Трэба ўявіць Сізіфа шчаслівым

А з іншага боку заставалася ладная плойма беларускіх інтэлектуалаў, якія зацята не жадалі прачынацца ў Беларусі. Акрамя пашпарта і жытла іх па ранейшаму нішто не яднала з нашай краінай. Начавалі яны ў Беларусі, а прачыналіся ў расійскім культурніцкім топасе і ў ім жа засыналі. Пра гэтую сітуацыю Алесь Анціпенка надрукаваў выдатны артыкул "Рэпрэсіўныя інтэлектуалы і Беларусь" у часопісе "Партызан" (№7, 2008 г.). Я з вялікім задавальненнем перадрукоўваў бы яго сюды, бо лепшай аналітыкі на гэтую тэму не сустракаў. На жаль, ён залішне ёмісты і самадастатковы, каб уціснуць яго ў гэты кантэкст хаця б фрагментамі.

Вайна "белай" і "чырвонай" ружаў доўжылася недзе палову стагоддзя. Вайна беларусаў з "рускім светам" (такога выразу тады не існавала) лішне не задоўжылася. Рускаміраўцы пакрысе запэўніліся, што ніхто ім тут рук выкручваць не будзе, а зацятыя нацыяналісты змірыліся з тым, што спехам пакуль нічога не пераробіш і застаецца адно чакаць, што мова сама з сябе набрыняе такой моцай, якая вырашыць праблему на нашу карысць.

Бадай, першымі сістэмна адсланіліся ад згаданай непамыснасці якраз філосафы. Прынамсі тыя, хто акрэсліваў сябе досыць умоўным Мінскім філасофскім колам.

Да месца заўважу, што філасафічнае ўз’яднанне "беларусаў" з "рускімі" адбылося на подзе нашай, беларускамоўнай прасторы. Бо на той час менавіта тут быў цэнтр сілы. Мы стваралі газеты, часопісы, альманахі, выдавалі кнігі, перакладалі замежных філосафаў... Карацей, нас, як хваля, узносіла прага ўласнага інтэлектуальнага мыслення. І разумнейшыя з рускіх не маглі гэтага не заўважыць. Асабліва выразна тое было бачна на фоне ўласна рускамоўнага філасофскага дыскурсу, які без Масквы абмяк, што той дзіравы балонік. І нават асобныя цікавыя праекты, як ЕГУ з дэпартаментам філасофіі і ўнікальным часопісам "Топас" (перадусім заакцэнтую прозвішча Тацяны Шчытцовай), не ратавалі сітуацыю.

Неўзабаве па пятніцах у офісах "Эўрафорума", а пазней "Беларускага калегіюма" досыць рэгулярна пачалі хаўрусавацца рознамоўныя інтэлектуалы, і ніхто не ўпікнуў хоць каго не за тую мову. Трохі пералічу тых хаўруснікаў: Алесь Анціпенка, Ігар Бабкоў, Уладзімір Абушэнка, Сяржук Санько, Аляксандр Грыцанаў, Уладзімір Мацкевіч, Вольга Калацкая, Мікола Кацук, Андрэй Фядорчанка...

Між іншым, да свайго здзіўлення я досыць хутка заўважыў, што нашыя рускамоўныя сябры ставяцца да маіх беларускамоўных тэкстаў з большай увагай і павагай, чым нацыянальна заангажаваныя. А тады гэта было для мяне надзвычай істотна, бо за сціплай кампліментарнасцю апошніх цяжка было зразумець, за што яны ўхваляюць мяне - за мысленне ці за адданасць мове?

***

А далей падоўжу перапыненую сагу пра магутных дойлідаў беларускага рэнесансу.

У адрозенне ад Аляксандра Грыцанава, Уладзімір Абушэнка не быў апантаным антыкамуністам, як і беларускім нацыяналістам. Ён быў проста беларусацэнтрычным інтэлектуалам. Натуральным, глыбокім, разважлівым і ўдумлівым. Аднак мова, як і Грыцанаву, яму не далася. Хаця ён і любіў раз-пораз выславіцца асобнымі беларускімі слоўкамі ці выразамі. І кожны раз у такі момант на ягоным твары з’яўлялася неверагодна сімпатычная ўсмешка.

Не ведаю нават, чаму я іх тут задзіночыў. Бо хаця паводле адукацыі абодва былі кандыдатамі філасофскіх навук і яднала іх мностваа супольных праектаў (акрамя ўсяго іншага, разам яны напісалі дзве кнігі: "Мішэль Фуко" і "Карлас Кастанэда"), хлопцы былі канцэптуальна рознымі. Грыцанаў не саромеўся называць сябе ўсяго толькі "папулярызатарам філасофіі", а Абушэнка з уласнага імператыву апынуўся чысцейшага гарту мысліўцам. Тое ж і экзістэнцыйна: Грыцанаў увесь час бурапеніў, а Абушэнка толькі назіраў, як ападае пена пасля грымотных бураў (наш буддыст, жартавалі мы). Відаць, менавіта апошняе і дазволіла яму нейкі час нават выконваць абавязкі дырэктара інстытута сацыялогіі НАН Беларусі.

І ўсё ж такі не гэта было галоўным. Наўрад ці хто калі дакладна падлічыць тыя сотні і сотні артыкулаў у навуковых зборніках, энцыклапедыях, калектыўных манаграфіях, слоўніках, што ён напісаў за жыццё, якое да таго ж лішне не задоўжылася... Толькі інтэлектуальная актыўнасць як такая таксама не была загалоўнай у яго мыслядзейнасці. Найбольш ён хацеў быць настаўнікам. І застаўся перадусім Настаўнікам у памяці сваіх шматлікіх студэнтаў, якія яшчэ задоўга да смерці натавалі яго лекцыі з мэтай некалі выдаць іх кнігамі. Хаця мой апошні сказ не вельмі ўдалы. Не думаю, што Уладзіміра хвалявала памяць як такая. Ён верыў, што яго жывое слова перастворыць маладых людзей у рэальных наступнікаў, якія без хоць якой містыкі падоўжаць яго існаванне за далягляд.

Дарэчы, мне феномен настаўніцтва цалкам чужы. Я ніколі нікога не вучыў і нават баяўся вучыць. Можа таму, што ўжо вельмі даўно зразумеў: не бывае правільных адказаў - правільнымі бываюць толькі пытанні. Хаця здаралася неаднойчы, што нехта з былых студэнтаў называў мяне сваім настаўнікам. Тады я далікатна тлумачыў яму, што гэта толькі сімпатычная мне аблуда. Бо насамрэч я нічога іншага не рабіў, акрамя як апантана распавядаў студэнтам пра мысленне, як самае прыгожае, што ёсць у чалавеку, і прасіў іх не стамляючыся самім разважаць, рэфлексаваць і мысліць, мысліць, мысліць...

Відаць таму і пісаў адно толькі эсэ - самы безадказны жанр, - з якіх і складвадліся ўсе мае кнігі. (Мой маніфест "Эсэ пра эсэ" канцуюць словы: "Калі ты напісаў эсэ, ты напісаў нічога".)

Уладзімір сышоў з жыцця ў 58 год (2015), не маючы ніводнай уласнай кнігі. Але ён недарма спадзяваўся на вучняў. Не прамінула і года, як яны надрукавалі першую яго кнігу - «Основание культурсоциологии: избранные труды». А ў жніўні таго ж 2016 года наступную, знатную і аб’ёмам - «Современная социология». (Наколькі я разумею, перадусім і ў першым, і ў другім выпадку трэба адзначыць шчыраванні Андрэя Камароўскага.)

А далей тры эпізоды з удзелу Уладзіміра ў інтэлектуальным рушэнні беларусаў.

Недзе напрыканцы дзевяностых яны разам з Ігарам Бабковым арганізавалі філасофскі семінар "Беларускае мысленне: генеалогія, кантэкст, перспектыва...". Дзеля семінара Уладзімір запрапанаваў месца ўласнай працы ў Акадэміі навук (Інстытут сацыялогіі). Там і збіраліся вечарамі, калі супрацоўнікі разыходзіліся па хатах. А скончыўшы апрацоўваць абраную тэму рушылі разам да вулічных шапікаў насупраць "Акадэмкнігі", дзе яшчэ гадзіну-паўтары смакавалі піва і, натуральна, таксама не маўчалі.

Фармальна гэтыя сустрэчы не пакінулі значнага следу, бо спробы фіксаваць разважлівыя сумоўі і жарсныя інтэлектуальныя палемікі так і засталіся не зрэалізаванымі. Але той факт, што семінар ладзіўся ў стадоле Акадэміі навук і на яго пераважна збіраліся філосафы з прафесійных інстытуцыяў, засведчыў радыкальную змену нашага статусу - мы ўжо выбраліся з катухоў і скляпенняў на шырокі прастор і нават з пэўнай пыхай паглядалі на акадэмікаў.

Ці не найбольш актуальнай і палемічнай у тых нашых спрэчвах выглядала праблема інтэлектуальнай і публічнай занядбанасці беларусаў у агульным кантэксце еўрапейскай філасофіі. Інакш кажучы, само з сябе актуалізавалася пытанне: што трэба зрабіць, каб еўрапейскія мысліўцы звярнулі на нас увагу?

Якраз з гэтага Уладзімір і прачытаў нам асветніцкую лекцыю, у якой распавёў пра досвед вызвалення лацінаамерыканцаў ад дыктату еўрапейскага філасофскага наратыву.

Філасофія Вызвалення лацінаамерыканцаў мяне (і не толькі) трохі нават агламошыла і захапіла. Найперш тым, што яна адмовіла логіка-спекулятыўнаму мысленню ўсіх гэтых гегеляў-кантаў-гайдэгераў у праве на абсалютызацыю філасофскага спазнання быцця.

"Хопіць падобіцца еўрапейскім тэорыям ды інстынктам (Каса)". "Індзеец глыбейшы за Хрыста (Кайзерлінг). І хаця мы самі былі еўрапейцамі, аднак ужо адчувалі, што навязаная нам класічная еўрапейская метадалогія мыслення калі для нас і не чужая, дык і не свая.

Моцна шкадую, што не запытаўся ва Уладзіміра, як і з чаго ён заангажаваўся менавіта "лацінасамі" - ды настолькі аддана, што зрабіўся найбольшым знаўцам іх спосабаў філасафавання (прынамсі ў Беларусі; хаця, мяркую, і не толькі ў нас).

Пазней Уладзімір надрукаваў у часопісе "Фрагменты" (№7) вялікі і надзвычай грунтоўны артыкул "Філасофія лацінаамерыканскай сутнасці". (Скарочана - ФЛС.) Мне пашэнціла яго перакладаць. Дазволю сабе працытаваць некалькі вельмі істотных абагульненняў аўтара гэтага артыкула.

Паводле Уладзіміра Абушэнкі лацінаамерыканскія філосафы лічылі, што "Зрабіцца сучаснікамі ўсяго чалавецтва... можна толькі звярнуўшыся да рэальных праблемаў лацінаамерыканскага чалавека і ягонай культурнай сітуацыі". Яны акцэнтуюць "Наяўнасць у кожнага народа ўласнай ісціны і ягонага права на яе".

І далей: "Еўрапейскія дыскурсы (за рэдкімі выключэньнямі, да прыкладу Артэга-і-Гасэт) успрымаюцца як нешта, што нясе ў сабе метадалогію прымусовага і герархізуючага розуму, што ёсць нічым іншым, як культурным імперыялізмам, які характарызуецца татальнасцю, закрытасцю, аднамернасцю, маналагічнасцю".

Асабіста для мяне, ужо як літаратара, надзвычай істотнымі былі і наступныя фрагменты: "...збудаванасць самой "ФЛС" як прынцыпова адкрытай, свабоднай (у выбары асноваў і тэмаў) напаўэсэісцкай рэфлексіі, цесна звязанай з лацінаамерыканскай літаратурай".

"Больш за тое, некаторыя творы гэтак званага "новага лацінаамерыканскага рамана" ("магічнага рэалізму") выглядаюць як ілюстрацыі ці нават арыгінальныя "навароты" ў "ФЛС" (М. Астурыяс, К. Фуантэс, Г. Маркес ды інш.)".

Рэч у тым, што эсэістычнасць (літаратурнасць) ад самага пачатку заклалася як базавая форма маіх спробаў мыслядзейнасці. Але прыкладна тое ж самае было ў Ігара Бабкова, Максіма Жбанкова, Адама Глобуса, Юрася Барысевіча, Сяргея Дубаўца... І таму заканстытуяваны эсэістычна-літаратурны досвед лацінаамерыканскай філасофіі стаўся выразным знакам падтрымкі нашых высілкаў ісці ўласным шляхам. І калі адзіночыцца з еўрапейскім кантэкстам, то ўжо з яго "некласічным варыянтам" (пачынаючы з Ніцшэ).

Трэці эпізод з жыццяпісу Уладзіміра, які я хачу нагадаць, таксама звязаны з Паўднёвай Амерыкай, але ўжо не з яе філасофскім дыскурсам, а з сацыяльна-культурным. Вядома, што нашчадкі гішпанцаў там, незалежна ад іх жадання, менаваліся крэоламі і адносна метраполіі лічыліся чалавекамі ніжэйшага гатунку...

Дык вось, абсалютна нечакана ўкраінец Мікола Рабчук скарыстаўся гэтым феноменам, каб пераінтрэпаваць яго стасоўна ўкраінскай сітуацыі. Ён пазначыў метафарай крэольства тую частку ўкраінскага грамадства, якая, палітычна арыентуючыся на незалежнасць краіны, па сутнасці не прыняла ідэю ўкраінскасці. Метафара моцна ўразіла ўкраінскіх думаннікаў, а последам і беларускіх публіцыстаў. Яны пачалі прыстасоўваць яе да ўласнай сітуацыі і гуляліся з ёй, пакуль не надакучыла. (Сёння тую інтэлектуальную забаўку ўжо мала хто згадае.)

Наш сябра Уладзімір, наслухаўшыся тых прафанацый, не вытрываў і пачаў пісаць тэкст, каб патлумачыць недарэкам, што тут насамрэч да чаго. І напісаў.

Але нешта ў ім развярэдзілася такое, што ён з гэтага парывання стварыў галоўны тэкст (трактат) свайго жыцця.

Безумоўна, гэта класіка. Прынамсі, пакуль мы не маем больш поўнага, глыбокага, усеахопнага тэкста, які б настолькі ўніверсальна і крэатыўна аналізаваў ды інтрпрэтаваў у гістарычнай дынаміцы праблему суадноснасці нацыянальных ускраін з цэнтрам метраполіі. І хаця фармальна аўтар асягае праблему ва ўсёй яе татальнасці, не цяжка заўважыць, што перадусім гэта тэкст пра Беларусь і для беларусаў.

У іншым месцы ды часе я б разгарнуў аналітыку гэтага шэдэўра на дзясятак старонак, аднак тут і цяпер ужо і так моцна зацягнуў. Таму раю самім прачытаць і ацаніць тэкст Уладзіміра Абушэнкі "Крэольства і праблема нацыянальна-культурнай самаідэнтыфікацыі". ("Анталёгія сучаснага беларускага мысьленьня". Санкт-Петербург. "Невский Простор", 2003.)

P.S. У нашых водных вандроўках па рэках айчыны Уладзімір заўсёды плаваў са мной у адной байдарцы, і спалі мы ўдвох у маім старэнькім намёце яшчэ з брызентавай эпохі спартовага турызму. Свой выбар партнёра ён тлумачыў проста: а дзе яшчэ я змагу з Акудовічам нагаварыцца?

І сапраўды, у нас не было звычкі сустракацца ў горадзе сам-насам, нягледзячы на неабдымную сімпатыю адзін да аднаго і агульныя справы, хаця я не стамляўся чапляцца да яго, каб ён хутчэй падрыхтаваў сваю беларускамоўную кніжыцу для серыі Беларускага калегіюма, а ён заўсёды адказваў адно і тое ж: спачатку напішу кніжыцу пра цябе. (Не паспеў ні адно зрабіць, ні другое.)

3 мноства эпізодаў той валацужнай пары перадусім просіцца быць згаданым гэты.

Бураломная рэчка Котра. У каманды нечакана скончыліся хлеб і гарэлка. Мы з Уладзімірам селі на байдарку і пераплылі рэчку да бліжэйшай вёскі. Набылі хлеба і - пашчасціла, - нябёснага смаку вырабленай у Налібоцкай пушчы гарэлкі. Адну пляшку адлічылі сабе ды за вёскай на выгане прылеглі пад пракаветным дубам. Глядзелі ў высокі-высокі блакіт з анёльскімі пёркамі аблачынак, аб нечым сцішана размаўлялі, і нам абодвум было так хораша, быццам мы ўжо ў Бога за пазухай.

***

Але рушым далей. На чарзе магутных дойлідаў у мяне Валерка Булгакаў. Хаця, калі мы пазнаёміліся, ён ніяк не выглядаў на дойліда, тым болей - магутнага.

Неяк падчас аднаго з шматлюдных мітынгаў апазіцыі ля Опернага тэатра да мяне падышоў яшчэ зусім малады хлопец і сказаў, што прачытаў усе нумары літаратурна-філасофскага сшытка "3НО" (тыднёвік "Культура") і хацеў бы далучыцца да хаўруса нашых аўтараў. Можа перакладаць з нямецкай філасофскую літаратуру.

Я ўзрадаваўся, і мы дамовіліся, што на пробу ён падрыхтуе адну з лекцыяў Зігмунда Фрэйда (паводле Валеркі - "Фройда"). Праз нейкі час хлопец завітаў у рэдакцыю "Культуры" з гатовым тэкстам. Збольшага пераклад быў неблага зроблены, але...

Тут мусова трохі адхіліцца. На тую пару сярод свядомых беларусаў назіраўся росквіт "тарашкевіцы" - найперш у тым сэнсе, што "тарашкевіц" было шмат, і кожны з літаратараў, калі не ленаваўся, меў свой персанальны варыянт граматыкі Тарашкевіча. Валерка захапіўся бясконцымі моўнымі круцялямі Янкі Станкевіча, якога цудоўны паэт Жылка назваў "Шашалем беларускай мовы". Гэта значыць, спачатку патрэбныя былі немалыя высілкі, каб расчытаць Станкевіча, а потым ужо заглыбіцца ў Фрэйда (таксама не самага празрыстага з мысляроў).

Хаця на тую пару ў "ЗНО" была граматычная вольніца (бедныя карэктары), але я стаў прасіць Валерку хоць трохі сцішыць піянерскі імпэт, каб не адвярнуць ад тэкста і так нешматлікага чытача. Толькі Валерка ўпарта трымаўся свайго, не раўнуючы як той анекдатычны партызан. Хаця такое мне думалася адно на пачатку знаёмства. Бо праз наступныя гады я зразумеў, што яго ўпартатасць (упёртасць) не капрызлівая прыхамаць, а вызначальная рыса характару (кону). Абраўшы шлях - ён не збочвае.

Вось ужо два дзесяцігоддзі Валерка Булгакаў выдае часопіс "Arche" (заснавальнік Андрэй Дынько). Гэта самае яркае і адметнае інтэлектуальнае выданне нашай краіны. За гэты час на старонках "Arche" адзначыўся ці не кожны, хто меў схільнасць да мысліўных рэфлексій (а многія дык шматкроць).

На сённяшні час мы маем 160 важкіх і інтэлектуальна грунтоўных нумароў часопіса. Надзвычай істотнымі для для беларускай культуры сталіся і кнігі, выдадзеныя ўпаасобку (ужо маем 94 кнігі). Некалькі з маіх любімых пералічу: Янка Станкевіч (2 тамы), Адам Бабарэка (2 тамы), Адам Адамовіч, Юры Туронак, Алег Латышонак...

Не спынілі майго героя і рэпрэсіі ўладаў. У 2009 годзе часопіс патрапіў пад закон аб экстрэмізме. Валерка на нейкі час нават схаваўся ў Вільню, дзе мы з Алесем Анціпенкам яго выпадкова сустрэлі. (А так можа б і не згадаў той эпізод з рэпрэсіямі, паколькі тады іх было не злічыць.) Аднак потым усё неяк абышлося - хаця і не без стратаў.

Ужо даўным-даўно і зусім натуральна Валерка Булгакаў падаецца мне падобным да Ежы Гедройца (дарэчы, народжанага ў Мінску), які колькі дзесяцігоддзяў выдаваў слынны польскі часопіс "Культура" ў эміграцыі (Францыя). І хаця фармальна мы заставаліся ў сваёй краіне, але адносна дзяржавы таксама былі эмігрантамі. І тое, як Валерка ўсе гэтыя гады ўпарта, без праклёнаў і стомы рабіў ды рабіў сваю справу, мяне заўсёды поўніла радасцю. Ёсць жа такія людзі/чалавекі!

А на заканчэнне гэтага фрагмента адзін нечаканы і для мяне самога эпізод. Перагортваючы архівы, я зусім выпадкова натрапіў на тэксцік аўтарства маладога Валеркі Булгакава пад назвай "Словы В. Акудовіча "мяне няма" і беларуска-расейская інтэграцыя ("Наша Ніва", 1999 г.)

"Эсэ беларускага філёзафа В. Акудовіча «Хто я? альбо Мяне не было, няма, ня будзе» якраз і прыцягвае ўвагу пераламленьнем велічыні першапачатковага камунікацыйнага пасланьня ў прызьме яго ўспрыманьня рэцыпіентамі. Вырванае адтуль з кантэксту (нагадаем, што ў сваім досьледзе Акудовіч аналізуе дыскурсійныя фармацыі, закранае пытаньні экзыстэнцыі чалавека ў сучасным сьвеце, і праца мае выразна нігілістычныя падтэксты «канца чалавека і чалавецтва»), вульгарна пераасэнсаванае і, нават, адвольна дадуманае выказваньне «мяне няма», за якім нібыта стаіць аўтарства В. Акудовіча, неспадзявана часта замільгацела на старонках беларускага друку.

Такая частасьць ужываньняў красамоўна сьведчыць аб тым, што гэтым словам надаецца новы непаўторны сэнс. «Мяне няма», прамоўленае ва ўмовах палітычнай рэакцыі, калі існаваньне нацыі зноў пастаўлена пад сумнеў, гучыць як калектыўны выдых, як канстатацыя паразы, як адмова ад якіх-любя дзеяньняў на ўмацаваньне незалежнасьці.

Параноя расейскай інтэлігенцыі «што рабіць?» і «хто вінаваты?» праз стагодзьдзе згукнулася ціхім беларускім «мяне няма»".

Дарэчы, Валерка ці не першым вырваў маё "мяне няма" з метафізічнага кантэксту і ўлучыў яго ў кантэкст сацыяльна-палітычны. Потым такое будзе сустракацца досыць часта, і я з гэтым ужо даўно змірыўся...

Што праўда, ягоная інтэрпрэтацыя "мяне няма" абсалютна супрацьлеглая маёй уласнай візіі гэтай канцэптуальнай метафары, якую прыкладна ў той самы час я ўпершыню агучыў у эфіры радыё "Свабода" ("Няма").

Парменід сцвярджаў, што ёсць адно тое, што ёсць, і ніякага няма — няма, але чалавек на свае вочы бачыць, як усё былое пакрысе некуды знікае. Вось чаму ў кожнай мове значыцца слова "няма", але, бадай, ніводнае з іх не параўнаецца з нашым...

І не спяшайцеся мяне ўпікаць за местачковы патрыятызм. Залішне шмат беларускае «няма» ўвабрала ў сябе таго, што не здарылася, не адбылося, не знайшлося. Залішне шмат у ім таго, што добра распачыналася, але спакваля знікла дазвання ў невараці.

Пакуль іншыя народы прырасталі здабыткамі, мы мацаваліся стратамі. І цяпер мы багатыя на «няма» як ніхто. У нас няма гісторыі, няма мовы, няма свабоды, няма ладу і, магчыма, зноў не будзе сваёй дзяржавы. Ды і пра саміх беларусаў хто ўпэўнена скажа: ці то яны ёсць, ці то іх няма?..

Аднак хто ведае, можа, слова «няма» ўвабрала ў сябе не толькі нашу долю, але і наш лёс? Можа, самім лёсам нам наканавана адбыцца праз Няма, якое мы выношваем у сярэдзіне саміх сябе ўжо цэлае тысячагоддзе. Колькі за гэты час вусцішнае Нішто праглынула імперыяў, народаў, культураў, якія ганарліва раскашавалі сярод сваіх здабыткаў і перамогаў? Ад іх ужо даўно і знаку не засталося, а мы, збіральнікі стратаў і паразаў, затуленыя сваёй адсутнасцю, перакрочваем у трэцяе тысячагоддзе, магчыма, якраз дзеля таго, каб засведчыць нашае Вялікае Няма як самы надзейны шлях праз час і быццё.

P.S. Ян Пятроўскі даслаў Валерку з Амерыкі тры кнігі сваіх перакладаў Платона. Валерка прачытаў і перадарыў іх мне. Гэта быў неверагодна каштоўны падарунак. Найперш таму, што там быў дыялог "ПАРМЕНІДЭС", які мне моцна прыдаўся ў працы над "Кнігай пра Нішто".

(...)

Пасля разгону адной з маніфестацый сядзелі мы гурмой у прыцемках нейкага офіса і бралі чарку "За абаронцаў незалежнага дыскурса". А калі ваярскі імпэт трохі аціх, філосаф Сяржук Санько агледзеў кола сяброў і з усмешкай сказаў:

- Вось пераможам мы разам Лукашэнку, тады і пачнем калатнечу міжсобку.

Гурма трохі развесялілася з гэтага як бы парадоксу і забылася на яго, а я не забыўся, бо зразумеў, што Сяржук мае рацыю. Так бы яно і было. На нашае шчасце Лукашэнка перамог нас усіх разам ды адразу. А інакш бы гора-бяды не абраліся...

Пра што гэта я? Як надарылася незалежнасць, дык, натуральна, паўстала пытанне пра ідэалагічны грунт, на якім яна мусіць трымацца. І тут усчаўся вэрхал. Акрамя прыхільнікаў да вяртання былога савецкага ладу і нацыянал-дэмакратаў адразу заявілі пра сябе яцвягі, ліцвіны, заходнебеларусы, вялікалітоўцы, крывічы... Усіх з улёту і не згадаю, ды гэтым разам яно і без патрэбы. Цяпер мяне цікавяць адно крывічы.

Сёння прозвішча Вацлава Ластоўскага спакваля займае пачэснае месца ў пантэоне самых вялікіх беларускіх адраджэнцаў (сярод Багушэвіча, Купалы, Коласа...). І гэта абсалютна справядліва. Толькі гістарычны нарыс пра Власта тут будзе не да месца. Таму з усяго ягонага наробку я вылучу толькі Крыўскую ідэю, якую ён рэанімаваў з цьмяных міфаў былога і надаў ёй такую канструктыўную моц ды хараство, што яна рэальна пачала прэтэндаваць на месца ў палітычным дыскурсе. З гэтага нават бальшавікі не змаглі яе знішчыць, а толькі змусілі схаваць на эміграцыі.

Паводле гэтай тэорыі Крывія яшчэ ў дахрысціянскую даўніну пакрысе склалася як вялізная супольнасць, што ахоплівала цэнтральныя землі ўсходнеславянскага пасялення і летапісную Літву. У "Гісторыі беларускай (крыўскай) кнігі" Вацлаў Ластоўскі піша: "Крывія, Русь, Літва - патройны вузел, трохпаверхі лабірынт, у якім блудзіла і дагэтуль блудзіць нашае нацыянальнае "я", наша зборная душа. У меру таго, як пачынае гаснуць прастары вечавы ўклад грамадзянскага жыцця, адыходзіць удаль, але не замірае імя Крывія, Крывічы. У сферы культурна-рэлігійнага нашага жыцця ўмацоўваецца імя Русь, а ў сферы дзяржаўнага - Літва, Русь-Літва. І недзе ў мінуўшчыне, а такжа глыбока ў народнай свядомасці жыве і пакутуе, чакаючы свайго ўваскрашэння, напаўмістычнае імя Крывія, якому прызвана ў жыцці народу замкнуць круг гісторыі, быць ачышчаючым агнём, гаючай і жывучай вадой Адраджэння Народу".

Як трывала крыўства на эміграцыі - гэта асобная і месцамі фантастычная гісторыя. Але на Бацькаўшчыну яно вярнулася толькі пасля "гарбачоўскай перабудовы" і зведала тут чарговае Адраджэнне. Загалоўнымі аўтарамі гэтай падзеі сталіся філосаф Сяржук Санько і мастак Тодар Кашкурэвіч, заснавальнікі Цэнтра Этнакасмалогіі "KRYUJA". Яны пачалі ладзіць канферерэнцыі, выпускаць альманахі ды часопісы, арганізоўваць палявыя даследзіны і святы сакральнага календара...

Карацей, былі актыўнымі, упёртымі, агрэсіўнымі і ці не галоўнае - інтэлектуальна эўрыстычнымі. (Прыкладам: "Беларусы - славянамоўныя балты".) Усё гэта разам вабіла нацыянальна заангажаваную моладзь, якой палітычны нацыяналізм хутка надакучыў сваім прымітывізмам.

Але, адчуўшы поспех, крывічы самі патрапілі ў пастку палітычнага. Яны вымудрылі, што каб насамрэч рэалізаваць крыўскую ідэю, патрэбна пачаць змагацца за ўладу. Смак улады, хай сабе і прывідны, іх і загубіў. Такая прыгожая інтэлектуальная ідэя заканцавалася брутальным скандалам. Пра што ў публічнай заяве і распавёў Тодар Кашкурэвіч.

Заява Цэнтра Этнакасмалогіі "KRYUJA"

Цэнтр Этнакасмалогіі "KRYUJA" ў асобе заснавальнікаў Цэнтра Сяргея Санько і Тодара Кашкурэвіча маюць выступіць з наступнай ПУБЛІЧНАЙ ЗАЯВАЙ.

ЦЭК "КРЫЎЯ" на працягу больш за дваццаць гадоў працаваў у галіне даследвання традыцыйнай культуры, міфалогіі, рэлігіязнаўства, этнаграфіі, фальклору і інш, удзельнічаў у стварэнні шэрагу праектаў у сферы адраджэння этнічных каранёў у музыцы, візуальнай культуры, традыцыяналісцкага філасофскага мыслення, у пастаноўцы і вырашэнні пытанняў этнічнага паходжання беларускага народа (у балцкай перспектыве), працаваў у накірунку стварэння новых актуальных ідэалагічных парадыгмаў беларускага грамадства, фармавання адметнага стылю, які грунтуецца на дахрысціянскіх і традыцыйных элементах.

ЦЭК заўсёды і прынцыпова стаяў на пазіцыях суверэннасці і незалежнасці Рэспублікі Беларусь як з боку Усходу, так і Захаду. За Дыктатуру традыцыі, маралі, рэлігійнасці, высокага стылю, арыстакратычных прынцыпаў...

Відавочныя поспехі ў дасягненні пастаўленых мэтаў... На жаль, не гэтак, як уяўляецца стэрыльна і чыста ў задуме.

ЗДРАДА падкрадаецца схавана і непрыкметна. Яна заўсёды пускае карані ў людскіх слабасцях, комплексах, жыццёвых складанасцях.

"Русь і Крыўя", тэкст напісаны ў межах праекту "Цытадэль" Аляксеем Дзермантам і Ягорам Чурылавым, ставіць чальца ЦЭК "КРЫУЯ" А. Дзерманта па-за межамі ідэалагічных установак ЦЭК.

Русь, Расія, няўцямныя Барэальныя Імперыі НІКОЛІ не былі і не будуць у падмурках крыўскай ідэалагічнай мадэлі. Усе спробы ўпісаць "КРЫУЮ" ў расійскія геапалітычныя схемы ЦЭК успрымаюцца як варожыя і здрадніцкія.

КРЫЎЯ заўсёды была полюсам, сакральным цэнтрам індаеўрапейцаў, балтаў, якім так злачынна распарадзілася Расія.

Забыць "все былые обиды"? А можа быць недаравальныя злачынствы? (палова знішчанага беларускага насельніцтва ў 17 ст., вынішчэнне ўсходнім суседам на працягу 400 гадоў тысячаў простых людзей, мяшчанаў, арыстакратыі, гарадоў, святыняў, дзяржавы...) і паляцець у космас на Марс усім белнародам разам з Я.Ч.?

НЕ - гэта не смешна. Смутна.

А. Дзермант так высока ўзняўся на крыўскія вышыні - і так глыбока затаптаў сябе ў гразь.

Дзякуй вялікі калегу за перажытыя разам годы супольнай працы, смуткуем за ягоныя слабасці і здраду... Але!

"КРЫЎЯ" застаецца служыць ІДЭІ, а гарматы мусяць страляць трапна.

У сувязі з дзейнасцю чальца Цэнтра Аляксея Дзерманта ў межах праекта "ЦЫТАДЭЛЬ", якая пярэчыць падставовым устаноўкам і ідэям ЦЭК, парушэнне этычных і ідэалагічных прынцыпаў, ЦЭК "Крыўя" не бачыць магчымым працяг дзейнасці Аляксея Дзерманта як асобы Цэнтра. Таксама забараняецца выкарыстанне сімволікі Цэнтра (знак і лагатып Крыўі, альманаха "DRUVIS", графічныя інтэрпрэтацыі арнаментальных знакаў, гербу "Пагоні" ў графічнай інтэрпрэтацыі Т.К., візуальных шэрагаў, выкарыстаных у альманаху, славесных сімвалаў (Крыўя, Крывец, Друва, Друвінг і інш.), як інтэлектуальнага набытку ЦЭК.

Мяркуецца часовае прыкрыццё сайта Крыўі з далейшым рэбрэндзінгам.

Альманах ЦЭК "Крыўя" "DRUVIS" працягне сваё існаванне ў змененым рэдакцыйным складзе.

Заява будзе распаўсюджаная сярод калегаў і аднадумцаў у Беларусі і Прыбалтыцы".

P.S. Пасля публічна агучанага ліста Сяржук Санько адмовіўся ад свайго суаўтарства ў ім (ВА).

P.P.S. Як бы ні скончылася гэтая гісторыя, змаганне за Крыўе значна ўзбагаціла інтэлектуальны кантэкст новай Беларусі. Але на пытанне, ці верагодна яшчэ хоць калі наступнае адраджэнне ідэі Крыўскай цывілізацыі, я не маю пэўнага адказу. 3 фармальнага боку залішне далёка адскочыў сённяшні час ад тых старадаўніх ідэалагемаў, а з футурыстычнага - будучыня надта вялікая і хто можа ведаць, што там яшчэ наперадзе здарыцца?

***

Не думаю, што самі крывічы верылі ў магчымасць практычнай рэалізацыі свайго праекта. (Проста гэта было прыгожа і велічна!) Таму, нягледзячы на яго папулярнасць ды плённы этналагічны набытак, праект так і застаўся хутчэй інтэлектуальнай гульнёй для няўрымслівых маладзёнаў.

А вось Беларуская нацыянальная ідэя - гэта ўжо зусім іншае. І хаця яе слушнасць падтрымлівалася не столькі самімі беларусамі, колькі доўгім шэрагам краінаў, вызваленых ад камуністычных путаў і наўзамен зацугляўшых сябе нацыяналізмам. Таму амаль у момант у нас таксама з’явіліся свае палітычныя рухі і лідэры. (Як вядома, тут першым сярод іх хутка стаў Зянон Пазняк.) Яны і склалі палітычную праграму нацыянальнай (і незалежнай) Беларусі.

Толькі гэтая праца з праграмай аказалася самай простай. Куды цяжэй было ўцямна патлумачыць людзям, што гэта такое твая ўласная Беларусь? Але найбольш складаным было падахвоціць абыякавае насельніцтва да любові. Менавіта так, захапіць яго сваёй краінай і пераканаць, што яна вартая нашай любові. За гэтую справу ўхапіліся сотні, тысячы людзей: пісьменнікі, гісторыкі, музыкі, мастакі, філосафы, культурныя дзеячы...

Немагчыма аб’ектыўна вылічыць, каго тут назваць паперадзе другіх, як у палітыкаў? Хаця я на гэтым месцы бачу Уладзіміра Арлова. Адметны празаік, паэт, эсэіст, прамоўца, нястомны папулярызатар айчыннай гісторыі, ён зачараваў сваім красамоўным словам невядома колькі люду. Спашлюся толькі на адзін канкрэтны прыклад. Для паступлення ў Беларускі калегіюм трэба было запоўніць анкету, дзе сярод іншых было і такое пытанне: "Хто (што) паўплывала на ваш выбар навучання ў нашай інстытуцыі?" І з году ў год тут дамінаваў Уладзімір Арлоў!

Тварам, барадой, мудрай усмешлівасцю Уладзімір Арлоў нагадвае мне біблейнага чалавека. Я не маю ні каліўца сумневу, што ён таксама гатовы 40 год цягаць беларусаў па гіблых балотах ды хмызах, пакуль яны не вывучаць на памяць гісторыю сваёй Айчыны.

Пачыналася яго разлеглая слава з эсэ "Незалежнасць - гэта..." (1990). Потым адмыслоўцы падлічаць, што тое эсэ надрукавалі не толькі ў Беларусі, але яшчэ больш як 30 разоў у самых розных краінах на самых розных мовах. Я выхаплю з яго некалькі фрагментаў.

"Незалежнасьць - гэта калі ты пойдзеш у школу і цябе будуць вучыць на тваёй мове (а дзяўчынку Гражынку, якая падабалася табе ў дзіцячым садзе, - на яе мове, а твайго суседа хлопчыка Мішу, тату якога завуць Ісакам, - на ягонай, а другога твайго суседа хлопчыка Алёшу, бацькі якога прыехалі сюды, бо ў іхнім горадзе на Волзе, каб купіць малому малака, трэба займаць чаргу а пятай гадзіне раніцы, - на ягонай).

Незалежнасьць - гэта калі ты будзеш студэнтам і на лекцыі па вышэйшай матэматыцы твой смуглявы раўналетак з Мадагаскару, які вучыцца за грошы сваёй, а не тваёй краіны, нахінецца да цябе і запытае, што значыць слова «імавернасьць», і ты па-французку растлумачыш яму.

Незалежнасьць - гэта калі твая дзяўчына кажа, што хоча на выходныя ў Вену, і ты з чыстым сумленьнем абяцаеш ёй, што ў суботу вы вып’яце кавы насупраць палацу Шонбрун, і ведаеш, што перад вашай вандроўкаю ніхто не будзе высьвятляць у цябе, ці быў ты ў дзяцінстве габрэем, а таксама, ці быў ты раней за мяжою і калі вярнуўся адтуль, дык зь якой мэтаю.

Незалежнасьць - гэта калі на Дзяды, у Дзень памяці продкаў, ты ідзеш на могілкі й ведаеш, што паставіш сьвечку й пакладзеш кветкі, а ня станеш удзельнікам выпрабаваньня балёнчыкаў з нэрвова-паралітычным газам ці новае мадэлі гумовага дручка.

Незалежнасьць - гэта калі да цябе завітае сьпявак зь Нью-Ёрку, і ты вып’еш зь ім добрую чарку вішнёўкі, і пасьля ветлівыя дзяцькі ў цывільным не запрапануюць табе падрабязна напісаць, дзе й што вы пілі й каго пры гэтым лаялі.

Незалежнасьць - гэта калі ніхто ня страшыць цябе, што твой народ ня зможа выжыць без вялікага старэйшага брата, бо ня мае сваіх баксітаў альбо алмазаў, і ты разумеет, што зусім дарэмна шкадаваў гарапашных галяндцаў ці бэльгійцаў, якія ня маюць ні баксітаў, ні алмазаў, ні нават старэйшага брата.

Незалежнасьць - гэта калі на Божай пасьцелі ведаеш, што пасьля таго, як ты памяняеш гэты сьвет на лепшы, на месцы царквы ці касьцёла, дзе цябе хрысьцілі і дзе ты вянчаўся, ня выкапаюць сажалку з брудным лебедзем і не пабудуюць басэйн імя XXVIII зьезду КПСС.

Незалежнасьць - гэта калі ад нараджэньня да скону пачуваесься сваім чала-векам на сваёй зямлі.

Я веру, што калі-небудзь так будзе.

Бо іначай проста ня варта жыць".

(Цікава, што напрыканцы 2019 года Уладзімір Арлоў зноў прачытае сваё неўміручае эсэ - цяпер на Кастрычніцкай плошчы перад маніфестантамі, якія пратэставалі супраць яднання з Расіяй. За гэта яго выклічуць у суд, дзе Арлоў заявіць, што яго судзяць за літаратурны твор, зноў агучыць эсэ, сарве апладысменты прысутных і атрымае ў якасці "ганарару" больш як 500 рублёў штрафу.)

Мы з Уладзімірам лішне не назалялі адзін аднаму, але пачуццё сяброўства было рэальным. Здаецца, яго можна было нават памацаць.

Праміналі гады, слава Уладзіміра расла, выдаўцы палявалі за ягонымі рукапісамі, бо кнігі (шматлікія) не залежваліся на паліцах кнігарняў. Таму ён быў ці не адзіным беларускім літаратарам, які мог жыць з плёну ўласнай творчасці.

Усё, здаецца, было добра, аднак неўпрыкмет я пачаў усё мацней адчуваць за яго трывогу, толькі не ведаў, як яму пра гэта сказаць. Тады, нічога не кажучы, напісаў і надрукаваў эсэ "Вечныя дзеці Беларусі". Гэта была вострая крытычная рэфлексія паводле яго творчасці апошніх гадоў. Шчыра прызнаюся, я зусім не быў пэўны, што пасля гэтага тэкста нашае "пункцірнае сяброўства" (ягоны выраз) будзе мець працяг. Але ж я яго любіў і не мог не папярэдзіць пра небяспеку.

"Перадусім згадаю прэзентацыю кнігі Уладзіміра Арлова для дзяцей «Адкуль наш род». У паўнюткай зале амаль не было ні бабулек з дзядкамі, ні іхніх унукаў ды ўнучкаў, для якіх і стваралася гэтая кніга - зала поўнілася рознаўзроставым, хаця ўвогуле звычайным для дарослых літаратурных вечарынаў, народам.

«Што яны тут робяць?» - дзівіўся я ды з гэтага дзіва ўпотайкі зыркаў па тварах аматараў прыгожага беларускага пісьменства, пакуль неўзабаве не зразумеў: тут адбываецца не сустрэча пісьменніка з чытачамі, а казань першасвятара да набожных вернікаў.

Якая містычна напружаная цішыня панавала ў зале, як аднолькава натхнёна свяціліся вочы прысутных самага рознага веку, як малітоўна варушыліся іхнія вусны, замацоўваючы словы казані ў памяці! Але найбольш мяне ўразілі тыя моманты, калі Арлоў выказваўся пра нейкую падзею (гістарычную ці сучасную) такім чынам, які абуджаў патрыятычны гонар (альбо патрыятычны гнеў) ягоных слухачоў. Тады яны прасветлена-радасна пачыналі пераглядацца паміж сабой (не парушаючы трапяткой цішыні - крый Божа!) і ўзнагароджвалі адзін аднаго ўсмешкамі ціхіх вар’ятаў...

У адну з такіх хвілінаў калектыўнага псіхозу мой твар пакутліва сказіўся, бо я раптам зразумеў, чаму гэтыя людзі не выправілі сюды сваіх дзяцей ды ўнукаў...

Яны самі - дзеці. I гэта не для малалеткаў, а для іх Уладзімір Арлоў стварыў нацыянальны катэхіз пад назовам «Адкуль наш род», паводле якога яны будуць жыць, любіць і маліцца за Беларусь.

Мне зрабілася млосна.

Яны ўжо не паспеюць вырасці, - скрушна падумаў я, - яны ніколі не вырастуць у дарослых. Гэта вечныя дзеці Беларусі!

***

Чалавецтва стварала міфы ў сваім дзяцінным веку - у такую ж пару іх і натуральна чытаць асобнаму чалавеку. Малалетак экзістэнцыйна тоесны гераізаваным версіям жыццяпісаў Еўфрасінні Полацкай, Вітаўта Вялікага, Кастуся Каліноўскага... Message у выглядзе патрыятычна міфалагізаваных сюжэтаў ён успрымае як чаканы выклік быцця, на покліч якога яму немагчыма не адгукнуцца. I ён рушыць у накірунку поклічу - але чым болей прыспешвае хаду, тым далей аддаляецца ад мэты...

Міф - феномен статычнага свету. Таму ўсялякі рух - гэта тое, што аддаляе ад міфа, нават калі ты рухаешся яму насустрач. Сталеючы ў сваёй хадзе, за дзівосамі новых даляглядаў, малады чалавек нават не заўважае, як покліч міфа неўпрыкмет ператвараецца ў ягонае рэха, якое адно зрэдзьчас падымаецца на паверхню з глыбіняў падсвядомасці, дзе міфу толькі і ёсць належнае месца.

Дзіцячыя кніжкі трэба чытаць у дзяцінстве. Іх небяспечна чытаць тады, калі ты прайшоў ладную частку адмеранага табе шляху і патэнцыялу засталага руху ўжо не заўсёды хапае, каб, патрапіўшы ў царства міфаў, зможыцца і выслізнуць з іх вечна статычных прыцемкаў у рэальнае, жывое і заўсёды дынамічнае жыццё...

Разрыў паміж дыскурсамі міфа і тэкстам рэальнасці паводле азначэння непераадольны. Гэта навідавоку - але толькі не для вечных дзяцей Беларусі. Яны і на каліўца не маюць сумневу ў магчымасці перайначання явы пад жаданыя формы намысленай уявы. Трэба адно з’адзіночыцца і добра вымагчыся, гэта значыць улегчыся ў штукаванне запрудаў, каб запыніць жывое жыццё ў нерухомую фігуру таго міфа, пра які яны даведаліся з дзіцячых кніжак.

Нядобра ў дарослыя гады чытаць дзіцячыя кніжкі. Але што рабіць, калі ў нашым дзяцінстве ў нас не было нашых дзіцячых кніжак?

***

Гэтае эсэ запачаткаванае трывожным пытаннем пра вечных дзяцей Беларусі... Яны ёсць усюды: у Мінску і Стоўбцах, Мсціслаўі і Полацку, Гомелі і Вілейцы, Старых Дарогах і Капылі... Яны стаяць у пікетах і ходзяць на мітынгі, ладзяць шэсці і запісваюцца ў сябры ТБМ, малююць на плакатах «Жыве Беларусь» і носяць ля сэрца значкі з «Пагоняй». Яны зусім не падобныя адзін да аднаго, належаць да розных партыяў і рухаў, жывуць у разбэрсанасці па ўсёй Беларусі, аднак ці не ўсім ім аднолькава карціць сустрэцца з Уладзімірам Арловым, каб праз таемства наўпростага з’адзіночання, нечым падобнага да таемства святой эўхарыстыі, трохі адужыцца ад ягонай плоці і крыві і тым самым здабыць хвіліну ўцялесненай у рэальнасць нацыянальнай мроі...

І Уладзімір Арлоў выпраўляецца ў Друцк і Вільню, Ружаны і Плешчаніцы, Бабруйск і Нясвіж... Рухомы, як місіянер, чаканы, як месія (адначасна яго можна параўнаць і з гандляром уласнымі кніжкамі Францішкам Скарынам), ён увесь час у дарозе да тых, каго навярнуў у нацыянальны міф сваімі казанямі.

(...)

Дзяцей натуральна любіць. Усялякіх і заўсёды. Грэшны: адзін раз не залюбіў і ў нейкі момант нават моцна. Адбылося тое прыкрае здарэнне напрыканцы нейкай ужо значна пазнейшай прэзентацыі, калі ў малітоўнай цішыні залы я здагадаўся пра сумнае - валхвец з ахвяравальніка ўласным лёсам, які ён кінуў у вечна ненажэрную пашчу молаха Адраджэння, ператварыўся ў ахвяру нацыянальных пераросткаў, што нахабна зацуглялі яго жалеззем сваёй любові і веры, каб займець сабе алібі жытва ў свеце міфа, дзе спрэс пануе нежытво.

Дык што - атрымліваецца, я знелюбіў гэтых, самім творцам створаных адэптаў беларушчыны за іхнюю любоў і павагу да свайго стваральніка? Нейкае абы што! Ці адмысловая (а мо і самая звычайная) рэўнасць?

Можа і рэўнасць, але хутчэй - крыўда. Бо гэта яны, вечныя дзеці Беларусі, адабралі ў мяне майго пісьменніка, які з сярэдзіны васьмідзесятых да сярэдзіны дзевяностых (і трохі яшчэ пазней) пісаў менавіта для мяне, з якім я прамінуў ягоны (як свой) шлях ад гістарычнай белетрыстыкі і папулярызатарскай гістарыяграфіі да вытанчанай эсэістыкі, актуальнай прозы і гэткага ж эстэтычнага вымеру паэзіі. А потым з’явіліся яны, тыя, каму ўжо не патрэбныя былі ні адмысловая стылістыка, ні складаныя культуралагічныя алюзіі, ні, тым болей, вольнае мысленне - даволі было адно граматыкі ў дзесяці параграфах Вячоркі і катэхізіса ў дзесяці гераізаваных міфах Арлова.

Натуральна адсланіцца ад нядобразычліўца, лагічна забыцца на няўдачу, абачліва размінуцца з дурнем, але як сысці ў ростань ад таго, хто цябе любіць за тваю справу ды яшчэ сваёй любоўю гарантуе твой прафесійны поспех і грамадзянскі чын? Дый увогуле, пра якую ростань можа ісці гаворка, калі наперадзе ўсіх нас разам чакае вольная і незалежная Беларусь...

Творчасць - гэта вечны сыход упрочкі ад тых, хто цябе любіць. У гэтым сэнсе творца радыкальна супрацьлеглы палітыку, шлях якога заўсёды наадварот - да тых, хто яго любіць. I рэч тут вось у чым: творца застаецца творцам, пакуль ён кажа тое, што хоча сказаць сам, палітык застаецца палітыкам, пакуль ён кажа тое, што ад яго хочуць пачуць іншыя... Поспех і любоў неўпрыкмет ператвараюць пісьменніка ў палітыка, калі ў яго не атрымліваецца пераадолець цягу любові чытача. Вось чаму я занелюбіў вечных дзяцей Беларусі, якія, як трэску, зацягнулі ў магутны вір сваёй любові Уладзіміра Арлова і ўжо колькі часу не выпускаюць яго з сваіх пругкіх абдымкаў...

...Не выпускаюць найперш да самога сябе, а гэта значыць і да мяне, паколькі мой Арлоў каштоўны мне не ў статычным падабенстве са мной, а ў кінетычным разрозненні - бо чым далей ён аддаляецца ад мяне ў тую краіну, дзе ніхто, акрамя яго, не жыве, тым болей паміж намі прасторы, памерамі якой, уласна, і вызначаецца мая патрэба ў ягонай творчасці. Зрэшты, у чым яшчэ для нас можа быць сэнс творчасці іншых, як не ў бясконцым велічэнні дыскурсу быцця за кошт сыходу творцы «наўзбоч шасці тысяч футаў чалавека і часу» (Ніцшэ). Гэта значыць - наўзбоч мяне, вечных дзяцей Беларусі і, калі атрымаецца, самой Беларусі".

Горад якога няма

Валянціну Акудовічу

ты сцвярджаеш

гэтага гораду няма

бо ён не вабіць мітамі і

не абавязвае мэтамі

напэўна таму

адусюль я вяртаюся сюды

гэта так файна:

піць віно

цалаваць жанчыну і

пісаць вершы

ў горадзе, якога няма

як няма ні лепшых

ні горшых

часін і гарадоў

ні для паэзіі

ні для кахання

ні для нашага з табой

пункцірнага сяброўства

бо ты сцвярджаеш

цябе таксама няма

а я маю нахабства

сумнявацца ў гэтым

ў горадзе якога няма

***

Неяк Адам Глобус (Уладзімір Адамчык) публічна заўважыў, што кожны божы дзень мусіць напісаць літаратурную показку ці намаляваць невялікую карціну.

Ахвоці мне! Гэта значыць за год здзейсніць 365 творчых актаў. Як такое можа быць?

Можа, - запэўню недаверкаў. Ужо шмат (шмат!) год я назіраю за бясконцай плынню яго творчага "послушания" і таму сведчу: ён не хлусіць. Алесь Анціпенка абсалютна слушна назваў яго хранікёрам штодзённасці. Аднак паколькі ў нашым вербальным кантэксце азначэнне "хранікёр" стасуецца хутчэй са зніжанай лексікай, то я дадам трохі пафасу: "Унікальны хранікёр штодзённасці". А вяртаючыся да ўласнага слоўніка, без сумневу ўлучаю яго ў шэраг беларускіх волатаў.

Адам Глобус - мастак, паэт, празаік, эсэіст, інтэлектуал, бізнесовец, выкладчык Беларускага калегіюма, стваральнік персанальнай літарацкай прэміі "Залатая літара" (таксама меў гонар яе атрымаць), уласнай школы маладога літаратара... Да таго ж у яго была заўважная роля ў фармаванні "Новай літаратурнай сітуацыі" (так я назваў гэтую сітуацыю ў цыкле лекцый для "Беларускага калегіюма").

Сёння ўжо нават немагчыма ўявіць сабе, што беларуская літаратура на той час (канец 80-х - пачатак 90-х), лічы, не мела гарадской прозы, паэзіі... - ды чаго яна толькі не мела?! У вялікіх гарадах яна па-ранейшаму заставалася вясковай літаратурай, што праўда, багатай і разнастайнай. Але актыўная урбанізацыя рашуча запатрабавала іншага кшталту. Найперш новых слоўнікаў, новых формаў, скрытых раней тэмаў і праблемаў. Сярод разнастайных адсутнасцяў я запынюся толькі на бруталізацыі і сексуалізацыі літаратуры, бо роля Адама Глобуса тут выключная. Акрамя ўсяго іншага, на гэты тэмат ён напісаў дзве кнігі мастацкай прозы ("Дамавікамерон"), дзе аголеная да апошняга сексуальнасць бясконца рухала схопленыя жарсцю целы. І ўсё гэтае нашэсце бессаромнасці было падмацаванае адпаведнымі малюнкамі Глобуса-мастка.

Для прынцыпова цнатлівай вясковай літаратуры гэта было неверагодным узрушэннем. Рэвалюцыяй!

Прамінулі гады. У эпоху панавання парнагрфіі, калі вітрынным сексам ужо нікога не агаломшыш, я вяртаюся да свайго даўняга эсэ "Наўзбоч Дамавікамерона", каб перачытаць наноў тое, што ў тыя яшчэ цнатлівыя гады было заслоненае ад чытача ятрай плоці.

***

"Самая вялікая каштоўнасць, якая ёсць у чалавеку, - гэта тая жывёліна, што жыве ў ім...

Прынамсі, яшчэ жыве.

Раней гэтая жывёліна займала амаль напоўніцу ўсяго чалавека, але тысячагоддзі цывілізацыйнага ўнармавання неўпрыкмет адсунулі яе ў самы ягоны под, загналі ў сутарэнні чэрава і краёвую плоць. Яшчэ трохі, і ёй не застанецца месца і там, у рэзервацыі краеня.

Як ужо толькі казалася, калісьці гэтай жывёліны ў чалавеку было шмат, а чалавека зусім мала. Маленькаму чалавеку было няўтульна ў вялікім целе жывёлы, і яму тады вельмі хацелася чалавечага, як мага болей чалавечага...

Спакваля чалавек атрымаў тое, аб чым мроіў, але за жаданым не заўважыў, што разам з тым ён страціў. А страціў ён тую магутную жывёліну, якая несла яго скрозь тысячагоддзі небыцця ва ўсё новае быццё.

Хто панясе чалавека далей ужо скрозь іншыя тысячагоддзі? Тое распешчанае выгодамі цывілізацыі зверанятка, што яшчэ неяк знаходзіць сабе месца ў чалавеку? Але калі не яно, дык і нішто іншае. Вось чаму нават гэтае анемічнае зверанё цяпер пачынае выяўляцца для чалавека большай каштоўнасцю, чым усё ўласна чалавечае, усё створанае гэтымі гамерамі, рэмбрантамі, бетховенамі, эдысонамі, джойсамі...

Я не ведаю, чаму не пра што яшчэ, а менавіта пра жывёльнасць чалавека як пра абсалютную для яго каштоўнасць падумалася мне, калі я прагарнуў апошнюю старонку "Дамавікамерона" і выйшаў на гаўбец, каб пацешыцца з вялізнай калматай хмары, якую пярун гнаў у бок майго жытла.

Пэўна, Адам Глобус, складаючы свае брутальныя навэлкі, меў на мэце што заўгодна, толькі не апалагетыку "скаціны", і тым не менш я, трохі адсланіўшыся ад тэкстаў, думаў не пра тое нізкае, што татальна апанавала прастору двух "Дамавікамеронаў", а, наадварот, пра нешта высокае, пра нешта значна вышэйшае і за Платонавы вершны эйдас эйдасаў - Дабро, і за Плоцінава ўсюдыіснае

Адзінае, і за Хрыстовую неабсяжную Любоў, - і гэтае нешта, больш высокае за ўсё вышыннае, месцілася не дзесьці наверсе ўсяго існага, не ў нейкай абсалютнай чысціні ды цноце ідэальнага, а ў самым подзе, хавалася за брудам, гноем, смуродам, быццам бы нават правакуючы сітуацыю табу, як самую надзейную хованку для найбольш каштоўнага скарба чалавека...

Гэтае "нешта больш высокае за ўсё вышыннае" розныя людзі называлі па-рознаму: Шапэнгаўэр - воляй да жыцця, Ніцшэ - воляй да панавання, Фрэйд - лібіда, Гайдэгер - воляй да волі, Дэлёз і Гватары - машынай жаданняў... Але як бы хто ні называў тое, што ляжыць у аснове жывога жыцця і ўвесь час рухае яго, найлепей выяўляе сутнасць гэтага руху мужчына, які гвалціць жанчыну. Менавіта гвалціць - не просіць яе, не ўлашчвае, а бярэ сам; бярэ жорстка, бязлітасна, магчыма, нават без асаблівай асалоды, а толькі таму, што так трэба.

Вось пра гэтае "так трэба" я і думаў, углядаючыся ў расцярэбленую сечкамі бліскавіцаў хмару і разважаючы, што хаця кожная са ста дваццаці дзвюх навэлаў падвоенага "Дамавікамерона" мае свайго "персанальнага" героя, але па сутнасці герой тут адзін: гэта выпэцканая ў сперме і экскрэментах магутная жывёліна з цягліцаў ды хэнці, якая бязлітасна, жорстка і, калі заўгодна, абыякава сто дваццаць два разы гвалціць адну і тую самую жанчыну (нават калі паводле сюжэта і не гвалціць, і не жанчыну...) толькі таму, што так трэба, што гэтага перманентнага гвалту патрабуе нешта больш значнае ды магутнае і за Дабро Платона, і за Любоў Хрыста...

Чалавек - гэта перадусім дадатак да свайго чэлеса.

Чэлес (у стане эрэкцыі) - тая дамінанта, якая вызначае каардынаты ўласна чалавека і арганізуе яго ў пэўную падзею быцця.

Пра сваю ролю як дадатку да чэлеса чалавек даведаўся даўно, аднак гэтае веданне яму настолькі было не даспадобы, што ён яго не толькі затабуяваў, але на гэтае табу яшчэ панаскідаў безліч адмысловых міфаў і самых розных прыгожых словаў (кшталту "эрас", "любоў", "каханне"...) ды іншых вытанчаных прыдумак, каб толькі ніхто і ніколі не даведаўся праўды. А калі ў гэтым цвілым рыззі і спарахнелым ламаччы нехта наважваўся поркацца, каб пацікавіцца, што там спадыходу, дык адразу ўсчыняўся несусветны гвалт: не руш святыні!

І так было пакуль не знайшоўся чалавек, абыякавы да ляманту. Звалі таго чалавека Зігмунд Фрэйд. «Гэтыя любоўныя інстынкты называюцца ў псіхааналізе а potiori і па сутнасці з’яўляюцца сексуальнымі памкненнямі. Большая частка інтэлігенцыі ўспрыняла такое мяно як абразу і адплаціла за гэта тым, што папракнула псіхааналіз у пансексуалізме. Хто лічыць, што сексуальнасць утрымлівае ў сабе нешта брыдкае і прыніжаючае чалавечую прыроду, хай ужывае больш шляхетныя назовы: эрас і эротыка.

Я мог бы сам гэта зрабіць ад самага пачатку і тады пазбег бы шматлікіх абвінавачванняў. Аднак я не хацеў гэтага, бо па магчымасці ўнікаў патурання ўласнай слабасці. Нельга наперад ведаць, куды завядзе гэты шлях: спярша саступаюць у адносінах словаў, а затым паступова і стасоўна сутнасці. Я не бачу якой-кольвек заслугі ў тым, каб саромецца сексуальнасці: грэцкае слова "эрас", якое павінна змякчыць сорам, у рэшце рэшт нішто іншае, як пераклад слова "каханне"; і напрыканцы, "хто мае цярпенне чакаць, таму няма патрэбы ўлагоджваць".

Магчыма, некаму падасца, што гэтая вялікая цытата тут не зусім да месца, але мне яна вельмі патрэбная, і, пэўна, я нават не здолею скарыстацца ўсім яе патэнцыялам, каб больш выразна выказаць нешта для мяне істотнае ў гаворцы з нагоды "Дамавікамерона" Адама Глобуса.

Каб напісаць "Дамавікамерон", трэба не саромецца ляманту і быць абыякавым да енку абражаных. Гэта па-першае. Па-другое, у абсалютнай бальшыні навэлаў Глобус, гэтаксама як і Фрэйд, мог бы змякчыць нейкія словы, іншыя памяняць на больш прыгожыя ці абысціся эўфемізмамі, а лішнюю брутальнасць сітуацый загнаць у падтэкст, укласці ў шматзначныя паўзы, урэшце абмінуць, як абмінае «гэта» ўся беларуская літаратура спакон веку, і тады мы мелі б два зборнікі звычайных навэлаў. Але Адам Глобус не пайшоў аблудным шляхам, хаця пэўна ж зусім не таму, што ён, як і Фрэйд, прагнуў нічым не прыхарошанай ісціны (якая там ісціна ў літаратуры). Інтэнцыі да гранічнай сексуалізацыі звычайных навэлаў трэба шукаць у нечым іншым.

Адам Глобус увогуле па прыродзе свайго пісьма не эратычны (жаночы, цёплы, акварэльны, дыялагічны, пасіўны...), а сексуальны (мужчынскі, халодны, графічны, маналагічны, агрэсіўны...) пісьменнік. У "Дамавікамероне" гэта бачна найбольш выразна.

Мужчына эратычны настолькі, наколькі эротыка дапамагае яму здзейсніцца сексуальна. Толькі герой Адама Глобуса амаль не мае патрэбы ў эратычным, паколькі ён мужчына ў абсалютным значэнні. Эратычныя гульні ён пакідае сексуальным недамеркам, а сам здзяйсняе сваю хэнць адкрыта, адразу і напоўніцу, бо воля да жыцця і панавання не мае патрэбы хавацца і не можа чакаць. Як сведчанне гэтаму той факт, што пераважная большасць навэлаў "Дамавікамерона" арганізуецца голым сексуальным актам, нахабна вызваленым з-пад эратычнага покрыва таемнасці (так вызваляецца з-пад кажуха рухавік на дэманстратыўным стэндзе).

Вызначыўшы за сутнасць героя яго агрэсіўную сексуальнасць, Адам Глобус вярнуў у кантэкст беларускай літаратуры мужчыну (а, можа, дакладней было б сказаць, што ён стварыў прэцэдэнт мужчыны ў беларускай літаратуры, бо ці быў увогуле ў нашай вечна румзаючай паэзіі і прозе мужчына?). I гэта не істотна, у чым (кім) ён персаналізуецца: зданях, пачварах ці досыць прыстойных эстэтах ды інтэлектуалах. (У Глобуса нават "Смерць - мужчына".)

Але падобна, што гэтая падзея нас не надта ўсцешыла. За апошнія стагоддзі мы настолькі прызвычаіліся абыходзіцца без мужчыны, так налаўчыліся замяняць ягоную адсутнасць нейкім рамантычным сімулякрам, што гэты эгаістычна-жорсткі, прагматычна-бязлітасны, сексуальна-нахабны тып нас добра-такі напалохаў, бо мы калі і чакалі прышэсця на Беларусь Мужчыны, дык пэўна ж ён мроіўся нам зусім іншым. Беларускі мужчына мусіў быць большым прывідам за сам прывід, нечым накшталт ружовай аблачыны ў нагавіцах ад французскага куцюр’е, але з беларускім лэйблам на худым азадку.

А можа, мы "Дамавікамерон" не ад дзяцей хаваем, а ад саміх сябе, бо баімся даведацца, што не толькі смерць, а і жыццё - мужчына? I гэты мужчына-жыццё зусім не падобны на тыя здані і прывіды, сярод якіх нам так утульна было нэндзіцца жыццём і да якіх так соладка цяпер сыходзіць у невараць.

Пярун нарэшце прыгнаў хмару да майго гаўбца, але і тут, ужо ля самай зямлі, ён, не стамляючыся, раз-пораз успорваў яе цела бліскавіцамі маланак.

Пачыналася залева. Я зачыніў дзверы на гаўбец".

***

Невымерны наробак Адама Глобуса схоплівае сотні і сотні сучаснікаў ды сучаснікаў (адна з шматлікіх кніг так і называецца “Сучаснікі”). Некалькі разоў і я патрапіў у кантэкст яго з’едлівых показак. А паколькі мне ўжо пара развітвацца з Уладзімірам, то пажадалася заканцаваць нашае сумоўе хаця б яго фэйсбучнай рэфлексіяй, якую ён назваў -

Акудовіч і палеміка

"Валянцін Акудовіч належыць да суполкі тых па-сапраўднаму шчаслівых мысляроў, для якіх існуе 30-га і 31-га лютага. Таму размовы пра нейкую там дакладнасць з ім лепей зусім не заводзіць. Спрачацца з мысляром Акудовічам таксама не варта, бо ў самы напружаны момант палемікі Валянцін ускіне твар да бясконцых зорных нябёсаў і шпурне ў цябе сваё сакраментальнае: "Мяне няма!" У размовах з мысляром Валянцінам лепей адразу пагадзіцца на два маналогі - твой і ягоны; а яшчэ лепш - прыняць дзве прамовы, і няхай абедзве прамовы скажа сам Валянцін Васільевіч Акудовіч".

***

Раней я ні разу не пакарыстаўся завершанымі аўтабіяграфіямі маіх герояў з розных даведнікаў. А тут не вытрываў, бо гэтая біяграфія эўрыстычная і да таго ж з весялінкай.

"Алесь АНЦІПЕНКА (Ales Antsipenka or Ales Ancipienka) нарадзіўся ў 1953 годзе на Далёкім Усходзе Беларусі ў г. Слаўгарад Магілёўскай вобласьці.

Антыкамуністычнае выхаваньне атрымаў у сям’і. Веды набываў у Нацыянальнай бібліятэцы імя Леніна, бібліятэцы Акадэміі навук БССР і акадэміі Кіма Хадзеева, а адукацыю - у Інстытуце замежных моваў і асьпіратуры Інстытута філязофіі і права АН БССР. Кандыдат філязофіі.

Аўтар шэрагу навуковых і аналітычных артыкулаў, друкаваных у Беларусі, Аўстрыі, Ізраілі, Латвіі, Польшчы,Расеі, Славакіі, Францыі, Чэхіі, Швэцыі і ва Украіне.

Стваральнік і суаўтар кніг "Мэдыі і камунікацыя", "Анталёгія сучаснага беларускага мысьленьня", "Невядомая Беларусь", "Таталітарызм".

За ўдзел у Маршы Свабоды сядзеў у беларускіх Лукішках на Акрэсьціна. Ганарыцца тым, што ня мае ўрадавых узнагародаў. Галоўнай задачай беларусаў лічыць умацаваньне ўсходняй і разбурэньне заходняй мяжы краіны.

Сябра Рады БАЖ, Рады Беларускага ПЭН-цэнтру, сузаснавальнік і сябра Рады Беларускага інстытуту стратэгічных дасьледаваньняў, сябра Валянціна Акудовіча, кіраўнік Беларускага калегіюму".

А яшчэ Алесь марыў стварыць зборнік аўтанекралогаў вядомых беларусаў. Калі ўгаворваў каго на гэтую авантуру, дык тлумачыў: як ты памрэш, дык невядома хто будзе пісаць пра цябе некралог і што ён там панапіша? Таму лепей самому загадзя парупіцца.

Як сапраўдны філосаф, ён ніколі не забываўся на momento mori.

Неяк Алесь заўважна схуднеў, і калі ў яго пачалі пытацца, што здарылася, дык ён тлумачыў:

- Не хачу, каб сябры дужа стаміліся, калі будуць выносіць маю труну з хаты.

Ну і яшчэ адзін макабрычны сюжэт.

Выпадкова Алесь перастрэўся з Уладзімірам Някляевым. Пагаварылі пра сёе-тое, а потым Алесь сумна кажа:

- Да Вас, Пракопавіч, шмат людзей збярэцца на пахаванне, і ў Акудовіча будуць людзі, а да мяне дык ніхто не прыйдзе.

- Чаму, - здзівіўся Някляеў?!

- Бо я вас усіх перажыву...

Пасля сціплай жменькі гэтых вясёлых показак нехта не абазнаны можа падумаць, што прэзентаваны тут філосаф нейкі ну зусім несур’ёзны. Запэўніваю: яшчэ як сур’ёзны! Нават калі б ён нічога болей не зрабіў акрамя Беларускага калегіюма, з якім плённа ўпраўляўся больш як паўтара дзесяцігоддзі (да таго ж у варожым атачэнні), дык і гэтага было б даволі, каб застацца адметнай постаццю ў гісторыі нашага інтэлектуальнага рушэння...

Мы шмат чаго перарабілі з Алесем разам за некалькі дзесяцігоддзяў супольнай працы - лічыць не пералічыць. Таму згадаю хаця б адну, але надзвычай важкую падзею.

У другой палове 90-х як бы з нічога нам падумалася, што за вызвольны час філасофскіх і проста якасных інтэлектуальных тэкстаў рознымі аўтарамі напісалася столькі, што варта было б іх сабраць у адзін ёмісты збор.

- Тэкстаў насамрэч хапае, - паўтарыўся я. - Толькі дзе грошай знайсці на выданне?

Мы доўга слухалі ўласную моўчу, толькі нечакана вочы Алеся загарэліся, і ён рашуча запэўніў:

- Грошы знойдуцца. Пачынаем рыхтаваць тэксты.

І сапраўды, не адразу, але недзе праз год, грошы знайшліся. Нейкім спосабам Алесь пераканаў Васіля Лявонава (некалі першага сакратара абкама, потым палітвязня, а яшчэ пазней бізнесоўца), што без уласнай філасофіі Беларусь ніколі не зразумее самую сябе.

"Анталёгія сучаснага беларускага мысьленьня" пабачыла свет ў 2003 годзе. Яна мела 500 старонак і больш як трыццаць аўтараў.

Мы лашчылі ў руках кожны свой асобнік і Алесь, пасміхнуўшыся, сказаў:

- Ну, цяпер можна і паміраць.

Безумоўна, гэта была не абы-якая інтэлектуальная падзея. Хто мог раней падумаць, што праз дванаццаць год пасля паўставання незалежнай краіны ў нас будзе свая ёмістая філасофская анталогія?

Ніхто!

А далей я літаральна мушу распавесці яшчэ адну гісторыю пра Алеся, бо без яе ягоны жыццяпіс будзе банальна знявечаным.

Пражыўшы больш за палову стагоддзя ў горадзе, ён вырашыў, што болей ужо нікому нічым не абавязаны: ні жонцы, ні дарослым дзецям, ні дзяржаве - і выправіўся ў адлюдства, каб шукаць там уласную сцежку ў блакітныя сутарэнні Бога.

Карацей, дачакаўшыся дзяржаўнай рэнты (пенсіі), ён пакінуў горад і схаваўся ў сваім сціплым летнічку, мала прыстасаваным для жыцця ў халады.

Што праўда, з адлюдствам у яго нічога не атрымалася, бо жонка Міла, як тая руская дзекабрыстка, выправілася последам, а з ёй тры сабакі і кот.

Раней я часта да іх наведваўся, асабліва калі пачыналіся грыбы. Тады мог днямі не вылазіць з лесу, бо для мяне няма нічога больш эратычнага за грыбы. Хаця, калі казаць увогуле, дык хапала і самых розных іншых падзеяў дзеля сустрэч. Неяк разабралі старую печку, каб перакласці на цяплейшую, удвох склалі з таўшчэзных бярвенняў вялікую лазню (чым моцна ганарыліся, бо на дваіх тады мы ўжо мелі 120 год), ну і ўсялякае іншае...

Забыўшыся на цывільны свет, Алесь на адзіноце да астачы загруз у філасофіі Усходу. А пазней, праз французскую і англійскую мовы, пераклаў "Тао Тэ Чынг" Лао Цзы і будыйскія Кхагавісана суты.

Аднак самае галоўнае было не ў гэтым. Нарэшце менавіта тут ён змог напісаць сваю кнігу. Называецца яна "Прыпадобніўшыся да насарога". Кніга моцная, вельмі моцная. І да таго ж напісаная не за акадэмічным сталом, а на скразняках быцця ў лядашчай хаціне. Што надае ёй прынцыпова іншы кшталт ад бальшыні філасофскіх кніг.

***

Тады мы з Максімам Жбанковым і Дар’яй Сітнікавай гасцявалі ў Алеся з Мілай, і Максім угаварыў нас паспрачацца міжсобку наконт Бога, а яны запішуць на дыктафон, апрацуюць і надрукуюць спрэчку ў часопісе "Партызан".

Без асаблівай ахвоты, але мы пагадзіліся.

Познім ранкам атабарыліся на зялёным падворку. Было ціха, утульна і злёгку пахмельна. Я наперад прапанаваў трохі брутальную назву "Ці ёсць Бог на Марсе?" Чамусьці ніхто не спрачаўся... А персанальна ад сябе дадаю тут яшчэ падзагаловак:

Палеміка з сябрам

Алесь Анціпенка: ...У адрозненне ад цябе - філосафа Адсутнасці - я сябе лічу філосафам Прысутнасці. Маё стаўленне да Бога фармулюецца вельмі проста: Бог ёсць чыстая, адвечная і татальная прысутнасць, чыстае Быццё. І таму менавіта Ён (нікога і нічога больш поўнага за Яго няма) задае максімальна магчымую прысутнасць усяго, што існуе, саму магчымасць прысутнасці. І ў гэтым парадокс! Таму што нібыта, з другога боку, Бога няма, як некаторыя кажуць... І ў самім Евангеллі можна прачытаць, што Ён жыве ў святле невымоўным. То-бок, Яго немагчыма ўбачыць... Але гэтая скрайняя пазіцыя - Богам яна і задаецца - і ёсць той самай «канцавой», «апошняй» анталогіяй, якая робіць мажлівым усё. Нават існаванне Акудовіча.

Валянцін Акудовіч: Калі мы зыходзім з хрысціянскай візіі Бога як таго, хто ўсё можа, тады Ён можа быць не толькі ў сваёй прысутнасці, але і ў сваёй адсутнасці. Перадусім гэта ёсць найбольшай унікальнасцю Бога, якой і пакладзена бездань паміж Ім і чалавекам. Таму мяне Бог мала цікавіць як прысутны (я і сам прысутны, хай сабе і праз «мяне няма»). Мяне Бог цікавіць (калі цікавіць) адно ў сваёй адсутнасці: Бог як адсутнасць Бога.

A.А.: Ці не ёсць гэта сур’ёзнай супярэчнасцю. «Бог як адсутнасць Бога»? Калі Бог ёсць, як ён можа быць тым, хто ўсё адмаўляе?

B.А.: Адсутнасць не ёсць адмаўленнем! У вядомым нам свеце Няма, Нішто, Адсутнасць складаюць абсалютна большую ягоную частку. І перад тым, як гэты свет стварыць, Бог, напэўна, таксама месціўся недзе ў Няма. Прынамсі ладная частка хрысціянскага свету дагматычна верыць, што Бог стварыў свет ex nihil - з нішто. І цалкам верагодна, што толькі там яго сапраўдная Айчына (так бы мовіць, гістарычная Бацькаўшчына). Прынамсі, каб я верыў у наяўнасць Бога, дык перадусім звязваў бы яго з дыскурсам Адсутнасці. Бо думаць пра Бога як толькі пра Бога дыскурсаў Ёсць - гэта выказваць Яму сур’ёзны недавер. Бог, які толькі Ёсць, - гэта няпоўны Бог. Болей за тое, гэта нават не палавінка Бога, а нейкая яго мізэрная частка.

А.А.: Адсутнасць - гэта насамрэч адсутнасць імя. Бог таксама забараняе - мы ведаем гэтую старазапаветную традыцыю - вымаўляць Ягонае імя. Бог кажа: адзінае, што пра Яго можна сказаць, - што Ён ёсць. Ён кажа: «Я есмь», - так? У гэтым сэнсе Бога сапраўды няма - як рэчы. Бога сапраўды няма як імя. Бога няма як асобы. У гэтым праблема: Бога няма як Іншага! То-бок істотна адрознага ад Яго. Вось ты і блытаеш Бога з рэчамі.

Фенаменальна, канешне, Бога няма. Бо Бог не ёсць фенаменальнай сутнасцю. Ён не ёсць сутнасцю ўвогуле, бо перадусім ён ёсць існаванне. У прынцыпе, выказванне пра Бога можна абмежаваць адным словам: «Ёсць!» Усе астатнія словы - гэта прэдыкаты. Гэта тое, што пачынае размываць Ягоную найвялікшую прысутнасць. Чаму паўстае такая парадаксальная сітуацыя? Я думаю, таму, што кожны з нас фактычна недапраяўлены для самога сябе. У пэўным сэнсе кожны з нас - нерэалізаваны праект. Недадуманы. Недажыты. І з усіх гэтых нашых «неда-» - недадуманасці, недасканаласці, недажытасці - Бог робіцца для нас праблематычным. Бо Ён насамрэч ёсць поўніца і існаванне ў плюсквамперфектум. То-бок ён больш чым дасканалы, калі пад дасканаласцю мець на ўвазе ўсё тое, што мы можам сабе ўявіць.

В.А.: У якасці рэплікі нагадаю, што ў Жака Дэрыда ёсць вельмі сімпатычная кніжыца, перакладзеная на беларускую мову Змітром Коласам. Яна называецца «Акрамя імя». Гэта тое, пра што ты казаў: у Бога ёсць усё, акрамя імя. Але не называць імя Бога кажа не столькі традыцыя, колькі здаровы сэнс. Бо як даць імя таму, што ёсць усім, нават і тым, чаго няма?

A.А.: Я ўсё ж хачу паразважаць пра тое, чаму ты гэтак часта і настойліва кажаш «Няма» і «Нішто». І пры гэтым сёння агучыў абсалютна новую для сябе ідэю пра Бога як Адсутнае.

Маўляў, калі Ён усё можа («на ўсё здольны»), дык Ён з уласнай хэнці можа і не быць. Гэта цікава, але ў індуізме Няма, Нішто (тое, што называюць пустой свядомасцю) ёсць адной з фазаў спазнання Бога. Калі ёг становіцца на шлях набліжэння да Бога, ён мусіць разбурыць інтэнцыянальнасць сваёй свядомасці. Нашае мысленне - згодна з еўрапейскай традыцыяй - заўсёды інтэнцыянальнае, гэта значыць скіраванае на нейкі аб’ект. Дык вось, разбурэнне інтэнцыянальнасці ёсць адным з рухаў на шляху да Бога. І ў гэтай сітуацыі Бог падаецца як адсутны. Таму што нашая свядомасць робіцца татальна пустой. Гэта мае аналогію таксама і ў хрысціянстве. Калі Хрыстос кажа: «Пакінь маці і бацьку свайго і ідзі за мной», - Ён кажа: вызвалі месца ўнутры самога сябе, зрабі пустой сваю свядомасць, каб я ўвайшоў у яе. Я хачу сказаць, што ты, на маё разумение, папросту перабольшваеш вагу пэўных станаў нашай свядомасці. І ў мяне да цябе пытанне. Вось мы казалі, што Ёсць як Бог не патрабуе ніякіх прэдыкатаў. А Няма таксама не патрабуе ніякіх прэдыкатаў? Тады чым адрозніваецца Няма ад Ёсць? І можа, тады Няма і ёсць Ёсць?

B.А.: Я разрозніваю Няма і Ёсць па адным надзвычай простым крытэры. Усё, што Ёсць, можа быць упісаным у нейкі фармат: фізічны, біялагічны, матэматычны, тапаграфічны, вербальны, інтэлектуальны... На скрайні выпадак - метафізічны. А Няма, Нішто мы не можам упісаць у хоць што, яны заўсёды застаюцца па-за формай. І для мяне ўсё больш выразна відавочніцца, што калі Бог ёсць, дык ён ёсць толькі ў Няма, як месцы a priori пазбаўленым нават самой магчымасці формы...

Дарэчы, а што рабіць Богу ў Ёсць? У Ёсць я не бачу месца Богу! Нідзе, ні ў чым! У тым сэнсе, што ўсё тое, што Ёсць, - гэтыя дрэвы, камяні, дамкі, пляшка піва, якую ты п’еш, і пляшка піва, якую п’ю я, - для мяне ніякім чынам не патрабуюць прысутнасці побач Бога, як і яго наяўнасці ўвогуле. Усё гэта цалкам вытлумачаецца матэрыяльнасцю свету і штодзённым бытнаваннем чалавека... Хіба адно акрамя кантыянскага імператыву маральнасці. Дый у гэтым выпадку, калі да станаўлення маральнасці Бог і мае нейкае дачыненне, дык хутчэй толькі праз сваё альтэр эга - Д’ябла.

А ўсё астатняе я магу прачытаць на звычайнай фізічнай мапе быцця, дзе Ён прысутнічае адно ў імёнах гарадоў і людзей. І толькі. Няма, Адсутнасць, Нішто вярэдзяць мне глузды: а можа, Ён там? Для мяне Няма - гэта адзінае алібі Бога, апошняя легітымацыя Ягонай магчымасці быць.

A.А.: А можна памеркаваць, што Адсутнае, Няма - гэта нейкая перадумова творчасці? І тады можна сказаць, што Бог творыць з Няма (з Нішто)?

B.А.: Якраз пра гэта і казаў Феафіл Анціахійскі ў палеміцы з Платонам: «Што вялікага, калі Бог стварыў свет з нарыхтаванай матэрыі? Майстар, як атрымае ад каго матэрыял, вырабляе з яго, што захоча. А магута Бога якраз і выяўляецца ў тым, што ён з нішто творыць, што захоча».

Але мяне ў сувязі з тварэннем з Нішто турбуе не сама праблема творчасці, а тое, што Яго падсунула да гэтага творчага акта? Інакш кажучы, найперш мне вярэдзіць, што Ён рабіў, калі сядзеў у Няма і нічога не рабіў (у сэнсе тварэння Ёсць)? Затым - з чаго гэта Ён выскачыў з Няма, што той Піліп з канапель (і за шэсць дзён наляпіў тут, як пяльменяў, і сонцаў, і зораў, а да іх яшчэ зямельку нашу і двух людзей у астачу)? А калі аднойчы выскачыў, дык чаму потым болей не выскокваў? І самае галоўнае: на якую халеру ўсё гэта Яму было патрэбна?

Праўда, некаторыя з апошніх маіх пытанняў як быццам лёгка здымаюцца, да прыкладу, пантэізмам (зрэшты, як і шмат якімі іншымі тэалагічнымі фэнтэзі). Але калі Спіноза кажа, што Бог ва ўсім, што Ён поўна разліты вось у гэтай травінцы, у той яблыньцы, насупраць нас, у пляшцы з недапітым півам, дык нешта ўва мне моцна пярэчыць. Бо які сэнс сядзець Богу ў цыгарэце, якую я цяпер палю (хаця я выразна ўсведамляю, што чалавек і не павінен разумець боскія задумы)?

Мне больш натуральна параўноўваць Бога з партызанам. Сядзеў сабе цішком у сутонні Няма, а потым вызірнуў адтуль, агледзеўся і хуценька ўчыніў самы знакаміты ў гісторыі Сусвету тэракт, які цяпер мы называем Вялікім выбухам, -а пасля зноў схаваўся ў сваю Адсутнасць. Таму што функцыянальна Бог як той, хто ўсё можа, потым нідзе і ні ў чым канцэптуальна не аб’яўляўся.

A.А.: Ты прызначаеш Богам той матэрыял, з якога ён насамрэч стварыў гэты свет. Я ж не адмаўляю Няма! Я проста даводжу табе, што гэта не Бог. Сутнасць - калі можна так казаць - Бога якраз у тым, што ён Ёсць. А Няма - тое, што дазваляе Богу выявіць сваю прысутнасць. Таму што калі б Няма не было, дык як бы Бог выявіў сваю прысутнасць? Я ў прынцыпе гатовы пагадзіцца, што Няма - гэта адзін з галоўных «герояў» гісторыі пра Бога. Таму што цяжка памысліць свет, цяжка памысліць час, калі мы адмаўляем Няма. Як мы тады можам зразумець час? Як зразумець гісторыю? То-бок ёсць гісторыя і ёсць адвечная пазіцыя Няма.

B.А.: У мяне яшчэ да нашай размовы прыдумалася жартаўлівае пытанне: «Ці ёсць Бог на Марсе?» Пры ўсёй жартаўлівасці запыту, ён сутнасны. Праз яго ў нашай гаворцы якраз і зручна перайсці ад першай - анталагічнай - часткі да другой, экзістэнцыйнай. Дык вось, пакуль не з’явіцца чалавек (дзе заўгодна), ці ёсць там Бог? А калі Бог усюды, дык што ён робіць на Марсе? Сядзіць у кратары і калупаецца ў носе? Ці што?

A.А.: Але без чалавека Бога няма для чалавека. Такая формула. І ў гэтым сэнсе хрысціянства прадэманстравала найвышэйшую каштоўнасць асобы. Дарэчы, адсюль зрабілася мажлівай і секулярная версія чалавека (еўрапейскі гуманізм). У гуманістычнай філасофіі Бог нібыта апынуўся лішнім... Цяпер да твайго пытання. Ці ёсць Бог на Марсе? Гэта нават не падлягае сур’ёзнаму абмеркаванню, бо адна з характарыстык Бога ва ўсіх рэлігіях - гэта ўсюдыіснасць. І гэтае глабальнае быццё Бога робіць абсалютна бессэнсоўным пытанне пра Ягонае месца. На Марсе, на Зямлі, у Смалявічах ці ў Мыцішчах. Бог аднолькава прысутнічае што ў Смалявічах, што на Марсе - гэта абсалютна не важна дзе.

B.А.: Добра, але ты мне скажы, што Бог робіць у Смалявічах? І хіба ў Смалявічах гэткія зломкі, што без Бога самі не абыдуцца? Інакш кажучы, патлумач: у чым табе бачыцца функцыя Бога сёння?

А.А.: Вельмі проста. У індуізме Бог мае тры функцыі. І гэта, я думаю, будзе табе бліжэй за хрысціянскага Бога. Першая функцыя - стварэнне, пра што ўвесь час кажа хрысціянства і робіць толькі на гэтым акцэнт. Другая функцыя - разбурэнне, бо Бог штогод, як мы бачым на свае вочы, разбурае гэты свет, прыроду. І ўвесну ўсё адраджаецца. І, нарэшце, трэцяя функцыя Бога - падтрымліваць гэты свет. Тое самае мы знойдзем у шматлікіх міфалогіях і нават у хрысціянстве, праўда, не гэтак акцэнтавана. Вось калі кажуць, напрыклад: «На ўсё воля божая», - гэта азначае, што Бог падтрымлівае гэты свет, што ён выяўляе сваю волю, каб нешта існавала. Каб нешта адбылося.

В.А.: Цікава, раней я лічыў, што вясна настае, калі сонейка высока ў нябёсы ўскараскаецца, а ты кажаш - з боскага шчыравання. Дык што, я нават у суседавым плоце гнілую штыкеціну не магу зламаць, калі Бог не дапаможа мне сваёй разбуральнай функцыяй?

A.А.: Дык я і кажу, што ў хрысціянстве гэта не дыферэнцыявана. Ты ўвесь час навязваеш Богу адну чалавечую праблему. Гэта праблема самоты, адзіноты і бессэнсоўнасці. Таму ты і пытается: «А што Бог робіць там, на Марсе?» Там жа сумна мусібыць? Людзей там няма, і піва няма. Дык што там Бог робіць без нас?

B.А.: Галоўнае тут - без нас!

A.А.: Бог падтрымлівае існаванне планеты Марс! Каб ты паглядзеў на неба, узрадаваўся і чарговы раз узгадаў Канта. Ты толькі ўдумайся на хвіліну, што Кант параўноўваў! Зорнае неба з мараллю. Анталогію з экзістэнцыяй. Чаму ён з аднолькавым піетэтам да ўсяго гэтага ставіўся? Таму што гэта і ёсць стыхійным абуджэннем рэлігійнага пачуцця. Вось і адказ. Што робіць Бог? Ён падтрымлівае гэтае неба.

B.А.: Раскажы пра гэта пінгвінам на Алясцы. Вось яны здзівяцца, бо ад веку лічылі, што і неба, і моры-акіяны, і ўсё астатняе існае трымаецца дзякуючы гравітацыі. А тут бач ты якая навіна.

A.А.: Бог ёсць творчая энергія. Хаця тут ёсць адна праблема: ці ўсведамляе сам сябе Бог? Калі Бог ёсць, яе можна разглядаць. А калі ты кажаш, што Бога няма...

B.А.: Я кажу цалкам іншае, а менавіта: калі Бог ёсць, дык найбольш верагодна, што цяпер Ён знаходзіць сябе ў дыскурсе Няма!

A.А.: Я не буду з табой спрачацца, таму што ты кажаш некаторыя рэчы, якія ёсць у рэлігійным досведзе. Бог можа «знікнуць» - ператварыцца ў Няма. Калі мы пачытаем тэксты вялікіх шукальнікаў Бога, святых айцоў, яны часам папросту ўпадалі ў наймацнейшую скруху, нават адчай. І гэта быў той стан, калі яны раптам усведамлялі, што Бога няма. Я сам стаў вернікам праз мантру «Бога няма». Я хадзіў тыднямі як ашалелы і казаў: «Бога няма». Пакуль Ён мне нарэшце не адкрыўся. То-бок «Бога няма» - адна з фундаментальных правакацый богашукальніцтва.

B.А.: Тут ты кажаш пра экзістэнцыйны вымер Бога, пра Бога як экзістэнцыйную праблему чалавека. А мяне гэта ўвогуле абыходзіць, бо мне цікава толькі анталагічнае: ці магчымы Бог як адсутнасць самога сябе?

A.А.: Мая задача - памерці перад тым, як Бог скажа: «Ты памёр!» У гэтым сэнсе я па-ранейшаму шукаю Бога, таму што хачу апярэдзіць уласную смерць. І Бог для мяне ёсць ключом да праблемы пераадолення смерці, праблемы адсутнасці.

B.А.: У мяне ёсць вядомая табе формула: «Бог - гэта аптымізацыя жаху небыцця». Уласна кажучы, экзістэнцыйна Бог для чалавека істотны не тым, што Ён раней зрабіў для людзей, а тым, што яшчэ зробіць, - дасць ім прытулак у вечнасці. Але ў вечнасці зусім іншы - не чалавечы - вымер. Чалавек створаны, каб цалкам, да апошняй рэшты, завяршыцца ў гэтым сваім жыцці... Дарэчы, калі чалавек адслоніць ад сябе ідэю Бога, дык, магчыма, гэтым радыкальна павялічыць значэнне свайго ўласнага жыцця. Бо чалавек побач з Богам - мізэрны чалавек. А мізэрны чалавек не можа ўзяць на сябе адказнасць за гэты свет. Дый навошта яму яе браць, калі ёсць Бог? Калі Ён стварыў гэты свет, дык хай сам за яго і адказвае.

A.А.: Мне падаецца, што цяпер у цябе выявілася нейкая негатыўная энергетыка, якая супярэчыць пачатку нашай размовы, калі ты гэтак спакойна і мудра даказваў, што Бог ёсць Няма.

B.А.: Гэта папросту канфлікт паміж інтэлектуальнымі развагамі, дзе можа быць усё - у тым ліку і Бог, - і фактам асабістага экзістэнцыйнага выбару. Вось ты думаеш Бога - і жывеш Бога. А я думаю Бога, але жыву - чалавека.

Пазней Алесь, паводле ўласнай завядзёнкі, яшчэ і пасміхнуўся ў фэйсбуку з майго імператыву:

Адзін філосаф сказаў

Мяне няма.

Цяпер усе на яго

Паказваюць пальцам.

***

Калі ў адмысловым гуморы згадваю Уладзіміра Мацкевіча, дык мне адразу прыпамінаюцца радкі Барыса Пастэрнака з паэмы пра Леніна: "Он был как выпад на рапире."

Пра Уладзміра Мацкевіча я пачуў досыць позна, калі нашыя адраджэнска-рэнесансныя справы ўжо як гай шумелі. Аднойчы ў рэдакцыю "Культуры", дзе я рыхтаваў чарговы выпуск літаратурна-філасофскага сшытка "ЗНО", зазірнуў гарадзенец, паэт і выключна таленавіты мовазнаўца Юры Пацюпа.

- Пазнаёміўся з цікавым чалавекам з Гародні, - кажа. - Уладзімірам Мацкевічам. Яго базавая філасафема "Думаць Беларусь". Запрашаў вас на свой семінар.

Філасафема мне спадабалася, але на семінар не пайшоў. Не люблю абы-куды цягацца. Як таму наканавана, дык яно само здарыцца. Плынь часу не толькі трупы ворагаў прыносіць, але і поўных мыслядзейнасці сяброў.

Так яно і сталася.

Уладзімір Мацкевіч прыехаў у Мінск з Масквы, дзе вучыўся ў закамітага Шчадравіцкага, чым па сёння ганарыцца ды хваліцца. І прыехаў не так сабе, а каб перайначыць усю занядбаную Беларусь на цывілізацыйны капыл.

Карацей, амбіцый у чалавека было з каптуром. Ён адразу закасаў рукавы ды ўхапіўся за справы. З той пары і па сёння не разгінае спіны. Таму няма нічога дзіўнага, што мне Мацкевіч аднойчы параўнаўся з Перыклам, які ўвесь свой інтэлект ахвяраваў на палітычны практыкум, каб боскімі праектамі ўславіць Афіны - на ўсе тысячагоддзі...

Вось чаму я аднойчы падумаў пра сябе ў ролі філосафа Анаксагора - бліжэйшага сябра Перыкла, - які не асабліва звяртаў увагу на палітыку і ўвогуле чалавечыя справы. (Плутарх згадвае, што ўрэшце рэшт Анаксагор паводле азарэння свайго вялікага духу адрынуў ад сябе ўласнае жытло і пакінуў не апрацаваную зямлю авечкам).

Зразумела, было б неразумна ставіцца да такіх упадабленняў сур’ёзна. Проста ўспомніў, каб пасміхнуцца.

Хаця і насамрэч разнастайны наробак Уладзіміра Мацкевіча не злічыць, таму, як і ў сюжэтах з папярэднімі героямі, згадаю адно сёе-тое.

Заснавальнік і кіраўнік "Агенцтва гуманітарных тэхналогій".

Удзельнічаў у стварэнні "Аб’яднанай грамадзянскай партыі".

Удзельнічаў у стварэнні "Хрысціянскай партыі".

Удзельнічаў у стварэнні "Хартыі 97".

Першы кіраўнік Рады міжнароднага кансорцыўма "ЕўраБеларусь".

На парламенцкіх выбарах 1995 года балатаваўся па адной акрузе з Зянонам Пазняком.

Стварыў часопіс "Культурная палітыка".

Аўтар шэрагу кніг, сярод якіх вылучу "Вопреки очевидности", "Вызывающее молчание", "Не думайте о рыжем и слепом утконосе".

Заснаваў і стварыў "Лятучы ўніверсітэт".

Апошні праект лічу самым файным у яго біяграфіі і вельмі значным для Беларусі ўвогуле.

Раўнуючы з Беларускім калегіюмам, гэта, як на той час, быў выразна больш інавацыйны і фарматна больш разнастайны праект. Таму ўсе чакалі, што паміж намі ўзнікне жорсткая канкурэнцыя. Аднак нічога такога не здарылася. Болей за тое, хутка мы зрабіліся шмат у чым кампаньёнамі. Прыкладам, Уладзімір Мацкевіч чытаў лецыі ў Калегіюме, а шэраг нашых выкладчыкаў (і я ў тым ліку) ў Лятучым універсітэце.

Між іншым, для мяне гэтая адукацыйная ўстанова з крыламі зусім не тэарэтычная абстракцыя, а жывая плоць, з якой я быў задзіночаны яшчэ да таго, як хаўрус вакол Мацкевіча аформіўся ў праект з назвай польскага адукацыйнага супраціву - Лятучы ўніверсітэт.

А далей трохі пра хаўрус. Я не аднойчы чуў, што ў Мацкевіча моцная харызма, і кожны раз дзівіўся: якая там харызма? Мужык як мужык, актыўны, разумны, дзейны, з моцным рэфлексіўна-аналітычным мысленнем... Але пры чым тут харызма? І толькі калі бліжэй пазнаёміўся з дзяўчатамі і хлопцамі ягонай суполкі, дык зразумеў - ёсць харызма! У іх прасвятляліся вочы побач з ім, і адчувалася, што яны гатовыя агораць любую справу, на якую ён пакліча. І ці не найперш з "харызмы" лідэра так доўга трымаецца і плённа працуе ўся каманда?

Будзе залішне доўга пералічваць прозвішчы ўсіх таленавітых чальцоў гэтага задзіночання. Разам з тым я не магу не згадаць Таццяну Вадалажскую. Гэта яна адказвала за падрыхтоўку і разгортванне ўніверсітэцкай праграмы. А з 2011 года, калі "Лятучы ўніверсітэт" пачаў працаваць стала, Таццяна кіруе пастаянным універсітэцкім семінарам, праектнымі сесіямі, летнімі школамі ды розным іншым. Гэта яна прыдумала працягнуць нашую з Алесем Анціпенкам філасофскую анталогію і рэалізавала праект "Код прысутнасці. Анталогія беларускага мыслення 2000-2015". Гэта яна ініцыявала і ўклалася напоўніцу, каб пабачыла свет унікальная кніга-альбом Міхала Анемпадзістава "Колер Беларусі". Неверагодна дзейная і эўрыстычная фігура! Пэўна, таму яе часам называюць нефармальным рэктарам крылатага ўніверсітэта. А я сам-насам думаю, што гэта боскі дарунак Мацкевічу, без якога ён лётаў бы значна ніжэй, чым насамрэч атрымалася.

Да таго ж яшчэ я люблю ўніверсітэт за "Падворак". Некалі ці не паўтузін невялікіх грамадскіх арганізацый прыдумалі супольна набыць у Мінску дом. Нашкраблі ў складчыну грошай і набылі. Само па сабе гэта ўжо было дзівам. Бо ніхто больш у Мінску на такое не спадобіўся. Нават незалежныя палітыкі...

Пры доме ёсць ціхамірны падворак, з усіх бакоў агароджаны плотам, высокімі яблынямі ды вішнямі. Днём у яснае надвор’е там хораша працуецца, а ў святы лагодным падвячоркам тут утульна баляваць. Таму ўсё гэтае месца разам з домам афіцыйна празвалі "Падворкам".

Сярод мноства ідэй і праектаў, ужо рэалізаваных "Лятучым...", я вылучаю ў першынстве "Тыдзень беларускага мыслення".

Што і казаць, гэта была фенаменальная задума. Ці не ва ўсіх краінах нашага рэгіёна ёсць святы роднай мовы, нацыянальнай культуры, літаратуры і да т.п. Але я ні разу не чуў, каб хоць дзе спадобіліся адзначыць плён уласнага мыслення!

Беларускі калегіюм таксама браў чынны ўдзел у гэтай падзеі. Мы з Ірынай Дубянецкай сабралі вялізную бібліятэку айчынных філасофскіх кніг, часопісаў, зборнікаў, альманахаў і г. д., багацце якой моцна ўразіла публіку. Ва ўсіх абласных цэнтрах самыя адметныя інтэлектуалы прачыталі лекцыі з уласнай інтэрпрэтацыяй філасофскага феномена Ігната Абдзіраловіча. А ўсяго па краіне было зладжана больш за паўсотню круглых сталоў, семінараў, прэзентацый, сустрэчаў з адметнымі інтэлектуаламі ўпаасобку.

Выступаючы на прэзентацыі тыдня, я казаў: "Цягам некалькіх папярэдніх стагоддзяў пры ўсіх уладах беларуская думка мэтанакіравана ігнаравалася, здушалася ці заганялася ў фармат спеўнай жальбы.

Аднак пры першай гістарычнай магчымасці беларусы распачалі культурнае вызваленне стварэннем свайго інтэлектуальнага дыскурсу. Гэта выявілася ў другой палове 1980-х гадоў праз шматлікія філасофскія развагі ў самых розных выданнях, а ад пачатку 1990-х выбухнула вялікай колькасцю інтэлектуальных пэрыёдыкаў, часопісаў, зборнікаў, анталогій ды энцыклапедый.

Панарама беларускага мыслення "Cogito Albarutheniae" ("Мыслю Беларусь") дазваляе пабачыць і ацаніць гэты фантастычны феномен і запэўніцца, што Беларусь мае ўласную філасофскую будучыню".

P.S. Я вельмі шкадую, што на наступны год "Лятучы ўніверсітэт" не прыцягнуў у будучыню свой унікальны праект. Але мяне вельмі цешыць, што філосаф Павал Баркоўскі, паплечнік, а потым і жорсткі апанент Уладзіміра Мацкевіча, ужо два гады запар ладзіць усебеларускі фестываль інтэлектуальнай кнігі. Хай Кон дапаможа цягнуць яму гэтую ношку і надалей.

***

А наастачу яшчэ раз пра "выпад на рапіры". На днях Святлана Алексіевіч публічна выказалася, маўляў, у Беларусі няма філосафаў.

Уладзімір Мацкевіч не чакаў ані і тут жа адказаў набелянтцы на старонцы ў Фэйсбуку:

"Быть, или не быть, вот в чём вопрос.

Как быть, так, или не так?

Таким, или другим, собой, или кем-то?

Быть, или казаться?

Самому решать, быть, или не быть, или ориентироваться на чьё-то мнение?

Спросить бы у Акудовича.

Акудович решил, что его нет, так как же у него спросишь?

У Алексиевич я не спрашивал, но она решила, что меня нет.

Акудович один, и я ему верю, он есть, и он великолепен, умён, глубок, талантлив.

Алексиевич тоже одна, других Нобелевских лауреатов у нас нет.

Пойти в народ, что ли, спросить?

Ну, народ, это те, кого много, у кого спрашивать?

Ходил, спрашивал. Многие отвечают, но невпопад, вопросом на вопрос: «А ты кто такой?»

Я то знаю, кто я, какой я, даже догадываюсь, зачем я. Но это не точно.

Я редко соглашаюсь с Акудовичем. Он философ. Талантливый, редкий в наших краях, эффективный учитель. Никто не возьмётся пересчитать его учеников.

Но его философию я не люблю. Такую философию я не люблю.

Акудовича люблю, а философию его нет.

Наверное, Акудович не любит мою философию. Про методологию он и вовсе не понимает.

Но он никогда не скажет, что моей философии нет. Может быть, скажет, что меня нет, но это уж такая у него философия.

А у меня другая.

Зачем стране две одинаковых философии?

Такое уже было. Было единственно верное учение, единственная правильная научная и прочее, и прочее, философия. Было введено единомыслие. Оказалось, что при введении единомыслия философия исчезает, не только единственно правильная, но и вообще.

Единомыслие - это немыслие.

В стране теперь, как минимум, две философии: Акудовича и моя.

Какая же из них правильная?

Не единственно правильная, а просто правильная, то есть, просто философия.

Пойдите в народ, пойдите и спросите!

И вам ответят:

- Да, не согласен я!

- И с кем же ты не согласен? - грустно можно спросить у отвечающего.

- А с ними обоими!

Если начать распрашивать дальше, то выясниться, что отвечающий не читал, ни того, ни другого.

Можно ли не соглашаться, не читая, не слушая?

Да, запрасто!

Нет никакой философии в стране. А раз нет, то и соглашаться, и не соглашаться не с чем.

Нет, ни Акудовича, ни Мацкевича.

Мне совсем не обидно, когда Акудович говорит, что яго няма. Я не обижусь, если он скажет, что и мяне няма.

Мы с ним выпьем за это, и пойдём дальше продолжать философствовать.

И совсем другое дело, когда Алексиевич говорит, что мяне няма.

То есть, она то знает, что я где-то есть. Она говорит, что философии в стране нет.

Это уже я так понимаю, что она говорит, что это меня нет.

И я правильно её понимаю. Потому что я и моя философия - это условия бытия друг друга. Я есть постольку, поскольку мыслю.

Я есть только тогда, когда есть, проявлена, присутствует здесь и сейчас моя философия.

Если нет моей философии, нет и меня.

То есть, что-то, или кто-то есть, но это кто-то другой, не я.

Для меня быть - значит быть философом. На другое я не согласен. Мне не интересно быть кем-то, или чем-то ещё.

А я много кем был.

Был, например, политиком. И тогда Калякина очень раздражало то, что я делал, как политик. В раздражении он как-то написал статью с названием «Ни субъекта, ни объекта».

Это в переводе означает, что меня нет.

Так что, Алексиевич не первая, и не последняя. Это всё я уже не раз слышал, и ещё услышу.

Вот, не далее, как вчера. Вежливые, добрые люди, друзья практически дали мне понять, что меня нет. Да и не было. Сказали мне при этом, что очень благодарны за всё, что было у нас многие годы. Было много хорошего у нас совместно, только меня там не было.

Ну, и как же мне быть?

Человек Павел становится человеком, обнаружив себя в глазах человека Петра.

Человек есть мера всех вещей, существующих в том, что они существуют, и несуществующих в том, что они не существуют.

Человек Пётр является условием существования человека Павла. И наоборот.

Если меня нет, то существует ли Сергей Калякин?

Думаю, что некоторые читающие эти строки, только из них узнают, что некто такой существует. Да и то не точно.

А существует ли Алексиевич?

Наверное, да.

Я помню, что мои друзья организовали кампанию «Святкуем Нобеля разам». И ведь не зря же, видимо, Алексиевич тогда была.

И друзья мои были, и я тогда был со своими друзьями и Алексиевич.

И была у нас общая радость, одна на всех.

Но потом что-то пошло не так.

Нобелевскому лауреату стало одиноко в пустой стране, где нет ... ну, например, нет философии, нет достойных одинокого лауреата интеллектуалов.

Она стала заполнять пустоту приглашёнными интеллектуалами извне.

Ну, чтоб не страдать по одиночке.

Так пустота не заполняется.

Это я как философ могу сказать.

Так она только подчёркивается. Приглашённый интеллектуал не заполнит интеллектуальную пустоту в стране, он приехал и уехал. Даже следа не осталось.

Ну, нет меня в глазах Светланы Алексиевич.

И что теперь?

Она то в моих глазах есть?

Достаточно ли того, что она есть в моих глазах? Я же не Пётр, чтобы признать Павла человеком и апостолом.

Чтобы отразиться человеком в глазах Петра, Павел должен видеть в Петре человека и апостола.

В Беларуси философия есть, значит есть и я. Читает ли меня Светлана Алексиевич, не так уж и важно. Ведь не важно же ей, что её книги не берут в некоторые библиотеки.

Если я начну сомневаться, есть ли в Беларуси философия, начну сомневаться в себе и своём существовании, я позвоню Акудовичу, и приглашу его выпить коньяку.

И он придёт, даже если придётся оторваться от работы, от философии, от написания книги.

Мы выпьем по рюмочке, посмотрим в глаза друг другу, и Акудович мне скажет...

Я не знаю, что в очередной раз скажет мне Акудович. Он же философ, а философ всегда говорит неожиданные вещи.

Неожиданные, непривычные, не претендующие на единственную правильность. Порой противные. Например, что меня нет, может сказать Акудович. Противно. Но ему я поверю. Буду сомневаться и разбираться. Не люблю философию Акудовича, но с ним и его философией нельзя не считаться.

А Алексиевич я спрашивать не буду.

Хотите знать есть ли в Беларуси философия?

Спрашивайте у тех, кто знает. Ну, хотя бы знает, что это такое.

***

Неяк ні з чаго і раптам шчымліва падумалася: як шмат чаго мы з Уладзімірам не дагаварылі, не даспрачаліся, не далюбілі.

Шкада. Моцна. Але тут ужо нічога не паробіш. Пэўна, так яно і мусіла быць.

НА РЫШТАВАННЯХ ГОРАДА СОНЦА

Я лёгка магу ўявіць нацыянальную Беларусь без сябе, а вось без Ірыны Дубянецкай не - не магу. Як і інтэлектуальны дыскурс Беларусі без яе. (Што праўда, тут і без мяне ён бачыцца мне не зусім поўныім.)

Беларускасць Ірыны абсалютная і глыбінная. Верагодна, яшчэ і таму, што яе бацькам быў Міхаіл Дубянецкі, слынны дырэктар буйнейшага ў краіне выдавецтва "Мастацкая літаратура". У 1988 годзе ён ачоліў арганізаваны апазіцыяй "Мартыралог Беларусі" і быў адныім са стваральнікаў Беларускага народнага фронта (БНФ).

Дзеці не заўсёды наследуюць бацькам, - скажа мне хоць хто. Ну так, але гэта не той выпадак. Зусім не той. Ірыіна і па сёння абагаўляе бацьку як жывога (а яшчэ айца Надсана).

Паводле ўсёй сваёй сутвы яна ідэал беларускага інтэлектуала. Бездакорная мова, поліфанічная еўрапейская культура, багатая адукацыя: БДУ (філолаг), Місіянерскі інстытут у Лондане, каталіцкі ўніверсітэт у Лёване (Бельгія), дзе атрымала ступень доктаркі філасофіі і доктаркі сакральнай тэалогіі. (Дарэчы, Лёванскі ўніверсітэт, безумоўна, адзін з найлепшых ў Еўропе, з амаль пракаветнымі традыцыямі, што доўжацца ад 1425 года.)

Аднак, паводле словаў Ірыны, чатырнаццаць год замежных штудыяў не замглілі веры, што яна вернецца ў Беларусь.

Гэта і здарылася ў 2005 годзе пасля апошняй навуковай абароны.

***

Мая супольнасць з Ірынай пачалася з водных вандровак. Дакладней, з першага начлегу на рачулцы Нарачанка. Стомленыя веславаннем, нашыя хаўруснікі даўно паснулі, а мы сядзелі пры вогнішчы, пакуль за начнымі хмаркамі не развіднела - і яшчэ не нагаварыліся.

Па сутнасці, раней Ірыну я не ведаў (адно чуў пра яе), бо яна жыла за морам. Ды рэч не ў тым. Тадыі я быў унураны ў метафізічныя праблемы няма, нішто, адсутнасці, а яна, як бы насуперак мне, марыла пра стварэнне школы несмяротных.

У рэшце рэшт я зняможыўся адмаўляць у хоць якой слушнасці яе аблуды (як на мой розум). Змоўк. Хаця наастачу яшчэ чамусьці прамовілася брутальна мужчынскае.

— Уяві, - сказаў я, - трыста, пяцьсот, сямсот год трэба будзе займацца абрыдлым яшчэ за першае стагоддзе сексам! Ды гары яна гарам, тая несмяротнасць.

Гэтае апошняе з той гаворкі адно і запомнілася на гады.

Няма сэнсу лічыць, колькі мы ў вандроўках на байдарках прасядзелі з сябрамі ля вогнішчаў, а потым, звычайна, яшчэ і сам-насам з Ірынай да ранку. Так было і ў ноч на беразе Дрысы.

Цяпельца ля ног, маўклівая поўня над галавой, і ва ўсім свеце нічога, акрамя абсалютнай цішыі.

- Словы падманваюць.

Неістотна, хто гэта з нас прамовіў, толькі мы абодва суладна і адразу пагадзіліся.

Наслухаўшыся моўчы, я шэптам нагадаў пра тэорыю геніяльнага лінгвіста Фердзінанда дэ Сасюра, які давёў чалавецтву, што мова і маўленне гранічна адасобленыя адно ад аднаго. Мова - гэта жорсткая структура, ад якой татальна залежыць усё нашае маўленне. Інакш кажучы, гэта не мы гаворым мовай, а мова гаворыць намі.

Потым мы яшчэ доўга тэарэтызавалі на гэты конт, спасылаючыся на Клода Леві Строса, Фуко, Дэлёза, Лакана, Барта... І неўпрыкмет выснавалі, што няма нам іншага выйсця, каб пазбавіцца ад фашыстоўскага дыктату мовы, акрамя як шчыльна атуліць сябе моўчай.

Але як гэта зрабіць напраўду, а не ў тэорыі? Тут мы забыліся на цішыіню і ўсё гучней ды гучней пераказвалі адно аднаму, як нам лаўчэй маўчаць, якімі знакамі ды гукамі замест словаў абменьвацца ды шмат чаго яшчэ.

- А калі хто вываліцца з байдаркі і пачне тануць? - расхваляваўся я.

Ірыіна трохі падумала, але потым зжалілася:

- Тады хай крычыць.

Мы яшчэ паспелі дамовіцца, хто з нас за сняданкам абвесціць навіну хаўрусу, як з намёта выпаўз заспаны Ігар Бабкоў і злосна прамовіў:

- Эй вы, маўчуны! Вы б хоць трохі памаўчалі!

Натуральна, мы яму ні слоўка не сказалі ў адказ, а толькі ганарліва прайшлі паўз яго кожны ў свой намёт.

P.S. Мы пратрымаліся свайго зароку толькі першую палову дня. Затое Ігар Бабкоў у пэўнай сітуацыі можа і цяпер з’едліва абазваць нас вялікімі маўчальнікамі.

***

Але вернемся ў горад.

Яшчэ да сваёй выправы ў замежжа (1992) Ірыіна надзвычай плённа шчыравала на "ніве Адраджэння" - і з шалёнай інтэнсіўнасцю. Калі нехта зацікавіцца тагачасным яе наробкам, раю пачытаць у кнізе журналіста Аляксандра Тамковіча "Мазаіка жыіцця" яе разгорнутую споведзь. А я найперш запынюся на ўнікальным выданні "Унія", па сутнасці першым незалежным часопісе ў нашай краіне.

Наколькі я разумею, найбольш ім апекаваліся сама Ірына, яе найлепшая сяброўка аж па сёння Караліна Мацкевіч, светлы анёл нацыянальнага руху Сяржук Вітушка і Сяргей Абламейка.

Першы нумар быў надрукаваны 4 жніўня 1990 года з вокладкай Геніка Лойкі.

Калі часопіс патрапіў мне ў рукі, я быў неверагодна ўсхваляваны. Тады ўжо хапала рознай беларускамоўнай прадукцыі, аднак тут усё было інакш: і мова, і мысленне, і стыль, і веда.

На жаль, часопісу не было наканаванае доўгае жыццё ды светлая памяць. Перадусім таму, што былі надрукаваныя адно чатыры нумарыі. А разгарнуцца ён не паспеў з таго, што Ірына з Каралінай з’ехалі ў Лондан да айца Надсана.

"Калі я вярнулася ў Беларусь, гэта ўжо была зусім іншая краіна", - згадвае яна.

А то ж, пятнаццаць год на тую ліхаманкавую пару - гэта і доўга, і куды як шмат.

Таму ў пераменах (на горшае таксама) не было асаблівага дзіва. А вось сама Ірына мяне моцна здзівіла, і якраз таму, што яна, лічы, не змянілася. Замежжа як бы закансервавала ў ёй увесь адраджэнскі дыскурс канца 80-х - пачатку 90-х з яго ідэаламі, мэтамі, спадзяваннямі.

Аднойчы праз гэта я яе нават моцна пакрыўдзіў. Ужо ў статусе акадэмічнага дырэктара Беларускага калегіюма яна паспрабавала праз нашу інстытуцыю пачаць рэабілітацыю тарашкевіцы. Мяне гэта моцна ўзрушыла, і я жарсна пачаў ганіць ролю тарашкевіцы ў адраджэнні беларускай мовы. Тады Ірына заплакала, і я не ведаў, што рабіць і за што выбачацца, бо ўжо шмат год змагаўся з тарашкевіцай як з нацыянальнай небяспекай. Таму адно выбачыўся за сваю залішнюю жарсць.

Натуральна, гады неўпрыкмет змінімізавалі тую доўгую адсутнасць Ірыны ў беларускім часе, хаця не-не ды і цяпер нагадваюць пра сябе. Але гэта ўжо не лішне вытыркаецца, а хутчэй надае ёй яшчэ трохі адметнасці.

***

Праз нейкі час па вяртанні Ірына пачала выкладаць у Беларускім калегіюме і Віленскім ЕГУ некалькі розных курсаў, што тычыліся Бібліі ды Старажытнага Усходу, які паклаўся на пачатак (інтэлектуальны) еўрапейскай цывілізацыі. А пасля стварыла ўласную Школу Бібліі пры Лятучым Універсітэце.

Далей болей. Як яна сама кажа: "Ад 2010 года я пачала гуртаваць беларускіх габрэістаў, эліністаў, багасловаў, філолагаў, літаратараў ды культуролагаў дзеля навуковага перакладу Бібліі на беларускую мову...

Хаця поўныі пераклад зойме Бог ведае колькі часу".

Апошняе - святая праўда. Яна працуе з такой марудай (адказнасцю), быццам у яе наперадзе вечнасць (можа, яно так і ёсць?). У прыклад далучу сюды адну невялічкую рэцэнзію, замоўленую мне праз радыё "Свабода", на кнігу, якую тры гады рыхтавала Ірына. Называлася яна "Сонца тваё не закоціцца, і месяц твой не схаваецца".

"Я гатовы вылучаць гэтую кнігу наперад усяго, што пабачыла свет у 2010. Інакш кажучы, я без каліўца сумневу лічу яе Кнігай года. Герой гэтага шыкоўнага, багата ілюстраванага і з густам аформленага фаліянта - грэка-каталіцкі святар, славуты айцец Аляксандр Надсан. Хаця кніга зусім не пра яго, а толькі яму ў гонар прысвечаная ста аўтарамі з чатырнаццаці краінаў свету, матэрыялы якіх і склалі яе разнастайны і надзвычай багаты змест.

Але акрамя айца Надсана ёсць у гэтага выдання яшчэ адзін герой, конгеніальны загалоўнаму. Гэта доктар філасофіі і сакральнай тэалогіі Ірына Дубянецкая. Менавіта яна прыдумала такім чынам ушанаваць унікальную постаць вялікага беларуса і не пашкадавала тры з паловай гады свайго жыцця, каб на свет з’явілася кніга "Сонца тваё не закоціцца, і месяц твой не схаваецца".

Гонар вам - сонечныя людзі!

***

Ірына таленавітая ў розных праявах творчай дзейнасці і да таго ж прыязная да самых розных людзей. Таму ў яе з каптуром паплечнікаў ды сімпатыкаў. Толькі ці шмат хто з іх ведае, што яна яшчэ і не абы які паэт. (Адно не трэба блытаць Ірыну з яе сястрой Галінай Дубянецкай, якая ў пару свайго паэтычнага росквіту была знаная як Князёўна беларускай паэзіі.)

А між тым Ірына мае грунтоўныя і адметныя публікацыі паэзіі ў такіх адметных часопісах як "Крыніца" ды "Архэ", дзе абы-што не друкуюць.

Дык чаму так сталася? Найперш таму, што друкавалася яна пад псеўданімам Агаты Кормак і нікому пра гэта не хвалілася. А яшчэ ленавалася скласці вершыі ў зборнічак і аднесці ў выдавецтва, каб праз кніжыцу абвесціць пра сваю вядомасць.

Адныім з тых вершаў я і завяршаю свой караценькі сюжэт пра нябесную, як арганная музыка, Ірыну Дубянецкую.

Кёльнскі арган

сонцам вітражным

паплямлены клірас

а потым

тысяча —

стрэмкамі

ў сэрца —

прыступак

да неба

вечны АРГАН

што хавае ўсе сьпевы сусьвету

пальцы аберне твае

у буслоў незьлічоных

гукі

(адкуль? —

ні прасторы няма ані часу)

еднасьць быцьця так уладна й

пяшчотна сьцьвярджаюць

збуджаных душаў ЛЮДЗКІХ распрастаныя крылы

мкнуць у — цяпер і давеку — гасьціннае неба

дзесьці быў сьвет мы старанна яго малявалі

музыкі хваля набегла размыла карцінку

тыя абрысы ужо не згадаеш ня вернеш

іншы прасьцяг праясьнёным вачом адтуліўся

слухай стары

што ты чыніш над намі

мяшаеш

нашы адрозныя сьпевы ў харал неймаверны

безьлічы ЛЁСАЎ

глядзі

выпадковую повязь

робіш мацнейшай ад сьмерці

мацнейшай ад сьмерці

***

...Калі я гартаю дэтэктыў ці праглядаю вэстэрн, то баўлю час. Калі чытаю Парменіда ці Плутарха, то пражываю жыццё. Так і з сучаснікамі. Міхал Анемпадыстаў быў з тых, з кім я не бавіў, а менавіта пражываў жыццё. І калі апынаўся побач з ім, і калі сам-насам слухаў ягоныя песні, чытаў бліскучыя эсэ ці проста думаў пра Міхала. Між іншым, гэтае жыццядайнае судакрананне заўсёды было нязмушаным і нідзе не вытыркалася. Таму я нават не заўважыў, што з гадамі ў маім пражыванні жыцця Міхала рабілася ўсё болей і болей. Болей, чым каго яшчэ...

А, можа, проста не паспеў заўважыць, бо нечакана раннім ранкам зазваніў тэлефон...

У той жа момант я абрынуўся за Міхалам у прадонне ягонай адсутнасці. І падаў у тое прадонне так доўга, што з глыбіні гэтага падзення нарэшце зразумеў увесь маштаб Міхала як асобы.

Міхал быў вялікім!

***

Спачатку была Краіна. Свая. Ніколі раней такога не было. А тут яна здарылася.

І тады з’явіліся мы з Міхалам.

У апошнім сказе вельмі істотны займеннік мы. Бо паасобку мы нарадзіліся, калі Краіны яшчэ не было. І каб яна не здарылася, то мы б і засталіся кожны паасобку.

Найперш пра гэта я згадаў, усхапіўшыся дзеля ўспамінаў пра Міхала. Нашыя вочы заўсёды глядзелі ў адзін бок і адразу сустракаліся поглядамі там, дзе была яна - наша Краіна.

Неяк на прэзентацыі сваёй кнігі "Код адсутнасці" мяне запыталі:

- Дык аб чым яна, калі ў некалькіх словах?

- Пра што б я ні пісаў, і не толькі пра літаратуру, культуру, палітыку, а нават пра метафізіку ці фундаментальную анталогію быцця, я заўсёды пішу пра Беларусь.

Цалкам тое ж было з Міхалам. Ён таксама інакш проста не мог, нават калі ўглядаўся ў далёкія эпохі і чужыя прасторы.

Няма сумневу, што менавіта з гэтай утоенай лучвы мне было ўтульна з ім і ў рэале побач, і ў яго песнях, тэкстах, выставах. Да таго ж кожным разам гэта была не проста ўтульнасць, а радасная ўтульнасць, не пазбаўленая сяброўскай пяшчоты.

***

Сярод усяго адметнага, што стварыў Міхал у прозе, асабіста мне найбольш даспадобы ягоныя эсэ, якія ён два сезоны друкаваў на сайце "Будзьма". Агулам гэты цыкл меў назву "Простыя рэчы". І там сапраўды вялося пра самыя звычайныя рэчы: жытло, дрэвы, места, зіма, базар, ровар, сала.

Усяго назбіралася болей як дваццаць эсэ, і кожнае паасобку выклікала ў мяне хвалю эўрыстычнай насалоды, бо сам такое і так ніколі не змог бы напісаць.

Калі хто яшчэ не абазнаны ў гэтых шэдэўрах, то раю пацікавіцца. Бо толькі тут уся поўніца Міхала, як вонкавая, так і нутраная з усёй яго эмацыйнай прыгажосцю. Больш за тое, праз гэтыя тэксты вы зразумееце Міхала як адметнага філосафа з вельмі рэдкім тыпам мыслення, скіраванага на праблемы фундаментальнай анталогіі. І хай вас не засмучае той факт, што Міхал амаль не карыстаецца мудрагелістым філасофскім слоўнікам як такім. І слушна робіць, паколькі насамрэч быційная асноведзь трымаецца простымі словамі, простымі рэчамі. Між іншым, звычаёвая мова ніяк не зашкодзіла яго фундаментальнай эсэістыцы патрапіць у "Анталогію беларускага мыслення". ("Код прысутнасці. 2000-2015".)

Далей я хачу пазнаёміць вас з некалькімі эсэ, дадаўшы да іх трохі ўласных рэфлексій ды зацемак. Натуральна, я не маю намеру перадрукоўваць абраныя эсэ цалкам. Гэта будуць ці мае кароткія канспекты, ці асобныя фрагменты з уласных рэфлексій.

Але пачну з тэкста, схопленага не анталагічнай праблематыкай, а экзістэнцыйнай. Называецца ён "Гонар і годнасць".

"Я вагаўся, ці пісаць пра гэта ўвогуле. Па-першае, таму што гэта не надта адпавядае тэме «Простыя рэчы», па-другое, таму што маю вялікі сумнеў адносна таго, ці будзе гэта ўвогуле нехта чытаць. Гонар і годнасць сёння не ў трэндзе...

Мяне зацікавіў адзін фільм, і я націснуў на play. Чорна-белая стужка, прафесар, падобны да Альберта Эйнштэйна, выступае перад нейкай вялікай аўдыторыяй. Ён пачынае выступ з наступных словаў: абражаны чалавек жыць не можа - ён павінен альбо змыць абразу крывёю, альбо памерці.

З пункту гледжання права думка, агучаная прафесарам, ёсць заклікам да самасуду і забойства, то бок злачынствам. Нават з пункту гледжання звычаёвага права гэта анахранізм і дзікунства. А гучыць годна і прыгожа, нават шляхетна!...

"Годнасць" - універсальны панятак, хаця ягоныя сэнсы ў розных культурах і нават субкультурах розныя. Выраз "абраза годнасці" здаўна фігуруе ў прававых актах, але дэфініцыі годнасці там няма. Уяўленне пра годнасць базуецца на звычаёвым праве, абапіраецца на культурную традыцыю і заўсёды ёсць прадуктам калектыўнага светапогляду. Гонар - наадварот, суб’ектыўнае бачанне ўласнай годнасці.

Тут варта прыгадаць яшчэ адно адрозненне гонару ад годнасці: гонар не даецца проста так, яго трэба абараняць. Сплачваць вызначаную цану. І тады ўзнікае галоўны канфлікт: мадэль, якая была прыкладам годных паводзінаў ця-гам тысячагоддзяў і вынікае з самой прыроды чалавека, супярэчыць пазнейшай максіме "не забі".

Цень ваяра ўнутры мяне (калі ён там ёсць, то гэта не найгоршая мая частка), пагаджаецца з першым, а цень хрысціяніна яму пярэчыць. Я пагаджаюся з апошнім, а захапляюся першым.

Наша цяперашняя беларуская культура прарасла ў тым ліку з культуры шляхецкай, у якой гонар (менавіта гонар, не годнасць) быў асабліва шанаваны. Шляхціц атрымліваў шляхецкую годнасць ад нараджэння, а гонар, натуральна, таксама шляхецкі, мусіў усё сваё жыццё пацвярджаць і, калі трэба, бараніць. Рабіў ён гэта і з дапамогай шаблі, і абапіраючыся на развітую судовую сістэму...

Прынцып свабоды слова - гэта, безумоўна, вельмі важна, мы гэта ведаем, але не будзем забывацца, што гэта адно прынцып карыстання інструментам, то бок словам. Слова - гэта толькі інструмент. Важна тое, што будзе ім сказана.

...Права на годнасць для мяне адназначна важнейшае за права на свабоду слова".

***

Мой бацька (сялянскага роду) неяк сказаў: "Сорам вочы не выесць". А іншым разам як бы патлумачыў ранейшае: "Не лезь, жаба, туды, дзе коней куюць".

Пазней (значна пазней) праз гэтыя два прыслоўі я зразумеў усю жыццядайнасць філасофіі простага чалавека: каб выжыць самому і выгадаваць дзяцей, трэба забыцца на годнасць, а тым болей на гонар. Хай гэтым выхваляюцца шляхцюкі, а ў нас ёсць больш сур’ёзная справа - праз вечнасць трымаць жыццё чалавечае як такое.

Я і па сёння пэўны ў слушнасці гэтай анталагічнай тэзы. Аднак экзістэнцыйна сітуацыя для мяне была больш складанай, паколькі акрамя бацькі я меў яшчэ маці. І хаця яна таксама нарадзілася ў беларускай вёсцы, але ёсць даволі падставаў лічыць, што яе продкі (Кардашы) паходзілі з вугорскай вайсковай шляхты, якую прыхапіў з сабой Стэфан Батора, калі прыйшоў на Гарадзеншчыну з уласным войскам, - і дзе яна (тая шляхта) тут засталася да веку.

Я зусім не ўпэўнены наконт уласнай шляхетнай спадчыны "паводле кудзелі", а вось шляхетнасць Міхала для мяне несумнеўная. Я яе адчуваў задоўга да таго, як прачытаў эсэ "Гонар і годнасць". І ці не гены маёй маці спрычыніліся да майго ўмельства захапляцца кожным высакародным учынкам сябра? Згадаю толькі адзін прыклад, які, як мне здаецца, сведчыць пра глыбіню яго пачуцця гонару.

Калісьці даўно, ужо вельмі даўно, адзін з блізкіх нашых знаёмцаў зрабіў ганебны ўчыінак, і мы ўсе перасталі з ім знацца. Аднак праміналі гады, і многія з нас пакрысе сталі забывацца на былое і нават пачалі рукацца з тым чалавекам. Але толькі не Міхал. Магчыма, ён нават "змыў бы абразу крывёю", каб гэта была яго персанальная абраза, а так адно скарыстаўся правам на годнасць.

Запытайце мяне: што такое Міхал?

І я вам адкажу: Міхал - гэта гонар і годнасць. Прынамсі, найперш.

***

Выпадкова перастракаемся з Міхалам, і ён адразу прапануе:

- Валянцін, прыгадайце ўсе творы беларускай літаратуры пра зіму?

Калі мяне так схапіць знянацку, то я і сваё прозвішча не адразу згадаю.

Прашу час падумаць. Час ідзе, а нічога не прыдумляецца. Ну так, раздзел з "Новай Зямлі", завея за сценамі маёнтка "Шляхціча Завальні", некалькі школьных вершыкаў... А далей нічога, хоць крыкам крычы...

- А колькі той зімы! - кажу з адчаем. І абодва рагочам з самай аптымістычнай беларускай прымаўкі.

Эсэ "Зіма" патрапіла ў гэты падбор таму, што ў ім нязмушанае мысленне Міхала проста такі чаруе сваёй эўрыстыкай. Колькі ў нас кніг і паасобных даследванняў літаратуры ды мастацтва? Як дрэваў у лесе! Толькі ніхто з той безлічы даследчыкаў ні разу не здзівіўся: а чаму гэта ні ў літаратурным тэксце, ні на палотнах мастакоў да найноўшага часу, лічы, ніколі не было беларускай зімы?

А Міхал здзівіўся.

"Мы не надта любім нашу зіму, але ставімся да яе цярпліва, з няпэўным, а таму схаваным за іроніяй аптымізмам - "колькі той зімы". Між тым у "Геаграфіі" Аркадзя Смоліча (Вільня, 1923) чытаем: "Трох-чатырохмесячная зіма з трывалым і багатым снегавым пакрыццём, лёгкімі маразамі, невялікімі адлігамі характэрная для блізу ўсёй Беларусі і адрознівае нашу зіму ад суворае, з гострымі маразамі зімы Маскоўшчыны ды ад гнілое, бясснежнае польскае зімы".

Выходзіць, не такая ўжо кепская ў нас зіма паводле Смоліча. І рады мы сабе ўзімку давалі заўсёды - і вопратка ёсць адпаведная, і дамы цёплыя, і печы, і дровы, і ежа. А вось каб палюбіць гэтую зіму, то не палюбілі. Святы зімовыя - так, зіму - не.

Цяжка сказаць, чаго тут болей: калектыўнага падсвядомага нежадання ўзгадваць тое, што нясе дыскамфорт і пагрозу існаванню, ці застылай трываласці формаў традыцыйнага народнага мастацтва і, шырэй, культуры. Аргументам на карысць апошняга з’яўляецца тое, што зіма выпадае з земляробчага цыкла, зямля і сама прырода адпачываюць, іх часова няма, гэта час, абмежаваны прасторай чалавечага жытла, а сам чалавек ненадоўга робіцца цэнтрам і галоўным героем беларускага космасу - гаспадаром.

"Першыі беларускі снег" з’яўляецца бліжэй да сярэдзіны ХІХ стагоддзя на палотнах французскіх баталістаў, прысвечаных напалеонаўскай зімовай кампаніі 1812 года. У тым самым кантэксце і амаль у той самы час снег з’яўляецца на палотнах мінскага мастака Яна Дамеля. Аднак самастойнае мастацкае гучанне беларускі зімовы краявід набывае толькі на літаграфіях француза Лявэрня. Узімку 1840 года ён вандруе праз Беларусь і робіць серыю падарожных малюнкаў. Камяніцыі Мінска, Віцебска, Дуброўны патанаюць у снежнай белі, нашыя гарады і мястэчкі выглядаюць казачна, утульна і ўрачыіста....

Тутэйшыя мастакі пачалі ўглядацца ў зіму толькі на пачатку ХХ стагоддзя. Перадусім Вітольд Бялыніцкі-Біруля, які ў хрэстаматыйным "Зімовым сне" фактычна запачаткаваў матрыцу беларускай зімы: заснежаная зіма патанае ў сутонні, сцішаная ў колерах, без рэзкіх светлаценяў. Падаецца, што Смоліч, апісваючы сваю ідэалізаваную беларускую зіму, натхняўся менавіта гэтым краявідам, такім рэалістычыным і ўзнёслым адначасова...

Дык ці палюбілі мы нарэшце сваю зіму?.. На гэтае пытанне ў мяне адказу няма".

***

Я нарадзіўся і асталеў у мястэчку Свіслач, якое ў пару майго дзяцінства не шмат рознілася ад вёскі. Пасля надакучлівай восеньскай нуды малыя першага снегу чакалі як цуду. А потым хаты засыпала амаль да стрэхаў і дарогі таксама засыпала. Ты мог выйсці на падворак, трохі патаптацца на сцежцы ад хаты да хлява і зноў хавацца ў цяпло. Да вясны. Калі прыляцяць шпакі і заселяць шпа-коўню, змайстраваную рукамі бацькі.

Мне вельмі любыя прарочыя і дакладныя словы Міхала, што зіма для беларуса - "гэта час, абмежаваны прасторай чалавечага жытла, а сам чалавек ненадоўга робіцца цэнтрам і галоўным героем беларускага космасу..." Можа таму, што я гэта таксама моцна адчуваў...

Яшчэ не было нашай з Міхалам Краіны, калі я напісаў прыпавесць "Сум на тэму вяртання". Апавядаючы пра Міхалаву "Зіму", я не мог не згадаць адзін фрагмент з той прыпавесці. А згадаўшы, не магу ўтрымацца, каб яго сюды не пералюстраваць. Ён трохі завялікі сам па сабе, хаця, здаецца, Міхал не быў бы супраць.

"Каторы дзень таўсматыя хмары наплывалі на мястэчка, каб тут апрастацца ад сцюдзёнага друзу. Гурбы снегу падымаліся на вачах і ў нейкі момант перапынілі ўсялякі рух. Нават трактары кінулі грукатаць, каб не захлынуцца снегам. Свет знерухомеў, і што ні рэч, што ні істота — усё апынулася сам-насам, як быццам ужо выспела вечнасць. Быццё страціла свой пакрыёмы змест, які раней трымаўся на повязях усяго з усім, і прысутнасць кожнага цяпер высвятлялася адно яго ўласным сэнсам. «А калі ўва мне ніякага сэнсу няма, — сам у сябе запытаўся чалавек пасля доўгай дарогі, — а яго напэўна няма, дык што можа акрэсліць мой змест? Хіба толькі вось гэтыя дзверы, гэтая лава, гэтая столь над галавой. Ці не таму чалавек выгароджвае сабе месца ў прасторы плотам, сценамі, фіранкай, што без хоць якой агароджы ён адно рухомая цень на пялёстках быцця?»

Чалавек глядзеў на засыпаную снегам шыбу і слухаў, як запавольваюць хаду ходзікі. Неўзабаве яны зусім спыніліся. У хаце запанавала цішыня. Сэрца таксама ўтаймавалася. Гэтай хвіліны ён чакаў шмат гадоў, на яе прышласць абапіраўся, прымаючы будучыню. І вось яна настала. Свет белы ад снегу, і ён у сваёй хаце лашчыцца плячыма да выпаленай печы".

***

У пэўным сэнсе эсэ "Сцяг" таксама належыць да экзістэнцыйнага дыскурсу. Прынамсі, так бывае заўсёды, калі чалавек успрымае сцяг эмацыйна. Разам з тым, у выпадку бел-чырвона-белага сцяга гэтае эмацыйнае латэнтна злучанае з анталагічным. І злучанае надзвычай глыбока ды грунтоўна. Аб чым і нагадвае Міхал.

"Сустваральнікам нашага сцяга стаўся архітэктар, паэт, грамадскі дзеяч Клаўдзій Дуж-Душэўскі. Гэта ён зрабіў накід бел-чырвона-белага, задаў ягоныя прапорцыі, каларыстыку і шырыню стужак, фактычна падсумаваўшы і матэрыялізаваўшы тое, што назапасілі наш геральдычны чын, літургічная традыцыя і народнае мастацтва. Чырвань на белым тчэцца, не абрываецца ад часоў дахрысціянскіх, праз Сярэднявечча, Рэнесанс, барока і рамантызм, чырвонай стужкай перацякае з ручніка на харугву, з харугвы на тарчу, штандар, сцяг".