У каменным крузе

частка І.

4 ліпеня 1943 года. Раніцай, толькі пралупіў вочы — трывожна заныла нутро. Што сталася? Ляжу ў закупоранай дамавіне. Труна з царскімі габарытамі. Вечка высока, дашчэчкі дапасаваныя, пясок не прасочыцца. Гля, нават колер пад мой густ — бэж! Усё зроблена як трэба. Акуратна, чыста, утульна.

— Жыць можна, — супакойваюся.

— У труне? — прыблудны голас.

— А куды ж мне дзецца?

— Ха-ха! — злавесны смех.

— Пэўна ўжо і закапалі! — жахнуўся я. — Жывога! Дыхаю ж...

— Ха-ха! (здзекліва). Перад кастлявай не надыхаешся.

— Вось як! Не падабаешся мне, ірад. Гэта чорт ведае што!

— Хто тут памянуў мяне? Ты? Пара, збірайся на паверку волі!

— Куды?

— У апраметную.

Патыхнула дымам, запахла паленай серай, абдало гарачым газам. Замітусіліся распараныя твары, і сярод іх асатанелая фізіяномія Сідара.

— Хачу наверх!

— Дзівачыш. Чаго там не бачыў?

— Толькі зірну на акаляючае, пад якім ляжаць буду.

— Аб чым ты?

— Дазвольце на хвілінку адлучыцца. Прашу!

— У нас усё ідзе па графіку.

— Прашу!

— Ты што, з глузду з’ехаў?

— Здаецца, я выпаў з часу. Не ведаю, як трапіў у сасновую скрыню.

— Не валяй дурня. Такі лёс пераможаных. Скарыся лёсу. Чым менш будзеш ведаць, тым спакайней ляжацьмеш.

— Ну, гэта не па мне!

Пад днішчам азваўся новы прыблуда:

— Уставай!

Хто там яшчэ? І чаго яму трэба? Уставай... Як у той песні проклятьем заклеймённой. Паспрабуй устань, падыміся... І аж скурчыўся ад здагадкі: клічуць на Страшны суд!.. Хацеў пужнуць назолу моцным слоўцам, але ў магільным гуканні апазнаў драматычны барытон. Успышка памяці высветліла з небыцця старога сябра. Расслабіўся. І ты тут? Бач, прысуседзіўся пада мною.

— Гэй там! Хто ты — Міша? Якім ветрам цябе сюды прыгнала?

Міратворчы смех. Пацяплела на сэрцы.

У Гайнаўцы разам вучыліся слесарскаму рамяству. Толькі ён ішоў курсам вышэй. Міша са Слабодкі, маленькай вёсачкі над ракою Нарвай. Жыў з іншымі вясковымі хлопцамі на кватэры. Я часта наведваў іхні гурт: вазіў перадачы Пецю Валкавыцкаму, які, у адрозненне ад нас, белавежцаў, ездзіўшых у школу поездам, аддаваў перавагу гайнаўскаму кватараванню. Цікава было заглянуць у самастойнасць старшакурснікаў.

Значыць, зноў прыбіліся. Адмотваецца шпуля застыўшай памяці. За немцаў сустрэў Мішу ў Белавежы на камісаравай паверцы. Дамовіліся трымацца разам. Беглі поплеч на голым парадзе, плячо ў плячо рухаліся па пыльнай дарозе на таварную станцыю, не разлучыў нас канвой і ў чырвоным таварняку.

На гарызонце ўспаміну міргнуў Сярожа Валкавыцкі. Перад пасадкай у вагоны падышоў да мяне, абняў і кажа:

— Запомні: не будзь першым, ні апошнім — першых і апошніх б’юць.

Павучаў бывалы салдат. Запомню. А як трапіў у труну?

— Даганяй учарашні дзень! — гукае Сярожа.

Пачало хістаць у бакі. У крацістым акенцы грудкоўскі тартак. На пагрузачнай рампе знаёмыя разявакі. Асавелымі вачыма ўтаропіліся ў наш транспарт і стаяць як слупы. Прасоўваю праз краты руку: бывайце! Ні варухнуліся.

Затым быў Бельск. Перасыльны катух у цэнтры горада, абнесены з панадворку высокім мурам. На двух’ярусных нарах шляхцюкі з пад Бранска. Сядзяць на пацярушанай саломе ў адной бялізне і кормяць блакітнай крывёю паспалітых блох. Раяць зашморгваць кальсоны. Міша і Сідар лезуць на нары. Яны ў кальсонах. А я ў трусах. Іду на двор і ўсаджваюся пад мурам. Ні то сплю, ні то драмлю. Раніцай з дрыготкага трымцення вырывае застаўлянская Стэфка. Брыкае па дварэ, бы жаробка:

— І-га-га! І-га-га!

За адну ноч чокнулася? Не, Стэфка не мімоза. Узнімае дух сярод апанураных „баўэраў”. На снеданне выдалі каўбасу. З’еўшы сваю порцыю, Стэфка і даказвае з якога фаршу прадукт.

Баўэры! У белавежскім амтскамісарыяце, кіруючыся стадным інстынктам, як і ўсе лесуны, падаліся мы ў „баўэры”: прынамсі з голаду не памрэм. А ў Бельску перадумалі:

— Мы не баўэры! — тыцкаем пад нос транспартфюрэру школьныя пасведчанні: — Мы шлёсэры! — выпраўляем „памылку” і далучаемся да спецыялістаў.

Транспарт з бельскага крэйсу ідзе на Беласток. На беластоцкім вакзале доўга стаім на запасных пуцях. З вагонаў не выпускаюць. Праз вентыляцыйныя акенцы амаль не відаць горада. Узбоч вагонаў сноўдаюцца чыгуначнікі і выпытваюць: адкуль ды куды? А мы не ведаем „куды”.

Урэшце рушылі. На поўнач. Нудны краявід: палі і саламяныя стрэхі. Людзей не відаць. Вымерлі?

За Багушамі Усходняя Прусія. Думаю ўчарашнім днём. Дык ад двух год яна значна пашырылася, глытанула Bezirk Bialystok1. Выходзіць, мы — хай і паняволі — даўно прусы.

А падбранскія шляхцюкі спяваюць Nie rzucim ziemi. Ім добра, маючы такую песню. Мы, белавежскія кметы, нават песні сваёй не маем.

За акном зваблівая карціна. Сярод буйнай зелені белыя домікі, крытыя чырвонай чарапіцай. Бы малюнак з турыстычнай рэкламы. Узіраюся ў прускую казку, а яе засланяюць выціснутыя Канапніцкай слёзы.

— Назад! Пад саламяныя стрэхі! — кліча пустэча незваротнай дарогі.

Таварняк грукае наперад.

У Элку „баўэраў” накіравалі на Голдап. У Коршах вагон дзяўчат піхнулі на Мэмэль. Нас, спецыялістаў, вязуць у Кенігсберг. Раніцай уехалі ў горад.

— Schnell! Schnell!2 — фюрэр рэшткавага транспарту выгружае нас на таварным прыстанішчы Галоўнага вакзала. Пералічвае — і трухтам вядзе ў арбайтсамт. Недаспаны, як і мы, спяшаецца дахаты. Яго сцябае адзін клопат: як найхутчэй здаць кантынгент і праваліцца ў сон.

Біржа працы недалёка, на другім беразе Прэголі. У прасторнай чакальні наведвальнікаў не густа. Павадыр знікае за высокімі дзвярыма. Наш лёс у руках распарадчыкаў біржы. Ці будзе ён нам ласкавы? Куды трапім? Нам усё роўна куды — толькі б разам.

Падыходзіць да нас франтаваты незнаёмец:

— Polone?3

— Weissrusse.4

— O, Moskau! Gut!5

Парукаліся, вызначылі сваю арыентацыю. Масквафіл — француз. Маляр. Вывернуў перад намі ўсю сваю душу. Як толькі вернецца дамоў, то перш за ўсё павесіць Лаваля, затым — Пэтэна. Міша па-сяброўску ляпае яго па плячы:

— Gut!

Француз цешыцца, знайшоў аднадумцаў, скандуе:

— Russich — Moskau — Kamerad!6

Маніфестацыю інтэрнацыянальнага сяброўства бесцырымонна спыніў немец у бураватай форме. Выйшаў ён з за распарадчыцкіх дзвярэй і гаркнуў:

— Michael Scharkewitz und Georg Wolkowyki, kom mit!7

— А Сідар?! — крычу ў роспачы.

— Sidar auch!8 — чую.

Разам! Лахі пад пахі — і за „Бурыкам”. На вуліцы дае ён наказ ісці, а сам узлазіць на ровар і круціць за намі.

Ідучы „проста” выйшлі мы на спакойную алейку і трапілі ў іншасвет. Справа, на сонечнай узгорыстасці грувасціўся горад. Насупраць, у даліне — чыгунка, нейкія дзіўныя тэхнічныя канструкцыі, агромністыя пукатыя рэзервуары (газ? нафта?), вычварныя абрысы фабрычных карпусоў, а за імі шырокая рака. Ніжняе наваколле дыхала злавеснасцю. У душы прадчуванне страшнага. Уяўляю паветраны налёт. Жывому з гэтага абсурду не выбрацца. Пастка! Стала не па сабе. Даючы волю ўяве, не заўважыў, як скончылася чарадзейная алейка. І мы на Arndt Strasse.

— Links!9

Скручваем улева, на жалезабетонны віядук, што злучае ўзгорыстасць з ракою. Унізе, з левага боку, жуда фабрычнага канструктывізму, з правага — чыгуначная станцыя. Напруга ўзрастае.

— Halt!10

Спыняемся пасярэдзіне віядука. Уніз вядзе жалезная лесвіца. Над ёю шыльда: Waggonfabrik L. Steinfürt.

Во куды кінуў нас сляпы лёс — у кашмарны эпіцэнтр апакаліпсіса. Спускаемся на дно. „Бурык”, які абярнуўся ў фабрычнага бобіка, здае нас адміністрацыйным казяўкам. Дзейнічаюць спраўна, хоць і не вельмі ведаюць, як ставіцца да нас. Мы тут першыя арбайтары з паўднёвай акругі. Пра зямляцкую лучнасць не намякаюць. Пакуль высветляць становішча, прапануюць нам экскурсію па фабрыцы. Прапанову прымаем з удзячнасцю. Наш экскурсавод — з гакенкройцам на грудзях (член партыі) — добра валодае рускай мовай. Паказвае нам вартыя ўвагі аб’екты, хваліць умовы працы.

— Вам пашанцавала! — пераконвае.

І сапраўды, калі па дарозе ўступілі мы ў фабрычную сталоўку і апаражнілі па ёмістай місцы густога, добра закрашанага гарохавага супу, увайшлі нават у стан эйфарыі.

— Будзем жыць! — прарочыць Міша.

— І сыта! — цешыцца Сідар.

Значканосец пасадзіў нас побач рускамоўнага латыша. Знаёмімся. Токар. Жыве ў горадзе, наймае кватэру. Во як! Але нас перш за ўсё хвалюе зямная цяга — харч.

— І заўсёды так смачна кормяць? — дапытваецца Сідар.

— Гэта ж нямецкая сталоўка! — тлумачыць здзіўлена сусед.

Мы ў захапленні і ад распранальні. Кожнаму асобная шафка, чысценькія ўмывальнікі, элегантная прыбіральня. І цэх, у які нас уключылі, выдаўся ніштаваты. Што я кажу — цудоўны! Не тое, што суседняя кузня — існае пекла: распаленыя да чырвані жалезныя печы, злавесны лязг гільяцінападобных штампавальных станкоў, горы гарачых штамповак, грукат, пыл, жар, смурод. А ліцейная катавальня!

Добры настрой спаў у канцы дня. Дзе будзем жыць? „Бурык” ведае дзе. На лесвіцу! Вядзе ў канец віядука. На беразе Прэголі, пад змрочнымі цаглянымі сценамі шматпавярховага млына, прытуліўся да зямлі смешна малы барак — дамок ліліпутаў ля ступні Гулівера. Гэта хацінка млынароў-палякаў. У ёй „Бурык” і знайшоў для нас свабодны ярусны ложак.

Ускараскаўся я на верхні паверх і праваліўся ў бяздонне.

Апакаліпсіс сноўдае ў скроні. Значыць, ноччу разбамбілі стратэгічны аб’ект. І абрынуўся млын. Засыпала нас! І Міша пада мною, як і кладавіліся спаць. Хто ж тады палажыў у труну?

А голас з долу сваё:

— Уставай!

— А як?

— Не жартуй.

— Мне не да жартаў.

Як чорт з табакеркі выскачыла збоку галава Мішы. Нячысцік! Чуў, у іх няма свайго твару, яны заўсёды пазычаюць іншыя.

— Што табе трэба?

Галава шальмавата ўсміхаецца:

— Спознімся на фрыштык.

Дайшло. Вярнуўся ў рэальнае вымярэнне. Ну і сеанс! Вечка заняло сваё месца — столь. Спаў я пад столлю. Учора, стомлены дарогаю, выпусціў гэтую дэталь з пад увагі. Рэшту падкінула фантазія гранічнага адчаю.

А кажуць, з няволі можна вярнуцца, з труны — ніколі.