У каменным крузе

частка VIII.

У нядзелю штуба дае форсу. З усяго горада з’язджаюць да Байды маладыя скідалянкі. Вее ад іх непагаснай вясковасцю, харошым сваяцтвам. Байда квітнее, кожную зямлячку аблашчвае цёплым словам і ўсаджвае ў рад на сваім і суседскіх ложках, быццам выстаўляе напаказ: глядзіце і зайздросце.

І штуба пераўтвараецца ў глядзельную залу. Нават зачынены на ўсе спусты Манкевіч адпускае шлюбныя папругі і зычліва зіркае на Байдаў спектакль. Відовішча спантаннае. Руплівы пастаноўшчык займае ў міжложкавай прасторы цэнтральнае месца і ўвасабляецца ў ролю галоўнага героя. Пахмурнее, надае сабе паставу асуджанага і, апусціўшы долу вочы, пачынае паказ шчымлівай песняй. Як правіла, пранікліва саліруе:

Ой, помру я, помру я,

Похоронят меня,

И родные не узнают,

Где могила моя.

Быццам спявае паніхіду сабе. А хлопец здаровы, румяны, малайцаваты. І спявае пра смерць. І песня балюча штурхаецца ў нашых грудзях. Усе мы прыгавораны на такі канец.

Аднойчы брыгадзіру намякнуў я пра адплату. З немца вылілася ўся зараза:

— Пакуль вы нас, мы расправімся з вамі...

Сказаў коратка і ясна. Пераможа мацнейшы. Ныць было ад чаго, але тым не менш цеплілася перакананне, што мы акажамся наверсе. А пакуль цяпельца не гасне, трэба верыць у жыццё.

Гэтая цяга, як і ўсё ўздымнае, нарадзілася нечакана, па штуршку сэрца, як бунт супраць тупіковага побыту.

— А чаму б нам не стварыць сапраўдны тэатр? — кажу Мішэлю. — І не жальбы і бяссілля, а такі, які б узнімаў настрой, бадзёрыў. Ты ж акцёр, бяры справу ў свае рукі.

Пасля заканчэння вучобы ў Гайнаўцы Мішэль атрымаў працу на Палессі. Там і праявіў свой прыродны талент, іграў у тэатры. Дык у сябравых вачах зацяпліліся далёкія іскры.

— Думка добрая, — кажа. — Але адкуль узяць п’есу?

— Напішы.

— Які ты вынаходлівы! — іранічная ўсмешка. — А ці ты ведаеш, што гэта такое — напісаць п’есу?

— Дасі рады. Толькі пішы вясёлае. Байда знудзіўся.

— Вось-вось... Вясёлае!..

— Выручу! — ускочыў я ў азарэнне: у мяне ж дома ляжыць стары гадавік Dookoła świata, а ў ім „Сватанне”, камедыя Міхаіла Зошчанкі, бы напісана для нас.

— Дастану п’есу!

Напісаў брату — і на другі тыдзень уручыў Мішэлю пажоўклы гадавік. Мішэль не меў выбару, узяўся за спектакль. Скалаціў трупу, распісаў ролі, пачаліся рэпетыцыі. А героі капрызныя. Першая замінка — і задні ход:

— Выбачай, Мішэль, але без мяне...

Мішэль лютуе:

— Ёлупень! Працуй над ім, рабі яму ласку, а ён „без мяне”... „выбачай!”

І бярэ на варштат новага камедыянта. А мяне абмінае. І мне ад гэтага прыкра. Няўжо я такі нікудышні? Да таго, відаць, і ёлуп з ёлупаў. Ды прыходзіць одум: а каго мог бы я сыграць? П’еса невялікая, дзве жаночыя ролі і тры мужчынскія: бацька, сват і нарачоны. У бацьку ўвасобіўся сам рэжысёр і дырэктар тэатра, з роляй свата добра спраўляецца Янэк Шуміцкі. Клопат з нарачоным. Куды мне да гэтай ролі. Мішэль мае рацыю, буду выкідайлам. А мастацкую мрою выб’ю з галавы мячом.

Лагер наш дагэтуль слыў танцамі. Гулялі за нашай сцяной, у гродзенскай штубе. У кожную нядзелю, як толькі нашы страўнікі, напоўненыя спрыяльнай бручкай, ператвораць арганічнае змесціва ў актыўную энергію, з’язджаюць гарадскія дзяўчаты, прыходзіць Андрэ, прыязны француз, спускае з пляча акардэон, кладзе пальцы на белыя клавішы, расцягвае залатыя планкі і ўводзіць нас у кругаварот танца. І пад Rosamunde віруе барак да знямогі.

Але прыйшла вясна. Разам з Байдавымі спектаклямі абрыдла і Rosamunde. А за брамай футбольнае поле, пустыя вароты, без „часавых”. Ствараем каманду! Апытаў штубу. Вясковыя хлопцы толькі хмыкаюць:

— Футбол? А што гэта такое? З чым яго есці?

Ніхто з іх ніколі ў футбол не гуляў, ніхто нават не бачыў, як у яго гуляюць.

— Во, лапта — гэта гульня! — пераконваюць.

Дык такія ж адносіны „нашых” былі і да тэатральнай задумы. Сярод вясковых палякаў падобная пастава. Каманду склаў з гродзенцаў і прыгодных знаёмцаў. У гэтай справе я перагуляў Мішэля. Ён футболам не цікавіўся.

На першы бой выклікалі мы сваіх французаў. Змагаліся як „за вашу і нашу свабоду”. Рылі мураву камашамі і насамі — перамаглі. Акрыленыя ўдачай, не ўступалі і ў наступных баталіях. З забітымі мячамі, здабывалі і балельшчыкаў. Палякі сустракалі нас як герояў нацыі. Аднойчы, на прагулцы ўздоўж Hammer Teich, што за стадыёнам, пачуў я захоплены голас, скіраваны ў мой бок:

— O, patrz, patrz — nasz obrońca! Prawy bek!

Упершыню спазнаў смак славы.

Рэха перамог прыцягнула з горада новых футбалістаў. Ужо мы паказвалі салідную гульню. Клеілася гарадская зборная. Расля прага подзвігу.

Ад галавакружэння выбавіла паліцыя. Прагнала нас з нямецкага поля. Не выбіла толькі з галавы ідэі. Наўзбоч Steffeck Strasse, за яўрэйскімі могілкамі знайшлі мы дзікі лужок — і там, назіраючы за дарожным рухам, рыхтаваліся да вышынных узлётаў.

А тым часам Мішэль поўным ходам вёў тэатральныя рэпетыцыі. Атрымаў ужо і дазвол на пастаноўку, распрадаў білеты. А перад генеральнай рэпетыцыяй „нарачоны” заяўляе:

— Выбачай, Мішэль... і гэдэ.

Здавалася, героі змовіліся знішчыць тэатр. Але хоць і загналі дырэктара ў тупік, волі ягонай не зламалі. Непераборлівы ў сродках, не аблашчваў ганарліўцаў, выставіў на пробу наша сяброўства. Што было рабіць, падаў я сябру руку дапамогі, згадзіўся на ролю нарачонага. Ратаваў не так сябра, як ідэю — супольную. А роля як роля. Не надта каб складаная. Ды як яе адолець у маланкавым тэмпе? Рэжысёр дае палёгку, магу імправізаваць. Маім заданнем, перш за ўсё, паглынуць вачыма нарачоную, час ад часу кідаць рэплікі, і ў фінале хапіць абранніцу ў гарачыя абдымкі.

Экзамен залічыў я на тройку. З першым настаўленнем не было клопату. Мая партнёрка — чароўная дзяўчына, паглынаў яе з апетытам. І рэплікі былі што трэба. Апраставалосіўся ў канцы. Справа ў тым, што да чараўніцы заляцаўся сам рэжысёр. А тут — які шэльма! — крычыць на мяне:

— Цалуй яе! Ну, цалуй!

Аказваецца, я толькі падаваў від, што цалую. А трэба аўтэнтычна — уводзіў у сістэму Станіслаўскага. Глядач не любіць прыкідвання. А ў мяне, цельпука, маральныя цуглі, не хапае адвагі пацалаваць гераіню — баюся: пасля гэткага ўчынку яна адвернецца ад Мішэля. Ну і атрымаў па заслугах: нарачоная зірнула на мяне з дакорам. Абяцаю выправіць памылку пры адкрытай заслоне.

І вось той дзень. Сцэна на Appelbaum Strasse размаляваная казачнымі ўзорамі. Набітая зала. Прыйшлі не толькі нашы і французы, але і з горада. У першым радзе лагерны істэблішмент: абодва лагерфюрэры, іхнія падручныя, прыкарытная чэлядзь. Дрыжу ад хвалявання. Зыркаю на Мішэля — рассеўся ў фатэлі, пыхкае люлькаю, кіўкамі галавы адабрае маналог свата, быццам сядзіць у ціхім пакоі, а не ў люднай зале. Геній! Маці (Ганорка) ходзіць каля стала, рыхтуе пачастунак і ласкава лыпае на будучага зяця. А я з нарачонай (Ясяй) твар у твар. І бачу толькі яе вочы. Паглынаю іх (па сцэнарыю) і адкрываю (не па сцэнарыю), што яны зялёныя-зялёныя. Такіх вачэй не бачыў з роду. Смарагд самай высокай пробы.

— Што так глядзіш на мяне? — паўшэптам цікавіцца Яся.

— У цябе цудоўныя вочы.

— Падабаюцца?

— Вельмі.

— Ой, не глядзі так.

— Калі інакш не магу.

— Мішэль наказаў?

— Не, па сваёй волі.

— Ой...

Добра, што не паспеў вывучыць ролі. Смарагдавы цуд падказваў мне словы, міміку і дзеянне. І калі пачуў бацькоўскае „дабро” і прыціснуў да сябе партнёрку, здалося мне, што здаў жыццёвы экзамен. І быў шчаслівы. Бурныя воплескі, вядома, запісаў на свой рахунак. А ці пацалаваў Ясю? Наўрад.

Акрамя камедыі, былі скетчы, песні і танец. Тут вылучылася Лёля і рускі інжынер (не з фабрыкі). Яна — акрабатычным шпагатам, ён — эксцэнтрычнай чачоткай. Абое мастакоўскім чуццём выведалі наша мерапрыемства, з’явіліся ў разгар падзеі, і мы выпусцілі іх на сцэну без рэпетыцыі. І не памыліліся.

Падахвочаны поспехам, Мішэль пачаў пісаць п’есу з лагернага жыцця. А я наклікаў на сябе бяду. Плаваў у аблоках, уявіў сябе адораным артыстам, і калі з Панямоння прывезлі новы кантынгент, вырашыў выпрабаваць на ім свой талент. І страціў пачуццё рэальнасці. Выстраіўся пад лагерфюрэра. Меў хромавыя боты, галіфэ, чорную куртку, лыжную казырчастую шапку. Чаго яшчэ трэба? Чырвоны шматок на рукаў. Гакенкройц нарысаваў вуглём. Пераапрануўся:

— Ну, як?

— Першы сорт! — кажа „Сват”, які згадзіўся згуляць ролю перакладчыка.

— Дзейнічаем зыходзячы з сітуацыі.

Дарэчы, наш лагерфюрэр ніколі ў падобным адзенні не хадзіў. Але адкуль новым ведаць, як апранаецца наш лагерфюрэр. Яны яго, пэўна, вось такім і ўяўляюць. Пайшлі ў крайнюю штубу, да дзяўчат. А там поўна кавалераў.

— Was ist los!? — стаўлю з парога законнае пытанне. — Warum hier ist viel Mann?

— Пан лагерфюрэр пытае, што тут дзеецца? — перакладае Янэк Шуміцкі. — Чаму тут толькі мужчын?

Хлопцы скусціліся пасярод штубы, дзяўчаты сарамліва стаяць між ложкамі. Усе з пытальным позіркам у пашыраных вачах.

— Verboten! — я.

— Забаронена! — Янэк. — Нельга! Няможна!

Усчаўся гармідар:

— А што нам можна?

— Усё, што не забаронена.

— Мы цёмныя людзі.

— Асвецім дубінкамі.

Махаюць рукамі на вокны:

— Паненка далёка! — пераконваюць. Сюды зайшлі на хвілінку. Каб залагодзіць небяспечнага прышэльца, працягваюць шклянку мутнай мармытухі.

Сідар, як з пад зямлі: „Толькі не выбухні рогатам, сківіцы вывіхнуць гэтыя асілкі!”

А яны здзіўлены: лагерфюрэр — і не пітушчы. Выкручваюцца, бы ўюны, просяць памілавання, каюцца:

— Больш ніколі, ніколі...

Дапусціць да цалавання рук?

— Gut! — вялікадушна дарую правіну. Нават хлопцаў не выганяю з дзявочай штубы. Пан лагерфюрэр добры.

— Gute Nacht!25

Імправізацыя спадабалася мне. Ад дурное радасці панёс яе ў суседнюю штубу, затым у другі барак, трэці.

І тут гарэў.

Адток казкі. На пачатку засялення новага лагера прыбіўся да нас адрозны ад шэрага і зрэбнага кантынгента донжуаністы брунет: з выпешчанымі вусікамі, у модным капелюшы, у дыхтоўным плашчы і ў польскіх афіцэрках на нагах. Прыхадзень з іншага свету.

— Толькі што з Варшавы, — прадставіўся. — Зусім незнаёмы з тутэйшым парадкам. Увядзіце мяне ў новыя абставіны, — папрасіў.

І мы х Мішэлем пасвяцілі яго ў нескладанае лагернае таінства. Выдаўся мне сімпатычным і я намякнуў, што з выгляду нагадвае цыганскага барона з даваеннага кінафільма.

— Я расавы мутант, — усміхнуўся просьбіт. — Маці полька, а бацька венгр.

На гэтым скончылася наша знаёмства. У фабрыцы яго не сустракаў, у лагеры таксама. І вось ён сядзіць за сталом сярод навічкоў. Нешта крэмзае на паперы. Ускінуў галаву — сумеўся. Чорныя бровы настабурчыліся. Абмацвае мяне пранізлівым позіркам, бы гайнаўскі чэкіст у „Белай вязі”.

Расхацелася мне гуляць у тэатр. І я, нягледзячы на ваяўнічую атрыбутыку, якую начапіў на сябе, бясслаўна рэціраваўся — у пачатку дзеі, так і не вымавіўшы ніводнага слоўца.

Артыст згарэлага тэатра!

На другі дзень папаўзла чутка:

— Аб’явіўся самазваны лагерфюрэр! Шукаюць самазванца...

Во які тэатр!

Я, дзеля маскіроўкі, перабраўся да суседзяў, у гродзенскую штубу. Але колькі можна хавацца? На трэці дзень пайшоў з павіннай.

Убачыўшы свайго дублёра, лагерфюрэр прыжмурыў іранічна вочы, а паколькі я застыў ля парога, падсцябнуў едкім загадам:

— Ну, чаго маўчыш? Гавары, што хацеў здзейсніць? Ідэя? Мэта?

Выклаў я, як на споведзі, не толькі ідэю і мэту, але і вытокі. Аднак маё шчыраванне не зрабіла на немцу спадзяванага ўражання. Ён быццам і не чуў таго, аб чым я яму дакладваў. Асёк мяне нечаканай контрай:

— Ведаеш, хто ты? — садануў пад дыхі. — Ты дыверсант!

Я стаяў, як громам аглушаны: такая высокая ацэнка майму спектаклю!?

— Не заслужыў на такую ацэнку, — кажу са скрухай.

— Не заслужыў? — вываліў здзіўленыя вочы лагерфюрэр. — А хто асмейваў наш парадак (ordnung)? Хто прафанаваў нашу сімволіку? Хто аплёўваў немцаў? Ведаеш, што заслужыў? Штутгоф! Мадзьяр мае рацыю, твой учынак павінна рашаць гестапа.

Які фінал! Палітычнае афармленне мастацкага парыву, зробленае паўваршавякам (выявілася, агентам гестапа), выварочвала мае летуценні, ставіла крыж на ілюзіі, паказвала шыпы мастацкай дзейнасці. Замест прызнання ўдзячнай публікі, пуцёўка ў Штутгоф. Канец камедыі. Пачынаецца драма.

Ну і ліха з вамі! Якая розніца, Кенігсберг — Штутгоф? Аб розніцы даведаюся пасля вайны.

Лагерфюрэр не дае часу на панылыя роздумы, гоіць мае душэўныя траўмы мёдам:

— Але ты нікуды не пойдзеш. Ты свабодны. Бачыш, Вольковыкі, які я добры чалавек...

Пусціць у яго каменем? Выцек увесь накіп. Як ні дзіўна, лагерфюрэр усапраўды быў чалавечы. Ніколі нікога не ўдарыў, на нікога нават голасу не павысіў. Дбаў пра баланду і чорную каву, а яшчэ і пра брыкет у чыгунныя печкі. А што ён мог больш зрабіць для нас? Мы ўсе з супярэчнасцей і нечаканасцей, з аднаго рэактара.

Аб прычыне высакароднага ўчынку лагерфюрэра даведаўся я ў штубе. Трымаў ён злосць на мадзьяра. Надоечы яны пасварыліся (вядома, не з за мяне) і мадзьяр наламаў лагерфюрэру бокі. Дык цяпер лагерфюрэр, памілаваўшы мяне, паказваў яму дулю. Мог гэта рабіць, бо шпік ужо выяўляў дыверсантаў у іншым лагеры: знік на другі дзень пасля майго жалю вартага прадстаўлення. Гнаны дзеравяшкамі з беларускай штубы, дзе шукаў дыверсанта, адбіваўся рэвальверам: гэтым і выдаў сябе.

Значыць, гарэўшы, я спаліў гестапаўца. Ці ж я не дыверсант? Ліквідаваў, хай і несвядома, варожага агента.

Рана, чытач, цешыцца. Лагерфюрэр, нягледзячы на сваю дабрату, усё-такі адправіць мяне (праўда, праз некалькі месяцаў) за калючы дрот. Праўда, не ў Штутгоф (ужо адпала такая магчымасць), а ў лагер працы строгага рэжыму. Інакш гаворачы, у Штутгоф, толькі без газавых камер. І я хапіў сваю порцыю заслужана. Не нашу да нікога жалю.