны знішчылі беларусаў на сто тысяч, і ці на трыста тысяч, ці нават на паўмільёна — менш. I што? Іх віна перад нашым народам меншая? I наш рахунак да іх павінен быць больш літасцівы? Гэта паводле якой жа маралі? Гэта якім жа судом судзячы? Калі мы ведаем, як ''клапаціліся'' пра Беларусь "калектывізатары'' і "інтэрнацыяналісты", колькі самых лепшых, самых свядомых яе людзей — сялян, інтэлігентаў, рабочых і службоўцаў — яны паклалі ў дол, выслалі на пагібель у тундру і ў што гэта для лёсу Беларусі абярнулася, і калі мы ведаем пра ўсе тыя жахі, масавыя крывавыя расправы, якія тварылі на Беларусі фашысцкія вылюдкі, і што яны зрабілі з нашай зямлёй, з нашымі гарадамі і вёскамі, наколькі яны скарацілі наш таленавіты народ і ў што гэта зноў жа для нас, беларусаў, абярнулася, — дык не аб параўнанні іх ''заслуг'' мы павінны думаць, а аб тым, што ж гэта за доля наша такая, чаму гэта мы праз усю сваю гісторыю мусім такое цярпець і ці не пара нам нарэшце ўсім згуртавацца, каб раз і назаўсёды з такою доляй пакончыць?

Ахвяры Другой сусветнай вайны. Каго Вы адносіце да іх? Як ставіцеся да таго, што мёртвыя ўсе роўныя?

Усе, што загінулі, — усе ахвяры вайны, бо калі б не вайна — засталіся б жывымі не толькі людзі добрыя, слаўныя, светлыя, але і нягоднікі, што сталі здраднікамі і шчыравалі на акупантаў. Калі б не вайна — хто б ведаў, што яны — нягоднікі?

На самым пачатку акупацыі ў нас, у суседняй вёсцы, акружэнцы забілі немца. Для нас ён — вораг, а для яго сям'і? I сям'я ў сорак трэцім годзе забрала і перавезла ў Германію яго прах. Перад Богам мёртвыя ўсе роўныя. Перад людзьмі і перад памяццю людскою — так не бывае.'' Сабаку сабачая смерць!" — неаднойчы чытаў я тады ў партызанскіх лістоўках. Вось магіла нелюдзя-забойцы, вырадка, чые рукі па локці ў крыві, хто расстрэльваў, паліў, вешаў нявінных людзей. Што ж, я павінен біць перад ёй паклоны, ушаноўваць яго памяць, яго імя? Ну, выбачайце! Спакон веку так не было на нашай зямлі. Вырадкаў-забойцаў людзі пракліналі, а не ўшаноўвалі. I ў гэтым была выява высокай маральнасці народа. I школа грамадзянскай годнасці для маладых пакаленняў.

Лёс, які напаткаў Беларусь у Другой сусветнай вайне, такі ж, як і лёс Украіны, Расіі. Славянскае адзінства — не проста словы. А з Вашага пункту гледжання: ці існуе адметнасць у ваенным лёсе Беларусі? Чым застанецца Вялікая Айчынная ў гісторыі нашай Бацькаўшчыны?

Калі ідэю славянскага адзінства разглядаць у кантэксце Другой сусветнай вайны — дык трэба гаварыць не толькі пра рускіх і ўкраінцаў, але і пра палякаў, сербаў, славенцаў, балгараў, чэхаў і іншых. У кожнага з гэтых народаў свой ваенны лёс... У беларусаў — таксама, хоць ёсць і шмат агульнага з іншымі. Пра яго адметнасць я ўжо па сутнасці сказаў. Дадам толькі вось што. Беларусь была так пакрыўджана — як народ, як нацыя, што, здавалася б, менавіта яна найбольш павінна была паставіць Гітлеру служак, даць калабарантаў... А дала — найменш. Гэта — да пытання, ці ёсць нам чым ганарыцца перад людзьмі і народамі.

Вялікай Айчынная вайна абярнулася для нас, для нашага лёсу нечуванай трагедыяй. Яна застанецца самай трагічнай старонкай у гісторыі Беларусі. Колькі загінула ў ёй нашага народу! I вядома ж — лепшага. Як аслабеў і збяднеў у выніку наш нацыянальны генафонд! А якія панеслі страты ў тэрыторыях! Колькі этнічна беларускіх земляў адабраў у нас і аддаў суседзям крывавы крэмлёўскі тыран! А колькі беларусаў пасля вайны выехала з Беларусі — у Калінінградскую вобласць, у Карэлію, у Данбас, у Казахстан, у Полынчу! Мільён? Ці нават з гакам? А яшчэ колькі іх вывезлі гвалтам — у Сібір і на Калыму!.. Затое — колькі панаехал а за той жа час рознага народу да нас, каб пазаймаць тут пасады і папераводзіць усе ўстановы і школы з беларускай мовы на рускую!.. О, Божа прасветлы! Ці бачыў ён усё гэта?!.. I аднак жа мы ацалелі. I дажылі да незалежнасці. А таму і ўрок з усяго гэтага можа быць толькі адзін: значыць, сілы не пакінулі нас, воля і дух не зломленыя, і мы, у клопатах пра нашу незалежную Бацькаўшчыну, абавязаны апраўдаць усе пакладзеныя на яе алтар ахвяры і страты.

Размову вяла Г. Уліцёнак

КЛОПАТ НАДЗВЫЧАЙНАЙ ДЗЯРЖАЎНАЙ ВАЖНАСЦІ

Слова на адкрыцці першай нацыянальнай канферэнцыі "Праблемы беларускай навуковай тэрміналогіі" 4 траўня 1994 г.

Паважаныя калегі, паплечнікі, сябры! Мы задумалі і арганізавалі гэту канферэнцыю ў такі незвычайны, можна сказаць, лёсавызначальны для нашай краіны час, калі разгляд праблем беларускай тэрміналогіі не можа ўспрымацца толькі як праца навуковая, мовазнаўчая, мы выдатна разумеем, што сёння яна мае і вельмі актуальнае палітычнае значэнне. Станаўленне суверэннай беларускай дзяржавы абавязкова вымагае клопату грамадскасці пра стан сваёй дзяржаўнай мовы, пра яе пашырэнне і замацаванне ў ва ўсіх без вынятку сферах грамадскага жыцця — калі мы хочам, каб наша грамадскае жыццё было нацыянальным, працякала ў сваіх уласных формах. Паколькі жыццядзейнасць любой паасобнай сферы і ўсяго дзяржаўнага цэлага забяспечваецца ў вельмі вялікай меры функцыянаваннем навуковых і спецыяльных тэрмінаў, без якіх гэтая жыццядзейнасць была б проста паралізавана, то зусім зразумела, чаму клопат пра навуковую тэрміналогію ёсць клопатам надзвычайнай дзяржаўнай важнасці. Увесь механізм дзяржавы павінен працаваць спраўна — і менавіта як механізм дзяржавы беларускай, г. зн. — сканструяваны на асобы, непаўторны і не падлеглы перайначанню лад.

Тэрміналагічнае забеспячэнне работы гэтага механізму кладзецца, вядома, на ўсё грамадства, але ў першую чаргу, па зразумелых прычынах — на навукоўцаў і на практыкаў-спецыялістаў.

Вялікая праца па стварэнню беларускай навуковай тэрміналогіі пачалася, як мы ведаем, не ўчора і нават не пазаўчора; многае, асабліва ў сферах эканомікі, заканадаўства, пэўных прыродазнаўчых і гуманітарных навук, прарастала і фарміравалася яшчэ ў той нашай мове, якую мы называем старабеларускай і якая была афіцыйнай у нашай магутнай тагачаснай дзяржаве — у Вялікім Княстве Літоўскім. Шмат гаворыцца ў апошні час пра неспрыяльныя для развіцця нашай мовы дзесяцігоддзі паслякастрычніцкага перыяду. Вядома, агулам кажучы, спрыяльнымі іх не назавеш. Аднак жа і ў гэты перыяд, па-першае, былі 20-я гады — час, калі нашы навукоўцы, зацікаўленыя ў нацыянальным абліччы беларускай культуры і самой Беларусі, мелі пэўную, на жаль, зусім нядоўгую аддушыну і вельмі плённа пакарысталіся ёю; здаецца мне, што плён іх працы належным чынам мы яшчэ не ацанілі; па-другое, і пазней, калі беларушчыне дыхалася цяжка, і надта цяжка, насуперак усяму нашы навукоўцы працавалі і напрацавалі досыць багата таго, што несумненна на карысць развіццю беларускай літаратурнай мовы, і было б проста неразумна і не па-гаспадарску ўсё напрацаванае імі адкінуць і закрэсліць за непрыгоднасцю. Зразумела, дыктат часу, дыктат пэўнага палітычнага курсу краіны не мог не адбіцца на рабоце па фарміраванні бел ару скай навуковай тэрміналогіі, і адмоўныя вынікі гэтага дыктату, гэтай русіфікатарскай палітыкі недаацэньваць нельга, — дум аць іначай — значыць спрашчаць задачу, якая сёння стаіць перад людзьмі беларускай навукі, перад усёй грамадскасцю Беларусі і ўсведамленне якой сабрала ў гэтай вялікай зале нас.

Што нам усім для паспяховай працы ў гэтым кірунку трэба? Па-першае, відочна, трэба грунтоўна і ўсебакова прааналізаваць саму тэрміналагічную сітуацыю ці, калі хочаце, гаспадарку. Уважліва паглядзець, у якім яна стане. У якой меры запушчана? Як моцна яе скоўваюць нялепшыя, мякка кажучы, традыцыі? Наколькі ў нас тэрміналогія свая і наколькі запазычаная? Зрэшты, як многа ў нас грамадзян, для якіх неабходнасць актыўна авалодаць беларускай навуковай тэрміналогіяй ёсць адной з прычын іх пратэсту супроць таго, што ў нас не ўзаконена афіцыйнае двухмоўе, што статус дзяржаўнай мовы нададзены толькі беларускай?

Па-другое, нам трэба прадумаць, як я разумею, усе аспекты работы над стварэннем уласнай беларускай тэрміналогіі. Перш за ўсё, вядома, нас цікавіць навукова-тэарэтычны аспект праблемы. Але не толькі. Вельмі важнай уяўляецца і работа арганізацыйнага, вытворча-тэхнічнага і метадычнага парадку; будзем помніць, што мы жывем у век камп'ютараў і што слоўнікі навуковых тэрмінаў самі сабой не складуцца і на свет не паявяцца.

Самае складанае, безумоўна, гэта — пошук прынцыповых падыходаў да праблемы стварэння бел арускай тэрміналогіі, — падыходаў, якія б абапіраліся на належны навукова-тэарэтычны грунт. Што прымем з таго, чым карысталіся, узгадніўшы з законамі нашай мовы? У якой меры будзем адшукваць і вяртаць сваё забытае? У якой меры і якімі спосабамі будзем выпрацоўваць новыя, свае ўласныя тэрміны? Як быць з наяўнымі дублетнымі формамі? Пытанняў. шмат. Выпрацоўка ці адшукванне ў лексічных запасніках уласных беларускіх тэрмінаў — не самамэта, вядома. Так пытанне не павінна ставіцца — любой цаной, але каб было сваё, каб не супадала з іншамоўнымі. Аднак жа калі карыстацца толькі чужымі, толькі запазычанымі тэрмінамі — гэта будзе зусім не на карысць і не на здароўе нашай мове як жывому арганізму, будзе занадта шмат таго чужароднага, што яна не ператравіць, не засвоіць, а ў выніку — і не падужэе, а наадварот — аслабне ў сваёй прыроднай моцы.

Што нам трэба яшчэ? Вера ў свае магчымасці, у свае творчыя сілы. Асабіста я глыбока перакананы, што ў нас гэтых сіл дастаткова. Ёсць вялікая армія таленавітых і проста здольных навукоўцаў, як паважнага, так і маладога ўзросту, што асабліва радуе, людзей вельмі дасведчаных, высокакваліфікаваных, агалоўнае — шчыразаклапочаных справай нацыянальнага адраджэння. Значыць, ёсць каму працаваць, ёсць ад каго чакаць жаданага плёну.

Што нам можа шкодзіць у гэтай працы? Нязгода між сабою там, дзе яе не павінна быць, дзе павінна быць згода. Няздольнасць ці няўменне аб'яднаць свае сілы тады, калі гэта абвязкова — перад велічнасцю мэты і перад тварам небяспекі — трэба зрабіць. Навучы і памажы, Божа, каб мы не распылялі сваіх сіл і не кідаліся ў ганебнае самаедства, з-за чаго ўжо столькі страціла за сваю доўгую гісторыю наша Маці-Беларусь!..

БЕЗ СВАЁЙ МОВЫ, ЯК БЕЗ ПАВЕТРА, АРГАНІЗМ КРАІНЫ СВАБОДНА ДЫХАЦЬ НЕ ЗМОЖА

Даклад на Прэзідыуме Вярхоўнаеа Савета Рэспублікі Беларусь 18 траўня 1994 года (у скарочаным варыянце)

26 студзеня б.г. споўнілася 4 гады, як быў створаны Закон "Аб мовах у Рэспубліцы Беларусь". Паводле гэтага Закона беларуская мова прызнана адзінай дзяржаўнай мовай краіны. Законам вызначаны і статус моў іншых нацыянальных супольнасцей на Беларусі. Тады ж былі ўнесены адпаведныя змяненні ў Канстытуцыю (Асноўны Закон) рэспублікі. 15 сакавіка б.г. на ХІП сесіі Вярхоўнага Савета прынята новая Канстытуцыя Рэспублікі Беларусь, артыкул 17-ы якой цвердзіць: "Дзяржаўнай мовай рэспублікі Беларусь з'яўляецца беларуская мова. Рэспубліка Беларусь забяспечвае правы свабоднага карыстання рускай мовай як мовай міжнацыянальных зносін".

Значэнне і рол ю дзяржаўнай мовы ў су верэннай дзяржаве, асабліва на этапе яе станаўлення, тлумачыць, здавалася б, няма патрэбы. Каб нацыянальна-этнічны арганізм краіны развіваўся натуральна і нармальна — яму, гэтак жа як жывой істоце дыхаць, трэбакарыстаццасваёй уласнай мовай. Без гэтага — натуральнага свабоднага развіцця арганізму не будзе, бо яго дыханне будзе здушанае, а яго аблічча будзе фармавацца звыродлівае, пачварнае, што мы і бачылі на працягу многіх дзесяцігоддзяў, што мы бачым яшчэ і сёння.

Здавалася б, паўтараю, гэта павінна быць само сабой зразумелым — ва ўсякім разе для мужоў дзяржаўных, у першую чаргу адказных за лёс свайго народа і сваёй краіны. Мяркуючы па тым, што Закон аб мовах быў усё-такі Вярхоўным Саветам прыняты і што дзяржаўны статус беларускай мовы зараз замацаваны новай Канстытуцыяй, — такіх мужоў у рэспубліцы дастаткова. Тады чаму ж такою востраю застаецца ў нас моўная праблема? А таму, што Закон мала прыняць, абвясціць народу, закон толькі тады закон. калі ён выконваецца.

Закон аб мовах згодна Пастановы Вярхоўнага Савета ўступіў у дзеянне 1 верасня 1990 г. У Пастанове вызначаны тэрміны выканання Закона ў поўным аб'ёме ў розных сферах і галінах дзяржаўна-палітычнай, сацыяльна-эканамічнай і культурна-духоўнай жыццядзейнасці грамадства. Тэрміны гэтыя ўкладзены ў рамкі ад 3-х да 10-і гадоў — з улікам рэальных магчымасцей пераходу на дзяржаўную мову.

На аснове гэтай Пастановы Вярхоўнага Савета Савет Міністраў Рэспублікі Беларусь распрацаваў і 20 верасня 1990г. прыняўпастанову "Аб Дзяржаўнай праграме развіцця беларускай мовы і іншых нацыянальных моў у Рэспубліцы Беларусь" —рабочы дакумент, які мог бы стаць дакументам надзвычайнай важнасці, калі б выконваўся ў тэрмін, па ўсіх параграфах і ў поўным аб'ёме. На жаль, як сведчыць Дакладная запіска ад 6 мая 1993 г. Старшыні Савета Міністраў В. Ф. Кебічу (падпісана М. І. Дземчуком), у рэспубліцы робяцца толькі "пэўныя крокі па выкананню Дзяржаўнай праграмы". Дададзім, што ў большасці выпадкаў — крокі вельмі і вельмі нясмелыя.

Пазначаныя ў Пастанове Вярхоўнага Савета тэрміны ўвядзення ў дзеянне артыкулаў Закона аб мовах, на нашу думку, больш чым дастатковыя, каб у іх — паступова, непаспешліва — укласціся, каб Закон няўхільна выконваўся. Пры жаданні мы ўжо маглі б мець на сёння досыць відочныя і адчувальныя вынікі яго выканання — усё-такі мінула чатыры гады, мог бы ўжо, шчыра кажучы, адбыцца рашучы пералом у справе пашырэння дзяржаўнай мовы ў афіцыйным ужытку, што непазбежна і адразу ж сказалася б і на бытавым узроўні. На вялікі жаль, жаданага пералому яшчэ не адбылося. Па агульнай грамадскай атмасферы яшчэ не адчуваецца, што ў Беларусі запанавала Беларусь, як, скажам, у Польшчы пануе Польшча, ці ў Балгарыі — Балгарыя, ці ў Славеніі — Славенія, ці ў Эстоніі — Эстонія і г.д. I гэта асабліва кідаецца ў вочы людзям збоку — замежнікам. Вось сведчанне аднаго з іх — культурнага аташэ французскага пасольства ў Вільні Фрэдэрыка Жужо: ''У Літве 80% жыхарства гаворыць па-літоўску, нават болей... У Беларусі гавораць па-руску, а па-беларуску гавораць вельмі мала. I вось гэты фактар еднасці і сцвярджэння сваёй культурнай тоеснасці ўскладняе выдзяленне сябе як культурнай нацыі ў дачыненні да сваіх суседзяў" ("Наша ніва", № 2 за 1994 г.). Іншыя на нашым месцы ўжо даўно схамянуліся б і пачалі ўсур'ёз клапаціцца пра сябе як пра культурную нацыю са сваім уласным абліччам. Ужо даўно б зразумелі, што мова — асноўны камень у падмурку нацыянальнага быту, і калі яго вывернуць з фундаменту — будыніна быту перакосіцца і разваліцца. У адрозненне ад іншых, мы адчуць сябе сярод суседзяў асобнай самабытнай нацыяй не спяшаемся.

Тым не менш, хоць пералому яшчэ і не адбылося, нельга, аднак, не сказаць аб тым, што Закон аб мовах дарогу сабе трохі-патроху ўсё ж прабівае, і гэтым самым спрыяе працэсу нацыянальнага адраджэння і дзяржаўнага станаўлення Беларусі.

Камісія Вярхоўнага Савета па адукацыі, культуры і захаванню гістарычнай спадчыны, у межах сваіх магчымасцей, кантралявала ход выканання Закона аб мовах у рэспубліцы, умешвалася, дзе было неабходна, у пэўную рэальную сітуацыю — на карысць Закона, дапамагала вырашыць тое ці іншае канкрэтнае пытанне — зноў жа, строга захоўваючы дух і літару Закона. Сіламі сваіх супрацоўнікаў (дэпутатаў і рэферэнтаў), Камісія наладжвала праверкі выканання Закона аб мовах на месцах — у абласцях, гарадах і раёнах рэспублікі, патрабавала ад міністэрстваў і ведамстваў, а таксама ад выканкомаў усіх узроўняў адпаведную інфармацыю; правяла некалькі спецыяльных пасяджэнняў, прысвечаных разгляду пытання, як выконваецца ў краіне Закон аб мовах. Адно з асабліва важных пытанняў, а менавіта — аб мове перыядычнага друку, радыё і тэлебачання — было, пасля абмеркавання на Камісіі, вынесена наразгляд Прэзідыума Вярхоўнага Савета, які 10 чэрвеця 1992 года абмеркаваў яго і прыняў Пастанову "Аб беларускай мове ў дзяржаўных сродках масавай інфармацыі". Вельмі грунтоўна быў разгледжаны на пасяджэнні Камісіі (11 сакавіка 1993 г.) стан выканання Закона аб мовах у сістэме ВНУ рэспублікі. Абмеркаванню папярэднічала карпатл івая праверачная і аналітычная праца спецыяльнай Рабочай групы Камісіі, якая, дарэчы, з'яўляецца пастаяннай і працягвае работу і далей (на грамадскіх пачатках, зразумела).

Відочнае паляпшэнне сітуацыі ў справе пераходу на дзяржаўную мову назіраецца ў міністэрствах адукацыі, культуры і друку. Пэўныя станоўчыя зрухі ў гэтым плане ёсць у міністэрствах унутраных спраў, замежных спраў, транспарту і камунікацый, сувязі і інфарматыкі, сацыяльнага забеспячэння, у Нацыянальным банку Беларусі, у асобных ведамствах. На вялікі жаль, у дачыненні да многіх іншых міністэрстваў і ведамстваў нават пра нязначныя зрухі ў гэтай справе гаварыць рызыкоўна.

Між тым, у артыкуле 4-м Закона чытаем: "Кіраўнікі, іншыя работнікі дзяржаўных устаноў... павінны валодаць беларускай і рускай мовамі ў аб'ёме, неабходным для выканання слу жбовых абавязкаў". У артыкуле 7-м чытаем: "Акты міністэрстваў і ведамстваў, мясцовых органаў дзяржаўнай улады і кіравання Рэспублікі Беларусь прымаюцца і публікуюцца на беларускай мове" і толькі "пры неабходнасці — на нацыянальнай мове большасці насельніцтва той ці іншай мясцовасці''. Тэрмін уступлення ў сілу абодвух гэтых артыкулаў — ад трох да пяці гадоў. У наступным годзе гэты тэрмін скончыцца. Калі не прыняць ужо сёння рашучых захадаў да паляпшэння сітуацыі — і па зыходзе тэрміну мы будзем на тым жа самым месцы. Як амаль на тым самым месцы застаецца на сёння выкананне артыкула 31 — "Мова аб'яў і паведамленняў", тэрмін уступлення ў сілу якога скончыўся ў верасні мінулага года. Як у значнай меры з'ігнараванымі застаюцца на сёння артыкулы 27 ("Мова ў сферы навукі''), 28 ("Мова ў сферы культуры"), 29 ("Мова сродкаў масавай інфармацыі").

Аб прычынах такога тармажэння пераходу на бел аруску ю мову ў міністэрствах і ведамствах мы гаварылі 3 чэрвеня мінулага году на пасяджэнні Камісіі, калі разглядалася пытанне "Аб ходзе выканання Міністэрствам сувязі і інфарматыкі Рэспублікі Беларусь Закона "Аб мовах у Рэспубліцы Беларусь". Камісія зазначыла: "Для большай часткі кіраўнікоў падраздзяленняў міністэрства разуменне таго, што дзяржаўнасць беларускай мовы ёсць атрыбут суверэннасці і незалежнасці, яшчэ не стала дастаткова асэнсаваным і ўсвядомленым. Па віне такіх кіраўнікоў зацягваецца працэс па пераводу на беларускую мову справаводства, арганізацыя курсаў па вывучэнню беларускай мовы".

У рашэнні Камісіі ўказана на неабходнасць выканання Закона аб мове ў поўным аб'ёме — з тым, "каб беларуская мова ў сістэме сувязі і інфарматыкі, перш за ўсё ў справаводстве, у інфармацыйнай прасторы, у жыцці працоўных калектываў і навучальных устаноў, у выхаваўчай рабоце з людзьмі як мага хутчэй набывала статус дзяржаўнай".

Сказанае цалкам стасуецца і да іншых міністэрстваў і ведамстваў — асабліва тых, дзе на сённяшні дзень, можна сказаць, зусім забыліся наогул, што ёсць Закон аб мовах і што яго, як і ўсякі іншы закон дзяржавы, трэба выконваць.

Можна прывесці безліч прыкладаў таго, як дзяржаўнымі ўстановамі ігнаруецца Закон аб мовах. У многіх гарадскіх і раённых выканкомах само пытанне аб выкананні гэтага Закона або не разглядалася зусім, або разглядалася два ці тры гады назад; справаводства на дзяржаўную мову не пераведзена, у памяшканнях усе стэнды, шыльды на дзвярах пакояў і г.д. выкананы на рускай мове. Але што карысці, калі я зраблю гэты даўжэзны пералік? Кожны з нас можа пераканацца ў гэтым, зайшоўшы ў першы бліжэйшы выканком, калі не ў першы — дык у другі ці трэці, калі не ў выканком — дык у якую-небудзь іншую дзяржаўную ўстанову, зноў жа — калі не ў першую, дык у другую ці трэцюю. У распараджэнні Камісіі ёсць дастаткова матэрыялаў, якія характарызуюць адносіны самых розных дзяржаўных структур да выканання Закона аб мовах. Ёсць і такія звесткі, якія сведчаць, што ў нас, дзякаваць Богу, ёсць нямала людзей законапаслухмяных, і больш таго — людзей, якія шчыра зацікаўлены ў нацыянальна-дзяржаўным станаўленні Беларусі і самааддана працуюць дзеля выканання Закона аб мовад.

У многіх і многіх інфармацыйных даведках, якія паступілі з гарадскіх і раённых выканкомаў, знаходзім шчырае самакрытычнае прызнанне, накшталт: "Беларуская мова не знайшла яшчэ належнага прымянення ў паўсядзённай рабоце і справаводстве", "Не забяспечаны адзінамоўны рэжым у школах і пазашкольных установах", "Амаль не вядзецца работа па пераафармленню на беларускую мову назваў вуліц, прадпрыемстваў і арганізацый", "Не праведзена замена на беларускую мову на пячатках, штампах, штэмпелях, фармулярах, афіцыйных бланках", "Не заменены на беларускую мову назвы прыпынкаў, правілы карыстання пасажырскім транспартам", "Справаводства, нават у адцзелах культуры і адукацыі, далёка не ўсюды пераведзена на дзяржаўную мову, або пераведзена не поўнасцю", і г.д., і г.д.

Вядома ж, у гэтых інфармацыях гучаць і трывожна-горкія ноты са спасылкамі на нашу новую эканамічную сітуацыю — на рынак. "Ствараюцца камерцыйныя структуры, якія ажыццяўляюць стыхійнае супрацьдзеянне беларускаму Закону аб мовах. Амаль усе рэкламныя аб'явы друкуюцца імі ў беларускамоўных газетах па-руску, усе шыльды на гандлёвых кіёсках выконваюцца на рускай мове''.

Вельмі няпростым застаецца пытанне аб дзяржаўнай мове ў сродках масавай інфармацыі. Выданне масавых газет і часопісаў на беларускай мове на сённяшнім этапе дзяржаўнага станаўлення Беларусі набывае асаблівае значэнне. Але без падтрымкі з боку дзяржавы існаваць яны практычна не могуць — нават і рэкламныя публікацыі іх не ўратуюць. У 1993 годзе на фінансаванне беларускіх перыядычных выданняў Урад выдзеліў 400 млн. рублёў. У бягучым годзе гэтая падтрымка працягваецца.

На 1.IV.1994 г. у рэспубліцы зарэгістравана 659 перыядычных выданняў, з іх — толькі 147 на беларускай мове, г. зн. менш 1/4 ад усёй колькасці газет і часопісаў. Праўда, у даведцы Савета Міністраў пазначана, што 128 выданняў выпускаюцца на беларускай і рускай мовах, а 137 — на рускай і беларускай, але на паверку ўсё гэта не больш, чым хітры палітычны ход, у сапраўднасці ж — з гэтых 265 нібыта двухмоўных выданняў толькі некалькі з'яўляюцца такімі, астатнія ж — фактычна рускамоўныя, паколькі на іх старонках матэрыялы на беларускай мове памяшчаюцца рады ў гады. Найбольш яскравы прыклад — урадавая газета Рэспубліка'', якая, няйначай як на здзек, друкуе вялізнымі літарамі сваё імя па-беларуску, а далей — беларускага ні радка, ні слова.

У сярэдзіне 20-х гадоў у Беларусі выходзілі 234 газеты, з іх 194 — на беларускай, гэта — 83%, выходзіла ўсяго 30 часопісаў — але 27 з 30-і — на беларускай мове, гэта — 90%. I не было праблемы. Пісьменныя людзі, чытачы былі непараўнана менш падрыхтаваны ў беларускай мове, чым сёння, аднак жа выпісвалі беларускія газеты і часопісы, чыталі, ды яшчэ і ганарыліся гэтым.

Засмучае ўпартае нежаданне некаторых газет і часопісаў вярнуцца на мову гэтай зямлі, на мову, якая калісьці дала ім Жыццё — як, напрыклад, галоўнай вясковай газеце "Белорусская нива" (пасля вайны яна была "Сялянскай праўдай" і выходзіла па-беларуску). Яшчэ больш засмучае адкат назад ад даўно заваяванага — свайго роду здрада нацыянальным інтарэсам у нашы гістарычныя лёсавызначальныя дні, калі так патрэбна, каб як мага шырэй і галасней гучала роднае слова.

У пастанове прэзідыума Магілёўскага абласнога Савета народных дэпутатаў ад 05.05.1991 г. "Аб мерах па захаванню і развіццю нацыянальнай культуры і мовы" запісана: "Рэдакцыям "Магілёўскай праўды", "Магілёўскія ведамасці", абласному радыё і тэлебачанню ў сваіх матэрыялах прапагандаваць беларускую мову..." I як жа ідзе прапаганда? У нашу Камісію прыслалі нумары "Магілёускай праўды", у якіх, апрача загалоўка, ніводнага слова па-беларуску! А гэта газета амаль 70 гадоў выходзіла на беларускай мове. Вось вам і прапаганда, вось і змаганне за ажыццяўленне Закона аб мовах, за духоўнае адраджэнне нацыі!..

Думаю, было памылкай рашэнне Вярхоўнага Савета зрабіць сваё выданне — "Народную газету" — беларуска-рускім, змешаным. Выбачайце, але газета Вярхоўнага Савета павінна паказваць прыклад павагі да дзяржаўнай мовы рэспублікі, да Закона аб мовах. Як, дарэчы, і сам Вярхоўны Савет Беларусі, і яго Прэзідыум. Як і Савет Міністраў рэспублікі і амаль усе яго аддзелы (пэўным выняткам суцяшацца пакуль не будзем).

Не задавальняе патрыётаў роднага слова беларускае тэлебачаннеі радыё — аб гэтым сведчаць іх лісты ў Вярхоўны Савет і допісы ў газетах. Прэтэнзій наконт месца беларускай мовы ў радыё- і тэлеперадачах, не кажучы аб якасці гэтай мовы, выказваецца вельмі шмат.

З увагі на асаблівае значэнне і ролю мовы ў навучанні і выхаванні дзяцей і моладзі, хацеў бы трохі спыніццана тым, як выконваецца Закон аб мовах у сістэме адукацыі.

Радуюць добрыя перамены ў адраджэнні нацыянальнай беларускай школы ўсіх ступеняў, пачынаючы з дзіцячага саду і да інстытутаў і універсітэтаў. Працэс гэты — болыл ці менш паспяхова — ідзе па ўсёй Беларусі. Сотні школ у гарадах і пасёлках пачынаюць пераводзіць працэс навучання на дзяржаўную мову — шляхам камплектавання беларускамоўных класаў з ліку вучняў-першагодкаў. Асабліва важна, што гэтым працэсам ахоплена ў вялікай меры дашкольнае выхаванне. Чым раней далучыцца дзіця да беларускай, г. зн. дзяржаўнай мовы — тым лепш для яго і для яго дзяржавы.

Што тармозіць работу па беларусізацыі школы? Недахоп настаўнікаў беларускай мовы (выкарыстоўваюцца пенсіянеры, нават студэнты). Недахоп падручнікаў і дапаможнікаў на беларускай мове. Неўкамплектаванасць школьных бібліятэк беларускімі праграмнымі, а тым больш пазапраграмнымі творамі. Агалоўнае — затоенае нежаданне многіх кіраўнікоў школ і настаўнікаў спрыяць справе нацыянальнага адраджэння Беларусі; і звычайнае неразуменне важнасці гэтай работы; і адсутнасць пачуцця прафесійнага абавязку.

На ўзроўні вышэйшай школы выкананне Закона аб мовах яшчэ менш паддаецца адназначнай ацэнцы, а праблем і пытанняў відочна больш.

У 20-я гады ў флагманах вышэйшай школы рэспублікі аду кацыя вялася на беларускай мове — і асаблівых праблем не ўзнікала. Напрыклад, у Сельскагаспадарчай акадэміі ў Горках была кафедра беларускай мовы і літаратуры — і гэта не шкодзіла справе. Наадварот, з акадэміі выходзілі не толькі спецыялісты, але і інтэлігенты, якія добра валодалі літаратурнай беларускай мовай і ведалі не толькі айчынную, але і замежную літаратуру. Пасля кафедру скасавалі як нацыяналістычную, і з акадэміі вось ужо паўвека выходзяць спецыялісты, пазбаўленыя належнай гуманітарнай падрыхтоўкі. I не толькі з гэтай акадэміі. Вынікі гэтага, па-мойму, відочныя.

Сістэмы сярэдняй спецыяльнай і вышэйшай адукацыі былі з'арыентаваны на патрэбы г.зв. усесаюзных міністэрстваў, і асабліва — наваенна-прамысловы комплекс, якому, канешне ж, была патрэбна толькі "усесаюзная" руская мова. Сёння перад намі новая, іншая рэальнасць — і яна патрабуе адпаведных адносін да сябе.

Хацеў бы прывесці некаторыя факты, якія ўсяляюць надзею, што вышэйшая школа пойдзе шляхам перабудовы, і беларуская мова зойме ў ёй належнае месца. Найболын відочныя перамены азначыліся ў Беларускім універсітэце культуры, дзе, пачынаючы з 1993/94 навучальнага года, заняткі на першых курсах поўнасцю вядуцца на дзяржаўнай мове. Несумненнае ажыўленне клопату пра ўвядзенне беларускай мовы ў навучальны працэс назіраецца ў Гродзенскім універсітэце імя Я.Купалы, у Беларускім педагагічным універсітэце, у Беларускай політэхнічнай акадэміі, у Беларускім тэхналагічным універсітэце, у Беларускім універсітэце інфарматыкі і радыёэлектронікі, у Беларускім эканамічным універсітэце, у Беларускім лінгвістычным універсітэце...

Большага зруху ў гэтым плане можна было чакаць ад Беларускага дзяржаўнага універсітэта — усё-такі флагман нашай вышэйшай школы. Вядома, і тут патроху пераадольваецца адчужанасць часткі выкладчыкаў ад беларускай мовы, заваёўваецца гэтаю мовай усё больш шырокая студэнцкая аўдыторыя. Разам з тым, як і ў многіх іншых ВНУ, кідаецца ў вочы недаравальная непаваротлівасць у ажыццяўленні важнейшай дзяржаўнай задачы. Не пераводзіцца на беларускую мову справаводства, недастаткова стымулюецца напісанне і выданне навуковых прац на беларускай мове, не патрабуецца авалоданне дзяржаўнай мовай ад тых, каму яе належыць ведаць для выканання службовых абавязкаў, і інш.

Некалькі слоў пра выкананне Закона аб мовах у дачыненні да іншых нацыянальных супольнасцей на Беларусі. Руская мова па-ранейшаму займае пануючае становішча ў нашым грамадстве — як на дзяржаўна-афіцыйным, так і на бытавым узроўні. У школах яна вывучаецца ў зусім дастатковых аб'ёмах. Цяпер, калі яна канстытуцыйна прызнана мовай міжнацыянальных зносін, тым больш упэўнена можна гаварыць, што належная будучыня ёй у нас, у Беларусі, гарантавана. Рэзка ўзрасла за апошнія 3-4 гады колькасць польскіх школ і класаў у Беларусі, перш за ўсё на Гродзеншчыне. Ва універсітэце ў Гродні адкрыта падрыхтоўка па спецыяльнасцях польска-беларускай і польска-рускай філалогіі, на польскай мове чытаюцца курсы і спецкурсы. Адкрываюцца на паўднёва-заходнім Палессі класы з украінскай мовай навучання. Паявіліся першыя школы на літоўскай мове. Усім школам для нацыянальных меншасцей наша дзяржава ў поўнай адпаведнасці з Законам аказвае неабходную падтрымку.

Трэба сказаць, што многія-многія грамадзяне Беларусі ўстрывожаны ходам выканання Закона аб мовах, абураны нежаданнем шматлікіх міністэрстваў, ведамстваў, устаноў пераходзіць на д зяржаўную мову... Гэтая трывога іабурэнне выказаны ў сотнях пісем і тэлеграм у Вярхоўны Савет Рэспублікі Беларусь. Выказваюць сваю ўстрывожанасць і масавыя грамадскія арганізацыі. У прыватнасці, у Пастанове Ш З'езда ТБМ імя Ф.Скарыны заяўлена: "ТБМ лічыць антынароднымі... дзеянні Вярхоўнага Савета, Урада і іншых органаў дзяржаўнага кіравання рэспублікі, якія... прыніжаюць ролю дзяржаўнай мовы ў грамадскім жыцці'' ТБМ "звяртаецца ў Прэзідыум Вярхоўнага Савета Рэспу б лікі Белару сь з прапановай стварыць пры Прэзідыу ме Камісію па ажыццяўленню адзінай моўнай палітыкі ў Рэспубліцы Беларусь". Мінская гарадская Рада ТБМ заклікала Вярхоўны Савет і Урад Рэспублікі Беларусь "забяспечыць стварэнне поўнага беларускамоўнага інфармацыйнага асяроддзя ва ўсіх сферах жыцця нашага грамадства".

Падобных зваротаў і заклікаў прагучала вельмі шмат, яны працягваюць гучаць і сёня, — значыць, нічога не застаецца, як прыслухацца да іх. Усё ж такі гэта голас народа, а голас народа — голас Божы.

На заканчэнне — кароценькая інфармацыя для роздуму пра гэта ж самае: пра нашы адносіны да сваей дзяржаўнай мовы. Можа, будзе не лішне даведацца, што апошнім часам грамадскую думку Францыі моцна непакоіць праблема функцыянавання французскай мовы. Як заявіў міністр культуры Францыі п.Тубон, Францыя надае недастатковую ўвагу сваёй мове, якая пачала адступаць перад англійскай у такіх галінах, як гандаль, культура, навуковыя абмены і інш. Менавіта таму фразцузскі ўрад разглядае моўную палітыку як справу агульнанацыянальную і агульнадзяржаўную. У сувязі з гэтым, сенат Францыі прыняў Закон "У абарону французскай мовы", паводле якога прадугледжаны, я сказаў бы — вельмі строгія фінансавыя і адміністрацыйныя санкцыі ў выпадку парушэння яго патрабаванняў.

Гэта — у Францыі.

Ну, а ў нас клопаты і праблемы зусім іншыя. Будзем аднак спадзявацца, што аднойчы і наш Урад пачне разглядаць моўную палітыку як справу агульнанацыянальную і агульнадзяржаўную.

ДАЛУЧАЕМ I ДАЛУЧАЕМСЯ

Слова на адкрыцці канферэнцыі "Культура беларускага замежжа" 12 чэрвеня 1994 г.

Як, напэўна, і многія з прысутных, я перажываю зараз пачуццё радасці, але — з дамешкам горычы і шкадавання. Радасці — ад усведамлення, што ўсё ж мы адкрываем для сябе культуру беларускага замежжа, далучаем і далучаемся да яе. А горычы і засмучэння — ад непазбыўнага пытання: чаму толькі цяпер? Ад разумення: колькі за гэты ўпушчаны час намі страчана! Наколькі ўжо багацейшымі маглі б мы быць, калі б своечасова пачалі далучаць і далучацца!

Чаму мы прыступаем да гэтай справы толькі цяпер — вядома. Хіба сорак-трыццаць, а нават і пятнаццаць гадоў назад можна было ўявіць вось такі сход і такую размову? Хіба можна было разл ічваць на нейкія рэальныя практычныя крокі?

Культура беларускага замежжа існавала і развівалася ў іншых умовах, чым беларуская культура тут, так бы мовіць — у метраполіі. Не кажу, што мы тут былі ад яе зусім наглуха адрэзаны, сёе-тое да нас даходзіла, што-кольвечы мы ведалі, і аднак жа, калі па шчырасці, ведалі вел ьмі мала. А між тым — беларуская культуратам, на Захадзе, насуперак усім нягодам — цеплілася, жыла, стваралася, і была яна, вядома ж, часткай нашай усёй беларускай культуры.

Калі жыццё, ці дакладней — стварэнне культуры параўнаць з тканнем на кроснах, дзе ёсць аснова і ёсць уток г. зн. традыцыя і яе ўзбагачэнне, дык уток можа даць вельмі цікавыя і непажаданыя плёны... Якія яны, гэтыя плёны, у духоўнай творчасці замежных беларусаў, — творчасці, што працягвала пэўныя нацыянальныя традыцыі, адкрыць і пазнаць іх, безумоўна, цікава. Вывучэнне культуры беларускага замежжа, як я разумею, мае некалькі аспектаў, кожны з якіх вельмі важны.

Па-першае, навукова-тэарэтычны аспект. Даследаванне гэтай праблемы непазбежна прывядзе да цікавых і карысных назіранняў, якія маюць агульнае навукова-тэарэтычнае значэнне. На прыкладзе гэтай часткі нашай культуры, яе лёсу, асаблівасцей яе існавання можна зрабіць пэўныя высновы, якія датычаць і культуры іншых народаў, культуры агульналюдскай. Далучаючы і далучаючыся, мы адкрыем для сябе шмат такога, што дапаможа нам лепш зразумець саміх сябе, сваю духоўную існасць. Лепш убачыць, наколькі наш дух трывалы, моцны, жыццястойкі, наколькі ён здольны выжыць і не растварыцца, не сысці на ніжнюю ва ўмовах акружэння іншымі нацыянальнымі стыхіямі, наколькі ён здатны да арганічнага ўтрымання іншага, можа, нават далёкага і чужога.

Па-другое, практычна-творчы аспект. Адкрываючы для сябе культуру замежных беларусаў ва ўсёй яе разнастайнасці, ва ўсім багацці імён, асоб, почыркаў, вывучаючы і засвойваючы яе, мы значна пашыраем для сябе магчымасці творчых пошукаў, мастацкі арыентацый. Амызацікаўлены ў гэтым, мы — не дагматыкі, не правінцыялы (ва ўсякім разе не хочам імі быць). Значыць, трэба выдаваць у нас кнігі замежных беларускіх пісьменнікаў і наву коўцаў, наладжваць мастацкія выстаўкі, музычна-песенныя канцэрты і рабіць усё іншае, каб агульная палітра беларускай мастацкай культуры значна ўзбагацілася.

Па-трэцяе, аспект дзяржаўна-палітычны, ці іначай — беларуска-патрыятычны. Як дзяржава, Рэспубліка Беларусь абавязана цікавіцца лёсам нашай замежнай культуры, клапаціцца пра яе, падтрымліваць — так, як гэта робяць усе добрыя людзі. Іначай гэта будзе кепска характарызаваць нас у свеце. Свет вельмі чуйны да таго, як хто сябе паважае і як пра сваю годнасць, пра свой аўтарытэт клапоціцца, свет паважае тых, у каго высокае пачуццё ўласнай самапавагі, і памагае свет тым, хто сам умее пастаяць за сябе, хто сам не падае духам і не складае ў бяссіллі рук. Ну, а тым, хто сам змірыўся са сваім прапашчым лёсам, — тым свет гаворыць: ''Вы хочаце паціху сканаць? Ну і канайце! Значыць, вы не варты іншай долі!.."

Як да нас ставіцца свет — гэтым мы грэбаваць не можам, не маем права! Наадварот, мы сёння надзвычай зацікаўлены ў прызнанні — так, зацікаўлены, як, можа, ніхто іншы. Таму што разумеем: ад гэтага прызнання ў вялікай меры зал ежыць наш лёс, наша будучыня. Прызнаных — засланіць-закрыць ад жыватворнага сонца свабоды, спіхну ць у цен ь несвя домасці і гібення — будзе ўжо немагчыма. Хай жа ўсім нам і працуецца з цвёрдым і гарачым перакананнем, што зноў закрыць Беларусь — нікому не ўдасца.

З ПАШАНАЙ ДА ВЫТОКАЎ НАШАЙ ДУХОЎНАСЦІ

Даклад на канферэнцыі "Фальклор у сучаснай культуры" 20 чэрвеня 1994 г.

Захаванне і пашырэнне фальклору ў побыце, яго вывучэнне і прапаганда маюць для нас больш чым толькі культурна-мастацкае значэнне і павінны разглядацца не толькі ў плане эстэтычнага выхавання асобы чалавека і ўсяго народа. Зрэшты, гэтыя праблемы ўсюды, ва Ўсіх краінах свету ў пэўнай меры выходзяць за межы чыста культуралагічнага аспекта. Пытаннеб аднак, у тым, у якой меры яны з'яўляюцца і праблемамі патрыятычна-выхаваўчымі, а гэта значыць — палітычна актуальнымі. Па прычыне пэўных гістарычных абставін на Беларусі мы і сёння глядзім на фальклор не толькі з пункту гледжання задавальнення маральна-эстэтычных патрэб, але і як на дзейсны сродак фарміравання нацыянальнай самасвядомасці, як на спосаб самапазнання і самасцвярджэння. Мы вымушаны так глядзець, таму што мы, беларусы, усё яшчэ вымушаны змагацца за прызнанне нас як самастойнай нацыі у свеце — нацыі са сваім уласным абліччам, са сваёй самабытнай мастацкай культурай, з адметнымі асаблівасцямі сваёй духоўнасці. Мы ўсё яшчэ вымушаны даваць бой цемрашалам ад навукі і палітыкі, якія і дагэтуль вядуць сваю нялюдскую ноту, што беларусы — не самабытны славянскі народ, а толькі этнічнае адгалінаванне ад рускага народа, што беларуская мова — не самастойная славянская мова, а толькі дыялект рускай мовы, і што сваёй уласнай гісторыі ў нас няма, і сваёй матэрыяльнай і духоўнай культуры няма і г.д. і г.д. Дзіўна і неверагодна чуць такое ў канцы XX ст. — сёння, калі Беларусь прызнана ў цэлым свеце, і самабытнае беларускае мастацтва адкрылася ўсяму свету, — дзіўна і неверагодна, але ж факт. У нас жа, на нашай зямлі, у газетах, якія выходзяць тут, у Беларусі, усё яшчэ змяшчаюцца этналагічныя, гістарычныя і лінгвістычныя публікацыі, часам ваяўнічыя і агрэсіўныя па настрою, у якіх сцвярджаецца гэты псеўданавуковы абсурд. I не толькі ў друку. Па абавязку службы я мусіў прачытаць нямала лістоў, дасланых у Вярхоўны Савет, у якіх гэтаксама адмаўляецца і самастойнасць нашай мовы, і самабытнасць нашай культуры, і ўсё іншае, што дае нам права называцца народам і нацыяй. I займаюцца гэтай непатрэбшчынай не толькі тыя з людзей прыезджых, якія адпачатку хварэлі на вялікадзяржаўны шавінізм, але, на вялікую бяду нашу, і многія з беларусаў, нават адукаваных беларусаў. Карацей кажучы, даўняя-даўняя, знаёмая-знаёмая, гнусная-гнусная песня ўсё яшчэ спяваецца, усё яшчэ не змоўкла.

Вось чаму фальклор яшчэ можа саслужыць нам вялікую службу ў справе нашага нацыянальнага адраджэння, развіцця нацыянальнай самасвядомасці, і дак ладней — дзеля пазнання намі саміх сябе. Пазнаць і ведаць саміх сябе — з гэтага, уласна, усё і пачынаецца, пачынаецца галоўнае — фарміраванне і станаўленне нацыянальнай ідэі, без чаго не адбываецца станаўленне незалежнай нацыяналыіай дзяржавы. У фальклоры, у народнай творчасці — наша жыццё-быццё, наш гістарычны лёс, наша душа, наш характар, наша мова, наш светапогляд. У фальклоры як у люстэрку мы бачым сябе і гаворым сабе: вось гэта мы і ёсць, вось гэта наша духоўная сутнасць, наша ўласная мерка чалавека і чалавечнасці.

Вядома, мы кажам гэта сабе з поўным разуменнем, што наша сутнасць не толькі ў фальклоры, але і ва ўсім астатнім, што ёсць сучаснае жыццё народа, — у нашай гаспадарчай дзейнасці, у нашых адносінах да прыроды, у нашых адносінах да іншых народаў, і канешне ж — у нашай грамадскай і сямейнай маралі і ў нашай прафесійнай мастацкай культуры, I паколькі гэта прафесійная культура ў духоўным побыце народа сёння не проста пераважае, а пануе (што натуральна: як і ўсякі цывілізаваны народ, мы да гэтага ішлі і прыйшлі даўно), — паколькі гэта так, то вось тут і паўстае ненадуманая праблема: фальклор і сучасная культура. Праблема шматаспектная — па гарызанталі і, я сказаў бы, шматслойная па вертыкалі. Многія з яе аспектаў патрабуюць грунтоўнагадаследавання. Непрэтэндуючынатакое, яхацеў бы спыніцца толькі на некаторых прыватнасцях, якія, магчыма, упішуцца ў болын маштабныя пытанні, і ў рэшце у нашу агульную заклапочанасць станам сучаснай беларускай культуры.

На пачатку я хацеў бы сказаць пра тое відавочнае і несумненнае, што найбольш нас павінна радаваць. Пра вяртанне з забыцця, з нябыту ў жыццё многіх тысяч народных песень, многіх соцень народных танцаў, музычных найгрышаў. Маю на ўвазе іх сучаснае агучванне — на сцэне, на экране, у эфіры, а дзякуючы гэтым спосабам прапаганды — і іх пашырэнню ў народным побыце, скажам, у звычайным святочным застоллі, у гасціне, — калі, вядома, там ёсць людзі, якія любяць спяваць. Амаль 40 гадоў пасля вайны — што з беларускіх народных песень мы чулі ў сольным выкананні артыстаў? Як то кажуць, можна на пальцах пералічыць. Усё кацілася "чорная галка па бару", усё вылазіЎ "чабарок каля дарожкі", ну і яшчэ сёе-тое. Хаця ляжалі шматтомньія зборы і асобныя зборнікі песень нашых вядомых фалькларыстаў, ды і ў памяці пажылых людзей тады іх захоўвалася безліч, не толькі ў памяці, але яшчэ і на вуснах трымаліся. Аднак была і дыктавала сваё афіцыйная ўстаноўка — у адпаведнасці з дзяржаўнай нацыянальнай палітыкай, з партыйным курсам на зліццё моў і культур, нацый і народаў, на перамяшанне іх у агульным катле гэтак званай "новой исторической общности". Для экзотыкі, і для адчэпнага (каб нацыяналісты не падымалі крыку), і для пылу ў вочы замежным саветолагам, было дастаткова, каб у канцэрце прагучала адна "Чорная галка" ці адзін ''Чабарок ".I гэта пры нашых незлічоных песенных багаццях! Што праўда, больш гучала беларускіх народных песень у харавым выкананні, у тым ліку — у выкананні самадзейных харавых калектывах. Што, аднак, кідалася ў вочы пры знаёмстве з гэтымі самадзейнымі пеўчымі гуртамі? Па-першае, аднабокава падабраны, "ідэйна вытрыманы" рэпертуар (каб хаця не праскочылі творы драматычнага і трагічнага зместу). Па-другое, вельмі спецыфічны казённа-аптымістычны стыль выканання: суцэльны мажор! Бясконцае падкрэсліванне нашага сацыяльнага аптымізму і жыццярадаснасці.

Што да колькасці нанова агучаных народных песень — то за апошняе дзесяцігоддзе сітуацыя істотна змянілася. Я сказаў бы — непазнавальна змянілася. Мы выйшлі на неабсяжны прасцяг беларускай народнай песні. I не толькі песні, але і народнай харэаграфіі. Зразумела, калі гэтая песня разліваеццатакой бязмежнай паводкай, калі яна такою масай хлынула ўсемагчымымі шляхамі і каналамі да слухача, і калі жыццёвую зацікаўленасць у яе пашырэнні ва ўжытку адчулі тысячы выканаўцаў — і прафесійных, і аматараў, — то, канешне ж, пры гэтым непазбежна будуць выяўляцца гэтак званыя накладныя выдаткі, і будуць узнікаць пэўныя пытанні і праблемы.

Глянем, напрыклад, на фальклор у мастацкай самадзейнасці, на яго выкананне на вясковай і гарадской самадзейнай сцэне, на гэтак званых "вячорках", у тым ліку на тэлевізійных. Даўно і неадчэпна мяне пераследуе адно трывожнае адчуванне, што тут мы ід зем не зу сім праду маным і не самым плённым шляхам. Маю на ўвазе гэтыя суцэльныя штучныя інсцэніроўкі традыцыйных народных свят і абрадаў з выкананнем адпаведных песень, танцаў і гульняў. Выбачайце, але ў гэтых фальклорных спектаклях запанаваў нейкі сцэнічны шаблок з прыкметнай дозай прымітыву і безгустоўшчыны. Глядзець іх становіцца проста нецікава, іншы раз яны, я нават сказаў бы, раздражняюць. Можа таму, што фальклор у сілу прыроды сваёй мусіць існаваць толькі ў натуральных умовах? Я разумею высакародныя прапагандысцкія мэты такіх фальклорных спектакляў, але ці дасягаюцца яны, гэтыя мэты?

Далей — аб тым, што я ўжо мімаходам закрануў, — гэта стыль выканання народнай песні і народнага танца на самадзейнай сцэне. Ці ёсць у нас свой уласны, беларускі стыль, свая манера, свой почырк? Ёсць, безумоўна. Але якія яго асаблівасці? Ці ёсць яго асаблівасцю адбітак пэўнай развязнасці на сцэне, нейкай неапраўданай ненатуральнай зухаватасці з такімі ж неапраўданымі выкрыкамі, і проста нейкай бадзёрасці нялепшага ўзору? Ці гэта ўсё яшчэ даніна таму самаму казённаму аптымізму?

Ці вывучаецца ў пас гэта пытанне? Ці праводзіцца якая метадычная работа з выканаўцамі, з кіраўнікамі самадзейных калектываў? 11і нс пераносім мы на наіпу глебу — на нашу сцэну — нялспшае чужое, з неўласцівай нам манерай выканання? I І,і абавязкова, напрыклад, гнаць усе беларускія прыпеўкі ў стылі аля Мардасава? Ці трэба так насаджаць чарговы прымітыў тыпу " А я ўсё дывлюся, дэ моя Маруся", які і на сваёй радзіме ёсць прымітывам? Сціраецца ж сваё аблічча! А самае горшае, што культывуецца нейкая вульгарызацыя фальклору, спрашчэнне і прымітыў.

У сувязі з гэтым — пра адносіны да тэксту фальклорнай песні, а дакладней — пра нявечанне і апашленне гэтага тэксту. У нас гэта становіцца дрэннай модай — безгустоўнае ўмяшанне ў тэкст народнай песні, у выніку чаго адбываецца скажэнне і перакручванне яе маральнай і эстэтычнай сутнасці, часам такое скажэнне, калі гэтая су тнасць проста забіваецца. Можна было б ня бачыць у гэтым асаблівай небяспекі, калі б гэтыя з'явы, як у добрыя старыя часы, заставаліся адзінкавымі і не выходзілі за межы пэўнага фальклорнага калектыву, пэўнай лакалізаванай мясцовасці, — той, дзе ўзніклі. Але ж сёння, дзякуючы радыёэфіру, тэлеэкрану, кіно, відэакасетам, яны тыражвруюцца незлічонымі тыражамі і штодзённа. Тым больш, калі песня ідзе ў таленавітым прафесійным выкананні. Каб не быць галаслоўным, прывяду два-тры прыклады. Бадай ці не самым папулярным фальклорным шлягерам стала ў нас песня "У саду гуляла б цвяты збірала" — паходжаннем з у краінска-беларускага памежжа, кал і не ўкраінская наогул. У арыгінале, ці ў аўтэнтыку, які ёсць і ў маім архіне, усё на сваім месцы, усё лагічна і апраўдана, а менавіта: хлопец крыўдуенадзяўчыну, што янадаягоневыйшла, і клятвенна заяўляе: "Хадзіці буду, любіці буду, скажу па праўдзе: сватаці буду!" Падкрэсліваю: сватаці буду, вазьму цябе замуж. Што ж у выкананні нашага знакамітага квартэта ''Купалінка'' і дзесяткаў іншых самадзейных калектываў? Зусім процілеглае: "Хадзіці буду, любіці буду, скажу па праўдзе: браці не буду". Вось табе і на! Хадзіць да цябе буду, гэта значыць валачыцца буду, а замуж не вазьму! ''Браці не буду''. Нічога ж сабе мараль у малайца! Выбачайце, але гэта — напрасліна, якая ўзводзіцца на народную песню.

Ёсць у тэксце гэтай песні і другое скажэнне, якое разбурае паэтычны вобраз. У аўтэнтыку, "а я з сястрою ўсю ноч прастою — не тыя словы, што і з табою''. А з экрану і з эфіру гучыць: "А я з сястрою ўсю жызнь пастрою". Ніякай логікі! I чаму раптам рускае ''жызнь пастрою''? Адкуль узялося? А проста ад няведання палескага дыялекту. Там было — "всю ніч простою"; на слых гэта было ўспрынята як "всю жызнь построю". А трэба спяваць: "усю ноч прастою".

Яшчэ адзін прыклад — таксама досыць папулярная беларуская народная песня "А ў цёмным лесе сава кугіча, а ў чыстым полі муж жонку кліча". Пра што песня? У ёй дасціпна высмейваецца беспадстаўная рэўнасць мужа. Жонка гаворыць: ''А мой міленькі, калі неверыш, — павесь званочак на падалочак: як хто затроніць — званок зазвоніць, а ты пачуеш — мяне ўратуеш". Так у аўтэнтыку. Дасціпна, хораша, чыста. Так спявалася, можа, на адно стагоддзе. Камусьці, аднак, захацелася ўжо ў нашы дні спахабіць і апошліць добрую песню. Дадалі яшчэ адзін куплет: "Званочак звоніць у садзе ля хаты — мужык не чуе, ён глухаваты". Усё, як бачьше, перавернута дагары нагамі, на карысць пошласці. Бо выходзіць, што жонка ўсё-такі гуляшчая, ашуквае мужа, прычым — тут жа, ля сваёй хаты.

І слухачы смяюцца, вітаюць, ухваляюць. На ўзроўні сучаснай маралі, ці што? Без пошласці ўжо не можам? Хто ж ажыццяўляе гэтыя інтэрвенцыі ў песенны тэкст? Выканаўца? Мастацкі кіраўнік?

Вось так мы абыходзімся з фальклорам. Я ўжо не кажу пра адносіны да слова ў народнай песні. Часам — яны самыя непаважлівыя. Пануе абсалютная глухата і няўвага. Між тым, фальклор — культурна-гістарычная спадчына, і ён абараняецца Законам аб культуры як усякія іншыя помнікі культуры. Прыняты закон цалкам адносіцца і да фал ьклору, але, здаецца, нідзе ён так не парушаецца, як у гэтай галіне нацыянальнай культуры.

Я ўжо гаварыў, што мы часам некрытычна пераносім нялепшае чужое ў сваю мастацкую гаспадарку. Яшчэ горш, калі чужое выдаем за сваё, прысвойваем. Відаць, добрую сотню разоў слухаў я ў выкананні В. Пархоменкі і А. Казака песню "Серая лашадачка" (гэта значыць, "Сівы конік", або "Сівая кабылка") — і кожны раз горка думалася: ну навошта мы выдаем яе за беларускую? У ёй няма ніводнага беларускага радка! Падкрэсліваю: ніводнага! Прайдзіцеся ад пачатку да канцапа тэксту — пераканаецеся. Думаю, што гэта самая што ні ёсць руская народная песня. Дык чаму так і не аб'яўляць? Хай гучыць, хай выконваецца, песня выдатная, папулярнай стала ў нас, — але навошта яе прысвойваць? Яе трэба выконваць як рускую песню — і значыць па-руску, у рускім вымаўленні. Мы спяваем сотні рускіх песень, ведаючы, што яны рускія і не аб'яўляючы іх беларускімі. Што тут ёсць — у такім прысваенні — небяспечнага? Што тут нядобра і чаму нядобра? Тое, што недасведчаны чалавек слухае падобную "Серую лашадачку" і робіць выснову: ага, песня беларуская, а мова — ні адным радком, ні адным словам не адрозніваецца ад рускай. Усё тое ж самае! Ніякай розніцы! Вось гэта і дрэнна, вельмі дрэнна. Рускі тэкст таварышы вымаўляюць на беларускі лад і думаюць, што пяюць па-беларуску. Гэта — элементарная непісьменнасць, якая, канешне ж, не дапамагае нам у сцвярджэнні сваёй нацыянальнай асабістасці. Значыць, і на такія з'явы трэба абавязкова звяртаць увагу.

На заканчэнне хачу яшчэ раз падкрэсліць: мы павінны не проста цаніць і шанаваць свой фальклор, але і актыўна карыстацца ім як сродкам станаўлення нашай нацыянальнай самасвядомасці — у мэтах Адраджэння Беларусі. Карыстацца так, як патрабуе час і пачуццё прафесіянальнай годнасці.

ЖЫВЕ БЕЛАРУСЫ

Да пятай гадавіны ТБМ

Дарагія сябры, патрыёты і абаронцы роднага слова! У святочны для ўсіх нас дзень угодкаў Таварыства, разам з вітаннем і віншаваннем, прыміце мой паклон удзячнасці за ўсё, што вы зрабілі і робіце, каб наша слова мацнела, ду жэла і шырылася там, дзе яно яшчэ гучыць нясмела і рэдка, каб яно, у поўнай адпаведнасці з Законам аб мовах і Канстытуцыяй Беларусі, хутчэй уздымалася на дзяржаўны ўзровень і набывала дзяржаўны гарт, каб яно ўсё болын апаноўвала тымі душамі, да якіх раней дайсці не паспела, як і тымі, дзе калісьці жыло, ды было вытраўлена гвалтоўна. Я хачу выказаць пачуццё радасці і гордасці за вас, сапраўдных сыноў і дачок Бацькаўшчыны,каму роднае слова ў сённяшнім смутным часе свеціць як сонца ў тумане, каго не здолелі збіць з дарогі хлуснёй і паклёпамі на нашу мову адкрытыя і замаскаваныя ворагі беларушчыны, хто высока ў душы нясе пачуццё чалавечай і нацыянальнай годнасці, сваю выпакутаваную веру ў шчаслівую будучыню свабоднай і незалежнай Беларусі.

Грамадзянам краіны, якім у свой час не дапамаглі або перашкодзілі стаць патрыётамі мовы нашай зямлі, я хачу ў гэты дзень сказць: зрабіце тое, што вы, не па сваёй віне, не змаглі зрабіць раней: адкрыйце для сябе чароўную красу і сілу беларускага слова, унікніце розумам у невымерныя глыбіні яго сэнсу, услухайцеся душой і сэрцам у дзівосную музыку ягоных гукаў, заслужыце права ўвайсці ў яго высозны векавечны храм, адчуйце радасць далучэння да яго чараў, спазнайце шчасце стаць яго падданым, яго вечным і верным слугою! Зрабіце гэта — і Бог палюбіць Вас!

Ну, а тым, хто зласліва і цынічна здзекуецца з гэтае нашай найсвятое святыні, хто свядома і ваяўніча адмаўляе нашаму Слову ў праве на свабоднае жыццё, хто ўзяў на сябе ганебную ролю яго турэмшчыка, забойцы і далакопа, — ім у гэты дзень нашага свята я не скажу нічога. Я моўчкі прайду міма, прайду з пачуццём пагарды, але і са спачуваннем, што Бог так пакрыўдзіў іх — так бязлітасна абышоў сваёй любоўю.

Жыве беларуская мова — жыве Беларусь! 27.06.94 г.

І ЎСЁ-ТАКІ ДОЙДЗЕМ