Трэба ўявіць Сізіфа шчаслівым

Не менш важным тут быў і складнік "Мы сустрэліся...", бо я хацеў ахапіць успамінамі ўсіх, хто ўкладаўся ў стварэнне новага дыскурсу (зразумела, у сілу сваіх магчымасцяў).

Між іншым, народ Вавілона таксама цікавілі не толькі нябёсы. Яны прагнулі праз гэтую вялікую справу здабыць сабе імя (так кажа паданне). Ну рыхтык беларусы 90-х.

Дык куды падзелася Вавілонская вежа?

Як усё вялікае, яна асыпалася ў Нішто, але пакінула па сабе адзін з самых прыгожых міфаў пра чалавека, які прагне вышыні ды годнасці.

Не чуў, каб нехта з сяброў і хаўруснікаў таксама думаў пра нашае рушэнне ў падобных высокіх катэгорыях. Аднак мы сустрэліся не дзе яшчэ, а менавіта на будоўлі Вавілонскай вежы. І гэта было цудам.

(Натуральна, пад метафарай "Вавілонская вежа" я маю на ўвазе не толькі "ЗНО". Крый Божа. Гэта дзясяткі розных выданняў, праектаў, кніг і проста безліч штодзённых справаў. Каб усё гэта перафарматаваць у цэглу, якую мы з кожным днём падымалі вышэй і вышэй, то нашыя далоні было б не адрозніць ад Сізіфавых.)

P.S. Не ўпэўнены, што меў рацыю, аднак потым я абраў іншы варыянт назвы, якая адсылала ўжо не да міфа пра Вавілонскую вежу, а да міфа пра Сізіфа ў інтэрпрэтацыі Альбера Камю: "Трэба ўяўляць Сізіфа шчаслівым!’.

Наўрад ці ёсць сэнс цяпер тлумачыць, чаму я так зрабіў. Бо паперадзе яшчэ вельмі шмат працы і хто яго ведае, што мне пазней ўзбрыдзе ў галаву. Да прыкладу, некалі "Дзеяслоў" зрабіў мне ласку і надрукаваў важкую нізку эсэ пад назвай "Вялікая здрада". А потым кніжка з пераважна тымі эсэ ўжо называлася "Код адсутнасці".

Хіба адно заўважу, што гэтыя міфы, нягледзячы на вонкавую розналежнасць, ёсць дзвюма скранямі адной базавай праблемы чалавечага існавання, а менавіта Працы, сакральная сутнасць якой неспазнаная і па сёння.

***

Завершыўшы гэты адцінак і паклаўшы ўжо галаву на падушку, нечакана згадаў: гэта ж Вавілонскую вежу намаляваў мастак Марэк Станілевіч на вокладцы маёй кнігі "Дыялогі з Богам", перакладзенай на польскую мову Галінай і Янам Максімюкамі. (Каштоўнасць гэтай працы надаваў і той факт, што Ян Максімюк раней пераклаў "Уліса" Джойса. О, як мы ганарыліся тады, што маем "Уліса" па-беларуску!)

Што праўда, ніякага пафасу на вокладцы і блізка не было. Уздоўж усяго серпанціна "брэйгелеўскай" вежы паволі падымаліся "брэйгелеўскія" чалавечкі і большыя за іх слімакі. (Зразумела, тут мова пра Пітэра Брэйгеля Старэйшага).

Не бачу патрэбы ва ўласнай інтэрпрэтацыі гэтага вясёлага і скептычнага малюнка. Я згадаў яго адно таму, што і сам маю намер за межамі пафасу распавесці, чаму нашай "Вавілонскай вежы" таксама было наканавана знікнуць, лічы, дазвання. І на гэты раз ужо не Бог будзе таму прычынай, а, хутчэй, ягоная адсутнасць.

Кінуўшыся на злом галавы злучаць беларускае мысленне з вялікай метафізічнай цывілізацыяй, створанай у папярэдніх тысячагоддзях еўрапейскім геніем, мы не хацелі зважаць на той ужо амаль відавочны факт, што яе час на зыходзе. На змену метафізічнай цывілізацыі прыходзіла цывілізацыя тэхналагічная. Зрэшты, маруднае слова "прыходзіла" тут зусім не пасуе. Тэхналагічная цывілізацыя абрынулася на нас, як тысяча лавін адразу. Яна сталася нашай татальнасцю. Лічы, умомант, прынамсі паводле гістарычнай меры.

І мы разгубіліся - і згубіліся адзін для аднаго. Пагубляліся...

Але пра ўсё гэта вялікая гаворка будзе потым. Далёка потым. А пакуль у нас наперадзе гады і гады радаснага натхнення...

***

"ЗНО" праіснуе амаль чатыры гады. Я маю ўсе 44 выпускі і калі б пачаў іх удумліва гартаць, то захлынуўся б менавіта гэтым мінулым без астачы. Таму, каб пазбегнуць такой спакусы, адразу пачну з хаўтураў па "ЗНО", якія мы наладзілі ў лютым ужо 1997 г. Тады я папрасіў аўтараў сшытка адгукнуцца на гэтую падзею і недзе за два тыдні сабраў і падрыхтаваў для друку сорак тэкстаў (на жаль, 44 не атрымалася). Вось толькі два з іх:

Алесь Разанаў

44 свечкі

На развітальным свяце "ЗНО" запальваюцца 44 свечкі.

Трохі розных, трохі падобных.

Пакуль іх не было, мы нечага не бачылі і не разумелі, але яны з’явіліся - і мы пачалі бачыць і разумець (=бачыць вачамі розуму). Ну, не так далёка, не так глыбока, не так высока і не так відушча, як хацелася б, але ўсё-такі...

У гэтым і было стратэгічнае прызначэнне "ЗНО" - паспрыяць самаспазнаваль-най рэчаіснасці ў карэкцыі зроку, зрабіцца органам з н о.

Як агонь залежыць ад свечак, але з імі не супадае, гэтак і з н о залежыць, але не супадае са "ЗНО". "ЗНО" ўсё больш застаецца ў гісторыі, у тым, што адбылося, з н о застаецца з намі.

Намацанае і абуджанае, яно пазірае, як гараць, паціху знікаючы ў незваротнасць, свечкі.

Алег Бембель

З Н О

о а д

л б у

а р м

к ы у

н

я

л

а

г

а

... іду па в а с т р ы і ...

па з л о м е

сэнсаў...

нібы па бітым шкле - хоць галасі!..

... шукаю МЕТА - СЭНС...

. а над усім -сІвы СутВАр...

і ўсмешка Solus Rex-a...

(Тут патрэбнае невялічкае тлумачэнне. Solus Rex - Самотны кароль - назва першай паэтычнай кнігі Ігара Бабкова.)

***

Нават не ўпэўнены, што варта на гэта марнаваць час прастору тэксту. Тут я маю на ўвазе круглы стол "Нацыянальная філасофія: вектары кірунку", які зладзіла газета "Культура".

Ужо быў падрыхтаваны другі выпуск "ЗНО", і мы, лічы, забыліся, што Міністэрства адукацыі пакуль не выканала загад спадара Кебіча - стварыць філасофскі часопіс. Відаць з гэтай, зусім непатрэбнай міністэрству вярэды і быў ініцыяваны круглы стол ў нашым тыднёвіку.

Хаўрус удзельнікаў налічваў адзінаццаць чалавек - сярод іх чатыры дактары філасофскіх навук. Ды і астатнія былі нязломкі. Дыскусія атрымалася жывой, разумнай і досыць шчырай. Здаецца, было б нават цікава перадрукаваць тут бальшыню выступаў, прынамсі, самае адметнае з таго, што ў іх прамаўлялася. Але, па-першае, нават у такім абскубаным варыянце матэрыялу было б зашмат, як да фармату маіх успамінаў. А па-другое, калі гутарка скончылася, дык стала зразумелым, што яна ладзілася толькі дзеля птушачкі, для нечага патрэбнай Міністэрству адукацыі, якое і не збіралася ствараць філасофскі часопіс. Прынамсі, болей адтуль да нас ніхто не звяртаўся. Таму я вылучу пераважна тое, што мне бачыцца вартым згадкі само па сабе.

Акцябрыта Рашчынская (галоўны інспектар упраўлення ВНУ і педагагічнай адукацыі Міністэрства адукацыі РБ):

- Перад Міністэрствам адукацыі цяпер сапраўды пастаўленае пытанне аб стварэнні літаратурна-філасофскага часопіса. Міністр, спадар Гайсёнак, падтрымлівае гэты праект. Але якім быць часопісу - гэта пакуль вырашаецца. І таму мы з задавальненнем сустрэнемся з вашай ініцыятыўнай групай, каб больш дэтальна прааналізаваць прапанаваны тут варыянт праекта.

Ігар Бабкоў (філосаф, літаратар):

- Я б хацеў сказаць колькі слоў пра своеасаблівую функцыю нашай ініцыятыўнай групы. Справа ў тым, што неабходнасць у інтэлектуальнай прасторы, дзе б арганічна спалучаліся літаратура, філасофія, культуралогія і да т.п., адчувалася даўно, і апошнія гадоў пяць у прыватных гутарках пра гэта шмат гаварылася. Не было толькі людзей, якія б узяліся за штодзённую будзённую працу, не чакаючы ад яе матэрыяльных выгод. У пэўны момант мы сабраліся ўтрох і сказалі самі сабе, што адступаць далей няма куды, што гэтым трэба практычна заняцца. На пачатку ідэя часопіса бачылася як аўтарскі праект, які мы збіраліся рэалізоўваць праз камерцыйныя структуры. Але пазней зразумелі, што дарма маем нейкую перасцярогу да дзяржаўных інстытуцый, што гэтая ідэя ўжо выспела не толькі ў "нефармальных" колах. І ўрэшце вылілася ва ўнікальнае, я лічу, супрацоўніцтва з газетай "Культура", унікальнае ў тым сэнсе, што практычна ўсе людзі працавалі на самаахвярнасці, і працуюць пакуль што на самаахвярнасці. Першы літаратурна-філасофскі сшытак ужо выйшаў, гатовы да друку другі, складзена некалькі наступных. Больш за тое, не чакаючы, будуць грошы ці не будзе грошай, мы пачалі рыхтаваць першы нумар часопіса, патроху асвойваць гэтую прастору.

Уладзімір Конан (доктар філасофскіх навук):

- У нас добрая, радасная падзея. Асмелюся сказаць, што, магчыма, з літаратурна-філасофскага сшытка "ЗНО" мы пачынаем новы этап у беларускай філасофскай традыцыі. Гэтая традыцыя заўсёды была звязаная з культуралогіяй, літаратурай і народнай творчасцю. Так склалася, што недзе да XVI ст. уключна, прынамсі, да Сымона Буднага, наша філасофская традыцыя развівалася ў рамках асветніцтва, сутнасна звязанага з літаратурай. Быць можа, толькі ў XVII-XVIII стст. і ў першай палове XIX ст. (да закрыцця Віленскага ўніверсітэта) была прафесійная філасофія на Беларусі, так званая неасхаластыка (...).

У другой палове XIX ст. і першай палове XX ст. беларуская філасофія зна-ходзіць сябе ў межах літаратурнай творчасці. Падчас панавання марксісцкай дыялектыкі беларускую філасофію выратавалі заходнебеларускія пісьменнікі і мысляры Ігнат Канчэўскі і Уладзімір Самойла. (...)

Мне тут хацелася б сказаць колькі слоў пра метад падачы матэрыялаў. Справа ў тым, што мова чыстай філасофіі для такога выдання наўрад ці будзе прыдат-най, як і вузкаспецыяльныя матэрыялы. I ў гэтым сэнсе літаратурна-філасофскі сшытак "ЗНО" падае прыклад, як арганізоўваць тэксты, каб яны былі цікавымі і прафесійнаму філосафу, і проста адукаванаму чалавеку.

Мікалай Крукоўскі (доктар філасофскіх навук):

- Вялікія надзеі мною звязваюцца і з літаратурна-філасофскім сшыткам, і з часопісам. "ЗНО" я разглядаю як значнае дасягненне. Я, прызнацца, не надта верыў, што ў нас атрымаецца такое. Дазволю сабе спыніцца на пытанні - у якім накірунку развівацца будучаму часопісу. Колькі б мы ні радаваліся таму, што называем плюралізмам, усё-такі ідэя ёсць нешта такое, што аб’ядноўвае людзей. I не толькі фармальна, не толькі ўвогуле, але і практычна, як кажуць дзэн-будысты: цяпер і тут. Таму што калі мы не аб’яднаемся - у нас нічога не атрымаецца. Вельмі цяжка, калі ты ў параненым стане апынаешся на полі, пакінутым сваімі... У часопіса пэўны накірунак павінен быць. Сёння можна ру-хацца і на поўнач і на поўдзень, і на захад, і на ўсход, а некаторыя ідуць назад у мінулае. Таму свой накірунак павінен быць, але не трэба спяшаць вызначыцца з нейкім адзіным шляхам, таму што можна паўтарыць трагічны вопыт філасофіі мінулых часоў...

Алег Бембель (філосаф, паэт, святар):

- Тут ішла гаворка пра галоўнага рэдактара будучага часопіса. Я лічу, што ён павінен быць адзіны ў трох асобах: АкБаР (Акудовіч, Бабкоў, Разанаў). Далей - пра творчую апазіцыю. Палітычныя страсці адыходзяць, хто яшчэ імі поўніцца, той жыве фармальна. Беларусь ёсць з’ява дзяржаўная, з’ява сусветная, з’ява ў самоце. Зараз будуць і ўжо ёсць разломы ў самой творчай эліце, заснаваныя на спрэчвах. I калі гэтыя спрэчвы, натуральныя ў працэсе духоўнага станаўлення, будуць вырашацца традыцыйнымі метадамі адміністрацыйнага гвалту апанента - усё разбурыцца. (...) Ніцшэ казаў: зоркі павінныя быць самотнымі, яны не могуць быць блізка адна ад адной, а тут збіраюцца нібыта блізка. I добра было б, каб яны не выклікалі акаянную рэўнасць...

Алесь Разанаў (паэт):

- Філасофія ў прынцыпе не збор тэкстаў, не вынік, які, тым больш, узнікае як гатовы адказ, а само сутнаснае мысленне. Тут ужо гаварылася, што кожная філасофія мае нацыянальную адметнасць, а што ўвогуле гэта ўніверсальная з’ява. I яна адбываецца ўсюды, дзе ёсць для яе прастора. I калі адразу ўпасці ў напрацаваныя недзе тэксты, плыні, структуры, як у нешта гатовае, як у вынік, і казаць, што гэта філасофія, то мы памылімся. Таму што галоўнае тут працэс мыслення, працэс шляху. А мы ж яшчэ не ўзялі ў суразмоўнікі беларускую мову, не "разгаварылі" яе. Наш арыенцір, наш ратунак - заставацца на сваім шляху. І не проста заставацца, а тварыць гэты шлях. Усё астатняе прыйдзе.

***

Калі я ўжо, лічы, падрыхтаваў да друку матэрыялы "круглага стала" (нават фотаздымкі ўдзельнікаў пазбіраў), мне зусім нечакана патэлефанаваў мой сябар, які неаднойчы хадзіў са мной у горы. Цяпер ён сабраўся на Палярны Урал з групай дзесяцікласнікаў, якіх ужо даўно трэніраваў.

- Валянцін, мой намеснік, казёл, знянацку захварэў. Пайшлі. Табе трэба адно сабраць заплечнік і заўтра быць на вакзале...

Цяжка сказаць чаму, толькі Поўнач я любіў болей за ўсе тыя месцы, што абхадзіў/аблазіў. Хібіны, Палярны і Прыпалярны Урал заўсёды апрычона вабілі мяне. Я іх згадваў і на Алтаі, і на Паміры, і на Цянь-Шані. Хаця касмічная веліч апошніх уражвала неверагодна, і ад працы на тых паднябёсных скалах я атрымліваў ні з чым не параўнальны экстаз. А якія ноччу зоры на вышыні чатырох-пяці тысяч метраў! Здавалася, калі добра падскочыць, дык рукой можна памацаць.

А на Паўночным Урале ні велічы, ні вышыні, ні кідкіх колераў. Далікатныя пастэльныя фарбы, чуйная цішыня і паветра шызае, як неба, а неба непрыкмет-нае, як паветра. Да таго ж куды вокам ні кінь - усюды адно роўнядзь, пакрытая карлікавай бярозкай ды мохам. І хіба адно дзе-нідзе на даляглядзе пабачыш сціплы хрыбет з нізкімі вяршынямі (самая высокая сярод іх, Нэтэм-Пэ, трохі вышэй за тысячу метраў).

Я паклаў слухаўку, пайшоў у кабінет да Людмілы Крушынскай і грымнуўся перад ёй на калені.

Яна без жартаў спалохалася. Падхапілася і пачала мяне падымаць.

- Што здарылася, Валянцін?!

- Адпусціце ў горы.

- Калі?

- Заўтра.

- А "круглы стол"?

- Лічы гатовы.

Так я апошні раз выправіўся ў горы. Вандроўка была просценькай, усяго другой катэгорыі складанасці. Але я, патрапіўшы ў рэдактары, ужо некалькі год пакідаў пісьмовы стол адно дзеля ложка. Таму ўсе цягліцы абмяклі данельга. Гэта мне і далося ў знакі. Рэч у тым, што хаця хлопцы яшчэ не мелі досведу сур’ёзных вандровак, аднак фізічна былі моцна натрэніраваныя. Да таго ж перад "зубрам" беларускага спартовага турызму ім увесь час хацелася выхваляцца. І калі трохі захуткая для мяне хада па тундры не стварала асаблівых праблемаў, то пры пад’ёме на гару Барзова я хапануў сур’ёзную прыгоду.

Гара Барзова - гэта проста гурба камянёў вышынёй з кіламетр, невядома кім і дзеля чаго ўпаасобку насыпаная сярод трохі пагорыстай тундры. Пад’ём на яе не патрабуе асаблівай тэхнікі і, тым болей, начыння: ні вяровак, ні крукоў, ні чаго там яшчэ - акрамя моцных ног, каб скакаць з каменя на камень.

І хлопцы паскакалі.

Калі я пачаў адчуваць, што для мяне такі тэмп - гэта занадта, то мог сцішыць моладзь і нават запыніць яе на колькі хвілінаў дзеля адпачынку. Але ж я для іх быў "зубрам". Гэта дзеля мяне яны гналі свае ногі ўсё хутчэй і вышэй.

Я ўпінаўся з апошняй моцы. А пад самай вяршыняй мне падалося, што сэрца спынілася, бо вочы засціла чорная невідаль. Апошнія метры адолеў, кажучы сучаснай простамовай, "на аўтамаце".

Добра, што нам не было куды спяшацца і мы адпачывалі на вяршыне, пакуль не замёрзлі. Пакрысе я збольшага акрыяў і, асцярожна спусціўшыся, распавёў сябру (кіраўніку), што са мной здарылася. Ён максімальна аблегчыў мой заплечнік, і да Хальмер-Ю я адтаптаў маршрут без асаблівых прыгодаў. А вось у Варкуце, скуль мы цягніком вярталіся да Мінску, чорт падштурхнуў мяне бегчы наўздагон тралейбусу. Толькі тралейбус я не дагнаў, бо тут жа зваліўся на асфальт. Потым у горадзе гады два не адважваўся нават з пільнай патрэбы падбегчы, хіба адно цішком, чуйна пільнуючы сэрца. Таму далей пра горы і мовы не магло быць...

Так скончыўся мой працяглы і прыўкрасны раман з гарамі, што доўжыўся больш як два дзесяцігоддзі. Дык чаму пра яго нічога няма ў маіх расповедах, калі ён быў такі прыўкрасны?

Няма і не будзе. Бо маё мілаванне з гарамі - гэта прыватныя эмоцыя і чын. І яны не маюць нічога агульнага з будоўляй Вавілонскай вежы, якая і паклікала мае ўспаміны.

Дарэчы, забыўшыся на сваё параненае сэрца, першае, што я зрабіў на мінскім вакзале, гэта набыў "Культуру" і перачытаў радок за радком усе прамовы з круглага стала "Нацыянальная філасофія: вектары кірунку". І толькі запэўніўшыся, што ўсё як мае быць, паехаў да хаты.

***

Праект літаратурна-філасофскага сшытка ў тыднёвіку "Культура" мне бачыцца настолькі важным (і не толькі дзеля мяне асабіста), што было б непапраўна абысціся адно згадкамі пра нараджэнне ды хаўтуры.

"ЗНО" і блізу не мела таго сацыяльна-палітычнага ды культурнага значэння, як, скажам, "Наша Ніва". Але інтэлектуальна і, у пэўным сэнсе, літаратурна яму не было інавацыйнай раўні. Тут упершыню агучылі сябе фрэйдызм, постмадэрн, постструктуралізм і шэраг іншых "ізмаў". Тут заманіфеставаў сябе (і застаўся сярод гаспадароў) блізкі да постмадэрну літаратурны рух "Бум-Бам-Літ", тут знайшло сабе прытулак "Таварыства Вольных Літаратараў", не кажучы пра дзясяткі і дзясяткі безумоўна таленавітых філосафаў, празаікаў, паэтаў...

Асобнай гаворкі патрабавала б перакладніцкая майстроўня сшытка. Мы не адмовіліся ад перакладаў сусветнай філасофскай класікі (Платон, Ратэрдамскі, Шапенгаўэр, Кіркегар, Ніцшэ, Шпенглер, Вебер...). І ўсё ж такі нам бліжэй былі тыя, хто быў бліжэй да нас ці ўвогуле яшчэ жыў у статусе класікаў (Ясперс, Гайдэгер, Леві-Строс, Артэга-і-Гасэт, Арто, Фуко, Дэрыда, Дэлёз, Дэбрэй, Мукс, Калакоўскі...)

На жаль, пакуль я не бачу магчымасці непасрэдна запыняцца ні на арыгінальнай, ні на перакладной літаратуры. Але адшкадую трохі месца, каб згадаць некалькі значных інтэлектуальных падзей і колькі маладых аўтараў, што прагаварыліся на старонках сшытка.

***

Пяты выпуск "ЗНО" быў цалкам прысвечаны Постмадэрну. Пра яго тады ў нас мала хто ведаў, а калі хто недзе такое і чуў, дык маўчаў пра тое, як пра жахлівы сон. Таму цалкам натуральна, што я распачаў нумар з расповеду пра гэты вялікі стыль, які пераможна гойсаў тады па ўсёй зямной кулі. Казалася ў маім тэксце прыкладна наступнае.

Першы постмадэрновы акт адбыўся тады, калі Бог вырашыў распушыць адну мову на мноства і «дэканструяваць» Вавілонскую вежу. Таму Жак Дэрыда звяртае нашу ўвагу на «Апакаліпсіс» як на мадэль постмадэрнай свядомасці («Пра нядаўна ўзніклыя апакаліптычныя матывы свядомасці»).

Калі правесці агледзіны тэкстаў і падзей на ўсім гістарычным прасцягу, дык можна ўбачыць на тле часу безліч слядоў постмадэрну, але ўсе тыя сляды добра пратаптаныя пазітывісцкім рухам чалавецтва да "светлай будучыні". Гэты рух трымаўся самых розных падставаў: матэрыялізму, ідэалізму, гуманізму, рацыяна-лізму, эвалюцыянізму... Але да самага апошняга часу заўсёды ў цэнтры бытнага было нешта, што аб’яўлялася і прымалася за першую перад другімі ісціну, і гэты своеасаблівы падменнік Абсалюту (логас, Бог, быццё, эвалюцыя, камунізм...) арганізоўваў вакол сябе ўвесь вір жыцця. Без такога ўніверсальнага апірышча людства не ўяўляла свайго існавання. Нават чалавек невымернай інтэлектуальнай адвагі (Ніцшэ, натуральна), заўважыўшы, што "Бог памёр", напалохаўся "чорнай дзіркі" ў сярэдзіне сусвету і заткнуў яе ідэяй "звышчалавека".

Аднак бясконцая ратацыя ідэалагічных парадыгмаў некалі мусіла надакучыць. Іх сутвы і найменні як быццам выдавалі на рознае, але ўсе яны аднолькава не адказвалі на галоўнае пытанне: навошта ўсё і чалавек ва ўсім? І калі раней здава-лася, ну вось, пераменім старую парадыгму на новую і нарэшце атрымаем адказ, дык у другой палове ХХ стагоддзя склалася трывалае разумение, што ад усіх гэтых пераменаў ніякага плёну няма і, пэўна, ужо ніколі не будзе; ды ўвогуле, надалей трэба кінуць гэтую дурную звычку караскацца па вертыкалі ўгару ды наперад, бо не існуе ні верху, ні нізу, ні гісторыі ("Канец гісторыі" Фукуяма), ні часу ("Канец новага часу" Гвардзіні), ні чалавека ("канец чалавека" Фуко). Ёсць адно паверхня, тэкст, архіў, рэшткі слядоў і паводка жыцця, якая ўсё блытае, змешвае, праглынае і ні ў якую пару не супакойваецца, бо няма нідзе тых берагоў, у лажніцу якіх яна калісьці магла б улегчыся...

Постмадэрн - гэта быццё без сэнсу быцця, быццё без якога-колечы фармуючага цэнтр Абсалюту, быццё без сярэдзіны і берагоў, быццё як татальнасць быцця.

***

Потым я даволі шмат і ў розных выданнях буду сваімі тэкстамі нагадваць пра постмадэрн. З гэтага сёй-той нават стане называць мяне бацькам беларускага постмадэрна. Хаця куды часцей пры згадцы майго прозвішча будзе гучаць толькі лаянкавая лексіка. Што і зразумела: постмадэрн і нацыяналізм, які тады панаваў у беларускамоўнай прасторы, - рашуча варожыя з’явы.

У тую пару ў мяне часта пыталіся: як пісаць постмадэрновыя тэксты? Найбольш цікавы выпадак здарыўся не дзе-небудзь, а ў маім працоўным катуху.

Неяк дачка (тады яна вучылася ў 4 класе) падышла да пісьмовага стала і папрасіла:

- Тата, навучы пісаць постмадэрновыя тэксты.

Я трохі разгубіўся. І таму, што ў чатырохкласніцы з’явілася жаданне пісаць постмадэрновыя тэксты, і таму, што я ніколі не думаў, як пішуцца тэксты, постмадэрновыя ці якія заўгодна іншыя. Для мяне як трава расце, так і пішуцца тэксты - ціха, неўпрыкмет, з прычыны саміх сябе.

Каб хоць трохі скаардынаваць свае думкі, пачаў здалёк:

- Ведаеш, Вераніка, перш чым пісаць постмадэрновыя тэксты, трэба навучыцца пісаць звычайныя вершыкі, казкі, апавяданні.

- Ну дык, гэта ж будзе не хутка,- з сумам уздыхнула Вераніка.

Я зразумеў яе сум і вырашыў хоць як патлумачыць розніцу паміж звычайным і постмадэрновым тэкстам.

- Звычайны тэкст, - знайшоўся я, - гэта калі кажуць пра нешта ўсур’ёз, постмадэрновы - калі гэтую сур’ёзнасць перасмейваюць. Постмадэрновы тэкст, нават самы сур’ёзны, гэта бясконцае перадражніванне таго, што ёсць, бо постмадэрніст не верыць, быццам тое, што ёсць, гэта праўда, гэта сапраўды тое, за што яно выдае сябе для чалавека.

Ты, напэўна, яшчэ памятаеш, у "Буквары" быў такі сказ: "Мама мыла раму". Дык вось, каб стварыць постмадэрновы тэкст, ты бярэш гэты сказ і, да прыкладу, пішаш:

Мама любіць

Рамы мыць.

Тата любіць

Шыбы біць.

"Мама мыла раму" - звычайны тэкст, а дражнілка, якую мы толькі што прыдумалі, - постмадэрновы. Xаця гэта, можа, і не лепшы прыклад. Давай пашукаем яшчэ што, больш выразнае. Скажам, ты калісьці вучыла на памяць верш Пімена Панчанкі "Герой".

Злосна сказаў: "Уставай, пяхота!

Мы не на пляжы, а на вайне".

I лёг на змяіныя скруткі дроту

I дзвесце салдацкіх запыленых ботаў

Прайшлі па яго спіне.

З гледзішча сацрэалізму - бліскучая страфа (ды і ўвогуле бліскучая). I хаця ва ўсім вершы няма ні каліўца праўды і гэты "герой" цалкам прыдуманы паэтам, але якая рытарычная фігура - цуд! Другая страфа значна слабейшая, затое ў трэцяй зноў усё выдатна... Толькі мы адхіліліся. Значыць так, ты бярэш пачатак трэцяй страфы:

А ён свае косці з іржавых калючак

Сваімі рукамі без стогну аддзёр.

I далей тым жа самым вершаваным памерам, але па-свойму ператлумачваеш, чаму "герой" злез са скруткаў дроту. Ну, прыкладам, ён убачыў, што бяжыць яшчэ дзвесце ботаў, гэта значыць новых сто ахвотнікаў па чужых спінах праз калючы дрот пералазіць. А яму і папярэднія абрыдлі, ён падняўся і сказаў: "Ды колькі можна па маёй спіне таўчыся".

Вераніка ўсміхнулася і пайшла ў свой пакой, можа, звычайную казку пісаць, а можа, - постмадэрновы тэкст. А я пачуўся ніякавата ад апошняга прыкладу. Xай сабе гэты герой Панчанкі наскрозь паэтычная прыдумка, але самаахвярнасць чалавека і трагедыя вайны, якую гэты верш гіпертрафавана вылучае, праўдзівыя, і ці варта такога, яшчэ зусім маладога чалавека вучыць постмадэрнай іроніі на прыкладах з запечанай крывёю?

Бадай, не варта. Затое з гэтага выпадку я атрымаў магчымасць сфармуляваць сваё разумение сутнаснай розніцы паміж традыцыйным і постмадэрновым пісьмом. Гэтая розніца (сутнасная) не ў дэцэнтралізацыі тэксту і не ў дэканструкцыі яго, не ў адсутнасці "героя" ці "аўтара", тым болей не ў фармальных прыёмах (у тым ліку і згаданай вышэй іроніі), а ў іншай ролі самога слова.

У традыцыйным тэксце мастацкае слова спрабавала імітаваць Слова стваральніка свету. Бог сказаў: хай будзе святло, і святло з’явілася. З гэтага і традыцыйнае мастацкае слова імкнулася выявіць у сабе такую ж стваральную моц, яно жадала не толькі адлюстроўваць рэальнасць, але ствараць яе і быць ёю. I яшчэ, паколькі Бог (прынамсі, Xрыстос) уяўляў з сябе маральны імператыў, то і кожнае слова ўжо паводле свайго азначэння рабілася маральным, яно было цалкам з’арыентаванае на той маральны закон, што ад пачатку заставаўся латэнтна імплікаваны ў ім.

Iнакш кажучы, у традыцыйным тэксце слова - заўсёды этычнае слова.

У постмадэрным тэксце слова значыць што заўгодна, аднак найменей тое, што азначае. Таму тут слова не этычнае, а выключна эстэтычнае. Каб быць ужо зусім дакладным, дык выславімся наступным чынам: у постмадэрне слова не маральнае, але і не амаральнае, яно - імаральнае.

Постмадэрнае слова не ведае, што такое боль, сумленне, адказнасць.

У традыцыйным тэксце "герой", які свядома забіў дзіця, - рэальны забойца, якому ні іншыя героі тэксту, ні аўтар, ні чытач ніколі не даруюць. "Героі" постмадэрнага тэксту могуць бясконца рэзаць дзяцей на кавалкі дзень пры дні, і гэта будзе выклікаць у постмадэрновага чытача што заўгодна, толькі не агіду да герояў (і аўтара), бо постмадэрновы тэкст ведаць не ведае, што такое сапраўдная рэальнасць (тым болей - этычная рэальнасць), ён цалкам адбываецца ў сітуацыі гіперрэальнасці віртуальнай гульні.

P.S. Здаецца, Сяргей Дубавец аднойчы напісаў, што ён хацеў бы быць апошнім салдатам, што загіне за незалежнасць Бацькаўшчыны.

А я, постмадэрніст, хацеў бы быць ботамі таго салдата, якія сцягне з задраных ног марадзёр і пойдзе ў іх да бліжэйшай вёскі на танцы.

***

Прыйсце постмадэрна ў пераважна вясковую на той час беларускую літаратуру спачатку было зразуметае як прыезд вандроўнага цырка ў глухое правінцыйнае селішча. Хай вычвараюцца, а мы парагочам з дурняў. Назаўтра яны з’едуць разам з грукатам алюмініевага тазіка і зноў будуць чуваць спевы салоўкі ды бразгат вёдраў для малака. Гэта постмадэрністаў і ратавала па першым часе ад татальнага астракізму. Хаця, відаць, больш спрыяльным для постмадэрна быў той факт, што жывая частка грамадства тады банальна прагла пераменаў. Хоць якіх, хоць як. Толькі б не так, як было раней, гэта значыць - аніяк. Дык хай сабе скачуць і выенчваюць на сцэне нікому незразумелыя словы. Абы не панылая аднастайнасць заўсёды ўсё таго ж самага. І гэта найбольш ратавала постмадэрністаў ад тухлых яек і гнілых памідораў. Зрэшты, у тыя гады нешта падобнае наўрад ці каго б ужо напалохала.

Хаця, бадай, самае цікавае ў гэтай падзеі было тое, што, не паспеўшы засвоіць падставовыя канстанты постмадэрна, нашыя інтэлектуалы на ягоным подзе стварылі палемічны дыскурс, у якім пачалі прапаноўваць уласныя эстэтычна-філасофскія версіі літаратурнага пісьма пасля постмадэрна ўжо (ці наўзбоч яго). Найперш згадаю "Шызарэалізм" Юрася Барысевіча і "Транслагізм" Сержука Мінскевіча ды Алеся Туровіча, "Афрыканізм" Змітра Вішнёва.

Далей некалькі фрагментаў з артыкула Юрася Барысевіча "Шызатура і літафрэнія" ("ЗНО" №24).

"...Ыеаіооу прніспрмтк йй хрмтрпт юіуіааыі хірбццвш 1й2 яіааоюі еаіеооуою рбшмглц4т9 йй оотхрснс" - такімі загадкавымі словамі заканчваецца адно з апавяданняў падборкі літаратараў-дэбютантаў у "Нашай Ніве" №1/95. Наўрад ці сам аўтар (Р. Равяка) разумее іхні сэнс, але гэта і не істотна: сёння і больш празрыстыя тэксты пішуцца без асаблівай надзеі, што іх будзе хтосьці чытаць. (...)

Спад цікаўнасці да інтэлектуальнай літаратуры, які мы назіраем сёння, не забівае яе (па-ранейшаму пішуцца неблагія вершы, апавяданні і п’есы, выдаюцца ўсе старыя і некалькі новых часопісаў), але, парадаксальным чынам, робіць яе яшчэ больш элітарнай, вучыць нас пісаць ужо не для ўсіх, а толькі для нямногіх. Літаратар сёння свабодны, як ніколі раней, бо ведае, што за напісанае не атрымае ні ордэна, ні кватэры, ні турэмнага тэрміну ці якога яшчэ прыстойнага ганарару. І гэта дае падставы, напрыклад, лідэру ТВЛ Алесю Аркушу заклікаць да ператварэння прыгожага пісьменства ў свайго кшталту балет літараў і сімфанічную музыку гукаў, да канчатковага вызвалення яго ад ленінскага прынцыпу "народнасці" - ідэалагічнай машыны вытварэння "народных пісьменнікаў" (гл. "Ксеракс беларускі" №3).

Чым менш абывацеляў удзельнічае ў літаратурным працэсе (у якасці тых, хто піша або чытае) - тым менш "здаровага сэнсу" пранікае ў напісанае. Літаратура сёння, не зважаючы на пэўную настальгію па вялікім чытачы, цешыцца сваёй свабодай ад яго, расцякаецца морам дзівосных эксперыментаў і галюцыянацыяў. Напэўна, не дарма Юрась Пацюпа ў тым жа нумары "Ксераксу" атаясамляе сучасную літаратуру з таямнічай глюкаўкай: "Глюкаўка - прадукт працы, які не мае кошту пры каласальных затратах індывідуальнай працы. Яна - ідэальны шэдэўр, калі мастацкая творчасць - гэта вытворчасць жыццёва непатрэбных рэчаў".

У гэтым тэзісе мы знаходзім тлумачэнне адрознасці кансерватыўнага рэалізму ад рэвалюцыйнага шызапісьма: рукой вольнага літаратара водзіць не пачуццё грамадзянскага абавязку і не разлік на годную аплату сваёй працы, а сіла бессвядомага, абыякавага да ўсялякіх разлікаў і абавязкаў Жадання, пра якое Ж. Дэлёз і Ф. Гватары кажуць так: "Жаданне ігнаруе абмен, яно ведае толькі дарунак і крадзёж... Шызафрэнік перайшоў мяжу, за якую рэпрэсіўнае грамадства выдаляе вытворчасць жадання. Ён свабодны, безадказны, адзінокі і вясёлы Заратустра. Ён проста перастаў баяцца з’ехаць з глузду" ("Капіталізм і шызафрэнія"). (...)

У адрозненне ад постмадэрнізму шызарэалізм не адварочваецца ад рэчаіснасці, ад пякучых душу сацыяльных і метафізічных праблем, адмаўляецца ад уцёкаў у выдуманы (вытрызнены) свет: дзівосаў хапае і побач з намі. У адрознасць жа ад рэалізму яму замала аднаго, хай сабе і добра абгрунтаванага, гледзішча: адбыўшыся шэзафрэнік - нешта большае, чым адзін чалавек, нават народ, спрасаваны ў адно той ці іншай ідэалогіяй. Шызарэалізм не мае трывалага, саматоеснага гледзі-шча на аніводную рэч, думку або істоту: усялякі пункт погляду ён ператварае ў лінію, плоскасць і нават раскрытую на ўсе бакі, на 360 тысяч градусаў прастору сузірання (прыгадаем зборнік "Шлях-360" Алеся Разанава). (...)

Увогуле, у адрознасць ад постмадэрністаў я лічу магчымым развіццё абсурду, захлынуўшага свет, да атрымання новых або вяртання страчаных сэнсаў. Мэтай шызафрэнічнага падарожжа з’яўляецца пункт гледжання, дзе ўжо відаць зіхценне новых сэнсаў на даляглядзе яшчэ абсурднага тэксту, жывапіснага ці харэаграфічнага твора. Новыя сэнсы павінны не прамаўляцца, а толькі прадчувацца, як ранішняе сонца за халодным ускрайкам зямлі".

***

Нехта любіць кіслае, нехта салодкае, а я люблю таленавітае. Таму для мяне абсалютна неістотныя эстэтычныя схільнасці ды прыхільнасці аўтара. Класіцызм, рамантызм, рэалізм, мадэрн, постмадэрн. Гэта ўсё адно - калі таленавітае. Вось чаму ў сшытку суседзілі як класічныя тыпы пісьма, так і ўльтрасучасныя. Хаця нейкі час выглядала, што рэй вядуць постмадэрністы. Але гэтаму, пэўна, хутчэй спрыяў эфект іх радыкальнай навізны, якая, натуральна, найперш кідаецца ў вочы.

Я вылучыў некалькі аўтараў з невялічкімі тэксцікамі, каб хаця б мімаходзь праілюстраваць той тып пісьма, з якім нашыя хлопцы спрабавалі разбурыць маналіт таталітарнай літаратуры. Гэтак з аднаго боку. А з другога - пашукаць сябе там, дзе раней беларусы нікога і нічога не шукалі.

Ільля Сін

Ілля Сін памёр

белая ломкая газэтная папера са сьвежым пахам паліграфскай фарбы прыемна храбусьцела на зубах, паступова заглытваючыся ва ўнутр. Там былі зграмоджаныя недабітыя шклянкі, тара з-пад ацэтона, цёплая коўдра, шыбеніца для слізьмакоў, некалькі ветракоў і нават адзін здохлы папугай у кутку. Ягоная тужлівая песня поўнілася сапраўднай шчырай любоўю да Айчыны. На сцяне вісеў невялічкі адбой-ны малаток, а пад ім валяліся кавалкі карціны "Узыход сонца над цемрай". На іх спачываў С, а П разлёгся ў адным з шуфлікаў тумбачкі. Раз-пораз прачынаючыся, сябры працягвалі сваю доўгую гутарку адносна вартасьцяў у мастацтве, коштаў на камбікорм і г.д. На стале стаяла зьмерзлая і зьледзянелая гарбата. Аднекуль згары падалі белыя пушынкі, больш падобныя на прысак.

А пасьля Ільля Сін памёр.

Зміцер Вішнёў

Клёкатамус

За мутным шклом у пакоі А з раслін В асыпаліся рознакаляровыя лісці і краскі. Там сядзела чорная кошка з вачыма, падобнымі да пробак ад "Пшанічнай". Там вісеў малюнак 5х5 (з выявай дурня, які п’е кісель). Там стаяла эбанітавая тумба з гадзіннікам (у выглядзе голага ідыёта), які цікаў у зваротным напрамку. Там ляжалі кнігі (99) з назвай "Казкі ад дзядзькі афрыканца". Там ляжаў паласаты пехцяр з дзіркамі, падобнымі да гайкавёртаў. I вось сярод гэтай пышнаты, нібы струк чырвонага перцу, чалавек па імені - Я.

Я (дакладней ён) сядзеў у адных абрыкосавых плаўках на бегемотазэдліку. Сядзеў Я і размахваў рукой з алоўкам. Сядзеў Я і лаяўся.

Раптам - званок. Прыйшоў чалавек - Ён. Увесь у жоўтых гумовых латках. I сказаў Ён адно слова:

- Клёкатамус.

Раптам - званок.

Прыйшоў чалавек - Той. У трусах, баталах, пальчатках, цыліндры і акулярах. I сказаў Той два словы:

- Клёкат Тамус.

Пазней прыляцелі плоскія зялёныя птушкі. Яны тры разы пракрычалі:

- Клёк Катам Мус! Клёк Катам Мус! Клёк Катам Мус!

Паказалі барвовыя язычкі. Паплявалі на крылцы. Паскакалі. I паляцелі.

Альгерд Бахарэвіч

Паўночная Асетыя

А пятай ільдзіне, калі мае свойскія жывёлы вярнуліся да хаты, я заўважыў на іхніх лапах Паўночную Асетыю. Паўночная Асетыя спаўзла з лапаў на ліноліюм і насьцярожана прынюхалася. Потым яна зьнікла, але ненадоўга. Я абіраю бульбу - яна танчыць на кончыку нажа. Я палю цыгарэту - яна хаваецца ў дыме.

Паўночная Асетыя - надта зменлівая дама, і калі ты захочаш яе ўявіць, уяві імгненне, якое захутала ногі ў пухнатую коўдру і п’е гарбату.

Зьмяркалася. Мае свойскія жывёлы павячэралі й леглі спаць. Заснулі яны хутка - катаньне на лыжах па марозе спрыяе здароваму сну. Толькі вось іх сакавітыя адрыжкі перашкаджалі спаць мне. Я ляжаў з заплюшчанымі вачыма й думаў: пра што - няважна. Раптам дзьверы зарыпелі, і ў спачывальню зазірнула Паўночная Асетыя. Яна падумала, што я сплю, ціхутка прычыніла дзьверы і прайшла ў залю.

Спачывальня была сумесная з заляй. Іх адзьдзяляла тонкая сценка, а ў сценцы была шчыліна, праз якую ўсю залю цудоўна відно. Я ўладкаваўся ля шчыліны, імкнучыся не рабіць рэзкіх рухаў, каб не пабудзіць сваіх свойскіх жывёлаў. У залі граў духавы аркестр. Пад ягоныя ўсхліпы віхурылася - ад тэлевізара да канапы - некалькі джэльтменаў і лэдзі. Паўночная Асетыя стаяла ля шафы з нейкім чуваком у смокінгу. Чувак быў п’яны й шаптаў Паўночнай Асетыі на вуха: "Я ня буду пісаць пра жаночыя вусны, ня буду... Xай Міхасевіч піша! Я бы мог напісаць, што яны падобныя на дзьве гары ў промнях світальнага сонца, што гэтыя горы адбіваюцца ў возеры з чыстай крынічнай вадой, але не буду!" Гарачы подых казытаў Паўночнай Асетыі вуха і яна сьмяялася, сьмяялася, сьмяялася...

Тое, што я ўбачыў, мяне асабліва не здзівіла: у маёй залі штовечар адбываюцца ўсялякія штукі. Здаецца, нічога цікавага: дзеці з пажарным кранам - маці, што пахне прасам - стыне пірог ружовы - горача ў роднай хаце. Але цяпер было нешта ня тое. Ня тое... ня тое... Духавы аркест граў усё гучней, і раптам я зразумеў.

- Кантрабас фальшывіць! - закрычаў я, але мяне ніхто не пачуў.

- Кантрабас фальшывіць!!! - крыкнуў я яшчэ раз, але свет не зрушыўся.

Тады я ўскочыў на ногі і пабег у залю, бразнуўшы дзьвярыма так, што мае свойскія жывёлы папрачыналіся й зараўлі, хто як умеў. А я. Я спыніўся на парозе, бо ў залі нікога не было - толькі жоўтая скамянелая стома.

Як доўга я не ездзіў па марозе зь ледзяных узгоркаў, калі соплі ў носе і вецер у твар, і з-пад лыжаў церушыцца Паўночная Асетыя. Можа б тады я спаў здаровым сном. Як свойская жывёла.

Услухайцеся: Паўночная Асетыя. Паўночная Асетыя для тых, хто ЧАКАЕ. Паўночная Асетыя. Ты і я.

Бадай, найбольш выразным прыкладам плённай агрэсіі постмадэрна ў шырокія колы грамадства сталася газета "Навінкі". Постмадэрная паводле азначэння гэтая масавая газета была афіцыйна зарэгістраваная ў 1999 годзе і прадавалася ў дзяржаўных кіёсках. (Яе стварылі Лёлік Ушкін і Паўлюк Кавальчук.)

У адрозненне ад інтэлектуальных падзеяў, якія не губляюць сваёй вартасці, калі застаюцца ва ўжытку хаця б нейкага абмежаванага кола, вартасць эстэтычнай з’явы спраўджваецца адно тады, калі яна, хай сабе і ў адаптаваным выглядзе, заваблівае шараговага спажыўца. У гэтым сэнсе досыць папулярная газета "Навінкі" фактам свайго з’яўлення засведчыла, што постмадэрн на Беларусі ўжо адбыўся як эстэтычная і, больш за тое, светаглядная падзея.

Зрэшты, досыць пра постмадэрн.

***

Я рэдка ўплішчваў у "ЗНО" свае тэксты. Сярод нешматлікіх быў і той, што высветліў перспектыву майго здумлення на ўсё будучае. Якраз тады мяне захапіла і панесла праз гады тайніца нішто, няма, адсутнасці. Як гэта можа быць - не быць? І ўсе мае кнігі ў той ці іншай меры будуць пошукам адказу на гэты метафізічны запыт. А пачынаўся шлях у нікуды з тэксту "Мяне няма". Таму нельга сказаць, што я яго тут проста люструю. Я наноў углядаюся ў яго, як у сваю загалоўную ростань, у каторы раз спрабуючы зразумець, навошта Кон выбраў яе для мяне.

Тое, што ёсць, таго ўжо не будзе.

Я ёсць - значыць мяне ўжо не будзе. Ніколі. Нідзе.

Мяне ніколі болей не будзе!

Быццё - гэта месца, дзе збіраюцца канаць назаўсёды ўсе магчымасці быцця. Татальны могільнік усяго, што мела волю быць.

Вусціш быцця ў тым, што быць больш трагічна, чым не быць. Бо быць - гэта ўжо быць, а не быць - гэта толькі яшчэ не быць.

У быць адзіны сэнс - болей не быць. Нідзе. Ніколі.

Гэтаму мета-песімістычнаму разумению быцця як татальнага анігілятара ўсяго, што было вымкнутым у быццё, стае ў апазіцыю мета-аптымістычная ідэя быцця як месца, дзе ўсё, што з’яўляецца быць, застаецца назаўсёды або ў вечным кругазвароце, або ў несупынных працэсах трансмутацый.

Але і той, хто кажа, што ўсё несмяротнасць, і той, хто кажа, што ўсё смяротнасць, пражываюць аднолькавае жыццё. І напэўна пасля смерці яны не разыходзяцца ў розныя бакі - адзін у вечнае Нешта, другі ў вечнае Нішто, - а трапляюць у нейкую адну наканаванасць. У наканаванасць адсутнасці таго, што было.

Праклён быцця - яно адбірае быццё.

Неяк бацька паскардзіўся маці:

- Пражыў жыццё, а навошта жыў? Ужо смерць не за гарамі, а навошта жыў?..

- Куды ад смерці падзенешся? З варонамі не паляціш! - адказала маці.

Абыякавасць быцця стасоўна мяне і мая любой да яго - вось на чым я ўкрыжаваны да скону. Хаця больш дакладна будзе казаць не пра маю непатрэбнасць быццю, а пра неабавязковасць менавіта мяне ў быцці. Бо сказаць, што быццю непатрэбны чалавек як феномен быцця (да якога, зразумела, дастасаваны і я) было б залішне безадказна.

Чалавек увогуле, чалавек як феномен быцця, пэўна ж, для нечага патрэбны быццю. Прынамсі цяжка, амаль немагчыма пагадзіцца, што феномен чалавека паўстаў з выпадковага збегу акалічнасцяў фізічнага свету, што чалавек сваім цэлым нічым большым за гэтае цэлае не абгрунтаваны, ніякай трансцэндэнтнай задумай не абумоўлены.

Занадта буйна, мудрагеліста, вытанчана арганізавана быццё для чалавека, сам чалавек і той фенаменальна багаты і фантастычна згарманізаваны свет цывілізацыі, які чалавек стварыў, каб лічыць усё гэта толькі няўцямнымі прыгодамі законаў тэрмадынамікі...

Феномен чалавека і я-чалавек - гэта рашуча розныя падзеі. Калі карыстацца фальклорным параўнаннем, то феномен чалавека - гэта дрэва (дрэва жыцця), а я чалавек - лісток на тым дрэве. I хаця лісток немагчымы без дрэва, у лістка і дрэва дзве розныя сутнасці, два розныя зместы быцця і, верагодна, два розныя зместы ў быцці.

Я сам - лісток, і неўзабаве восень. Дрэву яшчэ быць і быць, і кожную вясну на ім будзе шапацець новая лістота. А я ўсё часцей паглядаю на дол. Адтуль пад ранак ужо цягне холадам, і я пачынаю здагадвацца, што ў лістка і дрэва зусім розныя далягляды: дрэву наканаваны лёс, лістку - толькі доля.

Можа, яно і добра, што ад вясны да восені лісток мысліць і пачувае сябе дрэвам.

Можа яно і добра, што я-чалавек тоесніць сябе з феноменам чалавека, бо з гэтага ён мае хоць нейкі аптымізм быцця.

Мною жыццё не вершыцца, - кажа ён. I яму лягчэй адыходзіць у невараць. Але не толькі знікаць у небыцці - быць у быцці яму лягчэй і весялей, калі ён атаясамляе сябе з усёй гісторыяй людства, з усёй культурай і цывілізацыяй, з усім мысленнем і з усім эмацыйным досведам. Які я вялікі і магутны, які я разумны і здольны, - думае зазіночаны з усім людскім я-чалавек і пачувае сябе трохі бясконцым і трохі вечным.

Праз дарогу ад хаты, дзе я нарадзіўся і асталеў, за высокім каменным мурам пачыналіся старыя, зарослыя могілкі. Як толькі мне было дазволена перабягаць праз дарогу, увесь вольны час я бавіў з сябрукамі на могілках. Яны былі для нас дзіцячай пляцоўкай, садком, піянерлагерам, стадыёнам... Там мы гулялі ў хованкі, індзейцаў, футбол, карты. Пазней там сустракаліся і гулялі з дзяўчатамі. На ўжо ледзь прыкметных магільных капцах добра спелі суніцы. Яны былі буйнымі і салодкімі. Больш буйнымі і салодкімі за звычайныя - ці гэта нам толькі здавалася, бо патрэбная была пэўная адвага, каб ласавацца ягадамі з капцоў над дамавінамі, хай сабе і спарахнелымі.

Могілкам было некалькі стагоддзяў, і пад нашымі нагамі спрэс пластаваўся чалавечы прах. Але калі не лічыць рэшткаў збуцвелых каменных крыжоў ды плітаў і рудых ад іржы жалезных агароджаў, запакаваных у густое кустоўе, то гэтае месца нічым не рознілася ад старога парка ці вячыстага лесу, паколькі ўжо ніхто не памятаў пра тых - пад дзірваном...

Xтo тут быў, а хто не быў? Нехта быў - гэта адзінае, што мы ведалі. Бадай нават не Нехта, а ўсяго толькі Нешта... Нешта было тут, адбывалася, і ў гэтым адбыванні Нечага неяк прысутнічалі тыя, над сатлелым прахам якіх цяпер раскі-нулі свае шаты ліпы, ясені ды грабы.

Напэўна, мне не трэба было гойсаць па напластаванні праху, скакаць праз здзірванелыя магільныя капцы, есці жменяй сакавітыя суніцы, мілавацца з дзяўчынай на заімшэлых магільных плітах. Напэўна, мне не трэба было перабягаць дарогу на могілкі, і тады я разам з другімі суцяшаў бы сябе, што не знікну дазвання ў невараці, а нейкім чынам перабяруся ў адвечнае быццё.

Але я залішне доўга бавіўся на старых могілках, каб не памятаць, ува што згортваецца жыццё чалавека, чым і дзе яно вершыцца. І таму, калі закарцела спытацца пра самае кранальнае - што ёсць быццё, хто ёсць ты і ці знойдзецца ў цябе нешта, праз што ты пасля не згубішся ў небыцці, я ўжо ведаў пачатак адказу: быццё падобнае да старых могілак за каменным мурам, дзе жывыя мілуюцца на надмагільных плітах, з якіх шурпаты час паздзіраў усе літары.

Заставалася апазнаць працяг гэтага ведання. Але чым далей я паглыбляўся ў росшукі, тым больш ясна разумеў, што ўсё болей губляю тое, што шукаю. А потым і зусім згубіў. І ў які бок ні аглядаўся, куды ні зазіраў, - няма мяне.

Чалавека можна прыдумаць, ды нельга знайсці. Без ліхтара ці з ліхтаром. Здаецца, гэта адзінае, што я зразумеў, скрэмзаўшы столькі паперы.

Нельга знайсці тое, чаго няма. Марна шукаць я-чалавека ў нейкіх яшчэ вымерах, акрамя тых, што можна памацаць пальцамі. Я-чалавек заўсёды па-за кантэкстам сакральнага, ён цалкам месціцца ў прасторы рэальнага і ўвесь да рэшты вычэрпваецца экзістэнцыйным адбываннем тут-быцця.

***

Так яно і мусіла стацца. Алесь Разанаў з Ігарам Бабковым спакваля ўсё далей адыходзілі ад "ЗНО". Па першым часе мы яшчэ збіраліся, каб абмеркаваць чарговы нумар, але так было нядоўга... Хлопцы захапіліся новымі праектамі, а я застаўся ў "Культуры" адпрацоўваць свой штатны заробак. Між іншым, аб’ём працы, якую патрабаваў кожны сшытак "ЗНО", больш чым у два разы перавышаў норму іншых супрацоўнікаў газеты. Але я ж з уласнай хэнці схапіўся за гэткую ношку...

Што праўда, досыць хутка самахоць пачалі аб’яўляцца валанцёры. Пакуль найперш згадаю Юрася Барысевіча. Гэта, бясспрэчна, быў дарунак ад майго Кону. Юрась скончыў інстытут замежных моваў і рабіў выдатныя пераклады - перадусім з французскай. Мы і пазнаёміліся, калі ён прапанаваў пераклады з Антанэна Арто. Толькі не гэта было галоўным. Юрась і сам меў залатую галаву (а да яе заўсёды лагодную ўсмешку на твары), якая прадукавала выключна эўрыстычныя тэксты. У гэтым сэнсе сярод беларускіх мысліўцаў яму не было роўных. Сшытак як бы наўмысна быў створаны пад яго, і Юрась не спыняўся аддзячваць за гэта бліскучымі тэкстамі.

Дарэчы, канцэпцыя сшытка спарадкавалася досыць хутка, бо на месцы кутных камяняў былі закладзеныя ўжо напрацаваныя старонкі "Эліта" і "Суплёт ідэяў". Неўзабаве з’явіліся (ці адшукаліся, як Ян Пятроўскі з перакладамі "Платона") новыя перакладчыкі і арыгінальныя аўтары. Таму справа ў мяне рушыла на добры лад раней, чым я мог спадзявацца. І хаця значная частка тэкстаў была не-чытальнай (залішне складанай) для многіх чытачоў, ніхто з іх (і кіраўніцтва газеты таксама) не папікаў мяне за гэта. Бадай, усе адчувалі, што пакуль так яно і мусіла быць. Справа новая, нечаканая. Патроху прызвычаімся. Толькі ў гэтай сітуацыі, пэўна, ці не найбольш нязвыклым было тое, што я сам абсалютна не думаў пра чытача, як чытача. Я думаў выключна пра інтэлектуальны ландшафт краіны. Дакладней пра тое, што ён павінен з’явіцца ў Беларусі - інтэлектуальны.

І адно праз тры з лішкам гады даведаўся, як расчытваў і пакрысе засвойваў прастору ўжо прынцыпова іншага пісьма шараговы чытач. У тым апошнім, 44 нумары "ЗНО" ёсць споведзь Дзіны Кірылавай, якая на кампутары набірала ўсе нумары сшытка. Трохі працытую з яе аповеду:

"Першы нумар "ЗНО" даўся мне вялікай крывёю. Я ўзненавідзела гэтыя тэксты, складзеныя з быццам бы знаёмых літар, кропак, косак, пытальнікаў, але - не больш за тое. Словы, словазлучэнні, сказы былі настолькі незразумелыя, іхні сэнс быў схаваны настолькі глыбока, што мой сярэдні мозг спачатку разгубіўся, потым збянтэжыўся, а потым сказаў мне: "Гэта твой асабісты вораг". І сапраўды, засталася адна альтэрнатыва з дзвюх магчымых: альбо аўтары гэтых трызненняў з’яўляюцца патэнцыйнымі кліентамі шпіталя, што месцяцца ў Навінках, альбо ты, даражэнькая, завершаная дурніца. Апошняе, безумоўна, хацелася аспрэчыць. (...)

Менавіта так гэта пачыналася. І здавалася, непрыязь (мяккавата сказана) не знікне ніколі. Але - цуды ўсё ж такі здараюцца - мой сярэдні, банальны розум крок за крокам уваходзіў у гэтую незнаёмую прастору, навобмацак, спатыкаючыся, падаючы, але - хай жыве пані Упартасць! - другі нумар "ЗНО" ўжо не так раздражняў і псаваў настрой, трэці нават зацікавіў трошкі (ужо не памятаю, хто гэта быў - Ніцшэ або Ясперс, - не істотна). Пачало здавацца, што не такая ўжо гэта бязглуздіца. А потым сталі з’яўляцца не толькі пераклады "з вялікіх і па-мёрлых", але і абсалютна новыя творы, прычым напісаныя адмыслова для "ЗНО".

***

Тое, што я не зважаў на чытача як чытача, а думаў адно пра канцэптуальныя змены ў нашай культуры, праз некалькі год пачало давацца ў знакі. Выданне, разлічанае на масавую публіку (прынамсі, у задуме), мусіла дбаць пра адпаведны наклад. І хаця літаратурна-філасофскі сшытак фармальна не замінаў гэтаму, бо быў толькі дадаткам і выходзіў раз на месяц, але і наўрад ці спрыяў.

Неяк мы ладзілі сустрэчу з французскай амбасадай і з гонарам развесілі на сценах старонкі "ЗНО" з грунтоўнымі перакладамі Фуко, Дэлёза, Льётара, Леві-Строса, Дэбрэя.

Амбасадар і ягоная світа тады моцна дзівіліся: у нас такое немагчыма, каб складаныя філасофскія тэксты друкаваліся ў грамадскім выданні, створаным дзеля масавага чытача. Потым я неаднойчы выхваляўся, маўляў, "ЗНО" робіць тое, што дзівіць нават французаў. І толькі значна пазней зразумеў, што хваліцца не было чым, паколькі шараговага чытача газеты, сфармаванага канонам расійска-савецкай культуры, усё гэтае незразумельства, ды на беларускай мове, толькі прыніжала і, напэўна, тым яшчэ і абражала.

Цяпер мне не складана зразумець, што ў кулуарах міністэрства "праблема "ЗНО" пачала абмяркоўвацца значна раней, чым быў зроблены канчатковы вырак - трэба пазбаўляцца ад сшытка. І толькі калі з’ехала ў ЗША галоўны рэдактар Вольга Іпатава і быў прызначаны новы міністр, пачалі пра гэта казаць уголас. Хаця, відаць, начальнікам чагосьці не хапала, нейкага пераканаўчага аргумента, паколькі праект не выглядаў шараговай з’явай, каб яго скасаваць з нейкай няўцямнай прыхамаці.

І тут...

Якраз у гэты час Ігар Бабкоў з Валеркам Булгакавым стварылі першы беларускі філасофскі часопіс "Фрагменты". Пра гэтую, у інтэлектуальным сэнсе вялікую падзею, яшчэ будзе асобная гаворка. А вось стасоўна "праблемы "ЗНО" часопіс зрабіўся тым важкім і апошнім аргументам для начальнікаў, каб скасаваць ужо даўно толькі "мой" праект.

- Валянцін, - сказалі мне начальнікі, - цяпер, калі ёсць філасофскі часопіс, усё тое, што Вы робіце ў тыднёвіку, будзе больш натуральна і правільна рабіць у "Фрагментах". А Вам мы прапануем месца першага намесніка галоўнага рэдактара і штомесяц дзве паласы ў газеце дзеля тэкстаў, якія маглі б вабіць і шараговага чытача.

Так "ЗНО" стала гісторыяй.

Дарэчы, я забыўся адзначыць. Кожны нумар літаратурна-філасофскага сшытка канцаваў афіцыйны рэліз:

Рада "ЗНО": Валянцін Акудовіч (адказны за выпуск), Алесь Разанаў, Ігар Бабкоў, Юрась Барысевіч, Валерка Булгакаў, Сяргей Мінскевіч.

БУМ-БАМ-ЛІТ

Пасля стварэння літаратурна-філасофскага сшытка "ЗНО" ў рэдакцыю "Культуры" пацягнуўся розны нефарматны народ. Бо хаця час ужо быў адносна вольны і з’явіліся незалежныя выданні, але іх інтэнцыі пераважна кіраваліся ці на разбурэнне савецкіх стэрэатыпаў, ці на фармаванне стэрэатыпаў нацыянальнага Адраджэння. А тут запрашалі да нязмушанага мыслення і нічым не скутай творчасці. Да таго ж гэта была не нейкая самаробная брашурка (якіх тады ўжо хапала), а паважнае дзяржаўнае выданне з шырокім чытацкім кантэкстам.

Так пакрысе на старонках сшытка асвойталіся Юрась Барысевіч, Зміцер Вішнёў, Ілля Сін, Альгерд Бахарэвіч, Валерка Булгакаў, Сяржук Мінскевіч, Алесь Туровіч, Усевалад Гарачка і шмат хто яшчэ. (Дарэчы, ладная частка з іх потым у розныя гады будзе працаваць у рэдакцыі "Культуры", а Ілля Сін нават стане галоўным рэдактарам.)

Натуральна, акрамя ўласных тэкстаў, маладых геніяў вабіла і жывая публічная прастора. На розных пляцоўках яны чыталі сваю прозу, дэкламавалі вершы, спявалі песні... Усё гэта разам якраз і зрабілася падставай новага і ці не самага яркага літаратурнага руху беларускай сучаснасці... Вось як апісвае гэты пралог Сяржук Мінскевіч у сваёй кнізе "Я з Бум-Бам-Літа" (між іншым, выдатнай кнізе):

«У рэдакцыі газеты "Культура" сабраўся штаб правядзення паэтычнага канцэрта ў менскім парку культуры і адпачынку імя Горкага. Тут і паўсталі пытанні: "як назваць імпрэзу", "якая будзе канцэпцыя" і самае галоўнае - "хто мы"? Адказы знайсці было складана, тым больш літаратары не ведалі, перад якой публікай яны будуць выступаць. Але пытанні самі сабой зняліся, калі Зьміцер Вішнёў прапанаваў у якасьці заклічнага гонга выкарыстоўваць на сцэне рондаль - "бум-бам" - проста біць у яго малатком.

- Эўрыка, - усклікнуў аўтар гэтых радкоў, - Бум-Бам-Літ! (...) Калі твор не зробіць бум, то няхай ён зробіць бам.

Акцыя была названая "Фарматворы Бум-Бам-Літу", і хоць назва плянавалася толькі на адну гэтую акцыю, дзіўнае слова Бум-Бам-Літ замацавалася за ўсім рухам.

Адсюль усё і пачалося. Хаця перад самім выступлением пры дэталёвым аглядзе кватэры Сержа Мінскевіча ў ёй не было знойдзена непатрэбнага-патрэбнага рондаля, затое гаспадар заўважыў на балконе даўно забыты суседзямі пакамечаны алюмініевы тазік з чарназёмам. Тазік быў памыты, а на яго баках былі напісаны, падобна промням купальскага сонца, літары БУМ БАМ.

Так паўстаў Бум-Бам-Літ».

Гэта ўвогуле цікава, чаму ў нейкую пару літаратурныя суполкі ды рухі растуць як грыбы пасля дажджу, а потым мінаюць дзесяцігоддзі - і ніякага варушэння? У прыклад мог бы звярнуцца да гісторыі еўрапейскай ці рускай літаратураў, але ў мяне і так зашмат літаратуразнаўства. Навідавоку хіба адна досыць устойлівая прыкмета: найчасцей такое здараецца на зломе эпохаў, і не абавязкова сацыяль-на-палітычных, але і эстэтычных.

У дзевяностых гадах (ХХ ст.) у нас акрамя шырока вядомых "Тутэйшых", "Таварыства вольных літаратараў" і "Бум-Бам-Літа" яшчэ трохі заявіла пра сябе суполка "Вулей" (лідэр Антон Тарас) і, здаецца, "Вецер ды плынь" (лідэры Ігар Бабкоў і Міхась Баярын). Апошнюю згадваю адно каб трохі падвесяліць сябе ў гэты шэры і мокры лістападаўскі дзень...

Відаць, пад уплывам публічнага поспеху Бум-Бам-Літа глыбока сімпатычныя мне Ігар з Міхасём таксама надумалі нешта падобнае выштукаваць, толькі з радыкальна іншай (элітарнай) праграмай. Яны сабралі невялічкую сціжму ахвочых, паехалі на ноч у Вязынку і ля вогнішча рэфлексавалі ды медытавалі скрозь алкагольнае паўсонне да ранку. А як вярнуліся ў Мінск і добра выспаліся, дык хутка забыліся і на плынь, і на вецер...

***

Я ў Вязынку не змог паехаць, а вось на першы выступ Бум-Бам-Літа ў парку імя М. Горкага патрапіў. Што праўда, не без прымусу - бо ўжо тады моцна не любіў публічныя імпрэзы.

Ну што тут сказаць - скрыня Пандоры адчынілася, і адтуль павылятала чорт ведама што. (Вочы мае б не бачылі і вушы не чулі.) Бо адна рэч, калі ты друкуеш страхалюдныя тэксты, якія нехта будзе чытаць ў адлюдстве сам сабе, і зусім іншае, калі нешта падобнае слухаеш разам з размаітым натоўпам, зважаючы не столькі на выступоўцаў, колькі ўслухоўваючыся ў калектыўнае падсвядомае гэтага натоўпу.

Хаця фармальна ўсё выглядала як мае быць: сцэна, канферанс, публіка - хто паводле абвестак, хто з адпачываючых... Разам з тым усё было як не мае быць, пачынаючы ад грукату малатка ў пакамечаны тазік (потым малаток зменіць цыркавая булава жанглёраў)...

Перадусім шмат незразумелых словаў, а яшчэ больш незразумелых сэнсаў ды рухаў... Відавочна, хлопцы і не мерыліся спадабацца публіцы. Тым болей, быць зразумелымі. А чаго яны хацелі, запрашаючы людзей і выступаючы перад імі? Напэўна, каб сказаць класічнае: "Шаноўныя, ужо «няма таго, што раньш было». Новы час патрабуе новых формаў, словаў і сэнсаў. І мы іх шукаем. А вы не спяшайцеся нас ганіць, бо не толькі мысленню і паэтычным формам, але і вам самім ужо час мяняцца".

Нягледзячы на ўвесь гэты літарацкі шабаш, публіка нават трохі пляскала ў ладкі. Нехта таму, што на канцэртах трэба пляскаць, а хтосьці вітаючы новую дзёрзкасць...

Пасля канцэрта мы сядзелі на беразе Свіслачы з півам, і хлопцы абмяркоўвалі, як ім жыць далей? Сярод усяго іншага нехта запрапанаваў скласці маніфест Бум-Бам-Літа. Прапанова была слушная, і таму ўсім спадабалася. Пакуль яны абмяркоўвалі тэзы, мне падумалася...

- Слухайце, - сказаў я, - а чаму б кожнаму са слупоў Бум-Бам-Літа не напісаць уласны маніфест, а я іх надрукую ў "ЗНО". Такога нашэсця маніфестаў паводле адной літаратурнай падзеі яшчэ ніколі не было.

Пасля маўклівай паўзы хлопцы хутка ажылі, вочы загарэліся, пляшкі з півам бадзёра стукнуліся адна аб адну. А як піва глынулася, я дадаў: тым болей, у кожнага постмадэрніста a priori ўласны постмадэрн.

Слупы Бум-Бам-Літа: Барысевіч Юрась, Бахарэвіч Альгерд, Васанская Жанна, Вішнёў Зміцер, Гарачка Сева, Мінскевіч Сяржук, Сін Ілля, Патаранскі Сяргей, Туровіч Алесь... (Пазней да гэтага спісу прылучацца новыя героі, найперш згадаю Жыбуля Віктара, Морт Вальжыну, Кавалеўскага Арцёма, Усевалада Гарачку...).

P.S. У згаданай вышэй кніжцы Сержа Мінскевіча "Я з Бум-Бам-Літа" сцвярджаецца, што менавіта я прыдумаў калектыўную мянушку лідэрам руху - "слупы". Аднак гэта не зусім так. Напачатку хлопцы чамусьці называлі сябе па-руску "столбами", а я толькі нагадаў ім пра адказнасць перад роднай мовай. Такую драбязу быццам і не варта было чапляць, толькі перакладзенае слова, як і "тазік", сталася вітрынным у лёсе гэтага руху.

***

Маніфесты былі надрукаваныя ў вераснёўскім нумары "ЗНО" за 1995 г. Яны захапілі тры паласы сшытка і ўжо толькі гэтым фактам як бы прадвызначылі маштаб падзеі. Але іх інавацыйная эўрыстыка не магла быць вымерана ніякім фармальным маштабам.

Дзеля прэзентацыі ў мемуарах з усяго масіву тэкстаў я быў вымушаны адабраць толькі невялікую частку фрагментаў. Псіхалагічна гэта была цяжкая праца, бо за маім выбарам засталося куды больш невыбраным таго, што мусіла тут апынуцца. Цяжкай яна была яшчэ і таму, што чым далей я ўчытваўся ў тыя даўнія тэксты, тым больш выразна ўсведамляў, наколькі з той пары змізарнела наша літаратурная інтэлектуалістыка.

Але на астачу гэтага эпізоду трохі вясёлага...

Позна ўвечары "сшытак" з маніфестамі быў звярстаны, і я паехаў ночыць (а хлопцы яшчэ засталіся ў рэдакцыі). Не паспеў увайсці ў хату, як яны тэлефануюць і з рогатам паведамляюць, што ўпрасілі вярстальшчыка прыціснуць да суплёта маніфестаў абвестку (цытую паводле арыгінала):

БУМ - НАВІНА

Калі гэты выпуск ЗНО быў ужо звярстаны, мембры (слупы, зрухары,

бубнары і г.д.) Бум-Бам-Літа ўсеагульным

грукатаннем вырашылі надаць Акудовічу

Валянціну, слупу ад нараджэння, тытул

БЕССМЯРОТНАГА ХРОСНАГА БАЦЬКІ БУМ-БАМ-ЛІТа,

а таксама ганаровае права

першачарговага бумкання ў Тазік новай літаратуры.

Штаб ББЛ

Праслухаўшы абвестку, я хацеў моцна абурыцца, але адно дыпламатычна выказаў глыбокі сумнеў у мэтазгоднасці яе публічнай агалоскі. Толькі хлопцы ўжо наперад вымудрылі, быццам вярстальшчык сышоў да хаты і цяпер нічога нельга змяніць, бо трэба тэрмінова везці макет газеты ў друкарню...

Натуральна, у той вечар я нават падумаць не мог, што гэты сітуацыйны жарт некалі станецца трывалым фактам маёй біяграфіі і яго («Хросны бацька Бум-Бам-Літу») раз-пораз стануць згадваць розныя літаратурныя крытыкі ды аглядальнікі, аналізуючы нечаканы феномен (не)прыгожага беларускага пісьменства. Я да гэтага настолькі прызвычаюся, што пазней і сам неаднойчы ў артыкулах да розных даведнікаў нагадваў пра "хроснага бацьку" - праўда, не без стоенага прысмеху.

Дарэчы, для мяне гэты статус аказаўся зручным яшчэ і таму, што, шчыльна хаўрусуючыся са слупамі руху, я рашуча не пагадзіўся кааптавацца ў ягоны склад, паколькі што ў грамадскай дзейнасці, што ў творчасці мне больш натуральна фармалізавацца выключна вакол самога сябе. Але з статусу "хроснага бацькі" я атрымаў і даволі лішніх турботаў, бо, не зразумеўшы жарту, журналісты чапляліся да мяне ці не часцей, чым да якога з бумбалітаўцаў.

Серж Жук-Мінскевіч

Маніфест Бум-Бам-Літа

(фрагмент)

Бум-Бам-Літ - гэта не аб’яднанне, не таварыства, не суполка, не саюз, гэта - рух. Рух дзейнай, жвавай беларускай літаратуры, творы якой імкнуцца зрабіць бум... А бум бывае розны: бум захаплення, бум пераймання, бум чаравання, бум сенсацыйнасці і адчування незвычайнага і нават бум неразумення... А калі ніякі з усіх бумаў для пэўнага абы-абыякавага зямляніна зусім і не бум, то тады... няхай гэта будзе (для яго) проста бам - воплеск паветра, - чым, насамрэч, і з’яўляецца любы прамоўлены твор літаратуры.

Як усялякі вольны рух, Бум-Бам-Літ можа прыхопліваць усіх, хто захоча пры-хапіцца, і можа выпускаць усіх, хто захоча адчапіцца. А ўдзельнікі - "зрухары" - могуць ствараць у яго глыбінях свае адмысловыя плыні (накірункі творчасці), свае віры (літаб’яднанні). Іх творы могуць быць усялякімі: ад рэалістычных да інсінуацыйных, ад псіхалагічных да шызарэалістычных, ад прымітывісцкіх да транслагічных, ад сентыменталісцкіх да татальна эпатажных. Няма аніякіх абмежаванняў творавыяўлення, акрамя ўласнаабраных крытэрыяў самаацэнкі...

Ілля Сін

Маніфест Х

(скарочана)

Х з’яўляецца задзіночаннем людзей, якім надакучыла. Нудота - вось што забівае нас, але адначасова і падштурхоўвае да дзеяння, і мы нешта чынім, пішам творы і ствараем усялякія літаратурныя аб’яднанні ды партыі.

Мэта Х: 1. Уплыў яе сяброў на аб’ектыўнае становішча рэчаў. У гэтым дачыненні Х з’яўляецца арганізацыяй не дэмакратычнай, а хутчэй аўтататалітарнай, бо за мэту прымаецца неабмежаваны ўплыў нейкай абмежаванай колькасці асобаў на шырокія пласты грамадства.

2. Звяржэнне з пастаменту аб’ектыўных ісцінаў і замена іх суб’ектыўнай бязглуздзіцай. Кожны чалавек мае права абсталёўваць свет на свой лад.

3. Здзек са святыняў (маральныя устоі, культура, іерархіі каштоўнасцяў і г.д.). Мы не сцвярджаем, што яны недасканалыя, але ўсё, што створана, мусіць быць дэканструяванае на ўзроўні асобы.

Шляхі дасягнення: эпатаж і буйнамаштабныя правакацыі. Эпатаж - сродак самаабароны Асобы ў грамадстве эпохі постмадэрнізму.

(...)

Х не можа мець пэўнай структуры і не прадугледжвае аніякіх кіраўнічых пасадаў. Індывідуальнасць кожнага з яе сяброў мусіць напоўніцу прымацца ўсімі. З гэтай жа прычыны арганізацыя не можа мець аніякае агульнапрынятае сімволікі і мастацкіх прынцыпаў.

Юрась Барысевіч

Літаратура з першых рук

(фрагмент)

Бум-Бам-Літ - гэта рух за вызваленне літаратуры ад друкарскага станка ды іншых прыладаў індустрыі друкарскага пісьменства, якая ўжо даўно ператварыла паэзію ў нейкую галіну капіталістычнай эканомікі або народнай гаспадаркі сацыялізму. Індустрыялізацыя літаратуры спрычынілася не толькі да апартэіду ўнутры самой мовы (падзелу лексікі на ўнармаваную і вульгарна-жаргонную, друкаваную і моўленую - прычым такі падзел мае месца і ў граматыцы, і ў фанетыцы), але і да класавай сегрэгацыі сярод літаратараў, іхняга падзелу на мэтраў і графаманаў. У эпоху механічнага тыражавання літаратуры значнасць пісьменніка вымяраецца лічбай накладаў ягоных твораў, як жыццёвы поспех бізнесмена - колькасцю нулёў на ягоным банкаўскім рахунку. Калі паэзія сканала - дык, напэўна, таму, што была атручана друкарскімі фарбамі.

Першае, што мы бачым, калі зазіраем у які-кольвек зборнік паэзіі - на белых прасцінах паперы ляжаць чорныя абвугленыя словы. Гэта нават не фатаграфія паэзіі, а толькі яе негатыў, бо пры жыцці гэтыя словы, пакуль з іх не выціснулі душу - дыханне і жывую інтанацыю, былі невымерна святлейшымі за навакольную прастору. У лепшым выпадку, друкаванае слова - гэта стэрылізаваны і абрэзаны па лінейцы цень слова прамоўленага.

Паводле Антанена Арто, у кнігах укрыжоўваецца не толькі паэзія, але і само жыццё, і мы павінны хоць нешта зрабіць, каб вызваліць яго са смяротных абдымкаў паперы.

На сваіх шумлівых імпрэзах бумбамлітаўцы чытаюць уголас зусім незнаёмым, выпадковым слухачам свае невыдадзеныя (а часам - і ненапісаныя) творы. Не проста чытаюць, але і паказваюць, бо многія людзі беларускай мовы не ведаюць, і таму ім цікавей бачыць паэзію, чым яе разумець. Гэта ў літаральным сэнсе жывая літаратура, бо зроблена не з паперы, а з голасу і цела аўтара. Яна дыхае, гаворыць і крычыць, махае рукамі і крыламі.

Паэзія, якая хоча быць сучаснай, павінна не проста прамаўляцца, а пражывацца - г. зн. па магчымасці цалкам супадаць з абрысамі і рухамі цела паэта. Тэкст, які нараджаецца ў вымаўленні і жэстыкуляцыі, нараджаецца "тут-і-цяпер", адначасна з ударамі сэрца, і імкнецца да найбольш чыстага і яснага - цялеснага ўвасаблення. І звяртаецца ён не да розуму аўдыторыі, а да яе ўласнага цела, прымушаючы назіральнікаў не разумець паэзію, а суперажываць яе, хай сабе і на фізіялагічным узроўні, бо толькі ўласныя адчуванні, а не чужыя думкі, здольныя пераадолець чалавечую абыякавасць.

***

Ужо ў наступным нумары "ЗНО", падахвочаны маніфестамі, я адгукнуўся на з’яўленне Бум-Бам-Літа вясёлым тэкстам (скарочаны).

Афрыка - радзіма тазікаў,

або Я хачу ў Бум-Бам-Літ

Ніколі не хацеў быць сябрам (членам) Саюза пісьменнікаў, "Тутэйшых", ПЭН-цэнтра, ТВЛ. Не, калі быць зусім дакладным, то адзін раз хацеў, бо пачаў моцна кашляць і з гэтага думаць пра смерць. І не так мяне тая смерць палохала, як вечная нястача грошай. Дзе ж гэта мая жонка, - думаў, - якой да палучкі грошай ніколі не хапае, набярэцца іх, каб прыдбаць труну, замовіць аўтобус ды справіць хоць якія хаўтуры. Дарэчы, з хаўтурамі найгорай, бо чым-чым, а сябрамі і прыяцелямі лёс мяне ніколі не крыўдзіў. Як уявіў сабе, колькі іх адусюль панацягнецца і кожнаму трэба паводле праваслаўнай завядзёнкі тры чаркі наліць (але гэта можа вашым сябрам было б даволі тры чаркі, а маім, ды яшчэ з такой нагоды - смеху вартыя тыя тры чаркі)...

Карацей, як уявіў сабе ўсё гэта, то зразумеў, што пасля хаўтураў маім сямейнікам таксама жыцця не будзе. І вось тады я згадаў, што сяброў (членаў) Саюза пісьменнікаў за дзяржаўны кошт хаваюць і моцна пашкадаваў, што я не сябар (член) гэтага "саюза". Трэба, - пачаў ліхаманкава прыкідваць варыянты, - хуценька сфастрыгаваць якую-кольвек кніжыцу і прасіцца ў "саюз". Тым болей, ў мяне там шмат знаёмцаў, можа паспрыяюць, каб прынялі і за дзяржаўны кошт пахавалі.

Магчыма, я і здзейсніў бы сваю задуму, але раптам кашляць перастаў...

Усё гэта я распавёў дзеля таго, каб шчыра засведчыць, што не хачу ні ў які літарацкі хаўрус. А вось у Бум-Бам-Літ хачу. Бо ў бумбалітаўцаў ёсць Тазік (ні ў кога болей Тазіка няма), і кожны, хто бумбамлітавец, мае ганаровае права грукаць у яго алюмініевае дно.

Мне моцна карціць грукнуць у Тазік, толькі ў бумбамлітаўцы мяне не возьмуць, бо бумбалітаўцам нельга стаць, як сябрам Саюза пісьменнікаў, бумбамлітаўцам трэба нарадзіцца. Тут я маю на ўвазе не столькі біялагічны факт народзін, хаця гэта, як вы разумееце, таксама істотна, колькі экзістэнцыйны.

Няма ніякіх шанцаў зрабіцца бумбамлітаўцам таму, хто сфармаваўся як літаратар у эпоху сацрэалізму. Але не нашмат болей шанцаў і ў таго, хто сфармаваўся як літаратар, змагаючыся з сацрэалізмам вонкі і ў самім сабе.

Для бумбалітаўца сацрэалізм і не ўтульнае жытло, і не страхалюдная вязніца, а ўсяго адзін з эстэтычных дыскурсаў адкрытай ва ўсе бакі постмадэрнай прасторы.

Бумбалітавец - ад прыроды натуральны постмадэрніст. Ён не выбірае постмадэрн з таго, што той яму падабаецца. Бумабалітавец проста не можа не быць постмадэрністам, як негр не можа не быць неграм.

(...)

Дарэчы, ці чулі вы, што бумбалітаўцы збіраюцца ў Афрыку. Насамрэч збіраюцца. (Між іншым, заўважце, у Афрыку, а не па месцах баявой славы гетмана Астрожскага і не па месцах працоўнай славы будаўнікоў Мірскага замка, як гэта зазвычай рабілі і па сёння робяць літаратурныя папярэднікі бумбамлітаўцаў.)

Я не пытаўся ў слупоў Бум-Бам-Літа чаму ў Афрыку, а не, скажам, у Антарктыду? І не буду пытацца, бо не перакананы, што яны самі гэта ведаць. А я вось ведаю. Пацягнула бумбамлітаўцаў менавіта ў Афрыку таму, што Афрыка - радзіма тазікаў. І хаця тамтэйшыя тазікі называюцца тамтамамі, этымалагічная пераемнасць відавочная. Як відавочная пераемнасць функцыянальная, эстэтычная і сакральная.

Але Афрыка не толькі радзіма тазікаў, яна - прарадзіма Бум-Бам-Літа. Гэтую выснову я раблю вось з чаго. Культуралагічную прастору Бум-Бам-Літа арганізуе бумбамістае рэха ад грукання ў дно Тазіка. Аднак і культуралагічная прастора Афрыкі была арганізаваная рытмагукамі тамтамаў, якія адвеку нагадвалі кракадзілам, джунглям і акіянам, што акрамя іх у сусвеце ёсць яшчэ нехта. А чалавеку (гэта значыць негру, прапродку бумбамлітаўца) гэтыя гукі ў непралазных джунглях былі тым самым, што перагук званоў хрысціянскаму адлюдніку ў Налібоцкай пушчы.

Таму на заканчэнне сваіх разваг хачу звярнуцца да беларускіх спонсараў. Дапамажыце, чым атрымаецца, каб бумбамлітаўцы змаглі наведаць сваю (і Тазіка) гістарычную прарадзіму. Самі разумееце, як сэрца па радзімай старонцы баліць.

P.S. ...Між іншым, трохі пазней на нейкім літаратурным фестывалі Уладзімір Арлоў са сцэны сказаў, што ахвяруе ў фонд афрыканскага падарожжа Бум-Бам-Літа свой сціплы ўнёсак і паклаў у тазік адзін амерыканскі даляр.

Бумбалітаўцы тады моцна ўзганарыліся, бо такім спосабам знакаміты пісьменнік як бы ўхваліў іхні чын. Што на пачатку рушэння было надзвычай істотна.

***

Яны і потым заставаліся неабыякавымі да таго, як успрымалі іх жывыя класікі. Пры кожнай магчымасці Зміцер Вішнёў пытаўся, што тыя (Быкаў, Барадулін, Бураўкін, Некляеў...) думаюць пра Бум-Бам-Літ? Досыць парадаксальная сітуацыя. Гэта, лічы, тое самае, калі б кат на эшафоце чакаў ад сваёй ахвяры камплімента. Бо не толькі сваімі маніфестамі, але ўсім корпусам тэкстаў бумбалітаўцы адмаўлялі традыцыйным пісьменнікам у праве на актуальнае месца ў літаратуры. Аднак я не стаў бы параўноўваць бумбалітаўцаў, скажам, з рускімі футурыстамі. У эпоху постмадэрна нешта падобнае выглядала б глупотай. Паколькі актуальнасць зусім не вяршынства, а ўсяго толькі актуальнасць тут і цяпер.

Хаця ўсё гэта драбяза. У феномене Бум-Бам-Літа мяне найбольш уражвала тая хуткасць, з якой рух набываў сабе вядомасць. Не шмат перабольшваючы, можна сказаць, што гэты працэс адбываўся ў фармаце выбуху. Асабліва тое стала заўважным, калі "Культура" надрукавала іх маніфесты і тым самым разняволіла ўсе дзяржаўныя СМІ (значыць, і нам можна пра гэта пісаць і гэта друкаваць).

У той палітычнай сітуацыі згаданы факт быў загалоўным, хаця і не самым важным. Асноўная прычына надзвычай хуткага пашырэння вядомасці Бум-Бам-Літа паходзіла з таго, што тэатралізаваныя выступы, перформансы ды іншыя літаратурныя акцыі сяброў гэтага руху сталіся зручнымі для інфармацыйнай інтэрпрэтацыі, вабнымі ў сваёй кідкасці тэлежурналістам, прыцягальнымі ў сваёй скандальнасці для рэцэнзараў і крытыкаў.

Зрэшты, усё гэтае спрыянне было б мала чаго вартае, каб не талент, маладая дзёрзкасць і шалёная актыўнасць саміх бумбалітаўцаў. Яны гатовыя былі выступаць дзе заўгодна і перад кім заўгодна. Асабліва іх вабілі глыбока маргінальныя месцы, як псіхбальніца "Навінкі" ці вечаровыя могілкі, дзе яны чыталі вершы мёртвым (або помнікам мёртвых). Толькі не спяшайцеся абвінавачваць бумбамлітаўцаў у некрафіліі. Не з меншай апантанасцю хлопцы збіраліся разам і дэкламавалі свае творы перад дрэвамі, птушкамі ды аблокамі.

Безумоўна, галоўным завадатарам усяго гэтага вэрхалу быў Зміцер Вішнёў. Уласна, без яго і ніякага Бум-Бам-Літа ўвогуле не было б - сцвярджаю як шматгадовы сведка, якога яны бясконца абцяжарвалі сваімі задумамі і праблемамі.

Між іншым, сам Зміцер паходзіў з рускамоўнай сям’і і мову вывучаў, як кажуць мілітарысты, на маршы. Але яго адданасць літаратуры і беларускаму слову былі неверагоднымі. Ён ні пра што іншае не мог гаварыць і нічога не рабіў іншага, што было не літаратурай (хіба ў дадатак маляваў фігуратыўныя карціны). Можа яшчэ і таму, што амбіцыі Зміцера былі ўсясветнага маштабу. Але на тую пару хто з бумбалітаўцаў не меў вялікіх амбіцый? Давайце звернем на стылістку хаця б гэтага абзаца з кнігі зноў жа Сержа Мінскевіча: "Ужо на другую канферэнцыю (ладзіла ТВЛ, 1995 г.) мы былі запрошаныя як зрухары Бум-Бам-Літа. У кавярнях праходзілі дыскусіі і закусіі, спяванні і выпіванні. Шырокі свет даведаўся пра незвычайны літаратурна-мастацкі рух, што нарадзіўся ў Беларусі. Пра нас загаварылі ў Расіі, Украіне, інфармацыя дасягнула Польшчы, Балканаў..."

***

Я не ўмею пераказваць літаратурныя анекдоты, аднак паспрабую...

Здаецца, у 1997 годзе сядзелі мы з галоўным рэдактарам часопіса "Фрагменты" Ігарам Бабковым у нашым пакойчыку гатэля "Готліб", што на беразе знакаміта-га Вохрыдскага возера ў Македоніі, і гаварылі не пра вялікага святога Клімена Вохрыдскага, помнік якому быў непадалёку, і не пра яшчэ больш вялікіх святых, салунскіх братоў Кірылу ды Мяфода, якія бліз гэтых мясцінаў выштукавалі для ўсіх усходніх славянаў моўную парадыгму, а пра Бум-Бам-Літ. Гэта трэба было цягнуцца праз усю Усходнюю Еўропу няведама куды, за гэты час наглядзецца і наслухацца няведама чаго, каб напрыканцы дня, забыўшыся на ўсе дзівосы, абмяркоўваць блазнаванні невялікай сціжмы маладых беларускіх літаратараў

...Ды не проста абмяркоўваць, а спрачацца з такім напалам, быццам на кон, як у пару Кірылы ды Мяфода, зноў пастаўлены лёс калі не ўсёй славяншчыны, то найменш яе сярэдзіннага краю - Беларусі.

У той вечар Ігар Бабкоў выступаў у ролі пракурора і ў нечым (у чым ужо, зразумела, не памятаю) моцна вінаваціў Бум-Бам-Літ, а я быў адвакатам. У тую пару гэта была мая звыклая роля, якая пакрысе пачынала мне надакучваць, аднак тут ужо нічога не паробіш, бо ўсе мы палоннікі тых або іншых міфаў, незалежна ад таго - ствараем іх самі ці яны ствараюць нас.

Палеміка была доўгая і зацятая, аргументы абвінаваўцы ўсё больш жорсткія і безальтэрнатыўныя, абарона патроху ніякавела і ліхаманкава шукала хоць чаго яшчэ на карысць сваіх кліентаў, але без асаблівага плёну... І тут расчыніліся дзверы, і ў пакой увайшлі вядомы польскі культуролаг, галоўны рэдактар часопіса "Краснагруда" Кшыштаф Чыжэўскі і паэт, галоўны рэдактар часопіса "Час культуры" Пётр Кэньпінскі. Яны толькі што прыехалі на канферэнцыю (зразумела, мы з Ігарам Бабковым былі тут з гэтай самай нагоды), павячэралі і зазірнулі да нас у госці.

Як толькі яны ўвайшлі ды павіталіся, адразу і здарыўся анекдот. Яшчэ не зачыніўшы за сабой дзверы, Пётр Кэньпінскі выгукнуў:

- О, Бум-Бам-Літ - гэта клас! (Ці нешта падобнае да таго.)

- Якія файныя хлопцы (ці нешта падобнае да таго), - пацвердзіў Кшыштаф Чыжэўскі.

Я выхаваны чалавек, і таму нейкі час не глядзеў у бок Ігара Бабкова. Канешне, у яго меліся моцныя аргументы супраць бумбамлітаўцаў, але чаго яны былі вартыя цяпер, калі першае, што ён пачуў у Македоніі ад толькі што сустрэтых польскіх калег - гэтае захапленне Бум-Бам-Літам.

Значна пазней, ужо ў Мінску, я даведаўся, што Пётр Кэнпіньскі надрукаваў у сваім часопісе "Час культуры" артыкул пра Бум-Бам-Літ. Калі часопіс патрапіў мне ў рукі, то высветлілася, што там не толькі пра "маіх" хлопцаў.

Пётр Кэнпіньскі паспрабаваў даць агульны абрыс культурнай сітуацыі сучаснай Беларусі, але, безумоўна, галоўным яго героем выступаў Бум-Бам-Літ. Больш за тое, лагатыпам "Бум-Бам-Літ" аўтар увогуле пазначаў усё тое новае, нестандартнае, рэвалюцыйнае, што з’явілася апошнім часам у нашай літаратуры...

Дарэчы, я адразу пераклаў ладную частку таго артыкула з польскай мовы і надрукаваў у "Культуры".

***

У тыя гады журналісты ды літаратурныя крытыкі часта дзівіліся з мяне: чаму гэта сталы мужык (даўно барадаты) хаўрусуецца з яшчэ ні разу не голенымі падшыванцамі? Кожны раз я адказваў па-рознаму, але найбольш у смак казалася наступнае: мне больш цікава быць з тым, хто яшчэ нічога не напісаў, чым з тымі, хто ўжо напісаў усё.

І гэта была праўда, хаця галоўную праўду я зразумеў адно цяпер, калі пачаў фастрыгаваць хронікі і напісаў: "...пасля эсэ «Эгаізм», надрукаванага ў «ЛіМе» вясной 1992 г., усё маё былое крэмзанне паперы як карова языком злізала. Знікла дазвання. Гэта значыць, што насамрэч толькі ў 42 гады я надрукаваў свой першы тэкст".

Гэтая нечаканая эўрыстыка шмат што патлумачыла мне самому ў маіх персанальных стасунках з літаратамі і філосафамі ранейшых пакаленняў, калі я тым ці іншым чынам пачаў да іх далучацца. Часам амаль роўны з імі гадамі, я заўсёды пачуваўся сярод іх пачаткоўцам. Да месца згадалася, як ужо ў часопісе "Крыніца" Някляеў з Разанавым зачынілі мяне ў адным з пакояў рэдакцыі з пагрозай: калі не стану звяртацца да іх на "ты", то яны не адчыняць мне дзверы да бліжэйшага Апакаліпсісу. Толькі нічога ў іх не атрымалася...

А вось з бумбамлітаўцамі я быў літаратурным раўналеткам. Мы з імі, лічы, у адначассе пачалі пісаць сваю літаратуру. Хіба з той розніцай, што для мяне гэта ўжо была другая спроба, а яны спрабавалі яшчэ з "чыстага ліста".

Была ў гэтых хлопцаў яшчэ адна рэдкая ваба, якую мала хто мог разгледзець за творча выпендрожнымі і пабытова скандальнымі біяграфіямі. Так, яны не аднойчы патраплялі ў міліцэйскія пастарункі, так, пасля лішняй чаркі маглі да крыві пабіцца міжсобку, так, у гуллівым настроі без перабору чапляліся да дзяўчат, так.

Але пры гэтым яны нават ведаць не ведалі, як можна здраджваць, хлусіць, ліслівіць перад кімсьці, абгаварыць канкурэнтаў па літаратурным цэху, тым болей шкодзіць ім.

Я б нават сказаў, што этычная цнота, якая атуляла іх духовыя эманацыі, была аж залішне шчыльнай. Таму, нягледзячы на шырокую вядомасць, яны лічы ўсе гады заставаліся без замежных грантаў. Ды і ўвогуле, калі нейкая дапамога звонку і здаралася, дык хіба гады ў рады. Бо самыя чыстыя дармовыя грошы, відаць, заўсёды патрабуюць, каб рукі былі не зусім чыстыя. А ў іх яны былі менавіта чыстымі.

Ну і апошняе ў гэтым пафасным пераліку. Сумоўнічаць гадзінамі за куфлем піва (ці чаркай чаго там яшчэ) з Юрасём Барысевічам, Іллём Сінам, Альгердам Бахарэвічам і шмат з кім яшчэ - было сапраўднай інтэлектуальнай асалодай. Бум-Бам-Літ быў першым інтэлектуальным хаўрусам беларускіх літаратараў. І хаця там хапала самага рознага люду, але рэй вялі менавіта інтэлектуалы.

***

У 1998 годзе бумбамлітаўцы выдалі зборнік тэкстаў, які назвалі "Тазік беларускі". Мне назва спадабалася. Постмадэрная гульня з класічнай "Дудкай беларускай" Францішка Багушэвіча ідэальна пасавала канцэпту Бум-Бам-Літа.

Зборнік прэзентавалі восем слупоў і хросны бацька. Кожны з аўтараў да сваіх тэкстаў мусіў дадаць уласны малюнак. Я спрабаваў адпрасіцца, бо ну зусім не ўмею маляваць. Толькі мне не саступілі. Нічога лепшага не прыдумаўшы, шчыльна запоўніў аркуш паперы адным і тым жа сваім аўтографам. Між іншым, атрымалася, здаецца, неблага.

Усе хлопцы былі моцна таленавітыя, таму зборнік атрымаўся вартым увагі. І яна была, хаця, магчыма, слупы чакалі большага розгаласу.

У гэтым розгаласе бадай самым грунтоўным і ёмістым артыкулам вызначыўся паэт і літаратурны крытык Леанід Галубовіч. Таму трохі працытую з ягоных рэфлексій, надрукаваных у "ЛіМе".

"Ужо месяц ляжыць перада мной на стале "Тазік беларускі" - альманах творчай суполкі "Бум-Бам-Літ"... Я чытаў яго спачатку і з канца, з сярэдзіны і па дыяганалі, зверху ўніз і наадварот - усяк не сумна, па-рознаму цікава... І чытаць, і сузіраць. (...)

Акінуў памяццю нашу літаратуру, што ўзгадаецца, як папярэдняе " бум-бам-літу " ?

"Узвышша", "Маладняк", "Тутэйшыя", "тэвээлаўцы".

"Тутэйшыя" блізкія па амбіцыях, накірунках, талентах і асобах - да "Узвышша", "Бум-Бам-Літ" - хай не крыўдуюць не тыя і не гэтая - да "Маладняка"... Я хачу сказаць, што ў пераважнай большасці сваёй яны такія ж хаатычныя і шукаюць сабе пэўнай заангажаванасці. Іншая справа - калі, дзе і кім... (...)

Тэксты спадара Барысевіча я чытаў з такім нязмушаным эстэтычным задавальненнем і разумовым асляпленнем, што нават яшчэ разгарнуў вокладку кніжкі, каб упэўніцца: што гэта - "Тазік беларускі" ці саліднае культуралагічнае выданне кшталту "Фрагментаў"?

Пра Валянціна Васільевіча Акудовіча я ўжо казаў больш чым трэба - ён і так вялікі галавой, а ў цёмных акулярах і пры барадзе - рыхтык наш літаратурны "Чэ Гевара". (...)

Асобна я выдзеліў бы Віктара Жыбуля. У зборніку выдрукавана яго паліндромная паэма "Рогі гор". Класная рэч, я вам скажу! Ну, калі ўжо скупы на пахвалу Алесь Разанаў, пачытаўшы, паказаў вялікі палец!.."

Ад сябе замест кропкі ў гэтым аповедзе пра "Тазік беларускі" адзін з вершаў Усевалада Гарачкі.

Не хадзі на завод.

Там рагоча

Страшэнны рабочы.

Не хадзі на завод.

А калі дабравата сцямнее -

Чырванее,

Ён бы поўня тады чырванее.

Не хадзі на завод.

Не хадзі на завод.

Кожнай ноччу

Рагоча рабочы.

Не хадзі на завод.

Але толькі ледзь-ледзь развіднее -

Ён чарнее.

Нібы дзірка рабочы чарнее.

Не хадзі на завод!

***

Мне істотна сказаць яшчэ вось што. Многія літаратары з іншых, ад бум-бамлітаўскага, асяродкаў лічылі, што я быў стваральнікам Бум-Бам-Літа (і нядобра касавурыліся ў мой бок). Але калі б гэта было насамрэч так і мая роля тут аказалася вызначальнай, дык я б ад пыхі ўжо даўно пэнкнуў, як перадзьмуты балончык. Бо гэта ж вам не жарты, быць завадатарам такой гурмы талентаў, да таго ж паяднаных рэвалюцыйнай эстэтычнай задачай.

Насамрэч у падобных меркаваннях усё аблуда. Версія аб маёй загалоўнай ролі ў паўставанні Бум-Бам-Літу з’явілася амаль адразу пасля таго, як у "ЗНО" да маніфестаў слупоў гэтага руху была прыціснутая гуллівая абвестка пра "вечнага хроснага бацьку" Бум-Бам-Літа. Спачатку я пярэчыў супраць прыдумкі наконт сапраўднага стваральніка, а потым скарыўся, бо ніхто не зважаў на мае пратэсты. З цягам часу я, здаецца, трохі зразумеў, чаму так сталася. Гэтай версіяй нядобразычліўцы (а іх у Бум-Бам-Літа было як у нікога яшчэ) падмацоўвалі творчую нягегласць (з іх гледзішча) бумбамлітаўцаў фактам іх эўрыстычнай несамастойнасці. Маўляў, Бум-Бам-Літ нават аб’явіцца сам сабою не мог, дык пра што тут увогуле казаць...

Што праўда, Серж Мінскевіч ў сваёй кнізе згадвае: "У 1994 г., на папярэдняй канферэнцыі, якую ладзіла ТВЛ, Валянцін Акудовіч у акулярах у кулуарах сказаў: "У культурным беларускім дыскурсе павінна нешта адбыцца, штосьці выбухнуць, штосьці постмадэрнае... Ніхто тады не звярнуў увагу на гэтыя словы, але цяпер зразумела, што ён напрарочыў утварэнне Бум-Бам-Літа".

Толькі напрарочыць і ўтварыць - гэта, як той казаў, дзве канцэптуальныя розніцы.

У каторы раз заакцэнтую, калі я і меў нейкае дачыненне да паўставання Бум-Бам-Літу, дык досыць ускоснае. Болей за тое, па вялікім рахунку Бум-Бам-Літ і не бумбамлітаўцы стварылі. Я ўжо недзе пісаў, што на тую пару беларуская літаратура да апошняга скраю набрыняла чаканнем сябе новай, іншай, постмадэрнай. Карацей кажучы, яна сама была цяжарнай Бум-Бам-Літам. І калі нехта ўсё яшчэ ўпарта не хоча разумець, што Бум-Бам-Літ - гэта жыванароджаны феномен, што гэта сама беларуская літаратура яго спарадзіла, а не нейкая індывідуальная сваволя, дык дазвольце выказаць скепсіс адносна аналітычных здольнасцяў такога недаверка.

Разам з тым, я ніякім чынам не хацеў бы зменшыць і ролю саміх "слупоў" Бум-Бам-Літа ў той падзеі, якую яны ўвідавочнілі сваім феерычным з’яўленнем у тадышнім шэра-панылым дыскурсе беларускага пісьменства. Дзеля вырашэння ўласных канцэптуальных задач літаратура абы каго не абірае.

Завершыць гэты фрагмент хацеў бы вяртаннем да ягонага пачатку, каб шчыра запытацца ў самога сябе: а насамрэч ці была (ёсць) у мяне хоць якая роля ў гэтай гісторыі з Бум-Бам-Літам, акрамя міфапаэтычнага «хроснага бацькі»? Бадай што была (ёсць). Гэта роля адваката Бум-Бам-Літа. І хаця публічна мне не надта часта даводзілася выступаць у ягоную абарону, але ў такім азначэнні найболей праўды...

На гэтым я пакідаю Бум-Бам-Літ. Пакідаю ў пару яго росквіту. Наперадзе яшчэ о-го-го колькі ўсяго. І славутага, і прыкрага. Можа, яшчэ некалі будзе ў мяне раздзел "Бум-Бам-Літ у працяг", а, можа, і не. Бо залішне шмат чаго просіцца быць згаданым. Нават не ведаю, за што хапацца? Час быў такі - навальнічны. Як з рога ўсё сыпалася адразу, і ўсё падавалася не проста значным - фантастычным...

Даробак-4

Чым болей улягаю ў працу, тым больш востра адчуваю, што ў мяне не стане ні моцы, ні часу, а мо і жадання, каб напоўніцу ахапіць і разгорнута запрэзентаваць усе інтэлектуальныя праекты таго пасіянарнага часу. Тым болей у той запаволенай стылістыцы і ў тых ёмістых фарматах, што вызначыў дзеля расповеду пра вялікія наратывы, у якіх сам браў чынны ўдзел. А без напаміну пра агульны кантэкст, у які былі ўпісаныя і "Культура" ("ЗНО"), і "Наша Ніва", і "Крыніца", і "Беларускі калегіюм" будуць выглядаць моцна фанабэрыстымі і з гэтага не зусім праўдзівымі. Таму паспрабую хаця б намінатыўна апазнаць бальшыню з таго мноства, якое тады раптам забуяла на закарэлых раней палетках айчыннай культуры.

Адным з першых праектаў у гэтым пераліку мусібыць названы Скарынаўскі цэнтр, які адасобіўся з амаль цалкам зрусіфікаванай Акадэміі навук Рэспублікі Беларусь, каб сабраць і задзіночыць раскіданых паасобку нацыянальна заангажаваных інтэлектуалаў дзеля супольнай працы (кіраўнік Адам Мальдзіс).

Менавіта ў дзейнасці Скарынаўскага цэнтра напрыканцы васьмідзясятых гадоў акрэсліўся базавы корпус персаналіяў (Уладзімір Конан, Алесь Анціпенка, Ігар Бабкоў, Алег Бембель, Мікола Матрунчык, Віталь Зайка, Захар Шыбека, Алесь Жлутка, Галіна Дубянецкая і іншыя), з якімі я схільны звязваць тое, што можна было б назваць першай хваляй беларускага інтэлектуалізму, якая выявілася ў формах філасофіі і культуралогіі. Гэты, знешне як быццам фармальны, крок насамрэч аказаўся надзвычай істотным, бо сабраны пад адным дахам ладны хаўрус таленавітых асобаў увідавочніў і для іх саміх, і для ўсяго грамадства немалы патэнцыял ужо ўласна беларускага мыслярства.

А калі пераходзіць ужо непасрэдна да новых выданняў, то паперадзе ўсіх згадаю часопіс "Унія" (1990 г.). Рэлігійны паводле ідэі ды зместу, гэты першы незалежны беларускі часопіс перадусім выяўляў прагу актуалізацыі сучаснага беларускага мыслення. (Дарэчы, у яго стваральнікаў досыць цікавыя лёсы. Галоўны ініцыятар выдання Ірына Дубянецкая і яе найбліжэйшая хаўрусніца Караліна Мацкевіч потым абароняць доктарскія дысертацыі па тэалогіі: першая ў Лёване (Бельгія), другая - у Парыжы. А яшчэ адзін чалец гэтага хаўрусу, вядомы паэт і культуролаг Алег Бембель стане манахам славутага на Беларусі Жыровіцкага манастыра.)

Наступнымі па часе былі "Наша Ніва" і "Культура" (1991 г.), але пра іх ужо казалася.

Адметнай падзеяй у працэсе разгортвання інтэлектуальнага дыскурса сталася з’яўленне суполкі "Крыўе" і выпуск "крывамі" некалькіх альманахаў ("Vieda", "Крыўе"). Інтэлектуальным лідэрам "крываў" быў Сяргей Санька, філосаф з крытычным ладам мыслення, што адбівалася і на падборы тэкстаў для альманахаў, і на выбары тэмаў канферэнцыяў, якія ладзіліся гэтай суполкай.

Для той першапачатковай пары інтэлектуальнага чыну вельмі карыснай і заўважнай была дзейнасць штотыднёвіка "Літаратура і мастацтва", асабліва з гледзішча таго, што друкавалася ў яго колькігадовай рубрыкі "Ідэальная Беларусь". Шэраг артыкулаў і гутарак, якія ў межах гэтай рубрыкі арганізоўваў Юрась Залоска, шмат чаго дадалі да асэнсавання Беларусі як інтэлектуальнай праблемы.

Буйной структурнай падзеяй, якая кардынальна перамяніла культуралагічны ландшафт Беларусі, сталася выданне кніг серыі "Адкрытае грамадства". Каардынатар праекта філосаф Алесь Анціпенка змог за вельмі кароткі час наладзіць эфектыўную перакладніцкую і выдавецкую дзейнасць, у выніку чаго мы досыць хутка займелі ладны стос выданняў на беларускай мове па філасофіі, культуралогіі, гісторыі, паліталогіі, сацыялогіі, псіхалогіі.

Новай "Крыніцы" таксама яшчэ будзе адведзена значнае месца ў гэтых хроні-ках, таму абмяжуемся адно напамінам.

Ніяк не выпадае абмінуць і персанальную ініцыятыву Юры Гарбінскага. У яго атрымалася праз Польскую Акадэмію навук выдаць унікальную анталогію: "Беларуская думка ХХ стагоддзя" (Варшава, 1998 г.), дзе сабраныя найбольш адметныя беларускія тэксты гэтага перыяду з абсягаў філасофіі, рэлігіі ды культуры. У пэўным сэнсе працягам праекта Юры Карпінскага можна лічыць капітальную "Анталогію сучаснага беларускага мыслення", падрыхтаваную да друку з ініцыятывы Беларускага Калегіюма і выдадзеную ў 2003 годзе. Персанальна над ёй працавалі Алесь Анціпенка і Валянцін Акудовіч, а фінансава гэты праект падтрымаў Васіль Лявонаў. У ёй былі сабраныя лепшыя філасофскія і культура-лагічныя тэксты першага перыяду фармавання сучаснага беларускага мыслення.

Адной з найбольш адметных падзеяў у гэтым залішне сціплым пераліку слушна будзе назваць першы ў Беларусі філасофскі часопіс "Фрагменты" (галоўны рэдактар Ігар Бабкоў).

А далей яшчэ колькі словаў пра ініцыятывы трохі пазнейшага часу, дзе значную ролю адыгрывала ўжо наступная генерацыя беларускіх інтэлектуалаў, якая, у пэўным сэнсе, сама з сябе дэманструе плён стваральнай працы сваіх папярэднікаў. Найперш тут згадваюцца часопісы "Калосьсе", "nihil", "Архэ", "Дзеяслоў", "Скарына", "Партызан", "Зямля Н", "Паміж", "Палітычная сфера"... І хаця ніводзін з іх не з’яўляўся ўласна філасофскім, але кожны ў асобных тэкстах дэманстраваў памкненне да інтэлектуальнай рэфлексіі і тых ці іншых фрагментаў філасофскай веды.

З усяго папярэдняга відавочніцца, што сучаснае беларускае мысленне паўставала і разгортвалася пераважна на старонках розных літаратурна-мастацкіх альбо культурніцкіх выданняў, у прасторы супольных хаўрусаў ці прыватных ініцыятываў - дзе заўгодна, але толькі не на тэрыторыі легітымна вызначаных дзеля гэткага роду дзейнасці прафесійных інстытуцыяў (пад апошнімі разумеюцца Інстытут філасофіі Акадэміі навук, філасофскі факультэт БДУ, кафедры і аддзяленні культуралогіі і гуманістыкі шматлікіх беларускіх ВНУ).

Што і казаць, сітуацыя цалкам ненатуральная. Таму напрыканцы гэтага допісу я і хацеў бы звярнуць увагу на падзею фармальна не самую адметную, але якая, хацелася б верыць, засведчыла пра магчымасць пералому гэтай цалкам ненатуральнай сітуацыі. А менавіта пра семінар Уладзіміра Абушэнкі ды Ігара Бабкова ("Беларускае мысленне: генеалогія, кантэкст, перспектыва"), які некалькі год запар ладзіўся ў Інстытуце сацыялогіі Акадэміі навук з удзелам прафесійных філосафаў з дзяржаўных інстытуцыяў...

Натуральна, на гэтым інтэлектуальнае жыццё не спынілася, але пра тое га-ворка яшчэ наперадзе.

ІНТЭЛЕКТУАЛЫ І ПЛОШЧА

Інтэлектуалы таксама людзі, і нішто чалавечае іх не абмінае. У завею яны настаўляюць каўнер, у спякоту хаваюць нос пад брылём, зімой чакаюць Калядаў, а ўвесну - калі жанчыны распрануцца. Хаця, адрозна ад іншых, інтэлектуалы пры гэтым яшчэ думаюць "трохі пра вечнае" (Янка Брыль). Ну, не абавязкова пра ўласна вечнае, аднак прынамсі пра тое, што не ўбачыіш вокам. Што можна спазнаць адно нястомным думаннем.

А менавіта: як чарапахі трымаюць зямлю, куды хаваецца на ноч сонца, чаму яблык падае на дзірван, а гравітацыя працінае ўсё што ёсць і, магчыма, нават тое, чаго няма. Калі па-добраму, дык яшчэ на самым пачатку сваіх крамзалёў мне трэба было дэканструяваць панятак "інтэлектуал", каб кожнаму было бачна, што я разумею пад гэтым лацінізмам. Толькі неяк не склалася раней. Таму паспрабую зараз...

Адкрываючы сайт Belintellektuals.com, арганізатары прапанавалі мне дыскусію на тэму: "Чым ёсць інтэлектуал?"

Фрагментамі з яе я і распачну раздзел, прысвечаны загалоўным героям нашага часу.

Аляксандр Адамянц: Слова "інтэлектуал" адсылае нас да еўрапейскага культурнага кантэксту... З гэтага і пытанне: ці ёсць падставы казаць пра "беларускіх інтэлектуалаў"? Ці не з’яўляецца выкарыстанне гэтага тэрміну штучным, механічным пераносам заходніх рэалій на беларускую глебу? Магчыма, для нашага беларуска-расейскага культурнага арэала больш арганічным выступав слова "інтэлігенцыя"?

Валянцін Акудовіч: У мяне алергія на даведкавую літаратуру. Таму я ніколі не даведаюся, як прэзентуюць дэфініцыі "інтэлектуал" і "інтэлігент" тлумачальныя слоўнікі. Сам я іх розніцу вызнаю гранічна проста. Інтэлектуал - гэта эўрыстычная катэгорыя, а інтэлігент - этычная. Класічны расейскі інтэлігент у сваёй масе быў не вельмі адукаваным чалавекам і гэтую сваю хібу кампенсаваў этычным імператывам. Але паколькі этычнае як цэлае ўжо даўно аказалася наўсцяж інтэграваным у тэхналагічныя практыкі сучаснай цывілізацыі, дык інтэлігент застаўся без канстытуючай яго функцыі.

Зрэштыі, у дэфініцыі "інтэлектуал" цяпер таксама хапае праблемаў з каптуром. Паколькі ў шырокім сэнсе інтэлектуал - гэта той, хто займаецца разумовай (інтэлектуальнай) працай, дык ужо сёння інтэлектуалам можна назваць калі не кожнага, дык кожнага другога. А з улікам таго, што колькасць фізічнай працы, як толькі фізічнай, неўзабаве стане блізу нуля, дык перспектываў у гэтай дэфініцыі таксама не бачна. Але паколькі ў беларусаў яе раней не было, а знайшлася адно кагадзе, дык для сябе я яе абараніў мерай эўрыстыкі, каб як найдалей развесці інтэлектуалаў, якія займаюцца "механічнай" разумовай працай, ад тых, для каго інтэлектуальная дзейнасць ёсць формай эўрыстычнай творчасці.

Вольга Шпарага: У адным з сваіх эсэ вы сцвярджаеце, што той, хто заангажаваны лёсам Беларусі, мусіць перадусім вызначыць праблемай самога сябе, стаць самастойным суб’ектам беларускай прасторы. Інакш кажучы, вызначаць сабе ў задачу не паслугаванне нейкай Ідэі, да прыкладу, нацыянальнай, а крытычнае стаўленне да гэтай Ідэі і да самога сябе як да яе носьбіту (нават калі праз гэта давядзецца адмовіцца ад Ідэі...). Для мяне гэтая ваша тэза і азначае заклік стаць інтэлектуалам. Але, разам з тым, ці не азначае гэта і той факт, што ў Беларусі пакуль няма інтэлектуалаў? І ці лічыце вы сябе інтэлектуалам?

В.А.: Інтэлектуалаў (і ў маім, эўрыстычным разуменні) у нас даволі. Прынамсі, тыя асяродкі, у якіх я пераважна знаходжу сябе, складаюцца менавіта з іх. Магчыма, і залішне самаўпэўнена, але сябе я таксама тарную з інтэлектуаламі. Як жа яшчэ назваць чалавека, які здольны закахацца ў прыгожую думку, як у прыгожую жанчыну? А можа і яшчэ мацней!..

Што праўда, сёння адбываецца татальная мінімізацыя ролі інтэлектуала. Гэтаму свету інтэлектуал як інтэлектуал зрабіўся, лічы, непатрэбным. Яму даволі палітыка, паліттэхнолага і журналіста... Толькі нягледзячы на відавочнасць гэтай тэндэнцыі, мне ўяўляецца надзвыічай істотным, каб у Беларусі выразна акрэсліўся яркі, адметныі і эўрыстычны інтэлектуальны дыскурс. Без яго Беларусь будзе заставацца няпоўнай. Моцна няпоўнай.

В.Ш.: Так сталася, што ў еўрапейскай культуры, прынамсі да эпохі постмадэрну, інтэлектуаламі былі высокаадукаваныя людзі. Аднак інтэлектуаламі іх рабіла не толькі адукацыя, а разуменне неабходнасці свайго актыўнага ўлучэння ў тыя працэсы, што адбываліся ў грамадстве. У гэтым сэнсе, традыцыйным для еўрапейскага інтэлектуала, быў удзел у палітыцы (аб гэтым у прыватнасці нагадвае і М. Фуко). Хаця, недзе з 60-х, сітуацыя на Захадзе мяняецца, і гэта звязана з тым, паводле Фуко, што масам робіцца непатрэбнай кіруючая роля інтэлектуала, паколькі цяпер яны і без падказак пачынаюць разумець, што адбываецца вакол... У звязку з гэтым у мяне будуць наступныя пытанні: ці магчымы інтэлектуал па-за палітыкай; ці абавязкова мусіць інтэлектуал быць гуманітарыем і філосафам; у якіх стасунках, на ваш погляд, сёння знаходзяцца філасофія і палітыка?

В.А.: Тут я хутчэй салідарызуюся з тым Фуко, які фіксуе страту інтэлектуалам сваёй ролі, чым з вамі, Вольга. Насамрэч, у сучаснай рэальнасці інтэлектуал і ягоная праца непатрэбныя ні ўладзе, ні масаваму чалавеку. Хутчэй наадварот - яны ім толькі замінаюць. Калі каму сёння хоць часткова і патрэбны інтэлектуальны плён, дык гэта паліттэхнолагам (яшчэ раз нагадаем паноўную трыяду: палітык, паліттэхнолаг, журналіст), якія зрэдзьчас ім карыстаюцца для сваіх зусім не інтэлектуальных мэтаў. І таму на вашае запытанне: "ці магчымы інтэлектуал па-за палітыкай?" я без сумневу адказваю: толькі там яму і месца. А калі інтэлектуал ідзе ў палітыку, дык ён перастае быць інтэлектуалам. Дакладней, ён сам мусіць выкінуць на сметнік увесь свой інтэлектуалізм, бо яму, як палітыку, гэта будзе адно замінаць. З вядомых мне беларускіх інтэлектуалаў толькі Уладзімір Мацкевіч спрабаваў удзельнічаць у рэальнай палітычнай барацьбе. Хаця я зусім не ўпэўнены, што ягоны інтэлектуалізм яму там дапамагаў.

В.Ш.: І ўсё ж такі, калі інтэлектуал не ўдзельнічае ў палітычнай барацьбе наўпрост, дык ці трэба яму пазбягаць і крытыкі гэтай барацьбы, дакладней - тых кантэкстаў, у якіх гэтая барацьба адбываецца? Інакш кажучы, ці патрэбна інтэлектуалу крытыкаваць сацыяльнае і палітычнае?

В.А.: Вольга, я бачу, што вам вельмі карціць, каб я сказаў: так, інтэлектуалу неабходна аналізаваць, крытычна асэнсоўваць (а яшчэ лепей - ствараць новую) палітычную рэальнасць. Але ж праблема не стаіць гэткім чынам: трэба ці не трэба? Праблема якраз у тым, што сучаснаму беларускаму інтэлектуалу ад гэтага занятку не выкруціцца - хіба адно збегшы ў вартаўнікі ці вар’яты. Бо калі ён жадае быць публічна запатрабаваным хаця б у пэўныіх колах грамадства і пры гэтым яшчэ зарабляць грошы з свайго інтэлекту, дык яму адно і застаецца займацца альбо аналітычнай журналістыкай (здаецца, атрымаўся аксюмарон), паліттэхналогіяй ці непасрэдна палітыкай (і першае, і другое, і трэцяе, як ужо казалася, кастрыруе ў ім уласна інтэлектуала).

Нідзе болей і нікому інтэлектуал сёння не патрэбны і задарма. Таму дыскурс палітыкі, як глухая беларуская багна, ужо амаль праглынуў шэраг найбольш адметных беларускіх інтэлектуалаў. Да прыкладу, пералічу хоць колькі прозвішчаў, згаданых похапкам: Алесь Анціпенка, Уладзімір Абушэнка, Лявон Баршчэўскі, Валерка Булгакаў, Аляксандр Грыцанаў, Сяргей Дубавец, Юрый Дракахруст, Андрэй Дынько, Максім Жбанкоў, Уладзімір Мацкевіч, Аляксандр Фядута...

Мой уласны выпадак не шмат розніцца ад іншых. Усёй сваёй сутвай я заангажаваны ў тое, што прыблізна можна пазначыць як метафізіка адсутнасці. Аднак вось ужо колькі год не магу ўцячы ў тую адсутнасць, бо нікому, акрамя мяне самога, метафізіка сёння не патрэбная. А вось калі згаджаюся казаць пра сацыяльна-палітычнае, дык цягнуць ва ўсе бакі: і ў часопіс, і ў газету, і на радыіё... Ды часам яшчэ і капейчыну заплоцяць за "крытыку сацыяльнага і палітыічнага". А з трансцэндэнтнага не памятаю, каб хоць адзін нішчымны грошык калі вываліўся.

В.Ш.: І як на ўсе сучасныя праблемы можам рэагаваць мы, інтэлектуалы?

В.А.: Тут займеннік «мы» наўрад ці будзе дарэчы, бо працоўнае месца інтэлектуала знаходзіцца ў адзіноце. І таму калі і ёсць у інтэлектуалаў нейкая агульная задача - дык гэта пашыраць і вялічыць дыскурс інтэлектуалізму...

Аднак жа ўсё існуе, каб быць прыдатным дзеля нечага, - заўважыце Вы. Ну так. Толькі каб не было інтэлектуальнага дыскурсу, дык ці адбыліся б мы з вамі як інтэлектуалы, а значыць ці адбыліся б і ўвогуле? Можа, інтэлектуалізм паўстаў і сфармаваўся як дыскурс зусім не дзеля «нечага», а толькі для «некага». Можа, ён і існуе адно дзеля таго, каб было куды прыйсці і было дзе застацца тым, каму кон уплёў у зялёнае вецце жыцця папяровую стужку інтэлектуалізму?

Зрэшты, а чым яшчэ ёсць і само жыццё, як не ўсяго толькі месцам, куды можна прыйсці і дзе можна застацца на нейкі час?

P.S. Радыкальна насуперак маёй пазіцыі феномен інтэлектуала тлумачыў Уладзімір Мацкевіч.

"Часам ІНТЭЛЕКТУАЛЫ нешта ствараюць. Але гэта не ёсць сутнасцю іхняга існавання. Сутнасць інтэлектуалаў акурат у спажыванні. Яны не творцы, а спажыўцы. У тым ліку і інтэлектуальных прадуктаў. ІНТЭЛЕКТУАЛЫ роўна настолькі ІНТЭЛЕКТУАЛЫ, наколькі яны спажываюць інтэлектуальную прадукцыю. Яны чытаюць філосафаў і мысляроў мінулага. Чытаюць для таго, каб выносіць меркаванні ў сучаснасці" ("Самавызначэнне беларускага інтэлектуала").

***

Гэтай дыскусіі ўжо шмат год. Што і казаць, за прамінулую пару рамантызму ўва мне значна паменела. І каштоўнасць інтэлектуалізму як такога ўжо не бачыцца настолькі бясспрэчнай, як раней. Разам з тым наша інтэлектуальная рэвалюцыя па-ранейшаму ўяуляецца мне феерычнай падзеяй. І сама па сабе, і як магчымасць нарэшце спатоліць прагу мыслення, ад якога мы былі адлучаныя невядома колькі часу. Але найбольш актуальным у ёй было тое, што без крытычнай рэфлексіі і самарэфлексіі мы заставаліся неспазнанымі дзеля саміх сябе і з гэтага як бы недапраяўленымі для астатняга свету. Між іншым, з гэтай сітуацыі непрааналізаванасці і неадрэфлексаванасці Беларусі ў пачатковыя гады незалежнасці атрымалі шэраг вельмі сур’ёзных сацыяльна-палітычных праблемаў ды канфліктаў...

Якраз пра ўблытанасць інтэлектуалаў у каламуць рэальнасці я і хацеў бы распавесці далей.

Святлана Алексіевіч у адным з сваіх інтэрв’ю сказала прыкладна наступнае: "На барыкадах немагчыма разгадаць загадку жыцця. Барыкада - гэта не месца для мастака". Неўзабаве на Радыё "Свабода" Юры Дракахруст запытаўся: ці згодны я з такім меркаваннем?

- Часткова спадарыня Святлана мае рацыю, - пагадзіўся я, - барыкада не месца для мастака. Але мастак - гэта не нейкі штучны голем, а чалавек у рэальным жыцці. І ў гэтага чалавека ёсць свая грамадзянская пазіцыя, калі яна, зразумела, ў яго ёсць, нейкія ідэалы і каштоўнасці, якія ён гатовы аберагаць, а часам нават і бараніць на барыкадах. Інакш кажучы, на барыкады ідзе не мастак, а грамадзянін.

Пачынаючы ад знакамітых "Дзядоў" (Маскоўскіх могілак) на шматтысячных шэсцях ды мітынгах можна было сустрэць бальшыню нацыянальнай эліты: літаратары, філосафы, мастакі, музыкі... Каго тут толькі не было! Відаць, яны першыя адчулі ў сабе патрэбу грамадзянскага чыну, дашчэнту вынішчанага ў людзях за семдзесят год панавання камуністычнай ўлады.

Гэтак з аднаго боку, а з другога - вылез з бульбы нацыянальны чалавек, які раней, можа, і не ведаў, што хоча быць не толькі "пашпартным беларусам" (Сяржук Сакалоў-Воюш), а канкрэтным, такім жа канкрэтным, як француз ці швед. І калі над натоўпам залуналі бел-чырвона-белыя сцягі, а з мегафонаў загучала ўпэўненая беларуская мова, ён у момант зразумеў, чаго яму раней не хапала дзеля поўнага шчасця.

Лічы, за дваццаць год вулічнага супраціву спачатку камуністычным ўладам, а затым народнаму дыктатару здарылася столькі драматычных і анекдатычных гісторый, што нават калі б усе беларускія інтэлектуалы салідарна пагадзіліся распавесці іх дзеля шматтомнай эпапеі, дык і тады гэта была б адно нішчымная частка. Таму я нават і думаць не думаю пра нейкую маштабную панараму. Ды і не з маімі здольнасцямі пра нешта такое думаць. Я толькі сыпану на старонкі гэтага друкапісу жменьку-другую персанальных успамінаў ды некалькі калектыўных рэфлексій, бо без апошніх якія гэта мемуары інтэлектуала.

***

Вясёлая гэта - справа змагацца з дыктатурай. Гэта як катацца на чортавым коле, калі баішся вышыні. І страшна да жудасці, і дух пераймае ад захаплення.

Палітычны каляндар вулічнага супраціву шмат год трымаўся на трох кітах: Дзень Волі (25 сакавіка), "Чарнобыльскі шлях" (26 красавіка) і "Дзяды" (пачатак лістапада). Яшчэ заўсёды (прынамсі, раней) было даволі іншых вулічных забурэнняў з самых розных сітуацыйных падзеяў, аднак не стану іх пералічваць, бо спіс непатрэбна задоўжыцца, як да мэтаў майго аповеду.

Ужо за некалькі дзён да чарговага шэсця пачыналася лёгкае хваляванне: якім будзе надвор’е, колькі народу збярэцца, стануць улады разганяць мітынгоўцаў ці гэтым разам абыдзецца? Але найбольш трывожыў "хапун". І калі ён будзе, дык наколькі жорсткім? Тут між іншым згадалася, як аднойчы мы сыходзілі на Плошчу з рэдакцыі часопіса "Крыніца" і дзяўчаты з тэхнічнага аддзела літаральна трымалі нас за рукі, каб не хадзілі, бо сёння дакладна будуць і лупцаваць, і хапаць.

- Вы ж таленавітыя, разумныя і нават мудрыя, - казалі яны, - дык што вам з гэтым натоўпам разам рабіць?!

Тады я з посмехам запытаўся:

- А хіба менш таленавітымі і разумнымі былі Сартр ці Фуко, калі парыжскай вясной 1968 года стаялі на барыкадах?

Назаўтра калега, паплечнік і паэт Леанід Галубовіч сфармулюе ўжо сваю версію адказу на запыт дзяўчат:

"Мітынговасць зацягвае, як алкаголь. Кожны з нас пакутуе за Айчыну ў меру сваёй любові да яе. Іду ў шматтысячнай калоне пад бел-чырвона-белымі сцягамі і, пераадольваючы боль у страўніку, крычу разам з усімі "Жыве Беларусь!", ясна пры тым усведамляючы, што не жывем ні я, ні яна, а - хварэем, што час не лечыць нас, а набліжае агонію.

Але мы ствараем міт, бо ведаем, што толькі ў міце адраджаецца з попелу птушка Фенікс...

Што нам дае гэта, апроч надзеі? Адчуванне ўласнага дачынення да стварэння міту - ілюзіі нашага зямнога існавання.

Таму, трываючы боль у страўніку, я крычу на ўвесь Сусвет: "Жыве Беларусь!" укладаючы ў гэтыя словы адзін-адзіны сэнс: Госпадзе, я - грэшны раб Твой, злітуйся - даруй мне грахі мае." ("Зацемкі з левай кішэні").

Дарэчы, яшчэ адзін наш калега, літаратурны крытык Анатоль Сідарэвіч назаўтра не з’явіўся на працу, бо, схоплены і збіты на горкі яблык амапаўцамі, нэндзіўся за кратамі...

***

Звычайна, прынамсі на пачатку змагарнага чыну, мы збіраліся адмысловым хаўрусам: Алесь Анціпенка, Вячаслаў Ракіцкі, Ігар Бабкоў і я. Сустрэўшыся, адразу дамаўляліся, дзе спаткаемся пасля таго, як амапаўцы з міліцыянтамі разгоняць мітынгоўцаў. Тады мабільнікаў яшчэ не было, а ўцякаў звычайна кожны сам за сябе. (Так мелася болей шанцаў праслізнуць скрозь разрывы ў карных аблогах.) Шчасліва ўправіўшыся з уцёкамі, мы зноў хаўрусаваліся разам, каб адзначыць гэтую падзею. О, якой магутнай радасці была тая эмоцыя пасля перажытых хваляванняў ды страхаў!

Зразумела, калі ўлада не разганяла і не хапала, дык мы ўсё роўна потым рушылі ў нейкі офіс або кавярню, каб завяршыць падзею некалькімі куфлямі піва ці чаркай-другой (трэцяй-чацвёртай) чаго-кольвек мацнейшага. Цягам мірнай маніфестацыі да нас звычайна далучаліся сустрэтыя падчас шэсця сябры ды прыяцелі і часам "на піва" збіралася даволі шмат народу.

Між іншым заўважу, што гэтыя грамадска-палітычныя акцыі давалі эфектыўную магчымасць выпадковых сустрэч з тымі, каго ўжо даўно не бачыў. І такіх выпадковасцяў кожны раз здаралася не адзін дзясятак. Больш за тое, многія і прыходзілі на палітычныя акцыі не столькі каб змагацца за вольную волю, колькі каб паказаць сябе іншым, што яны таксама ў трэндзе. Таму само ў сабе шэсце пераважна адбывалася ў фармаце броўнаўскага руху, бо шмат каму карцела выхваліцца перад найбольшай колькасцю знаёмцаў.

Што да постфактумных сябрынаў пасля шэсцяў - дык гэта, як кажуць, асобная гісторыя. Там столькі здаралася розных цікавостак! На гэты момант паперадзе ўсіх астатніх чамусьці згадалася адна вялікая піўніца ў Траецкім прадмесці.

Не ў першы раз шэсце канцавалася мітынгам на сходах Опернага тэатра. Толькі мы ўжо даўно не слухалі палымяныя выступы палітыкаў (а што там было слухаць?), і таму як толькі адтапталі само шэсце, дык адразу пачалі маракаваць, у якой з піўніцаў даць адпачынак стомленым нагам. А як вызначыліся ды завіталі, то я меў неверагодна пазітыўнае ўражанне. Піўніца была бітма набітая аднымі маніфестантамі, якія таксама да часу збеглі ад мітынговай нуды. І з гэтага, як вадаспад, без спыну шумела мова, фееверкам раз-пораз выбухала "Жыве Беларусь!" і суладна воклічам грукалі куфлі, расплюхваючы па драўляных стольніцах белую пену.

Тады падумалася, чаму б на прышлы Дзень Волі заклікаць народ не на ўжо абрыдлыя шэсце ды мітынг, а адразу ў піўніцы? І мне ўявілася як а чацвёртай гадзіне 25 сакавіка наступнага года гэтыя тысячы і тысячы маніфестантаў запалоняць у цэнтры Мінска (і не толькі ў цэнтры) усе піўніцы, кавярні ды рэстарацыі і ўсюды вадаспадам будзе шумець мова, расквечаная воклічамі "Жыве Беларусь".

Натуральна, нічога з гэтай маё мары не атрымалася...

***

Жартуючы, часам казаў: за гады і гады мітынгаў, шэсцяў і да таго падобных акцыяў я, напэўна, стаптаў не адну пару чаравікаў, і калі б нашыя хай сабе на некалькі дзён атрымалі ўладу, дык спехам запатрабаваў бы хоць якой кампенсацыі: скажам, пару новых чаравікаў. Толькі яны і дзіркі ад абаранка не атрымаюць, не тое што ўладу.

І зразумеў я гэта даўно, вельмі даўно (ды шмат разоў пра тое пісаў). Дык дзеля чаго тады хадзіў на Плошчу, і нават цяпер, здараецца, абуваю тыя стаптаныя чаравікі?

Ноччу самае прыгожае - зорнае неба над галавой і святло ў акенцы тваёй хаты пасля доўгай дарогі. Днём - зграбны конь на квяцістым поплаве і бел-чырвона-белыя сцягі над плошчай. А яшчэ людзі пад гэтымі сцягамі.

Да таго ж мне моцна падабаецца дыхаць халодным ветрам свабоды. Гэта зусім іншае, чым пачувацца вольным за пісьмовым сталом у абкураным катуху. Тут толькі інтэлектуальная мужнасць, а на плошчы жывая эмоцыя, ускрыленая ўласнай адвагай.

Толькі калі я кажу пра "адвагу", то маю на ўвазе адвагу "выйсці на Плошчу" (Галіч), а не ўпартае стаянне супраць ашалелых ад нянавісці амапапаўцаў, каб скрываўленым іх дубінкамі зваліцца пад шчыты, а потым быць закінутым, як труп, у закратаваную машыну.

Выступаючы на прэзентацыі "Слоўніка Свабоды" (2002 г.) перад шматлікімі ўдзельнікамі змагарнага супраціву я сказаў страшэнна крамольную рэч (асабліва як на той, яшчэ не пераможаны, час). А менавіта:

- Кожная вайна за свабоду канцуецца альбо паразай тых, хто за яе ваюе (згадаем Спартака, Кастуся Каліноўскага, Чэ Гевару...), альбо паразай самой свабоды, калі яе ваяры перамагаюць. Бо заваяваную свабоду верагодна ўтрымаць адно тэрорам ці дыктатурай, як гэта было ў выпадку Францыі ці Расіі...

Свабоду нельга заваяваць — яе можна толькі дачакацца (ці не дачакацца). Але яе можна дачакацца адно ў тым разе, калі мы яе будзем чакаць, і чакаць менавіта як свабоду.

Толькі не трэба блытаць чаканне з пасіўным перабываннем у абыякавасці. Калі мы моцна некага чакаем, дык рыхтуемся да сустрэчы. Чаканне свабоды — гэта падрыхтоўка да сустрэчы са свабодай.

Адсюль і паўстае задача кожнага, хто заангажаваны прыйсцем свабоды на Беларусь: мацаваць і вялічыць прастору яе чакання. А сродкі ў гэтай справе могуць быць самыя розныя: ад культурніцкай працы да палітычных акцыяў. Толькі пры гэтым трэба выразна ўсведамляць, што сэнс і культурніцкай працы, і працы палітычнай не ў заваяванні свабоды, а ў стварэнні сітуацыі яе масавага чакання. І калі мы ў сваім мностве станем чакаць свабоду — яна Беларусь не праміне!

...Цікава, што ледзьве я паспеў скончыць сваю прамову, як з крэсла ўсхапіўся малады мужчына і раззлавана выгукнуў:

- Спадар Акудовіч, як вы можаце такое казаць? Вы ж філосаф!

***

За ўсе тыя гады і гады хаджэнняў у супраціў міліцыянты з амапаўцамі ні разу не скруцілі мне рукі. Ужо пасля ўдзелу ў першыіх шэсцях з "хапуном" яно неяк само сабой зразумелася, што калі ты не маеш намеру з уласнай волі патрапіць за краты, то забудзься на сорам. У тым сэнсе, што як бяда ў злаякаснай форме наблізілася канкрэтна - уцякай. Ну, зусім не абавязкова адразу на злом галавы. Маючы некалькі вольных хвілінаў (у абодвух сэнсах), пачынай хуценька аналізаваць сітуацыю: вылічы, куды лепей адступацца, за які рог павярнуць, у які дворык схавацца. А калі ўжо становіцца ясным, як божы дзень, што ўсё такое ганарлівае не ўратуе, дык тады зусім не саромся - давай драпака на ўсе ногі. Звычайна доўга за табой не бягуць, калі ты паводле прыкметаў не патрапляеш пад тых, каго "ціхарам" наказана схапіць у першую чаргу.

Дарэчы, наконт паводле прыкметаў.

17 кастрычніка 1999 года адбыўся знакаміты "Марш Свабоды". Што да колькасці ўдзельнікаў, дык гэта было адно з самых буйных шэсцяў апошняга часу. Толькі знакамітым "Марш Свабоды" стаўся праз іншы маштаб. На спуску вуліцы ля парка Горкага да ракі Свіслач калону маніфестантаў паспрабавалі запыніць выштукаваныя з некалькі столак шыхты амону. А маніфестанты спыняцца не захацелі. І пачалася крывавая бойка. Да таго ж пад рукой апынулася зброя пралетарыяту - складзеная для замены ходніка плітка.

Усялякае здаралася і раней, і потым, але каб так білі і ганялі амапаўцаў, я болей ніколі не бачыў. Афіцыйныя сродкі масавай інфармацыі назаўтра паведамлялі, што толькі ў шпіталі патрапіла больш за паўсотню праваахоўнікаў...