Тры старонкі з легенды

ПЕРШАЯ СТАРОНКА

За ноч вокны зацягнула марозам, і першае, што зрабіла Надзя, ускочыўшы з пасцелі,— прадыхала на шыбе невялікае «вочка». На дварэ было пуста і шэра. Як ні ўглядалася яна, нікога ўбачыць не магла. Толькі проста перад акном стаяла бяроза, уся ў бухматым інеі...

Надзя апранулася, выйшла ў сенцы, хуценька апаласнула халоднай вадой твар. Сон як рукой зняло. Прыйшла ў душу лёгкасць і гарэзлівасць. Каб былі лыжы, выскачыла б на вуліцу і — туды, да возера, да ўзгоркаў, па цаліку, па ціхай белізне.

У хаце ля печы завіхалася гаспадыня, яшчэ зусім маладая жанчына з гладка зачасанымі валасамі, у чорных бурках.

— Можа памагчы?..— папыталася Надзя.

— Ды ўжо не трзба,— адмахнулася тая.— Пакуль ты сны даглядала, я ўправілася. Прыйдуць хлопцы, есці паможаш...

Надзя прыбрала ложак, прычасалася і зноў прынікла да «вочка». На бярозе сядзеў надзьмуты верабей. Ён смешна ўздрыгваў усім сваім шэрым цельцам — і з галінкі сыпаўся іней. Надзя пастукала ў шыбу. Верабей пераскочыў вышзй, зірнуў чорненькім круглым вочкам на акно і паляцеў.

Добра зімою ў цёплай хаце, у мяккай цішыні, калі патрэскваюць дровы ў печы і закіпае чыгун з бульбай. Надзя сцепанула плячыма, успомніўшы ўчарашні мароз, поле і п'янага паліцая. «У, гад даўгацыбы...» Ён ехаў на санях і, дагнаўшы яе — у дзіравай ватоўцы, з жабрацкай торбай за плячыма, ссінелую ад холаду, з усяго размаху выцяў пугай. I зарагатаў... «Ну, мы з табой яшчэ сустрэнемся...— са злосцю падумала Надзя.— Не можа быць, каб нашы дарогі не сышліся. Я табе прыпомню пугу... Парагочаш...»

Рыпнулі дзверы, у сенцах затупацелі — і пачуўся звонкі голас Міколы Буцілёва:

— Усё грэецеся ля печы? Хопіць. Ваяваць трэба... Багданава! Надзя!.. Камандзір кліча.

Надзя накінула на плечы кажушок, замітусілася, шукаючы хустку:

— Што там такое?

— А хто яго ведае,— Буцілёў стаяў каля печы, расчырванелы і вясёлы.— Мы людзі маленькія. Нам не дакладваюць. Сказана — паклікаць Багданаву, я і пайшоў. А вы, начальнікі, рашайце, ці нам бульбу есці, ці тол са снарадаў выплаўляць. Я, напрыклад, зараз бульбачкі б...

— Ну, хопіць,— зусім па-даросламу сказала Надзя.— Не казалі, чаго клічуць?

— Не казалі. Відаць, у разведку. Па тваёй спецыяльнасці...

Яны разам выйшлі з хаты, пайшлі па пустой вуліцы, і снег смачна парыпваў пад нагамі. Мікола Буцілёў ішоў моўчкі ззаду і, ужо калі падыходзілі да штаба, папытаўся:

— Надзя, скажы, ну, няўжо табе не бывае страшна? Табе ж нейкіх там трынаццаць гадоў...

— Чатырнаццаць,— удакладніла Надзя.

— Хай будзе чатырнаццаць, усё роўна дакументаў няма...

— А табе не страшна?

— Ну — мне... Я мужчына, раз. Старэйшы за цябе, два. Гэта мой абавязак...

— I мой.

— Ну, ладна,— Буцілёў спыпіўся.— Задачу я выканаў. Дазвольце ісці, таварыш начальнік?

— Ідзіце.

Надзя засмяялася. Ёй падабалася гульня Буцілёва ў «начальніка» і «падначаленага». Было прыемна, што яе ведаюць, што ёй даручаюць адказныя заданні, што камандзір атрада выклікае яе да сябе.

На ганку штаба яна абтрэсла з валёнак снег, абцягнула кажушок, прыняла самы сур'ёзны выгляд.

— Па вашым загадзе з'явілася,— стрымана адрапартавала, пераступіўшы парог.

— Добра,-— падышоў да яе начальнік штаба, заўсёды строгі і, як ёй здавалася, трохі злосны Іван Сцяпанавіч Скуматаў.— Як спала?

Надзя здзіўлена паціснула плячыма: навошта ў яе пытаюць пра гэта? Але Скуматаў чакаў адказу, і яна нясмела вымавіла:

— Добра... Нармальна...

— Ну, тады можна пачынаць гаворку.— Скуматаў кіўнуў камандзіру атрада Дз'ячкову, які сядзеў за сталом: — Выправачка якая — салдат! — I павярнуўся да дзяўчынкі: — Справа да цябе важная. Вельмі. Прасілася ты на адказнае заданне — дык вось больш адказнага і не прыдумаеш... Хадзі сюды.

На стале была разаслана вялікая карта, уся ў чырвоных і сініх паметках. Скуматаў схіліўся над ёй. Побач з ім стаў Дз'ячкоў. Надзя нясмела прымасцілася збоку.

— Вось Віцебск,— аловак Скуматава ўпёрся ў вялікі кружочак.— Бачыш, дарогі?.. Во гэта — гарадоцкая шаша... Вось Гарадок... А гэта — наш атрад. Заналючкі... бачыш? Мяжа, Карасёва і — Заналючкі... Дык вось трэба ісці ў Віцебск.

— Я гатова,— падхапілася Надзя.

— А ты не спяшайся.— Скуматаў паклаў ёй на плячо руку.— Пайсці — не фокус. Справу зрабіць і вярнуцца трэба. А гэта — цяжэй. Трэба ў Віцебску вывесіць чырвоныя сцягі. Хутка свята...

— Ага, Кастрычнік,— кіўнула галавой дзяўчынка.

— Дык вось перад святам хочацца вестачку падаць віцяблянам. Хай бачаць, што ўлада наша жыве і здавацца не збіраецца...

— Дык я гатова.

I зноў Скуматаў спыніў яе:

— Не спяшайся. Да канца слухай... З такім заданнем мы пасылалі ўжо адну групу. Тыдзень назад. Усе загінулі... Подступы да горада добра ахоўваюцца, у горадзе поўна фашыстаў і паліцаяў.

— Дык што, вы думаеце, я спалохаюся? — нават трошкі пакрыўдзілася Надзя.— Вы мяне ведаеце...

— Таму і паклікалі,— сказаў Дз'ячкоў.— Акрамя смеласці тут яшчэ і хітрасць патрэбна. Каб на ражон не лезці... Як ты сцягі ў горад пранясеш?

Надзя задумалася.

— У торбе, пад акрайцамі хлеба...— Але перадумала: — Не... Абматаюся... пад адзеннем...

— Абматаешся? Так рабіла першая група...

Надзя разгубілася: больш нічога не магла прыдумаць. Але ж не можа быць, каб не было нейкага хітрага ходу.

— Дык вось што,— Скуматаў пасадзіў яе на крэсла.— У нас ёсць план. Ён зацверджаны. Па ім будзеце дзейнічаць разам з Ванем.

Толькі цяпер Надзя заўважыла ў цёмным кутку незнаёмага хлапчука. Ён чысціў наган.

— Хадзі сюды, Ваня,— паклікаў яго Дз'ячкоў.— Пазнаёмцеся. Вам з Надзяй разам ісці...

Ваня быў сярэдняга росту, цёмнавалосы. На выгляд — гадоў чатырнаццаці-пятнаццаці. Надзя акінула яго прыдзірлівым позіркам: росту яны аднолькавага, яна пават, можа, трошкі вышэйшая.

— Дык вось якія справы,— Скуматаў абняў іх за плечы.— Вас у горад прапусцяць лягчэй, чым дарослых. Гэта раз. А па-другое, вы проста павезяце на базар мяцёлкі.

Надзя з Ванем пераглянуліся.

— Так, мётлы. Самыя звычайныя, якіх мы вам сёння навяжам цэлую гару. Толькі тры мяцёлкі будуць... з сакрэтам. Перад тым, як насадзіць іх на палкі, мы палкі абкруцім чырвонай тканінай...

— Здорава! — не ўтрымалася Надзя.

— Ага. I проста,— падтрымаў Ваня.

— Але гэта палавіна справы. Другую вам давядзецца рабіць самім. Будзе нялёгка. Надзя трошкі ведае Віцебск. Так што, Ваня, ты трымайся ў горадзе яе. Але і стрымлівай, дзе трэба... А то я цябе ведаю,— Скуматаў пагразіў Надзі пальцам,— палезеш, куды не просяць. А нам вы жывыя патрэбны. Адным словам, задача ясная?.. Ну тады ідзіце, добра пад'ешце. Мы хлопцам далі загад накарміць вас уволю. Паспіце. Недзе ноччу рушым. Да Гарадка давязём, даведкі дадзім, каб усё ў парадку было...

Ля самага Гарадка партызаны спыніліся. Мікола Буцілёў у перадсвітальным змроку агледзеў яшчэ раз Ваню і Надзю.

— Ну што ж, жабракі з вас проста натуральныя... Нават мне хочацца вам хлебца даць. Але...— ён палез за пазуху,— замест хлеба даю вам паперкі. З сапраўднымі нямецкімі пячаткамі, з подпісамі. Ажно шкада аддаваць... Ну... Бярыце... Дзякуйце...

Ваня яшчэ раз памацаў, ці добра ўзязаны мётлы, і Надзя ўзялася за санкі.

— Ну,— падаў ёй руку Буцілёў,— шчасліва! Чакаем вас заўтра, паслязаўтра. Бульбы наварым, сала насмажым. Так што старайцеся...— I не стрымаўся, каб зноў не пажартаваць: — Страшна будзе, крычыце: «Мама!..»

Мама... Мікола не ведаў, як даўно Надзя нікому не гаварыла гэтае слова. А яна, мабыць, недзе ёсць, жыве, яе маці. Толькі Надзя яе забыла, нават голасу не памятае. Яна ўжо звыклася з думкай, што няма ў яе бацькоў. Былі... Быў бацька, пячнік і кравец, які не мог тыдня ўседзець на адным месцы. Хадзіў па вёсках і ўлетку, і зімой, шыў боты, кажухі, клаў печы. I ўсюды з ім хадзіла яе маці... і сёстры, і браты. Колькі іх было, сясцёр і братоў, Надзя і цяпер толкам не ведае. Памятае толькі, што многа... У нейкай вёсцы яе пакінулі — ці то ў сваякоў, ці то ў знаёмых. Казалі, быў неўрадлівы год, не хапала хлеба... Трапіла потым у Магілёў, у дзіцячы дом...

Святлейшых успамінаў, чым дзетдомаўскія, у Надзі не было. Гэта была сапраўдная казка — светлы будынак, школа, бібліятэка, гульні, акрабатычны гурток. «Рабінзон Круза» — любімая кніжка. Перачытала яе тры разы...

— Можа, давай я павязу санкі? — перабіў яе думкі Ваня.— А то стомішся...

— Не. Я прывычная. Як стамлюся, скажу...

...Неяк каля Магілёва былі вайсковыя манеўры — і да іх у дзіцячы дом у госці прыехаў Варашылаў. Што рабілася! Надзя не магла тады паверыць — жывы Клім Варашылаў, савецкі маршал! Песні пра яго спявалі, вершы вучылі — вось ён тут, разам з імі... Пра сустрэчу гаварылі доўга, хлапчукі адмахваліся ад дзяўчынак: што вы, мы вось станем салдатамі, камандзірамі, і Варашылаў будзе нам даваць загады...

Паглядзелі б хлапчукі на яе цяпер...

Ваня зноў тузануў за рукаў:

— Ну, хопіць табе. Дай я...

Яна аддала яму вяроўчыну і запыталася:

— Што, замерз?

— Не, - крутнуў галавой Ваня.— Мы хутка ідзём... Але ж нельга, каб ты адна...

Надзя агледзелася. Гэтыя мясціны яна ведала. Не адзін раз прыходзіла сюды ў разведку, выглядала ўсё, запамінала. Хутка яны абыдуць стараной Гарадок, і можна будзе выбірацца на шашу. К таму часу зусім развіднее.

— А сёння цяплей, чым учора,— зазначыла яна.— Адпусціў мароз. Можа, адліга будзе...

— Можа,— азваўся Ваня і летуценна дадаў: — Вось каб мяцеліца...

— Ага,— падхапіла Надзя.— Гэта было б здорава! Завіруха мяце. Ноч. А мы са сцягамі... Справіліся б за гадзіну. Ніхто б не заўважыў...

Яны ўжо выбраліся на шашу і пайшлі шпарчэй. Санкі з мётламі лёгка каціліся ззаду.

— Ты ніколі не быў тут? — запыталася Надзя.

— Не. Мяне ў разведку пасылалі ў другі бок, пад Езярышча.

Гаворка не клеілася. Можа таму, што яны зусім не ведалі адно аднаго. А хутчэй за ўсё таму, што абое ўвесь час думалі, як іх сустрэне Віцебск, што ім рыхтуе сённяшняя ноч...

Каля ўваходу ў горад іх спынілі паліцэйскія. Доўга разглядалі даведкі, а потым адзін стаў іх абшукваць, а другі скінуў з санак мётлы. У Надзі пахаладзела ў грудзях, калі ён ухапіў якраз тую, з сакрэтам, і выскаліўся:

— Дубцы добрыя будуць... А?.. Можа, паспрабуем?.. Але той, што абшукваў Надзю і Вашо, змрочна прыкрыкнуў:

— Хопіць. Развесяліўся... Аддай малым!.. А вы,— спадылба бліснулі халодныя сінія вочы,— джгайце хутчэй. Гандляры!.. Каму патрэбны ваш тавар?..

Узяўшы мётлы, Ваня з Надзяй подбегам кінуліся ў горад.

На вуліцах было ціха і пуста. Надзі здавалася, што іх крокі чуваць на добрую вярсту, а ў спіны ім глядзяць сотні чужых вачэй... Пуста, ціха... Як быццам усс яшчэ спяць. А ўжо ж за поўдзень...

Надзя ішла наперадзе і не азіралася, быццам баялася, што Ваня ўбачыць, як раптам усё ў ёй сціснулася ў камячок. Яна не магла зразумець, што яе так насцярожыла. Паліцэйскія? Не. Хіба гэта першы раз! Адчуванне блізкай небяспекі? А калі яе не было... Прыгнятала хітрая і непрывычная цішыня, бязлюднасць. Здавалася, вуліцы няма канца.

Калі яны, нарэшце, дайшлі да Полацкага базару, Надзя з палёгкай уздыхнула. Тут было людна. Натоўп рухаўся, гаманіў, нават смяяўся. Выгуквалі дзядзькі:

— Новыя боты!.. Хромавыя!.. За хлеб...

— Махорачка-гарладзёрачка... Каму на сэрцы цяжка, памагае зацяжка...

— Кажух! Кажух!.. Мяняю на соль...

Надзя падміргнула Ваню: «Ну, пайшлі!» —і падалася ў кіпень натоўпу.

— Мяцёлкі! Мяцёлкі!.. Каму мяцёлкі?..— крыкнула яна.— Бярыце мяцёлкі!.. Мяцёлкі!..

На іх ніхто не звяртаў увагі, быццам іх наогул не існавала. Побач стракатала тоўстая жанчына:

— Іголкі... Іголкі... Магазінныя... Магазінныя іголкі... Мяняю на цукар... Мяняю на цукар...

Надзя праціснулася далей:

— Мяцёлкі! Мяцёлкі!..

Але і тут не цікавіліся мяцёлкамі.

— Булён!.. Булён!.. З мясам... Булён з мясам! — паблізу тоненькім голасам залямантавала старэнькая бабуля, і да яе кінуліся з усіх бакоў.

Надзя спынілася.

— Ды ну іх! — злосна махнула рукой.— Пайшлі, Ваня, дзе-небудзь прысядзем... Ногі падгінаюцца. Стамілася.

Яны адышліся ўбок, прымасціліся на санкі. Тут сядзелі дзве немаладыя жанчыны, прадавалі журавіны. Гандаль у іх ішоў слаба, і яны дзяліліся навінамі:

— Пецьку Кулінінага ведаеш? У паліцыю запісаўся. Кажа, канец нашай уладзе. Саветы, кажа, разбіты, немец Маскву бярэ.

— А-а, чаго цяпер толькі не гавораць...

— Кажа, глядзеў немцавы танкі. Кіно яму паказвалі... Самалёты, пушкі... Сілы такой, кажа, на цэлым свеце няма.

— Ды ўжо сіла ў іх ёсць.

— I, кажа, не выкруцішся ніяк. Або служы немцу, або канец табе.

— Пачакаў бы трошкі. Чаго ўжо так спяшыць?

— Куліна прасіла. Ды ў яго свой розум. Кажа, чакаць далей — пустое дзела. Пакуль усе чакаюць, можна месца добрае заняць...

— Якое там месца... сабачае...

Надзя ажно падскаквала на санках — так ёй не цярпелася кінуцца да цётак, крыкнуць, што маніць Пецька, што вернуцца нашы, што ніколі не ўзяць фашыстам Масквы. Але нельга. Трэба маўчаць. Трэба прыкідвацца абыякавай...

Надзя ўстала, прайшла далей. Вусаты дзядзька ў старэнькім кажушку разам з хлопцам гадоў дваццаці збіраў свае збанкі і гаршкі.

— Натаргаваў...— злосна бурчаў ён.— Дзень тут мёрз, а каб было за што...

— Нічога, нічога,— супакойваў яго хлопец.— Заўтра пашанцуе... Затое ў мяне ёсць адна прапанова.

— Прапанова? — ажывіўся дзядзька.

Хлопец агледзеўся і, не звяртаючы асаблівай увагі на Надзю, зашаптаў:

— На тытунёвай фабрыцы можна пажывіцца. Праўда, махорку ўсю выграблі. Але застаўся пыл. Курыць можна.

Дзядзька ўзрадаваўся:

— Праўда? Дык давай хутчэй. А то разнюхаюць, наляцяць, тады свішчы...— I прыкрыкнуў на Надзю: — А ты чаго тут таўчэшся?.. Папругі хочаш?

Але Надзя і сама ўжо кінулася назад. У галаве ў яе нарадзіўся план. Трэба бегчы на тытунёвую фабрыку. Набраць таго пылу. Хлопцам у атрадзе няма чаго курыць...

Яна растлумачыла ўсё Ваню, але той засумняваўся:

— Ці трэба? Раптам пападзешся...

— Я? Пападуся? — Надзя хацела расказаць, у якіх пераплётах яна бывала, але вырашыла, што гэта зойме шмат часу, і па-камандзірску строга загадала: — Ты чакай тут. А я хуценька... Заадно зірну на вуліцы....

Схапіўшы торбу, яна знікла.

Ваня патаптаўся на месцы, узяўся за санкі. Ён разумеў, што нельга было адпускаць Надзю. Яму ж казаў Скуматаў: «Стрымлівай»... Ды і без табакі можна абысціся. Падумаеш, курыва! Ён не курыць, і — нічога. Не вялікая бяда, калі і іншыя пажывуць без гэтага дыму...

Яго аклікнуў мужчына ў акулярах:

— Хлопец! Мяцёлкі прадаеш?

— Прадаю. Купіце,— Ваня падняў з санак самую, на яго думку, лепшую.— Трэба?

— Ды трэба... А што бярэш?

— Хлеб, бульбу...

— Ну! Такое глупства, і — хлеб... Не, браток, гэта не тое... Хочаш цукерак?

Ваня рашыў адмовіцца, але перадумаў і з цікавасцю зірнуў на мужчыну:

— Пакажыце.

— Цудоўныя,— мужчына выцягнуў з кішэні некалькі рознакаляровых «падушачак».

У Вані ажно пад лыжачкай засмактала, і ён, не зводзячы вачой а дзядзькавай далоні, кіўнуў:

— Бярыце...

Адну цукерку Ваня адразу ж паклаў у рот, астатнія схаваў. I тут жа аблаяў сябе ў думках: «Слюнцяй! Расплыўся перад цукеркамі...»

На душы стала прыкра. Хіба яго сюды паслалі, каб ён цукеркі еў?..

Людзі з базару ўжо сталі разыходзіцца. Пацішэла. Знікла тлумнасць. Памалу пачынала шарэць.

З'явілася радасная Надзя з мяшком за плячыма.

— Амаль поўны,— падміргнула яна Ваню.— А ты казаў — не трэба... Ведаеш, як хлопцы абрадуюцца!..

Ваня хацеў прамаўчаць, але не стрымаўся, пахваліўся:

— А я мятлу прадаў,— палез у кішэню і падаў ёй цукеркі.— На. Твае асталіся.

Надзя не паверыла:

— «Падушачкі»?

— Ага.

— Сапраўдныя?

— Салодкія...

Гэта было ўжо цудам...

Яшчэ так нядаўна «падушачкі» лічыліся проста недарагімі цукеркамі. Цяпер жа Надзя глядзела на іх, як на казачны ласунак.

Цукеркі вельмі хутка расталі ў роце, і яна кіўнула Ваню:

— Пайшлі. Я была каля вакзала, паглядзела. Можна. Вывесім. I яшчэ ёсць адно месца. Там трэба абавязкова...

Яны паціху рушылі да вакзала. Цягнулі санкі з нікому не патрэбнымі мётламі, уважліва азіраліся па баках. То тут, то там высіліся закопчаныя руіны. Няўтульна выглядаў Віцебск — нібы дом, які раптам страціў клапатлівага і рупнага гаспадара.

Групкамі па вуліцах праходзілі фашысты, з аўтаматамі на грудзях, з настаўленымі каўнярамі шынялёў. Гучна перагаворваліся, смяяліся.

Надзя звярнула ўлева. Трошкі прайсці — і будзе старая хата. Ніхто ў ёй не жыве, яна ледзьве ліпіць, вось-вось абваліцца: там можна схаваць мяцёлкі, адпачыць.

У хаце было цёмна. Толькі праз шчыліны прабівалася некалькі палосак шэрага вячэрняга святла. Ваня нерашуча пераступіў парог.

— Хадзі, хадзі,— падагнала яго Надзя.— Не бойся. Падлога цэлая. Я тут была.

Пасярод хаты стаяў стол. Каля яго — дзве шырокія лаўкі.

— Халаднавата, а то жыць можна,— падхвальвала прытулак Надзя.— Мы трошкі пасядзім. А потым я табе пакажу і вакзал, і камендатуру, і тое месца...

Яна села на лаўку і горача зашаптала яму:

— Разумееш, у былым рамесным вучылішчы цяпер іхняя казарма, а ў двары — лагер ваеннапалонных. Нашы там. Трэба сцяг... Разумееш, раніцай глядзяць, а тут — чырвоны сцяг!..

Ваня маўчаў.

— Ты не думай, што так ужо цяжка. Там можна... Але Ваня ўсё яшчэ маўчаў, нешта думаў. I тады Надзя пакрыўдзілася: такі план, такая радасць будзе для нашых ваеннапалонных, а ён з сябе начальніка строіць, асцярожнічае... I выпаліла:

— Я адна зраблю! Не пабаюся. На гэта Ваня рашуча сказаў:

— Нічога адна рабіць не будзеш. Нас паслалі дваіх. Дваіх і будзем выконваць заданне. Я старэйшы...

— Падумаеш,— хмыкнула Надзя,— ён старэйшы...

— I над казармай вывесім сцяг...

— Ну вось,— узрадавалася Надзя.

— Толькі спачатку над вакзалам і камендатурай...

Ладна,— згадзілася яна. Галоўнае, што Ваня прыняў яе план. I з хлопцам, вядома, лягчэй. Усё ж удваіх...

Цёмна і ціха. Проста не верыцца, што ў горадзе можа быць такая цемра і такая цішыня. Падміргваюць рэдкія зоркі, ды яны так высока і такія дробныя, што ад гэтага цемра здаецца яшчэ больш густой.

Але самае дзіўнае — цішыня. Такая, што чуваць, як рыпяць дзверы недзе ў канцы квартала, як пакашлівае вартавы. Самае небяспечнае — гэтая вось цішыня. Ступіш не так — і загрыміць якая-небудзь бляшанка, пакоціцца ўніз раструшчаная цагліна...

Надзя чуе, як побач насцярожана дыхае Ваня. Яны ўжо цэлую гадзіну ні слова не сказалі адно аднаму. Моўчкі перабеглі перон на вакзале. Моўчкі Ваня ўзлез на дах. Моўчкі Надзя ўнізе сачыла за вартавымі. Секунды, мінуты цягнуліся бясконца доўга. Зазвінела нейкая бляха — відаць, Ваня зачапіўся за вадасцёкавую трубу. Звінела доўга і гулка... Толькі б не пачулі... Ваня саскочыў. Сціснуў ёй руку — і яна адчула, як дрыжаць яго пальцы. Відаць, ад стомы — гэта ж трэба залезці, падцягваючыся на руках, і спусціцца...

Потым — камендатура.

I вось былое рамеснае вучылішча. Чырвоны цагляны будынак. Цяпер не відаць, што ён чырвоны, але Надзя памятае. Добра памятае. I высокі ганак. I тыя жалезныя пруты. Відаць, у святы да іх прымацоўвалі дрэўкі сцягоў, нашых, чырвоных. Нехта пруты пагнуў, але вырваць не змог, яны засталіся.

Надзя намацала сцяг. Ён быў ля самага цела — кавалак чырвонай тканіны. На кароткай палцы. Як закалоціць заўтра фашыстаў, калі ўбачаць яго! I як узрадуюцца нашы, тыя, у лагеры, за калючым дротам!..

Мінут пятнаццаць яны назіралі за казармай, назіралі, як хадзілі два нямецкія салдаты з вінтоўкамі. Часам салдаты сыходзіліся і пра нешта гаварылі. I зноў адзін — у адзін бок, другі — у другі. Сышліся. Разышліся. Туп-туп... Туп-туп...

«Цяпер цёмна,— думала Надзя.— Як разыдуцца, перабегчы да казармы. Схавацца за сцяной. Зноў пачнуць разыходзіцца, тады вывешваць... Вось толькі — ці паспею...» Яна стала лічыць крокі вартавых. Раз... Два... Пяць... Пятнаццаць... Пятнаццаць туды, пятнаццаць назад. Можна паспець... Тольксі б не заўважылі. Толькі б не пачулі... Як грукае сэрца! «Ваня яшчэ падумае, што баюся...» Ага. Сышліся. Стаяць. Чыркнула запалка. Закурылі. Стаяць, гавораць... Адзін пайшоў у казарму. Будзе змяняцца, ці што?

Надзя тузанула Ваню за рукаў. Немец пайшоў ад казармы. Крок... Тры... Пяць... Ну! Падхапілася, прыгінаючыся, шмыгнула да казармы. За ёю Ваня. Лягла, прыціснулася да сцяны. Ваня — побач... Здаецца, немец не пачуў. Ідзе сюды. Туп-туп... Туп... Спыніўся. Бліскае агеньчык папяросы. Кінуў папяросу. Агледзеўся. Пайшоў назад.

Надзя кранула за плячо Ваню. Той падсадзіў яе. Эх, не дастае да прутоў!.. Ваня падставіў плячо. Стала на плячо. Ухапілася за прут. Незанятай рукою пачала выцягваць сцяг...

Рыпнулі дзверы. Надзя саскочыла. Здалося, што зямля аж скаланулася, загрымела...

З казармы выйшаў той, другі, салдат. Нешта сказаў першаму і зарагатаў... Разыходзяцца... Крок... Два...

Ваня зноў падставіў плечы. Сцяг у руцэ. Яна намацвае пятлю ў жалезным пруце. Устаўляе туды дрэўка. Яно не лезе... Эх... Азяблымі пальцамі натыкаецца на дрот. Мяккі... Ага... Прыкруціць дротам. Так. Раз, два. Трымаецца. Яшчэ раз. Здаецца, добра. Ну, яшчэ... Ідуць немцы назад. Крок... Два... Тры... Усё. Сцяг прыкручаны... Надзя асцярожна спаўзае на дол.

Немцы спыніліся. Тупаюць нагамі. Відаць, замерзлі, хоць мароз і невялікі... Ваякі... Пайшлі... Крок... Два... Тры... Надзя падхопліваецца і перабягае вуліцу. Следам — Ваня.

Паціху, хаваючыся за руіны, адыходзяць яны ўсё далей і далей. Праходзіць, знікае насцярожанасць. На душы становіцца лёгка і радасна. I Надзя пляскае Ваню па плячы, пытаецца шэптам:

— Ну?

— Добра,— адказвае той.— Малайчына!

— Ты таксама,— шэпча Надзя.— Я цябе, калі злазіла, па галаве нагой стукнула... Выбачай.

— Нічога. Не балюча...

Ім абаім хацелася гаварыць адно аднаму харошыя словы, хацелася бегчы ў атрад, каб расказваць, расказваць, расказваць. Нейкая незвычайная смеласць з'явілася ў іх. Здавалася, што цяпер яны могуць усё... I яны вырашылі не чакаць раніцы, ноччу выбірацца з горада.

Ужо каля самага Болецка насустрач ім з лагчыны выскачылі сані. Надзя і Ваня саступілі з дарогі, і конь прамчаў міма, абдаўшы іх цёплым пахам поту. Яны не паспелі нават заўважыць, хто сядзеў у санях. Відаць, хтосьці сабраўся ў Гарадок...

Нечакана конь спыніўся і з саней падняўся паліцай, гукнуў да іх:

— А ну, топайце сюды!

Надзя і Ваня пакорліва падышлі.

— Хто такія? — строга папытаўся паліцай і для большай упэўненасці ўзяў у рукі вінтоўку, што ляжала ўпоперак саней.

— Ды... Мы...— Надзя пачынала хныкаць,— мы... хлеба просім.... Сіроты мы...

— Адкуль ідзяце?

— Па вёсках ходзім... Хлеба просім... Сіроты...

— Сіроты, сіроты,— перадражніў яе паліцай.— Дзе былі?

— У Гарадку былі...

Яны падалі яму свае торбачкі — і паліцай, не развязваючы, стаў прывычна абмацваць іх.

— Так... бяры,— ён кінуў Ваню ягоную торбу і ўзяўся за Надзіну.— А тут... Чакай, чакай...— развязаў і здзівіўся: — Табака? Адкуль?

— Я знайшла. На дарозе... Не адбірайце,— Надзя ўхапілася за торбу.

Але паліцай быў дужэйшы, і торба асталася ў яго.

— Нешта, галубочкі, тут не так... Сядайце ў сані. Паедзем у Гарадок. Там і разбяромся, хто вы такія і чаго тут швэндаецеся...

Усю дарогу Надзя думала, чаму іх затрымалі. Выпадкова? А можа нешта ведаюць? Можа, у Віцебску іх нехта прыкмеціў?.. Здаецца, усё рабілі добра, нідзе не памыліліся...

Праклятая табака...

Сані ўехалі ў Гарадок. Надзя з цікавасцю глядзела па баках. Драўляныя дамы з палісаднікамі. У вокнах часам паказваюцца цікаўныя твары.

I раптам Надзя ледзь не ўскрыкнула. Сані занесла ўбок, і — над самай яе галавой захісталіся пасінелыя босыя ногі... Яна ўзняла вочы — над ёю вісеў мужчына. На ліпе. З дошкай на грудзях. На дошцы няроўныя чорныя літары: «Партызан»... Трошкі праехалі — на бярозе яшчэ... Дзяўчына. Рукі звязаны ззаду. Босая. Дошка на грудзях...

Паліцай заўважыў, што Надзя спалохалася, і растлумачыў:

— Гэта галоўная вуліца...

Надзя маўчала. Яшчз ні разу яна не бачыла столькі павешаных.

— Здымаць іх забараняюць,— зноў растлумачыў паліцай.— Кожны дзень вешаюць...

Ён паспешна спыніў каня ля будынка паліцыі. Ускінуў вінтоўку на плячо, загадаў Надзі і Ваню:

— Пайшлі!

На ганку прывітаўся з нейкім дзядзькам, папытаўся:

— Мордзік ёсць?

— Ёсць... Дзе ж. яму быць?

Паліцай прыдзірліва агледзеў малых, для большай важнасці яшчэ раз памацаў іх торбы і адчыніў дзверы.

Начальнік раённай паліцыі Мордзік, убачыўшы Надзю і Ваню, незадаволена зморшчыўся. Навошта яму гэтыя дзеці? У яго хапае работы з дарослымі...

— Ну, што ў цябе? — прыкрыкнуў ён на паліцая.

— Падазроныя, пан начальнік,— выцягнуўся перад Мордзікам паліцай.— Затрымаў каля Болецка.

— А што падазронае?

— Табака...— і паліцай паслужліва падаў начальніку торбу з махорачным пылам.

— Ну...— Мордзік яшчэ не зусім разумеў свайго падначаленага.

— Кажуць, пан начальнік, у Віцебску не былі. А адкуль табака?

— Ясна,— Мордзік нарэшце нешта скеміў.— Больш нічога?

— Нічога.

— Можаш ісці. А вы,— ён кіўнуў на Надзю і Ваню,— сядайце, расказвайце. Хто такія, адкуль, як завуць? Адным словам, усё...

— Сіроты мы,— пачала Надзя дрыготкім голасам.— Ходзім па вёсках, хлеба просім...

— А чаго ты калоцішся?

— Змерзла...— Надзя раптам расплакалася:—Я хацела на хлеб выменяць... А ён забраў...

— Ну, супакойся.— Мордзік павярнуўся да Вані: — А ты што скажаш?

Ваня паціснуў плячыма:

— Нічога... Надзя казала: міласціну просім... Мордзік прыкрыкнуў на Надзю:

— Не румзай. Цябе ніхто не чапае... Дзе табаку ўзяла?

— Знайшла... На дарозе... Мяняць хацела...

— Дзе знайшла?

— Каля Зазер'я...

— Цікава...— Мордзік не верыў ёй, але нічым не мог даказаць, што яна маніць.— Значыць, на дарозе валяўся мяшок...

— Ага...

— А дзе вас паліцэйскі ўзяў?

— Каля Болецка.

— Та-ак... А калі вы з Віцебска выйшлі? — нечакана спытаў ён.

— Мы не былі ў Віцебску,— Надзя зноў пачала плакаць.

— Дапусцім.— Мордзіку пачынала надакучаць уся гэтая валтузня з малымі. Ён падышоў да дзвярэй: — Эй! Хто там? Трэба адвесці арыштаваных у капліцу. Хай трошкі пасядзяць, падумаюць...

Шчыра кажучы, Мордзік не бачыў нічога падазронага ў хлопчыку і дзяўчынцы. Колькі такіх, асірочаных і выгнаных з дому вайной, ходзіць цяпер па дарогах! Калі ўсіх арыштоўваць, дык і турмаў не хопіць. Але што паробіш — загад...

З жандармерыі паведамілі, што ў Віцебску ноччу вывесілі чырвоныя сцягі і, мяркуючы па слядах ля казармы, зрабілі гэта падлеткі.

Мордзік яшчэ раз агледзеў Надзю і Ваню. Не, не верыў ён, што гэта партызаны. Не верыў ён і таму, што мяшок з махорачным пылам яны знайшлі на дарозе. Укралі. У гэтым ён быў перакананы. Укралі. Можа, нават і ў Віцебску... Але каб яны вывесілі сцягі над вакзалам і над нямецкай казармай... Дудкі! Ён чалавек вопытны і ведае, як ахоўваюцца дарогі ў Віцебск, як сцерагуць вакзал, казарму... Калі б не загад, ён бы зараз добра ўсыпаў гэтым смаркачам, каб не бралі чужога, і адпусціў бы. Клопатаў і без іх хапае. Няма таго дня, каб не даручалі арыштоўваць некага, вешаць, расстрэльваць.

У капліцы было холадна, і, як ні ціснуліся Надзя з Ванем адно да аднаго, не маглі сагрэцца.

— Ваня! — пазвала ціхенька Надзя.— Ты на мяне не злуеш? А?

— Не,— голас у Вані глухі, незадаволены.— Не злую.

— Не трэба. Я не хацела...— I раптам яна заплакала.— Каб жа ведала...

Ваня, як мог, суцяшаў яе, халоднымі пальцамі няўмела выціраў ёй слёзы.

— Не плач... Усё будзе добра. Нас адпусцяць... Адпусцяць. Вось каб сёння на Гарадок партызаны напалі. Акружылі б паліцаяў. I гранатамі іх, гранатамі. А Мордзіка жывым. Каб потым судзіць. I прыйшлі б партызаны ў капліцу. Выламалі б дзверы і — убачылі іх... А яны б з Ванем падняліся насустрач. I Скуматаў загадаў бы даць ім кажух, пасадзіць на сані і везці ў атрад. Яны б прыехалі — а ўсе ўжо ведаюць, што яны сцягі ў Віцебску вывесілі, што не спалохаліся допыту. I ўсе б хвалілі іх...

Надзя не заўважыла, як думкі закружылі, залюлялі яе — і самі сабой заплюшчыліся павекі. Пасля знямогі, пасля страшэннага нервовага напружання прыйшоў сон.

Трошкі пазней заснуў і Ваня. I снілася яму сіняе высокае неба і самалёт. З чырвонымі зоркамі на крылах. А ў кабіне пілота ён — у шлеме, у цёплай лётчыцкай куртцы. I свяціла блізка сонца. I больш нікога, нікога не было ў небе...

Раніцай паліцай адвёў іх да немцаў, у палявую жандармерыю. У кабінеце, куды іх упіхнулі, сядзеў афіцэр і штосьці пісаў на вялікім аркушы паперы. Пісаў ён доўга і нібы зусім не заўважаў іх. Нарэшце заклеіў канверт і з пісьмом выйшаў. Надзю ажно скаланула — у акно, трэба сігануць у акно! Яна паднялася ўжо, але Ваня тузануў яе назад:

— Пад акном варта...

Малайчына, Ваня! Заўважыў. А яна не звярнула ўвагі. Ёй стала няёмка: разведчыца, а магла так недарэчна выдаць сябе.

Афіцэр вярнуўся. Сеў за стол, закурыў. У Надзі заказытала ў горле ад папяроснага дыму, і ўсім целам сваім яна адчула голад.

— Ну, будзем пачынаць,— звярнуўся да арыштаваных афіцэр.— Я з'яўляюся нямецкі афіцэр,— ён падняў вочы на партрэт Гітлера, які вісеў у яго над сталом, і памаўчаў хвіліну, нібы памаліўся на свайго фюрэра.— Мы вызваляем ваш народ ад бальшавік... Вашы бацька на фронт?

Надзя і Ваня закруцілі галовамі:

— Не... Мы — дзетдомаўцы...

— О-о... Дзетдом... Вы — сірот?

— Ага...

— Бедный дзеці... З дзеці мы не ваюй... Мы хочам дзеці шчасця... Мы забірай Масква. Мы разбівай Красна Армія...

Надзя не разумела, навошта ён гаворыць ім усё гэта глупства. Няўжо думае, што яны павераць? Але ўсім сваім выглядам яна старалася паказаць, што не прапускае ніводнага слова афіцэра, што кожнае з іх западае ёй у самую душу.

— Мы даём Беларусь свабода... Мы харошы чалавек не страляй. Мы страляй нехарошы чалавек, партызан. Вы нам сказаць, дзе жыве партызан...

— Што? — Надзя не зразумела.

— Вы... нам...— афіцэр памагаў сабе жэстамі, тыцкаючы пальцамі то ў свае грудзі, то ў іхні бок.— Сказаць... дзе... атрад партызан...

— Дзе партызанскі атрад? — перапытала Надзя.

— Я... Я...— заківаў галавой фашыст.

— Я не ведаю.

— I я не ведаю,—- шчыра развёў рукамі Ваня. Афіцэр паморшчыўся:

— Я ведай — вы быў Віцебск... выконваў заданне.

— Не былі мы ў Віцебску,— захныкала Надзя.— Гэта выдумаў той паліцай... Мы хлеба прасілі...

Афіцэр устаў з-за стала.

— Не плакай... Салдат вялікай Германіі не любіць няпраўда. Вы быў Віцебск. Вы знай, дзе партызан... Вы... павінен сказаць, а то мы будзем вас страляй...

— Ну і страляйце! — вырвалася ў Надзі.— Страляйце. Чаго чакаеце?

— О-о! — афіцэр узяў са стала яшчэ адну папяросу.— Істэрык... Я не хачу істэрык... Вы быў Віцебск...

— Мы не былі ў Віцебеку,— падаў голас Ваня.— Пан афіцзр, вам сказалі няпраўду. Паліцай сказаў няпраўду...

Надзю і Ваню вывелі ў двор, але нікуды далей не пагналі, а спусцілі ў падвал, зачынілі ў цёмным і халодным закутку. На цэментаванай падлозе валялася старая салома, праз маленечкае акенца за кратамі нясмела прабівалася святло.

Цяпер ужо Надзя амаль не верыла, што ім удасца выратавацца. Уцячы адсюль немагчыма. Афіцэр іх і слухаць нават не хоча... Усё ясна. Іх расстраляюць. Але няўжо фашысты што-небудзь ведаюць? Не можа быць...

Са скрогатам адчыніліся дзверы. Немалады нямецкі салдат прынёс ім два салдацкія кацялкі і некалькі скібак хлеба.

— Эсэн... Абедаць...— растлумачыў ён і паставіў кацялкі на падлогу.

У адным была каша. У другім — чай.

З кішэні салдат дастаў дзве лыжкі, дзве таблеткі сахарыну, аддаў іх Надзі і Ваню. Пакуль яны елі, ён стаяў у дзвярах і ўздыхаў:

— Кіндэр... Кіндэр... О, майн гот!..

Потым забраў кацялкі, лыжкі, азірнуўся на дзверы і хуценька зашаптаў Ваню:

— Шысэн... Страляць... Пуф-пуф... вас...— пальцам ён паказаў на Надзю і на Ваню і зноў уздыхнуў: — О, майн гот!

Пасля кашы і кіпетню стала цяплей, але яшчэ больш настойліва палезлі ў галаву думкі. Надзя штурхнула ў бок Ваню:

— Вань... Расстраляюць нас...

— Ага...— Ваня нават не паварухнуўся.

— З-за мяне...

— Не выдумляй,— у Ваневым голасе зноў з'явіліся камандзірскія ноткі, як тады, у Віцебску, у пакінутым доме.— Выкінь з галавы...

— Вань... А давай скажам, што гэта мы сцягі вывесілі... Хай ведаюць... Пра атрад — ні слова... А пра сцягі скажам...

— Нельга.

— Чаму? Расстраляюць, і ведаць пра нас ніхто не будзе,— Надзін шэпт рабіўся ўсё гарачэйшы.— Мы скажам і плюнем у твар ім. Хай ведаюць, што мы не баімся смерці, што мы ненавідзім іх.

— Нельга... А ведаць пра нас будуць. I пра сцягі... Нашы, партызаны, будуць ведаць... Нам трэба маўчаць. Каб думалі, што тыя, хто вывешваў сцягі, не злоўлены. Зразумела?

Надзя ўсё зразумела. Але не хацелася ёй паміраць, прыкідваючыся жабрачкай. Хай бы расстрэльвалі як партызанку...

Яны доўга сядзелі моўчкі. Потым Надзя аклікнула:

— Ваня, ты дзівіўся, адкуль я так добра Віцебск ведаю. Дык слухай... Калі наш дзетдом везлі ў эвакуацыю, за Смаленскам на поезд наляцелі самалёты і пачалі бамбіць. Гэта было жахліва. Мы разбегліся з вагонаў хто куды, хаваліся ў кустах, у лесе. Я забегла далёка ў лес, і калі бамбёжка скончылася і я выйшла да чыгункі, поезда ўжо не было. Адстала і яшчэ некалькі нашых — Юра Сямёнаў, Маруся Савельева. Сабраліся мы разам і вырашылі прабірацца ў Віцебск — у Марусі тут сваякі былі. Колькі ішлі, не памятаю, але да Віцебска дабраліся. Жылі ў горадзе некалькі тыдняў. У тым доме, дзе мы мётлы хавалі. I ў былой школе. Начавалі ў руінах. Шукалі зброю. I вось аднойчы...

...Ім тады здавалася, што план яны склалі выдатны. Усё было прадумана. Аставалася толькі ноччу прабрацца да склада і падкласці тол...

Гэты абгароджаны калючым дротам склад яны заўважылі выпадкова. Ішлі неяк па ўскраіне і ўбачылі, што адразу ажно пяць аўтамашын з закрытымі брызентам кузавамі пад'ехалі да глухога, наводшыбе, цаглянага будынка. Сталі назіраць — у будынак згружалі цяжкія скрынкі. Адна скрынка разламалася, і салдаты пачалі насіць на руках, як дровы, снарады — круглыя і доўгія.

Юра Сямёнаў, як толькі даведаўся пра склад, прапанаваў узарваць яго.

— Гэта будзе наш піянерскі салют. Каб аж Гітлер пачуў... Як бабахне, дык увесь Віцебск задрыжыць...

Усе горача ўзяліся за справу. Разведалі, як лепш прабрацца да склада. Знайшлі нажніцы, каб разрэзаць калючы дрот. Назбіралі толу. А адзін хлопчык, які прыстаў да іх ужо ў Віцебску, нават прынёс запал. Адным словам, уеё было гатова...

У той вечар яны сабраліся ў падвале разбуранага дома непадалёк ад склада.

Усе былі радасна ўзбуджаныя. Зноў і зноў размяркоўвалі абавязкі, правяралі тол і ніяк не маглі дачакацца, пакуль сцямнее. Маруся Савельева нават спрабавала спяваць, але на яе зашыкалі.

«Мінёр»,— так празвалі хлопчыка, які прынёс запал і лічыўся самым вопытным падрыўніком сярод іх,— стаў звязваць кавалкі толу. Усе акружылі яго і з зайздрасцю глядзелі, як упэўнена ён абмацвае тол, як беражліва пакручвае капсуль.

— Цёмна,— сказаў «Мінёр».— Трэба святло.

— А так нельга? — папыталася Маруся.

«Мінёр» хмыкнуў — што тут гаварыць з гэтым дзяўчом, хіба яна разбіраецца ў сур'ёзных мужчынскіх справах! — і пайшоў шукаць газоўку. У змроку замігцеў кволы язычок агню.

— Трэба варту,— коратка загадаў «Мінёр».— Каб агонь не заўважылі...

Усе маўчалі. Нікому не хацелася тырчаць на вуліцы, калі тут будзе рабіцца сапраўдны цуд, калі будзе рыхтавацца выбух, які пачуюць ажно ў самім Берліне.

— Ну! — «Мінёр» незадаволена агледзеў усіх.— Чыя чарга?

Чарга была Юркава і Надзіна. Ім давялося вылазіць з падвала і хавацца ў руінах.

Ужо добра пацямнела. Час ад часу, нібы нехаця, накрапваў дождж. Трошкі пацярусіць і перастане. Быццам дражніўся.

Надзя перасвіствалася з Юрам, які сачыў за вуліцай з другога боку. Ёй надакучыла сядзець у руінах. Усё роўна нікога няма — ні немцаў, ні паліцэйскіх. Нават крокаў патруля не чуваць. А «Мінёр» там ужо заканчвае, відаць, апошнія падрыхтаванні...

Надзя пракралася да Юры.

— Чаго ты? — злосна спытаў ён.— У цябе сваё месца...

— Кінь! — адмахнулася Надзя.— Пайшлі адсюль... Усё роўна нічога не чуваць. Ды і агню нашага не відно. Я прыглядалася.

Юра задумаўся. Яму таксама надакучыла быць на вуліцы. Але ж нялоўка пакідаць пост. Раптам патруль — хто тады папярэдзіць...

Надзя настойвала:

— Пара ісці. Цёмна. I дождж.

Юра здаўся.

— Ну, ладна,— сказаў ён.— Пойдзем... Ты наперадзе. Я — следам.

Надзя выбралася з руін, кінулася да падвала. I ў гэты момант ярка-ярка штосьці ўспыхнула перад самымі вачыма і рванулася зямля з-пад ног. Страшэнны выбух аглушыў яе, а нейкая невядомая сіла падняла над зямлёй і адкінула назад. Надзя балюча выцялася галавой аб тупую жалязяку. На яе пасыпалася тынкоўка і дробныя каменьчыкі. Ад пылу і гаркаты яна на міг задыхнулася. Нічога не разумеючы, паднялася на ногі і зусім блізка пачула спалоханы Юркаў голас:

— Надзя!.. Надзя!..

— Што? Тут я! — азвалася яна і няўпэўнена пайшла на голас сябра, трымаючыся за галаву, якая налівалася тупым надакучлівым звонам.

Юра падхапіў яе, агледзеў з усіх бакоў, радасна абнадзеіў:

— Жывая!.. Нічога, Надзя. Ты — жывая...

Не згаворваючыся, яны кінуліся да падвала. I спыніліся ва ўтрапенні. Там, дзе быў падвал, дымілася яма. Вялізная, глыбокая чорная яма. Курэлі пыл і дым. Ціха асыпаўся пясок. I не было нікога... Нікога...

— Падарваліся,— яшчэ сам сабе не верачы, прашаптаў Юра.

Толькі цяпер Надзя зразумела ўсё. Падарваліся. Маруся. «Мінёр». Усе... Падарваліся... Няма. I ніколі не будзе...

— Маруся!.. — закрычала Надзя ў адчаі: — Мару-ся-а-а!..

Ніхто не адгукаўся. Толькі побач плакаў Юра... Непадалёк пачулася нямецкая лаянка, загрукацеў аўтамабіль.

Юра схапіў Надзю за руку і пацягнуў далей ад гэтага страшнага месца...

— А ты дзівіўся, што я ведаю Віцебск,— Надзя ўздыхнула.— Я, Ваня, Віцебск ніколі не забуду.

Яна змоўкла. Успамінала сваіх сяброў, што загінулі недарэчна і нечакана, так і не ўзарваўшы варожы склад. Успамінала Марусю, «Мінёра». Самы вопытны сярод іх падрыўнік, ён проста не ўмеў абыходзіцца з запаламі і толам...

А Ваню ўспамінаўся дзіцячы дом і родны Ленінград. Шырокі Неўскі праспект. Нява. Смольны, куды іх вадзілі на экскурсію... Дзе цяпер ягоныя сябры? Можа, загінулі так вось, як Надзіны. Можа, трапілі да партызан. А можа, у тыле ходзяць у школу, гуляюць, вучаць на памяць вершы...

Адчыніліся дзверы. Салдат, што прыносіў есці, знакамі загадаў ім выходзіць.

Пасля цёмнага падвала на вуліцы асляпіла дзённае святло. Снег пад нагамі не рыпеў, а ціха асядаў. Са стрэх сям-там капала. Пачыналася адліга.

Нямецкі афіцэр чакаў іх на двары.

— Вы мелі час падумаць,— старанна падбіраючы словы, сказаў ён.— Вы маглі выбіраць жыццё і смерць... Я спадзяюся ваш розум...

— Мы нічога не ведаем,— панура вымавіў Ваня. I Надзя пацвердзіла:

— Не ведаем...

Афіцэр нетаропка расшпіліў кабуру, выняў пісталет, узвёў курок, коратка выдыхнуў:

— Сцяна!..

Салдат пачаў паслужліва падпіхваць Надзю і Ваню:

— Шнэль... Шнэль...

Надзя чула, як стукаюць у яго зубы, адчувала, як дробна дрыжаць рукі.

— Я буду лічыць тры,— афіцэр узняў пісталет.— Пасля тры я буду страляй.

Надзя павярнула трошкі галаву, зірнула на Ваню. Ён моцна сцяў вусны і закрыў вочы.

— Айн,— выкрыкнуў афіцэр.

Проста ў яе перад вачыма — цагляная сцяна. Краі ў многіх цаглін абкрышыліся...

— Цвай...

Куды ён стрэліць? У галаву? У спіну? Толькі б адразу...

— Драй!

Загрымеў стрэл. Надзя пахіснулася і лбом упёрлася ў сцяну. Зверху на яе пасыпаліся кавалачкі цэглы, пыл. Што гэта? Яна не адчувае ніякага болю... Зірнула ўбок — Ваня таксама стаіць... Прагрымеў яшчэ адзін стрэл. Зноў пасыпалася цэгла. I зноў — нічога... Не папаў?.. Яшчэ стрэл... I яна зразумела — афіцэр спецыяльна страляе паверх галоў.

— Ну! — закрычаў ён.— Прызнавайся. Кляйнэ швайн!.. Кулі цяпер ціўкалі каля самага вуха. Яна, здаецца, нават адчувала, якія яны гарачыя... Адна... Другая... Нарэшце афіцэр стаміўся.

— Вы... Вы...— голас у яго перарываўся.— Вы неразумныя дзеці... Так нельга...

Ад нервовага напружання ў Надзі закружылася галава, усё цела абвалакла цёплая, цяжкая стома. Яна марудна павярнулася да афіцэра і папрасіла:

— Страляйце... Страляйце...

Афіцэр нічога не адказаў. Ён паклікаў салдата, які стаяў непадалёк, аддаў нейкі загад і пайшоў, нават не зірнуўшы на Надзю і Ваню.

Салдат зняў з пляча вінтоўку, паказаў дарогу.

Ён прывёў іх у лагер ваеннапалонных. Упіхнуў за калючы дрот, сказаў нешта вартавому і пайшоў.

Надзя і Ваня спыніліся каля самых варот, агледзеліся. Гэта была вялікая пустка, абнесеная калючым дротам. Групкамі, у абадраных шынялях, у ватоўках, пінжаках, тут і там сядзелі палонныя. Худыя, няголеныя. У многіх перавязаны бруднымі бінтамі галовы, рукі.

Высокі мужчына ў пінжаку, з абматанай падраным шалікам шыяй, падняўся насустрач, паклікаў:

— Хадзіце сюды! Не стойце там...

Надзю і Ваню пасадзілі ўсярэдзіну. Той, у пінжаку, папытаўся:

— Хто вы? За што?

Як захацелася Надзі расказаць усё-ўсё гэтым дарагім, змардаваным людзям! I пра дзетдом, і пра эшалон, і пра Віцебск...

Ваня апярэдзіў яе:

— Сіроты. Хадзілі па вёсках, прасілі есці. Схапілі. Кажуць, у Віцебску сцягі вывесілі. Усіх падазроных хапаюць.

Палонныя зашумелі.

— Ага!.. Баяцца!

— Сцягі?.. У Віцебску?..

Да іх праціснуўся зусім малады салдат з шрамам на левай шчацэ.

— А можа, вы гэта — у Віцебску? А?

— Не, накруціў галавой Ваня.

— Шкада-а...— палонны расчаравана адсунуўся назад. «Мы! Мы! — захацелася крыкнуць Надзі.— Мы зрабілі! Вьшесілі сцягі мы!» Хай бы ведалі гэтыя людзі, што яны не проста нейкія прыблуды, а байцы, партызаны... Але Ваня не даваў ёй сказаць:

— Не мы... іншыя... Іх не злавілі...

Твары ў палонных пасвятлелі. Яны пачалі наперабой пытацца:

— Што чуваць?

— Як там Масква?

— Партызан многа?

Ваня адказваў асцярожна, узважваючы кожнае слова. Надзя ажно дзівілася: усё і правільна і — хітра...

— Пра Маскву рознае гавораць. Адны кажуць, што немцы ўзялі яе, другія — што наша яна... А партызаны ёсць...

Надзя разумела, што Ваня не хоча гаварыць прама, баіцца, каб не было тут правакатараў, але ўсё роўна яе разбірала злосць: мудрыць, круціцца... Сказаў бы, што і ў Бярозаўцы і ў Заналючках — партызаны. Вось толькі зброі малавата...

Ваню ўсё распытвалі, распытвалі. Ён павесялеў, нават спрабаваў жартаваць.

Але доўга пагаварыць не давялося. Надзю і Ваню паклікалі да варот. Там ужо было некалькі палонных, акружаных фашыстамі і паліцаямі. Двое з іх ледзь стаялі на нагах, увесь час іх падтрымлівалі таварышы.

— Ну, з богам! — весела гукнуў высокі паліцай з вінтоўкай наперавес.— Гэта ёсць наш апошні, так сказаць...

Іх вялі да хмызоў. Наперадзе палонныя. Ззаду Ваня і Надзя. З бакоў — паліцаі і фашысты. З вінтоўкамі, з аўтаматамі.

«Куды гэта? — думала Надзя.— У Віцебск? Ці ў турму? Ці...» Пра смерць не хацелася думаць. Навошта страляць гэтых знясіленых, змучаных палонных, якія ўжо ледзь перастаўляюць ногі?..

Наперадзе спыніліся. Надзя пастаралася разгледзець, што там робіцца, паднялася на дыбачкі, але заўважыла толькі кусты і нейкі роў. Відаць, да вайны тут капалі торф. Зямля каля рова чорная, выкладзеная акуратнымі квадрацікамі.

Паліцаі паставілі ўсіх па двое. Потым пералічылі. Немец у акулярах абышоў строй, праверыў паперы і махнуў рукой.

— Пачалося...— сумна зазначыў паліцай, які стаяў каля Надзі.

Пярэднія пайшлі — і Надзя з Ванем крануліся з месца.

— Кругом! — хтосьці выкрыкнуў там, наперадзе, і адразу секанула аўтаматная чарга...

«Усё.— Надзя сцяла зубы.— Расстрэльваюць».

Яна перастаўляла ногі і, здаецца, не чула, не бачыла нічога і нікога. Проста ішла туды, да смерці, якую яшчэ засланялі ад яе з Ванем палонныя, нашы. Але вось яе і Ваню спынілі, а палонных пагналі далей. Яны ідуць туды, да рова. Вось ужо каля самага...

— Кругом! — камандуе паліцай, той, што гаварыў пра апошні...

Палонныя паварочваюцца, і ў гэты час — грыміць аўтаматная чарга.., Яны падаюць адначасова, так і не расчапіўшы рук. Туды, у роў...

— Шнэль! — крык над самым вухам.

Надзя бярэ Ваню за руку, сціскае яе моцна-моцна, як толькі можа, і робіць першы крок. Яны ідуць, падняўшы галовы.

— Кругом! Гэта для іх.

Надзя выпускае Ваневу далонь, пачынае паварочвацца. I — ляцяць, ляцяць, ляцяць у іх маленькія, гарачыя кулі.

Многа-многа. Яна бачыць тую першую, што цаляе проста ў сэрца. Маленькая. I ўсё расце, расце, расце. Вось яна ўжо, як снарад. Як бомба. I — разрываецца. На момант робіцца светла-светла, а потым вочы закрывае цемра...

А побач, падломваючы ногі, падае Ваня. I здаецца яму, што разломваецца ягоны самалёт, той, на якім ён павінен быў паляцець у сіняе высокае неба, і падае, падае ў халоднае прадонне блішчастае крыло з чырвонай зоркай...

Апрытомнела Надзя ад холаду і млоснасці. Расплюшчыла павекі і проста над сабой убачыла шэрае, ахутанае хмарамі неба, цяжкое і нізкае. Яна захацела правесці рукою па твары, каб зняць з вачэй гэтую шэрасць, але рука не слухалася. Штосьці прыціснула — і Надзя ледзьве выслабаніла яе, Падняла руку і ў страху заплюшчыла вочы: уся яна была ў крыві. Кроў запяклася на далоні, на рукаве... Сон... Сон... Яна ўшчыкнула сябе і зноў раскрыла вочы. Не сон.

Яшчэ не зусім апомніўшыся, Надзя ўзняла галаву — і ўсю яе закалаціла. Яна ляжала між мноства людзей. I справа, і злева, хто падкурчыўшы ногі, хто закінуўшы галаву, хто схапіўшыся за жывот, ляжалі людзі. Акрываўленыя... I ўсе глядзелі проста на яе страшным невідучым позіркам. Усе вочы, застылыя і пустыя, скіраваны на яе. Надзя закусіла вусны, каб не закрычаць. I ўбачыла Ваню. Ён ляжаў непадалёк. Без шапкі. Цёмныя валасы зліпліся ад крыві. У кулак сціснуты пальцы левай рукі. I ўвесь твар заліты крывёй.

I тут да яе вярнулася памяць. Яна ўспомніла ўсё: і Віцебск, і паліцая, і фашысцкага афіцэра, і страшную каманду: «Кругом!» Успомніла ўсё — і зноў здалося, што сніцца неверагодны сон. Яе ж таксама вялі расстрэльваць. Яна бачыла, як ляцела ў яе маленькая куля...

Яна яшчэ раз ушчыкнула сябе... Балюча. Паспрабавала падняцца і не змагла. На яе нагах ляжаў мужчына ў шапцы-вушанцы і лапленых шэрых валёнках. Сабраўшы ўсе сілы, Надзя адпіхнула яго. Цела мужчыны цяжка спаўзло ўніз, з галавы звалілася шапка.

«Што рабіць? Што гэта такое?» Надзя ніяк не магла зразумець усё да канца... Так — іх вялі... Па іх стралялі... Яна помніць, добра помніць. Ёй і Ваню загадалі: «Кругом!» Яна пачала паварочвацца... Ваня забіты. Усе забіты... А яна — жывая. Відаць, за нейкую долю секунды да аўтаматнай чаргі ў яе падагнуліся ногі і яна ў беспрытомнасці паляцела ў роў.

Надзя абмацала сябе. Нідзе не баліць. Рукі згінаюцца. Ногі таксама. Значыць, нават не параненая. Толькі ўся ў крыві. У чужой... Абапёрлася рукамі. Села... I адразу ж спахапілася: «Што я раблю? А раптам немцы прыйдуць ці паліцаі... Заўважаць...» Яна стаілася між забітых.

Ваня... Ваня... Яна не ведала нават яго прозвішча. Проста Ваня. Ленінградзец. З дзетдома. Вось і ўсё. Думала, што яшчэ не раз будуць выконваць заданні, будуць прабірацца ў Віцебск... Ужо ніколі ён не падставіць ёй сваё плячо, не стрымае, не папярэдзіць...

Надзі станавілася жудасна ад думкі, што яна ляжыць сярод мёртвых, у магіле. Адна. Жывая. Адна, якая можа падняцца, пайсці. А вакол дзесяткі забітых. I маладых, і старых. I Ваня...

Час цягнуўся марудна. Вечар нібы не хацеў надыходзіць, і над зямлёю вісеў шэры паўзмрок... Надзя замерзла. Яе калаціла і ад холаду, і ад жудасці, і ад нецярплівасці. Хутчэй бы выбрацца з рова... Хутчэй бы да сваіх... Яна верыла, што цяпер ужо не пападзецца, дойдзе, дапаўзе. Толькі б наступіла цемра...

Ужо на самым змярканні ўверсе пачуліся галасы. Надзя трошкі расплюшчыла вочы — і прама над сабой убачыла чатыры постаці. Адзін быў у афіцэрскай фуражцы, астатнія ў зімовых шапках. Яны аб нечым напаўголасу пагаварылі, той, у афіцэрскай фуражцы, нахіліўся, лаглядзеў у роў, і — усе пайшлі... Надзя спалохалася: а раптам прывядуць новых на расстрэл ці прыйдуць засыпаць роў... Але варушыцца пабаялася і засталася ляжаць. Ішлі мінуты — наверсе ніхто не паказваўся.

Ноччу Надзя выбралася з рова, хаваючыся за кусты, пачала прабірацца да чыгункі, доўга пятляючы па лесе, выйшла на межанскі бальшак. Абліваючыся потам, подбегам спяшала да сваіх. Па лесе. Адна. I не баялася ні ваўкоў, ні цемры. Яна цяпер нічога не баялася...

Пад раніцу Надзя наткнулася на партызанскі пост. Яе аклікнуў малады незнаёмы партызан. Яна стомлена і радасна села проста на зямлю і папрасіла:

— У штаб мне... Да Дз'ячкова... Партызан недаверліва перапытаў:

— Куды?.. Куды?..

— У штаб, да Дз'ячкова,— паўтарыла Надзя.— Я свая. З задання...

Партызан пастаяў над ёю, падумаў, потым адышоўся і гукнуў:

— Мікола!.. Хадзі хутчэй!..

Ён не дагаварыў — з-за кустоў вынырнуў Мікола Буцілёў, весела пацікавіўся:

— Што, зноў мядзведзь паказаўся? Страляй яго...— I ўбачыў Надзю, кінуўся да яе: —Надзя! Ты?

Яна слаба ўсміхнулася:

— Я... Я...

— Што з табою? — Мікола падняў яе з зямлі.— Ты ўся ў крыві...

— Нічога... Гэта чужая...— I раптам на ўвесь голас разрыдалася: —Ваня...

Мікола трымаў яе за плечы і не ведаў, што рабіць. Суцяшаць? Як? Ён не ўмеў суцяшаць і толькі прасіў:

— Не трэба, Надзя, не трэба... Пайшлі... Пайшлі... Там чакаюць... Трымайся...

У штабе быў адзін Скуматаў. Надзя стала перад ім навыцяжку:

— Таварыш начальнік штаба... Заданне...

Скуматаў замахаў рукамі:

— Не трэба, не трзба... Ведаю. Сядай, расказвай усё. Надзя бяесільна апусцілася на лаўку, нібы сама сабе мармычучы:

— Выканалі... Заданне выканалі... Усё зрабілі... Не выдалі нікога...

— Што з ёй? — трывожна папытаў Скуматаў у Буцілёва.

— Не ведаю, таварыш начальнік штаба,— паціснуў плячыма Мікола.— У крыві ўся... Калоціцца, як у ліхаманцы...

— Ваня... Ваня...— Надзя застагнала.— Забілі... Гады, гады... Ваня. Не трэба... Не памірай... Ваня...

Скуматаў пакратаў яе лоб, асцярожна паклаў на лаўку.

— Трызніць... У агні ўся... Буцілёў, хуценыса па доктара!

Надзя пачула, паднялася, хістаючыся, зрабіла некалькі крокаў.

— Не трэба доктара, не трэба. Позна. Яго ў галаву, у скроню.... Забілі...

Скуматаў узяў яе на рукі, кіўнуў Буцілёву — ну, бяжы, не стой! — паклаў на лаўку і накрыў сваёй ватоўкай.