Ведзьміна тоня

В. Гапееў

Ведзьміна тоня

…Калі выйсці за вёску і збочыць з пыльнай дарогі ўправа, па сцяжынцы, якую пратапталі рыбакі, прайсці з паўкіламетра полем, між радкамі калгасных буракоў, патрапіш на старую канаву. Вада ў ёй бывае тут толькі вясной і надта дажджлівым летам. Берагі канавы сталі пакатымі, зараслі месцамі густым вербалозам, па які стары, няспешлівы дзед Васіль прыходзіць кожную вясну — нарыхтаваць «матэрыялу» на новыя кошыкі.

Дзед носіць пруткі вербалозу роўнымі снапкамі мо цэлы тыдзень, а потым надвячоркам у сваім двары пляце кошыкі. Кошыкі ў дзеда Васіля атрымліваюцца лёгкія, зручныя. Пляце вялікія, як мужчыне падняць, калі поўныя бульбы, і сярэднія — якраз для жанчын і бабуль. І зусім невялічкія — на розныя там патрэбы. Бяруць кошыкі ў дзеда ахвотна. Плату за іх ён вызначыў даўно: прынясеш восенню столькі бульбы, колькі ў той кошык умесціцца. З гэтым усе згаджаюцца, і як пачынаецца копка бульбы, у двары дзеда Васіля хутка вырастае ладная куча — нясуць бульбу, насыпаную з верхам.

Дык вось, па гэтай самай канаве трэба ісці ўніз, да чарнеючага наперадзе алешніка. Хутка ў канаве з’явіцца вада, спачатку невялікімі праплешынамі, а потым і цячэнне ручая пахіліць траву ў адзін бок.

Пачнецца змрочны алешнік. Тут толькі адной сцяжынкай і прайсці, бо падлесак густы, поўны рознага ламачча. Вольхі растуць па тры-чатыры дрэвы з аднаго кораня, які стаіць бы на злепленым некім спецыяльна стромкім стажку збітай чорнай зямлі. Пад нагамі хутка пачынае чвякаць, а яшчэ далей ногі ўжо грузнуць у чорнай кашы. Цяпер ісці трэба па кладках. Кладкі — гэта ссечаныя вольхі, якія валілі так, каб вяршынямі яны падалі да суседняга чорнага стажка з кучай дрэў. Не дужа зручна, асабліва, калі не захапіў з сабой шасток, але ісці так вось, па ствалах (дзе ўжо і спарахнелых), усяго хвілін пятнаццаць. Выходзіш — і першы востраў. Так завуць гэты велікаваты ўзгорак, парослы вясёлымі бярозкамі. Ёсць у вострава і асабістае імя — Заікін. Чаму Заікін — невядома. І справа, і злева востраў абкружаны тым жа тужлівым сырым алешнікам.

А спераду — Ведзьміна тоня. Чорнае люстэрка свабоднай вады, на выгляд неверагодна халоднай нават у спякотны дзень. Калі залезці на якую алешыну, дык зверху Ведзьміна тоня выглядае раўнюткім кругам, а вада ў ёй — яшчэ чарней. Вядома ж, торф на дне. Хоць што там, на дне — ніхто не ведае, бо купацца тут не будзеш: адсюль, з вострава, бераг злёгку абрывісты, скочыш — вада па калені, але потым пачынае імкліва засмоктваць ногі. Пяць хвілін прастаіш — і ўжо па пояс схаваешся. Не хопішся за што — не вылезеш. Некалі прыезджыя гарадскія спрабавалі з лодкі ставіць на Ведзьмінай тоні сеткі. То раніцай не змаглі ні адну выцягнуць — гэтулькі карчагаў на дне. А яшчэ раней, расказваюць, невядомы рыбак на маленькай гумавай лодцы плаваў па тоні некалькі дзён — ад вострава да вострава. Ні з кім не размаўляў, твар ад людзей хаваў. Адкуль ён і хто — не ведалі. Некалькі дзён бясшумна яго лодка слізгала па чорнай вадзе. А аднойчы ён не паказаўся. Толькі лодку гумавую, пустую, без вёслаў прыбіла бліжэй к зіме да Заікінага вострава. А сам рыбак згінуў. Вось з той пары ён часам паказваецца тым рыбакам, што на лодках спрабуюць па тоні плаваць. Просіцца ў лодку — моўчкі з вады цягне рукі…

Дзед Васіль, які сам любіў некалі прыйсці сюды з вудай, расказвае, што стаяў тут раней лес, а сярод гэтага лесу быў хутар. Жыла ў ім жанчына, вядзьмарка. І гэтак яна многа шкоды нарабіла людзям, што Бог не стрываў, і ў адну ноч праваліўся гэты кавалак лесу пад зямлю. Вось верхавіны дрэў з-пад вады і чапляюцца за сеткі ды за плаўцоў. А сама вядзьмарка і цяпер уладарыць у Ведзьмінай тоні і вакол яе, хаваецца на астравах. Дзеду можна верыць — ён ніколі не схлусіў. Адно зразумела добра: у гэтай тоні толькі ведзьмакам і цягаць нерат.

Астравоў, кшталту Заікінага, вакол Ведзьмінай тоні многа — ажно пяць, але не да кожнага дойдзеш. Кладкі ёсць, ды, ужо даўно пакладзеныя, яны схаваліся ў тарфяной кашы, і трэба дакладна ведаць сцяжынку. Бліжні востраў адсюль — Заечы. Ён невялікі, затое там ёсць будан, і месца зацішнае — малады ельнік калючым шчыльным плотам дзеліць востраў папалам. На Заячым востраве і ловіцца добра. Зрэшты, заўсёды здаецца, што ловіцца добра там, куды дайсці цяжэй. Вось насупраць Заікінага вострава праз Ведзьміну тоню па белі бярозавых ствалоў угадваецца Савіны востраў. Тут назва зразумелая: востраў вялікі, многа там старых дуплаватых дрэў. І соў хапае. Надыдзе ноч — як разляцяцца па ўсіх астравах, як пачнуць гугукаць ды галасіць у цемры, страх валасы дыбам ставіць.

Ноччу на Ведзьмінай тоні і без соў страшна. То так плясне нешта па вадзе — нізашто не падумаеш, што рыбіна. А то ў чароце пачне нешта валтузіцца, шамацець… Расказвалі, што, бывае, ходзіць нехта грузна апоўначы вакол вострава, напрасткі, не па кладках: плясь, плясь. І дыхае, уздыхае так цяжка… Калі і ад гэтага адмахнешся, то роспачны дзіцячы крык, поўны перадсмяротнай жудасці, прымусіць здрыгануцца. Пасля гэтага крыку, калі месячык зыркі, глядзі на тоню: убачыш лес на дне яе, верхавіны сосен, сядзібу і хатку. А сама вядзьмарка знак з Савінага вострава падасць — там пачнуць успыхваць блакітныя агні…

Таму вось жадаючых заначаваць на якім востраве ды закінуць вуду на самым золку нешта зусім не багата. Лепш крыху пазней прыйсці, чым сядзець на тым востраве ноччу і ўгаворваць сябе, што то ўсё ж карась па вадзе пляснуў, а ў чароце качка ладкуецца, што міма вострава прайшоў лось, а роспачна крычаў малады заяц, якога схапіла сава. Агні… Вось з агнямі складаней. Як дойдзеш да іх, казалі, знікаюць яны. Спачатку нібыта ўцякаюць ад цябе, бягуць, бягуць да вады і быццам скачуць у Ведзьміну тоню. Што за агні — ніхто не тлумачыць. Таму ўсё адно на любым з астравоў вакол Ведзьмінай тоні ноччу вусцішна.

Частка 1

Вёска сустрэла Сяргея хуткім «прыехаў» і ўзрушаным шэптам бабулек каля прыпынку аўтобуса:

— Дзівісь, дзівісь, то ж Зойчын прыехаў! А яна на полі сёння…

— Гэта калі шчэ не напілася. Бачыла я…

— А бо!.. Выцягнуўся як. Гэ, вочы зіркаюць зладзеяватыя.

— От, мала ліха ў вёсцы.

— Гэта на ўсё лета! А хада, дзівіся, якая! Ну, бандыт бандытам.

— Дзетдом добраму не навучыць. Тама ўсе такія. Во мая Галя расказвала…

Сяргей не чуў ужо, што там расказвала нейкая Галя гэтай старой. Ён толькі ў думках плюнуў, закінуў свой невялікі рукзак за адно плячо, пайшоў.

Калі табе чатырнаццаць і калі з гэтых чатырнаццаці палову — сем год — праводзіш у школе-інтэрнаце 10 месяцаў у годзе, ты навучышся не зважаць на едкія слоўцы. Ты, увогуле, многаму навучышся.

Навучышся хаваць крыўду і слёзы. Навучышся цярпець боль, пераносіць голад, не баяцца холаду.

Навучышся біцца — так, каб не абавязкова перамагчы, а толькі ўратаваць сябе ці сябра.

Навучышся ўцякаць, хавацца, маўчаць.

Многаму навучышся. Толькі шчыра смяяцца, смяяцца не з некага, смяяцца не злосна, а проста таму, што смешна, школа-інтэрнат не вучыць.

Сяргей добра засвойваў усе навукі, якія даваў яму гэты адасоблены свет няшчасных аднолькава, ды злых па-рознаму дзяцей-сіротаў.

Ён сам і яшчэ колькі яго аднагодкаў стаялі вышэй над іншымі — у іх было куды ехаць на лета. Сяргей не круглы сірата, у яго ёсць маці. Няхай і п’яніца. Але ёсць. Ёсць яшчэ дом. Хай і не прыбраны, хай няўтульны, затое — свой. Ёсць вялікі двор, ёсць агарод і садок з трыма старымі яблынямі і вішнямі.

А на бабулек ён не крыўдуе. Яно і праўда — у мінулыя гады Сяргей лазіў па чужых агародах, бы па сваім. А што? Гэтыя вясковыя ўсё маюць круглы год, чаму ён, Сяргей, павінен глытаць сліну, гледзячы на нічыю градку з клубніцамі? Хіба ён у чым вінаваты, што так і не ўбачыў свайго бацьку, што з першым яго крыкам на гэтым свеце пранёсся над вёскай і апошні крык бацькі, пад якім абламалася металічная прыступка воданапорнай вежы? Бацька застаўся б жывы, не надта высокая тая вежа, ды ляжалі ўнізе металічныя трубы, на якія і збіраліся мяняць старыя ў вежы… І хіба Сяргей вінаваты, што маці яго стала піць, як толькі ён пачаў хадзіць? Што вымушана была аддаць яго ў інтэрнат, бо за першы год у школе Сяргей так і не змог запомніць ні адной літары? Ён і размаўляў яшчэ слаба. Ды і навошта яму былі тыя літары, калі ўвесь час, пакуль ён не спаў, яго мучыла адно пачуццё — голад. Яно было заўсёды, мо з самага першага дня яго жыцця, яно не знікала ніколі, яно толькі спала разам з Сяргеем і прачыналася разам з ім. Паступова Сяргей стаў абманваць свой голад — ён засынаў. З цягам часу сон стаў рэфлекторным.

І на ўроках Сяргей іншы раз засынаў — ад голаду.

Голад не знікаў ніколі. Яго не магла прагнаць звараная і патоўчаная свіная бульба, якую ён у малалецтве краў у суседкі, бабулі Адар’і, голад толькі прыціхаў ледзь-ледзь, калі маці прыносіла (але як рэдка прыносіла!) дадому свежы хлеб, і Сяргей прыпадаў ваўкавата да адламанага кавалка, пах якога разрываў ноздры.

Сяргей прыехаў у інтэрнат з гэтым пачуццём, худы, невысокі для свайго ўзросту і з пукатым выродлівым жыватом.

За першы год у інтэрнаце ён з’еў столькі, колькі, можа, не з’еў за свае першыя сем год жыцця. І ўрэшце добрая цётка Соня, паварыха, адгаварыла яго есці столькі, колькі ён хоча.

— Не трэба, дзетачкі, на карысць тое не пойдзе. Ты, як згаладаешся, прыбяжы да мяне, я табе дам чаго крышачку. Табе патрошку есці трэба, патрошку…

Яна, цётка Соня, з худым, высахлым тварам і з чырвонымі, нечакана шырокімі і тоўстымі пальцамі рукамі, якія ўсё хавала пад фартух, прыносіла з дому яйкі і смажыла для Сяргея і яшчэ для аднаго хлопца, жаўтушнага Міцькі, яечню з малаком, пякла дранікі і цішком частавала іх у сваёй бакоўцы.

Сяргей паступова звыкся са сваім пачуццём голаду, як звыкаюцца людзі з мазалямі на нагах…

Ён ішоў вясковай вуліцай, бачачы здаля свой дом з белай цэглы — такім светлым пабудаваў яго бацька. Толькі канёк не паспеў пакласці на дах. Усё чакаў, каго народзіць яго Зойка: калі хлопца — то ўпрыгожыць канёк пеўнікам, калі дзяўчынку — будзе вавёрка…

Сяргей даўно прывучыў сябе не хвалявацца, але тут, на гэтай зацененай старымі бярозамі і ліпамі пыльнай вуліцы, раптам адчуў, як наструнілася нешта ў грудзях, стала перасмыкаць дыханне.

Не, не ад будучай сустрэчы з маці ён стаў хвалявацца. Ён пачуў — маці цяпер не дома, у полі. І піць не перастала. Там, дома, ёсць Анжэла. Маці нарадзіла яе, сама не ведаючы ад каго, калі Сяргею было дзевяць. У тое лета, калі яго ў хаце сустрэў вісклівы плач немаўляці, Сяргей грэбаваў падыходзіць да сястрычкі. Яна толькі і ўмела, што вішчаць ды пэцкаць пялюшкі.

— Ну што, што я табе дам? — крычала на яе аднойчы злосна маці. — Няма малака ў цыцках, усё высмактала!

Сяргея пранізалі тады гэтыя словы. Ён зразумеў раптоўна, што дзіця плача ад голаду. Ад такога ж голаду, ад якога пакутаваў ён сам. Вострае пачуццё жалю да сястрычкі падступіла камяком да горла.

Гэта для яе, Анжэлы, краў ён у суседскіх куратніках яйкі, капаў на чужых агародах раннюю бульбу (свая зарастала пустазеллем, паспявала позна), лазіў па клубніцы, агуркі, яблыкі. Для яе мінулым летам цікаваў і схапіў быў белы бохан прама з будкі машыны, калі выгружалі ў магазін хлеб. А аднойчы нават надаіў ад нічые казы кубак малака…

То не дзіва, што сустрэлі яго ў вёсцы варожым шэптам.

І толькі Анжэла (усе звалі яе коратка — Нэла) сустрэне яго так, як сустракала мінулым летам: яна будзе бясконца яму рада. Абхопіць худымі ручкамі за шыю і ціхенька засмяецца. Будзе заглядваць у вочы, асцярожна гладзіць сваёй далонькай Сяргея па галаве. Нэла чакае Сяргея. Ніхто яго не чакае, нідзе і ніколі. Нікому ён не патрэбен. А вось Нэле — патрэбен.

Нэла, пяцігадовая чорнавалосая дзяўчынка, сядзела пад старой грушай у куце двара. Яна не павярнулася на рыпенне веснічак. Сядзела на кукішках, нешта разглядвала на зямлі.

У яе адзінокай, безабароннай постаці, маленькай побач з таўшчэзнай грушай, было столькі самоты, што голас Сяргея прагучаў нечакана для яго хрыпла:

— Нэла!

Дзяўчынка здрыганулася, быццам ззаду яе нечакана выцялі. Яна ўпала на каленкі і потым, нізка схіліўшы галаву, бы ваўчаня, насцярожана павярнулася.

— Гэта я, Нэла! Не пазнала? — падыходзіў, усміхаючыся, Сяргей.

Мурзаты твар дзяўчынкі зморшчыўся, яна прыжмурыла вочы. А потым усхапілася ў імкненні бегчы, ды раптоўна спынілася з вінаватай усмешкай на мурзатым тварыку.

— Ну, што ж ты мяне не сустракаеш?

Сяргей прысеў каля дзяўчынкі, прыцягнуў яе да сябе.

Нэла ўсё гэтак жа вінавата ўсміхалася, адхіснулася злёгку, і Сяргей пабачыў тонкую вяроўчыну, якая была прывязана да босай, рудой ад бруду нагі дзяўчынкі. Другі канец вяроўкі быў завязаны за грушу.

— Хто гэта цябе прывязаў?

Нэла маўчала.

— Ты не навучылася гаварыць?

Нэла зноў толькі вінавата ўсміхнулася.

— Маці?

Дзяўчынка адмоўна кіўнула, пасмачкі чорных валасоў гайдануліся па тварыку.

— Прымак? Ну, зараза, я яго сам прывяжу да грушы. На ўсю ноч!

Сяргей схапіў кавалак шкла, якім Нэла прыкрыла ямку з некалькімі каменьчыкамі (гэта яна рабіла «сакрэты»), пасадзіў дзяўчынку і праз хвіліну перацёр вяроўчыну.

— Ну, вось…

Сяргей агледзеўся. Каля грушы стаяла пластыкавая бутэлька з вадой, ляжалі высахлы на сонцы кавалак хлеба і тры звараныя з лупінамі бульбіны.

— Так, цяпер я цябе крыху памыю. Не будзеш уцякаць?

Нэла весела пакруціла галавой.

Яна некалі ў тры гады размаўляла добра, безупынна пытаючыся ў Сяргея пра ўсё, што бачылі яе зыркія вачаняты. І гукі ўсе вымаўляла правільна. А калі на наступнае лета Сяргей прыехаў, Нэла ўжо нічога не пыталася ў яго. Яна маўчала. Маці казала, што сама не ведае, ад чаго такая бяда. Ездзіла па ўрачах, вазіла некуды да бабулькі-знахаркі, і тая сказала, што гэта ад перапуду.

Магчыма, і ад перапуду. Спужацца Нэле было чаго — той зімой маці прывяла ў хату мужыка, крываногага, з доўгімі, да каленяў рукамі, што былі скрозь у сініх наколках. Ён прыбіўся ў вёску з райцэнтра, былы зэк, п’яніца і лайдак. Маленькія, глыбока пасаджаныя вочкі не спыняліся на адным месцы — бегалі, бегалі, быццам ён увесь час нешта шукаў.

Той зімой брыдкія лаянкі і бойкі сталі ў Сяргеевай хаце звычайнай з’явай. Зоя, маці Сяргея, працавала на ферме даглядчыцай, рукі мела дужыя і саступаць прымаку не хацела. Зэк звычайна хапаў тое, што трапляла пад руку, і, зверавата выскаліўшыся, кідаўся на Зою.

Малая Нэла заходзілася ў крыку, але на яе толькі раз звярнулі ўвагу — прымак кінуў у кут, дзе яна сцялася, вялікую падушку ў шэрай, ліпкай ад поту і бруду навалачцы. І гэта падушка закрыла ўсю дзяўчынку, Нэла мала што не задыхнулася. Пасля гэтага выпадку, калі ў хаце ўспыхвала бойка, Нэла толькі ціхенька выла, забіўшыся пад ложак.

Калі прымак быў не надта п’яны, ён пачынаў выхоўваць Нэлу. Яго выхаванне больш нагадвала звычайную дрэсіроўку якога-небудзь звярка — ён біў дзяўчынку, калі тая не слухалася і даваў кавалачкі хлеба, калі яго каманды выконваліся.

Ён-такі ўзяў верх над маці Сяргея, тая скарылася, боек у хаце ўжо не было — было простае збіванне, калі прымаку нечага не хапала. Часцей яму не хапала гарэлкі.

Частка 2

Сяргей ліў на руку цёплую ваду з бутэлькі і мыў тварык Нэлы.

— Эх ты, мурза! Ты ж дзяўчынка, сорамна табе бруднай хадзіць. Так, цяпер я табе на рукі буду ліць, а ты сама іх памыеш. Вышэй, вышэй мый, да локцяў.

Нэла старанна цёрла свае рукі і заглядвала ў вочы хлопца позіркам, у якім адбівалася цэлая гама пачуццяў: і радасць, і вінаватасць ці то за брудныя рукі, ці то за тое, што не можа гаварыць, і яшчэ пытанне: «Ці добра я мыюся?»

А яшчэ Сяргей бачыў у вачанятах Нэлы абажанне. І ў нейкі момант ён зразумеў, з якой тугой чакала яна яго вяртання, у якое шчасце выліўся для дзяўчынкі яго прыезд, як ён патрэбен ёй. Нечакана зашчымелі вочы, а з носа ледзь не закапала. Сяргей не стрымаўся ў наступны момант, зашморгаў носам, калі Нэла асцярожна, баязліва нават, прытуліла тварык да яго грудзей і гэтак жа паціху абняла за шыю. А потым сціснула рукі, прыціснулася сама — моцна-моцна, аж гузік кашулі балюча націснуў на грудзіну. «Нічога, нічога, — Сяргей гладзіў дзяўчынку па цёмных, неакуратна падстрыжаных валасах. — Мы прарвёмся. Усё ў нас будзе добра. Усё наладзіцца…»

Але як наладзіцца — Сяргей не ведаў. Ён насуперак пачутаму на прыпынку ад бабулек адкрываў веснічкі свайго двара з кволай надзеяй, што маці стала другой. Але аднаго яго позірку хапіла, каб зразумець: нічога не змянілася.

Двор быў засмечаны, парослы крапівой і быльнікам уздоўж плоту. Певень і дзве курыцы грабліся ў кучы смецця пад сенцамі. Гара тапорніку — двухмятровых тонкіх сасновых калкоў на дровы грувасцілася пасярод двара, і трава паспела ўжо аплесці асобныя палкі ўнізе.

Не хацелася ісці ў хату. Сяргей прадчуваў, што там — смурод і бруд, засмечаная падлога, нявыцерты стол, незасланыя ложкі без бялізны. Так было і мінулым летам…

— Ну, хопіць табе лашчыцца, — Сяргей лёгка адхіліў ад сябе Нэлу. — Пайшлі ў садок, пад вішню. Я табе нештачка прывёз, — па-змоўніцку шапнуў ён на вуха дзяўчынцы.

Нэла ў захапленні пляснула ў далоні, схапіла Сяргея за руку, пацягнула.

Прыселі ў цяні вішняў. Сяргей паволі развязаў рукзак, знарок доўга корпаўся там рукой і нарэшце стаў павольна цягнуць нешта бліскучае, чырвона-жоўтае.

— Што гэта?

Нэла паціснула смешна плячыма, і тварык яе адно свяціўся захапленнем.

— Трымай!

Сяргей адным рухам раскінуў у паветры выцягнутае і накрыў ім дзяўчынку.

— Гэта куртачка табе. Ану, памераем!

Куртачка была занадта вялікая.

— Нічога, за тры месяцы ты вунь як выцягнешся, якраз будзе, — заспакоіў крышку спахмурнелую Нэлу Сяргей, зноў бы чараўнік палез рукой у рукзак.

— Оп ля! Сукенка! Гэта якраз на цябе. Скідай свае анучы!

Нэла хапілася аберуч за падол сваёй сукенкі і ўмомант аказалася… голай. Чырвань сораму на імгненне апаліла Сяргею твар, але ў наступны момант ён успыхнуў абурэннем:

— Ты чаму без трусікаў ходзіш? Ты — дзяўчынка, табе пяць гадоў ужо. Сорамна павінна быць!

Нэла глядзела на яго са знаёмай вінаватасцю ў вачах. Яна разгублена развяла рукі ў бакі.

— Няма трусікаў?

Нэла кіўнула.

— Цьфу!

Настрой у Сяргея сапсаваўся. Але калі Нэла апранула блакітную сукенку, ён забыўся на нядаўнюю прыкрасць.

— Вось, ты ў мяне прыгажуня! Але не вымазвай толькі нідзе. Больш у мяне няма. Добра, што гэта далі.

І добра, што ён, Сяргей, звярнуўся да сваёй выхавальніцы. Яна, хоць і маладая зусім, сваіх дзяцей яшчэ не мае, а добра ўсё зразумела. І з той вялізнай кучы адзення (гуманітарнай дапамогі аднекуль з Германіі) Сяргею дасталіся добра ўжо пацёртыя джынсы ды вось гэтыя куртачка і сукенка.

— А цяпер будзем есці!

У цэлафанавым пакеце, які яму збірала ў інтэрнаце выхавацелька, былі два адвараныя яйкі, добры кавалак парэзанай вэнджанай каўбасы, некалькі агуркоў і памідораў. А яшчэ дзве пачкі пячэння, бляшанка згушчонага малака, хлеб і літровая бутэлька «Колы».

Нэла пляскала ў ладкі, вочкі яе гарэлі, але яна ні да чаго не працягнула руку, пакуль сам Сяргей не палупіў і не даў ёй яйка.

— Еш! Ды не спяшайся! Ніхто не адбярэ, — знарок грубавата прыкрыкнуў на дзяўчынку.

Нэла мо і хацела есці не спяшаючыся, але яйка знікла вельмі хутка. Другое яна ела ўжо павольней. І ўжо зусім заспакоена, ласуючыся, маленечкімі кавалачкамі адкусвала каўбасу і хлеб.

Сяргей сам ад ранку нічога не еў. Але адзін агурок з кавалкам хлеба нечакана насыцілі яго. Ён глядзеў, як есць Нэла, і адчуваў, што ў ім нешта мяняецца. Нешта прападае. Такое, без чаго ён сябе ўжо і не ўяўляў — знікала пачуццё голаду. Упершыню за ўсё сваё жыццё ён толькі вось цяпер, у гэтым садку, седзячы перад сваёй пяцігадовай сястрычкай, адчуў, што яму не хочацца есці. Ніколі не было такога, каб Сяргей мог адмовіцца ад таго ж пячэння ці ад каўбасы. Разбудзі сярод ночы, прапануй што-небудзь — з’есць. А тут, у садку, нават згушчонае малако не будзіць страўнік.

Проста не хочацца.

Сяргею было нечага аж крыху страшна. І — радасна. Што не трэба давіцца слінай, гледзячы на прысмакі, перасільваць сябе вось цяпер і прыкідвацца, што табе зусім не хочацца, каб толькі ёй, Нэлі, хапіла ўсяго паболей…

— Ну, ты еш паціху, — Сяргей падняўся, — я ў хату схаджу. Калі што… — у яго ледзь не вырвалася: «заві мяне». Сяргей запнуўся, потым дагаварыў: — Калі што, бяжы да мяне.

Нэла кіўнула згодна, смокчучы пячэнне.

Адразу ў сенцах шыбануў у нос страшэнна непрыемны, рэзкі пах. Смурод ішоў ад ночваў, у якіх кісла нешта падобнае на бялізну. Відаць, маці замачыла, ды і забылася. Такое і раней было…

Сяргей перасіліў сябе, нахіліўся. Здаецца, тут было якраз дзіцячае адзенне. Хацеў ужо схапіць ночвы за край, пацягнуць, каб вываліць усё на зямлю, адабраць з гэтай кучы адзежкі Нэлы, потым перамыць, але гідлівасць ад смуроду ўзяла верх — яго ледзь не званітавала. І потым, ён не ўяўляў, што там яшчэ за бялізна ў гэтай чорнай вадзе…

У хаце нічога, бадай, не змянілася за гэты год. Як і прадбачыў Сяргей: тая ж няўтульнасць, брудная падлога, непрыбраны стол, мухі роем над чыгунком з нечым на прыпечку.

Стала нечага балюча, усё роўна як цябе абакралі, подла падманулі. Але што тут было чакаць, калі яшчэ там, на прыпынку аўтобуса ён пачуў: «…Калі не напілася».

Ніякага жадання нешта кранаць у хаце, прыбраць тут, падмесці не было. Хата яшчэ больш стала чужой для яго, ён разумеў, што адно яго старанне не зробіць хату ўтульнай. Зрэшты, ён не помніў яе ўтульнай ніколі — зімой было холадна, летам дакучалі мухі. І ў хаце амаль ніколі не было хлеба…

Выйшаў на надворак і аж у вачах як успыхнула нешта — нагэтулькі змрочна здавалася ў хаце. Пакрочыў у садок.

І адразу заўважыў постаць, якая нахілілася над Нэлай.

Ён пазнаў яе — маці. Хоць стаяла яна спінай, у невыразнай, раней ім не бачанай сукенцы.

Яна ела. Гэта было відаць па руху галавы і рук.

Яна азірнулася на крокі Сяргея так, як азіраецца знянацку аклікнуты сабака: гатовы і ўкусіць, і лашчыцца, у залежнасці ад таго, хто яго аклікнуў. І гэты жывёльны выраз на твары маці даканаў яго: ён спадзяваўся да апошняй хвіліны, да імгнення апошняга, што ўсё будзе не так і што ночвы ў сенцах і хата непрыбраная — то ад бяды якой, ад хваробы, але не ад гарэлкі.

Аказался — з-за гарэлкі, бо маці відавочна была нецвярозая.

— Сыночак прыехаў, — працягнула яна. Рот, у вугалках якога прыліплі крошкі пячэння, скрывіўся ва ўсмешцы. — Ой, як ты выцягнуўся…

І яна працягнула рукі наперад, мабыць, збіраючыся абняць сына.

Сяргей спыніўся.

Відаць, незалежна ад яго жадання на яго твары адбіліся ўсе яго пачуцці, і гэта пабачыла маці, пабачыла — і зразумела. Бо апусціла рукі і вінавата загаварыла:

— А я во крышку выпіла, самую крышку, бо так галава на сонцы баліць… Буракі палоць паслалі, а галава баліць, нельга мне на сонцы, то я трошкі выпіла…

Яна павярнулася да Нэлы:

— От, цяпер за табой брацік глядзець будзе, а то мне некалі, работа етая рукі адарвала, буракі праклятыя… А брацік у цябе харошы, от якую табе куртачку прывёз…

Маці нахілілася да рукзака, узяла ў рукі куртку.

— Ах, шкада, што завялікая, ах, шкада… Нічога, я ведаю, дзе памяняць, я ў магазіне памяняю, куртка ж новая, — яна азірнулася на Сяргея, і той адвярнуўся, каб не сустракацца з няшчырым позіркам выцвілых, быццам пакрытых нейкай плеўкай, вачэй.

— То я пайду вам прыбяру месца, дзе спаць. І куртачку прыхаваю, а то ж украдуць куртачку, гэтулькі свалачэй ходзіць… — замітусілася маці.

— Не трэба, мы будзем тут спаць, — цвёрда і холадна сказаў Сяргей. І, каб маці не перапытвала, спытаў: — Ты таго зэка так і не выгнала?

— А сыночак, а як жа без мужчыны ў вёсцы? Гаспадарка…

— Якая ў цябе гаспадарка? Куры? Які з яго гаспадар? Дровы ў траву паўрасталі…

— Дык у яго ж рукі балелі… Плячо выцяў у лесе, як грузілі, то во не можа ўзмахнуць сякерай… Прыбярэ, пасячэ… І ты во паможаш…

Сяргей нічога не адказаў, падышоў да Нэлы, апусціўся на кукішкі, стаў збіраць рэчы ў рукзак.

Маці камячыла куртку ў руках і неяк адразу, быццам успомніўшы нешта надта важнае, заспяшалася:

— От, пайду, бегчы трэба, есці наварыць… Нэлька, слухай брата! Заб’ю, як будзеш уцякаць з надворка! — з пагрозай закончыла яна і паспяшалася ў хату, несучы пад пахай куртку.

Частка 3

Месца пад будан Сяргей выбраў пад купкай вішняў. Сякеру знайшоў, глыбока загнаную ў калодку. Яна ўжо паспела месцамі пакрыцца рудымі плямамі.

«Работнічак», — злосна падумаў пра прымака, б’ючы па тапарышчу, выганяючы сякеру.

З кучы старога голля — яшчэ ў мінулым годзе ён паабрэзваў сухое сучча з яблынь — выбраць добрых шэсць калкоў не змог. Тады падаўся ў дальні кут сада — там густа раслі слівы-самасейкі. Кожную восень зямля пад імі ўсцілалася дробнымі сіне-чорнымі ягадамі. Іх ніхто не збіраў — несмач, дробныя, ды яшчэ каб сабраць, трэба было добра палазіць у гушчары, рызыкуючы не толькі рукі падрапаць, але і вочы павыколваць. Слівы раслі густа, таму ствалы дрэўцаў цягнуліся вышэй да сонца, былі гонкімі.

Тое, што трэба, Сяргей выглядзеў хутка. Цяжэй было секчы, бо вакол кожнага больш-менш тоўстага ствала густа перлі ўверх маладыя парасткі. Ды і сякерай не размахнуцца як след. Ссек першую сліву, выцягнуў з гушчару пад вішні.

— Во, Нэла, мы сабе дом будаваць будзем! — радасна, са змоўніцкімі ноткамі ў голасе сказаў ён.

Нэла, шырока раскрыўшы і так вялікія свае вачаняты, неадрыўна глядзела на брата.

— Не, ты сядзі, — папярэдзіў Сяргей яе жаданне падысці. — Потым табе работа будзе.

Нэла засталася сядзець.

Высек яшчэ дзве сліўкі — якраз на шэсць калкоў. Потым абсекваў па даўжыні, шукаў скрутак іржавага дроту, які, помніў з мінулага года, павінен быў быць недзе на двары.

— А цяпер дапамагай! — гукнуў ён Нэлу, узяўшы ў рукі два калкі. — Трымаць будзеш.

Нэла радасна падхапілася, тут жа абшчаперыла адзін калок.

— Не спяшайся, не спяшайся, — Сяргей разважліва прыпыніў сястру.

Раптам бліснула ў свядомасці: вось некалі яны з бацькам разам маглі б будаваць будан…

Увагнаў крыху ў зямлю адзін калок, Нэла яго прытрымала. Увагнаў другі, злучыў уверсе канцы, звязаў-скруціў дротам.

— О, пачатак ёсць!

Нэла з захапленнем глядзела на гэтыя калкі і раптам хутка падлезла пад адзін, не адпускаючы яго — быццам зайшла ўжо ў будан.

— Гы-гы-гы! — вырвалася з яе грудзей радаснае.

Сяргей уздрыгнуў. Гэта былі першыя гукі, якія ён пачуў ад Нэлы. Добра, што пачуў ён смех…

Яшчэ дзве пары калкоў звязаных паставілі, потым злучылі папярэчынамі (з той гары тапорніку на двары выбралі лепшае), потым голле меншае пакідалі. Нэла і трымала, і падавала, і цягнула галіны са шчаслівым, ззяючым тварыкам.

— Вось, цяпер пойдзем па сена. Накрыем-пасцелем — будзе нам хата!

У хляве, у куце, ляжалі рэшткі сена. Карову маці даўно не трымала.

Вілы стаялі побач — старыя, з адпаліраваным рукамі дзяржаннем, з тонкімі, кароткімі і вострымі ад доўгай работы зубамі. Сена ўзялося акуратным пластом, Сяргей пацягнуў, узнялося воблака пылу, шыбануў пах старой цвілі, у якім ледзь улоўным быў і тонкі водар сапраўднага сена. Сяргей пацягнуў пласт па двары. Нэла ўхапіла з кучы шматок сена, несла, прыціскаючы аберуч да грудзей. Сяргей стаў абкладваць будан сенам, Нэла зноў пабегла ў хлеў.

Праца захапіла — было прыемна бачыць, як на пустым месцы акрэсліваецца іх будучае месца для начлегу — будан. «Тут нас ніхто не патурбуе,» — думаў Сяргей, падсвядома разумеючы, што «ніхто» — гэта п’яная маці, прымак, яго сябрукі-сабутэльнікі. Яшчэ ў мінулым годзе ён хацеў зрабіць вось такі будан, каб не чуць па вечарах і начах п’янага вэрхалу, брудных мацюкоў, злога крыку. «Няхай хоць падушацца цяпер…»

Заставалася прынесці рэшткі сена, ношкі дзве, каб паслаць на зямлю.

— Куды, куды, зверанё, цягнеш!

Сяргей уздрыгнуў ад крыку. І адразу ўсё зразумеў — прымак зайшоў на надворак і ўбачыў Нэлу, якая несла сваю чарговую ношку.

— Ах ты нямко нямытае! — раздражнёна, са злосцю прадоўжыў прымак. — Хто табе дазволіў ад грушы адыходзіць? Ану — на месца!

Апошнія словы ён выкрыкнуў з загадам, як быццам крычаў на сабаку, які без дазволу зайшоў у хату.

Ён стаяў, рукі як у нежывога боўталіся амаль да каленяў, кашуля, не запраўленая ў штаны, не зашпіленая на гузікі, вісела на яго худых плячах, як на калу.

Уся яго постаць казала не столькі аб раздражнёнасці, колькі аб задавальненні ад улады над маленькай Нэлай. Зарослы шчаціннем твар скрывіўся ад нечага, падобнага на ўсмешку, глыбока запалыя вочы прыжмурыліся, ператварыліся ў дзве шчылінкі.

— На месца! — выгукнуў ён ужо без злосці. — На месца!

Нэла з ахапкам сена спінай адступалася да грушы.

— Зверанё, вяроўчыну перагрызла? — спытаў бы ў самога сябе прымак, хацеў зрабіць крок у напрамку грушы, да якой адступала Нэла, і ў гэты час ён заўважыў Сяргея.

— А, дык гэта ты, шчанюк, адвязаў? — з нейкім радасным здзіўленнем сказаў ён, павярнуўся да Сяргея. — А ну, хадзі сюды, я табе што-нішто патлумачу, калі ты за год забыўся, што мяне трэба слухаць!

Яго, відавочна ж, радавала перспектыва паказаць сваю ўладу над нечым больш значным, чым над гэтым нямым кацянём — Нэлай. Сяргей павольна падыходзіў, не прыпыняючы крок, цягнучы за сабой вілы.

— Сыночак прыехаў! — гукнуў зноў прымак, але насцярожыўся. Сяргей не прамовіў ні слова, ён, як зайшоў з саду на надворак, так і ішоў, не спяшаючыся у бок прымака, гледзячы яму ў вочы.

— О, выцягнуўся, байструк, — прымак плюнуў на зямлю. — Ну, хадзі, фраер, вушы драць буду.

Але ўпэўненасці ў словах не было. Сяргей на самай справе не выглядаў больш хлопчыкам, які мінулым летам уцякаў ад кухталёў гэтага мужчыны.

Сяргей наблізіўся да прымака крокі на тры і раптоўна кінуў руку, якая цягнула за дзяржанне вілы ўперад і ўверх. Другая рука перахапіла дзяржанне знізу, і чатыры тонкія, вострыя зубы вілаў імгненна ткнуліся ў непрыкрытыя грудзі прымака, парослыя рэдкімі рудымі валасамі.

Сяргей націснуў злёгку, прымак хіснуўся, не паспеўшы пераступіць нагой, і так стаяў, ледзь не падаючы назад. Ён не мог ступіць крок, бо для гэтага трэба было хоць крышку нахіліцца наперад, каб не ўпасці, а зубы вілаў балюча, ой як балюча калолі ў грудзі.

— Ты што, шчанюк? — са злым спалохам выдыхнуў прымак. — Ды я цябе…

— Перш чым ты мяне, я табе чатыры дзіркі зраблю, — з тым спакоем, ад якога прымак пабялеў, сказаў Сяргей. — І мне нічога не будзе. Што калонія, што інтэрнат — адзін чорт…Ты, гад, больш не зачэпіш Нэлу. І мяне не чапай. Нас тут няма. Зразумела? Ты ходзіш міма нас, але нас ты не бачыш. Зразумеў?

Прымак маўчаў, дзіка вылупіўшы вочы.

— Зразумеў? — перапытаў з пагрозай Сяргей і націснуў на вілы.

— Ты што, сука? — ускрыкнуў прымак, бо зубы вілаў, здавалася, вось-вось увойдуць у грудзі. — Ды пайшлі вы!..

— Зразумеў? — з тым жа тонам зноў паўтарыў Сяргей.

— А ты ў яе спытай, — працадзіў праз зубы прымак і кіўнуў за спіну Сяргея.

Таго імгнення, на якое Сяргей адвёў позірк ад прымака, зэку было дастаткова — ён хапіўся за дзяржанне вілаў са свайго боку. Хіснуўся ўбок, ірвануў вілы на сябе.

Сяргей на адпусціў дзяржанне. А рывок быў моцным — і хлопец згубіў раўнавагу, хіснуўся наперад. У наступны момант прымак адной рукой хапіў Сяргея загрудкі, прыцягнуў да сябе, а другой схапіў за горла. І сціснуў так, што боль паралізаваў Сяргея. І дыхнуць не стала як.

— Шчанюк… — сіпеў ля самага твару зэк. — Я цябе зараз буду вучыць…

Сяргею здавалася, што Нэла крычыць недзе далёка-далёка — да яго прытомнасці з цяжкасцю даходзілі ўсе гукі, акрамя шыпення прымака. Бы ў нямым кіно ён бачыў, як з сянец выйшла маці, глядзела ў іх бок і, здаецца, нешта казала. Потым за спінай прымака ўзнікла постаць мужчыны. Сяргей не пазнаў, а зразумеў: дзед Васіль, іх сусед.

У яго руках Сяргей заўважыў таўставаты пруток — гэта з такіх дзед робіць чатыры асноўныя дугі ў кошыках, адна з якіх потым становіцца ручкай.

Дзед узмахнуў гэтым прутком і выцяў штосілы па шыі зэка. Той прысеў імгненна, адпусціўшы і шыю Сяргея, і дзяржанне вілаў, быццам над галавой у яго пранеслася вострае лязо. Але не ўскрыкнуў ад болю, толькі пакрысе пачапаў рукой балючае месца і хутка азірнуўся.

У гэты час да Сяргея вярнуліся гукі: тонкае падвыванне Нэлы і п’янае галашэнне маці.

— Так жа і забіць можна! — крычала яна ўжо да дзеда Васіля. — З кім я застануся, а што ж ета такое… А ў сваім двары няма як прайсці чалавеку!

— Сціхні, Зойка! — спакойна, зусім не гучна сказаў дзед Васіль, і маці нечакана змоўкла, аж рот закрыла. Дзед паглядзеў уніз, на стаўшага на каленях зэка: — Устань!

Столькі сілы і ўлады было ў яго голасе, што прымак спахапіўся і, трымаючыся за шыю, устаў, ваўкавата зіркаў на старога, цікуючы за доўгім гнуткім прутком у яго руцэ.

— Ты дзяцей не чапай, — роўна загаварыў дзед. — А то я цябе зачаплю.

— А не будзе страшна? — выскаліўся зэк. — У другі раз дручка ў руцэ, можа, не будзе і не атрымаецца ззаду падысці.

— У другі раз я да цябе з сякерай падыду. І спераду, — не пагражаючы, а быццам расказваючы пра свае планы блізкаму сябру, сказаў на гэта дзед Васіль. — Мне губляць няма чаго…

Потым перавёў позірк на маці Сяргея.

— Сорам згубіла! Твой дзед разам са мной на гэтай зямлі погань выводзіў, паліцаяў біў і недзе у чужой зямлі ляжыць, каб і во гэтыя праўнукі яго жылі шчасліва, а ты такую погань у двор прывяла! Глядзі, Зойка, глядзі, пакуль не позна…

Дзед павярнуўся і пайшоў са двара.

Зэк, нават не зірнуўшы на Сяргея, быццам зусім нецікавымі яму сталі дзеці, павярнуўся і пайшоў у хату, скрывіўшы галаву набок, трымаючыся за шыю.

Маці Сяргея тапталася на месцы, не ведаючы, што ёй рабіць далей, мітусліва разводзіла рукі ў бакі, пакуль ад сянец зэк не закрычаў:

— Зойка! Чаго прырасла да вырадкаў! Не бачыш, як шыя баліць? Уу-у-у, я табе яшчэ ўзгадаю! — прыгразіў ён ці то Зойцы, ці то дзеду Васілю, ці то Сяргею і зайшоў у хату.

Маці ўслужліва памкнулася ўслед за ім.

Сяргей стаяў, усё так жа трымаючы вілы наперавес. Пальцы рук пабялелі і анямелі. Ногі сталі чужымі — ён іх не адчуваў.

Нэла асцярожна падышла, прыціснулася, абхапіла яго ногі рукамі.

— Нічога, Нэлка, праб’ёмся, — з хрыпам, быццам смага высушыла горла, прагаварыў Сяргей, асцярожна, як шкляныя, апусціў вілы зубамі на зямлю.

І толькі цяпер сэрца нечакана забухала з такой сілай, што яго штуршкі аддаваліся ў горле.

— Нічога, нічога, — Сяргей пагладжваў Нэлу па галаве, і гэта супакойвала яго. Ён адчуў свае ногі, пабачыў, што заходзячае сонца б’е яму проста ў твар, што надворак стаў яшчэ больш чужым, хата — яшчэ больш бруднай і аблезлай. Раптоўна зразумеў, што цяпер ён не пераступіць парог свайго дома. Дакладна, да той пары, пакуль гэты зэк будзе ў доме жыць.

Нэла прыціснулася да яго яшчэ мацней, аж горача стала назе.

— Пайшлі, Нэлка.

У будане растрос добра, разраўняў сена. Было яго малавата, але цвёрда не будзе. І холадна быць не павінна — ночы цёплыя. Вось каб яшчэ коўдру якую ці так чым накрыцца. Ды і пад голаў… Трэба было ісці ў хату. А там — прымак і п’яная маці.

Пачулася бразганне дзвярэй у сенцах. Сяргей вылез з будана — маці і прымак выходзілі на вуліцу. Пад пахай у маці быў нейкі яркі скрутак. «Куртачка!» — здагадаўся Сяргей. Імгненна ўспомніліся вочы маці, калі яна казала «Ах, велікаватая», і голас яе, у якім быў хутчэй не жаль, а радасць, быццам гэта акалічнасць давала ёй магчымасць для задавальнення большага. «Прап’юць, сволачы,» — думка стрэліла горыччу, але бегчы ўслед Сяргей не стаў. Зразумеў — дарэмна.

Нічога, пакуль цёпла, а там ён нешта прыдумае…

На гарышчы знайшоў два свае старыя паліто, якія яму некалі давалі ў інтэрнаце — дэмісезоннае і зімняе. Гэта — пад голаў.

Ляжаў яшчэ вузел нейкіх ануч, але там былі насамрэч анучы — няма чаго выбраць. У хаце сцягнуў з ложка, на якім ён спаў з Нэлай мінулым летам, коўдру. Падушкі не было. Коўдра была без падкоўдраніка, брудна-зялёнага колеру, смуродзіла нечым кісла-салодкім.

«Выветрыцца», — ён кінуў коўдру на галіну вішні.

— На, гаспадынька, кладзі пад голаў, — Сяргей працягнуў у будан, дзе сядзела Нэла, цяпер не вылазячы адтуль, два свае паліто.

Да заходу сонца Сяргей адшукаў тры свае вуды, перачапіў лёску, якая за год, вядома ж, стала нікуды не вартай, змяніў кручкі — новую лёску і кручкі ён прывёз з сабой.

— Ну, цяпер нам можна нічога не баяцца! — звярнуўся ён да Нэлы, якая назірала, як ён папраўляў вуды. — Будзем рыбу лавіць, варыць, смажыць і есці! А там грыбы пойдуць, назбіраем, прададзім, цукеркаў купім. Ого! Усё ў нас будзе!

Павячэралі яны рэшткамі таго, што прывёз Сяргей.

У гэты час у хаце нечы чужы п’яны голас ці то выў, ці то спяваў.

П’янка працягвалася да глыбокай ночы.

Нэла спала, абхапіўшы адну руку Сяргея дзвюма сваімі ручкамі, быццам баялася, што ён можа знікнуць. Сам Сяргей ніяк не мог заснуць. І не п’яныя крыкі з дому былі таму прычынай. Ён думаў аб тым, як наловіць заўтра многа рыбы, вялікіх, тлустых, жоўта-залатых карасёў, як будуць яны смажыць іх прама на агні… Ці можа, лепш знайсці дзе старую патэльню? У хаце пад печчу павінна ляжаць…

Сон нарэшце змарыў.

Частка 4

— Сыну, уставай!

Віцька ўжо не спаў, чакаў гэтага голасу маці. Яны спрабавалі былі дамовіцца, што ў час канікулаў Віцька будзе спаць столькі, колькі захоча, але маці не ўступіла:

– І не сорамна табе будзе валяцца ў ложку да абеду, калі лета на двары? І потым, сыну, ёсць жа і ў цябе справы.

— Няхай Жэнька дапамагае!

Жэнька, сястра-аднагодка, умомант узвілася:

— Лайдак, у мяне і так спраў па горла! Будзеш сам сабе і абед гатаваць, і ў хаце прыбіраць, і…

– І валасы табе круціць. Разам з вушамі.

— Пакруціш, глядзі, каб табе нос не накруцілі, каб не соваў яго не ў свае справы.

— Дзеці, дзеці! — прыкрыкнула маці, умомант з вясковай жанчыны стаўшы школьным завучам Аленай Адамаўнай. — Не сорамна? Жэнька, ты ж разумнейшая, уступі… А ты, рыцар, мог бы не заядацца з дзяўчынай.

— Якая яна дзяўчына? — хмыкнуў Віцька. — Сукенку ні разу не апранула.

— Мая справа, — агрызнулася Жэнька.

— А Божа, — пляснула маці далонямі. — І трэба было вам разам нарадзіцца…

Віцька і Жэнька — двайняты. Разам іх маці вынасіла і нарадзіла. Як смяецца бацька, прырода нешта наблытала: Жэньцы трэба было быць хлопцам. Год да дванаццаці яна ні на крок ад Віцькі не адыходзіла: і апраналася, як хлапчук, і валасы загадвала коратка падстрыгаць. Як і Віцька, яна заўсёды была ў драпінах, мурзатая і з лялькамі ніколі не гуляла. З трох год яе нельга было прымусіць апрануць сукенку, апраналі сілай — у садку сама здымала ці запіхвала падол у калготы. І ўвогуле, палец ёй у рот не кладзі, вострая на язык.

Праз месяц Віцьку і Жэньцы будзе па чатырнаццаць, і неяк яны менш сталі сябраваць, менш былі разам. У Жэнькі свае сакрэты з’явіліся, ды і знешне яе ўжо за хлапчука не прымеш — вунь як прыкметна невялікія грудзі тапыраць тканіну майкі…

Маці сядзела за сталом, піла чай, Жэнька расстаўляла талеркі — сабе і Віцьку. Падпяразаная невялікім стракатым фартушком, у жоўтай майцы з кароткімі рукавамі і вялікімі выразамі на спіне і грудзях, з каротка падстрыжанымі валасамі, невялічкімі залатымі кропкамі завушніц у вушах. Такая яна была ўся дзелавая, сур’ёзная, што Віцька не стрываў, плюхнуўся за стол на канапу, працягнуў гулліва:

— Афіцыянт! Шампанскаго!

Жэнька зрэагавала нечакана — схапіла яго за вуха і пацягнула ўверх без усялякіх жартачкаў.

— Рукі памыйце, ваша вялікасць.

— Ах ты! — Віцька падскочыў, але Жэнька была ўжо ў некалькіх кроках.

— Я табе пакажу «афіцыянта»! У абед сам сабе наліваць будзеш.

— Дзеці! Жэнька! Віцька! — маці пляснула па стале. — Ну хоць кропля сумлення ў вас ёсць? Не псуйце мне настрой перад працай.

— А чаго яна… — вінавата буркнуў Віцька, вылез з-за стала, пайшоў мыцца.

Хутчэй бы ў маці водпуск пачаўся. Месяц яшчэ ёй трэба ў школе сядзець. Экзамены, тое-сёе…

Маці пайшла, Жэнька паспела паесці і была ўжо ў палісадніку — корпалася ў сваіх руках. Віцька даядаў макароны з яешняй, калі Жэнька зайшла з трыма зрэзанымі ружамі.

— Вось жа чорт! Не здагадалася адразу зрэзаць, — пашкадавала яна, зняла крыштальную вазу з тэлевізара. Наліла ў яе вады і паставіла на сярэдзіну стала ўжо з вадой і ружамі. — Уяўляеш, як бы прыемна было маме: пі сабе чай і глядзі на такую прыгажосць…

— З вечара трэба было, — незласліва упікнуў Віцька сястру, сам залюбаваўся кветкамі: густы, насычаны барвовы колер, кропелькі вады на паўраскрытых бутонах, пяшчотныя пялёсткі.

— Нічога, затое я ім сёння рамантычную вячэру зраблю, — падміргнула ружам Жэнька.

Ім — значыць маці і бацьку. Бацькі ўжо з пяці гадзін раніцы няма — працуе. Ён таксама настаўнік, вядзе ўрокі малявання, чарчэння, працы, але ўжо трэці год запар, як толькі пачынаецца яго летні водпуск, ён садзіцца за руль трактара, а потым — камбайна. Механізатараў на вёсцы не хапае.

— Так, пойдзеш у магазін па хлеб, то купіш пячэння… не, лепш маргарын, — стала пералічваць Жэнька. — Сама напяку пячэння. Яшчэ смятаны возьмеш, цукру, а то мала засталося і… а, бяры каву! Яны ж пашкадуюць грошай… Потым табе — бацвіння парсюкам наламаць і пасекчы.

— А што сёння за свята?

— Свята! Я вось захацела, каб было свята! І будзе! — Жэнька прытопнула нагой. — Дарэчы, учора, пакуль ты на выгане ў футбол ганяў, прыехаў Зойчын Сяргей.

— Той, інтэрнацкі?

— Ага, той. Зноў ён табе ўсю рыбалку сапсуе, — падкалупнула брата Жэнька.

— Я яму на гэты раз не сцярплю! Дзякуй, — гэта ён сказаў Жэньцы за снеданне, выйшаў з-за стала, выцер рот ручніком. — Калі яму ў мінулым годзе ўдавалася, то ў гэтым не атрымаецца.

Злаваўся Віцька не з-за абы-чаго. Летась ён амаль штовечар бегаў на недалёкую ад вёскі копанку. Рыба ў копанцы была, але лавіць яе можна было толькі з трох бакоў — з чацвёртага ўшчыльную да вады густа падступала кустоўе. А ў вадзе поўна было тых жа старых гнілых кустоў. Закінеш вуду — дзевяць з дзесяці разоў зачэпіцца кручок.

Дні тры Віцька выцягваў карчы з аднаго месца, рваў зелле, ламаў пад вадой слізкае сучча, выцягваў на бераг. Тут было досыць глыбока, з галавой схаваешся, і даводзілася ныраць, валтузіцца пад вадой, пакуль хапала паветра. А потым па вечарах Віцька крадком прыносіў сюды вараныя крупы, кавалкі хлеба — падкормліваў. А калі праз тыдзень быў пайшоў раніцай — ух і рыбалка ж была! Сем такіх карасёў выцягнуў — грамаў па трыста! Жоўтыя, тоўстыя, аж у руках трымаць прыемна. Бегаў на копанку ранкам праз дзень. І тут нечакана браць стала менш, чапляліся толькі невялікія, з далонь, карасі. Смажыць то можна, і падсушыць можна, але вось каб зноў такіх — залацістых, вялікіх…

Двойчы роснымі ранкамі ён заўважаў, што на яго месцы расы на траве не было. Прыглядзеўся ўважлівей і пабачыў сляды. Адчуў сябе, як быццам яго абакралі. Ды і хіба не абакралі?! Назаўтра ён выйшаў з дому не ў палове сёмай, а ў палове шостай. Вось там і адбылася іх сустрэча. Сяргея, сына вясковай п’яніцы Зойкі, Віцька ведаў. Але не сябраваў, не падабаўся яму гэты зладзеяваты хлопец. Ды і маці неяк вельмі сур’ёзна сказала:

— Не вадзіся з ім! У дзяцей алкашоў адна дарога — у турму!

Тады бацька, праўда, не ўтрымаўся:

— Сяргей нарадзіўся ў нармальнай сям’і. Ён не вінаваты, што загінуў бацька, а маці спілася.

— А ты не абараняй! — нервова адгукнулася маці. — Ты яшчэ парай свайму сыну, каб пасябраваў з гэтым злодзеем, ад якога ўся вёска плача.

Бацька толькі раздражнёна махнуў рукой.

…Сяргей тады якраз сачыў за паплаўком — клявала. Пачуў крокі, азірнуўся — сын настаўніцы, Віцька.

— Ану, вымятайся адсюль! — загадаў Віцька яшчэ без злосці.

— Чаго гэта? Ты што, копанку купіў? — агрызнуўся Сяргей, не зводзячы позірку з паплаўка.

— Гэта маё месца! — на правах жыхара вёскі, на правах чалавека, які столькі часу патраціў, каб выцягнуць ламачча з вады і штовечар падкормліваў, прывабліваў сюды рыбу, уладна сказаў Віцька.

— То трэба было падпісаць, — кпліва адазваўся Сяргей. — Глядзіш, я б і не прыйшоў.

Сяргей толькі напачатку трохі напужаўся — думаў, Віцька не адзін. Цяпер жа, агледзеўшыся, ён асмялеў: хлопцы былі амаль аднолькавага росту, і не скажаш адразу, які з іх мацнейшы. А біцца Сяргей не баяўся — не раз даводзілася.

— Ты, бадзяжнік, давай вымятайся! — са злосцю выгукнуў Віцька.

Ён таксама зразумеў, што без бойкі справа можа не абысціся, але біцца не хацеў, не любіў проста. І таму тут жа выдаў свой козыр:

— А то вечарам мы цябе так прыціснем, забудзеш, як чарвяк на кручок чапляць, — прыгразіў ён спакойным голасам, стараючыся, каб кожнае слова гучала ўпэўнена і пераканаўча.

Сяргей, нечакана для Віцькі, хутка зматаў вуду, падхапіў мяшэчак, у якім Віцька згледзеў аднаго ладнага карася, і знік за кустамі.

«Спужаўся,» — прыемная думка прыўзняла настрой — абыдзецца без бойкі, ды і пачуццё гаспадара дадало радасці.

Сяргей, па праўдзе, і не спужаўся, але адчуваў, што ў пагрозах Віцькі была праўда. І двое на аднаго — ужо яму пападзе добра, а сяброў у вёсцы ў яго не было. Ён ні да каго не лез, а яго цураліся. Больш з-за матак — тыя запалохвалі сваіх сыноў: раз інтэрнацкі, а маці п’яніца, то калонія па ім плача. Ды яшчэ злодзей, нахабны і дзёрзкі. Звядзе ў свет…

Сяргея Віцька больш на копанцы не заўважаў, ды ўсё роўна тым летам Віцька прыкмячаў іншы раз, што на яго месцы за паўгадзіны да яго нехта лавіў! Хто? Ну, вядома ж, гэты інтэрнацкі. Але падлавіць не давялося.

І вось — зноў прыехаў!

— Калі ён прыехаў?

— Учора, — адказала Жэнька. — Ты давай бяжы хутчэй, а то ён усіх тваіх карасёў павыцягвае.

— Не павыцягвае! Я яму пакажу, калі што…

— Ага! Ён на галаву за цябе вышэйшы стаў. Праўда, худы, як гліст.

— Я яго не баюся, — запэўніў і сябе, і сястру Віцька.

— А яшчэ Эдзік прыехаў, — дадала Жэнька як аб не надта вартым увагі.

— Настусін?

— Ага.

— А чаго ты маўчала ўчора?

— А ён толькі сёння ранкам прыехаў. Я карову выганяла, то бачыла.

— Ух ты! Тады я пайшоў.

– Ідзі.

Ля парога Віцька прыпыніўся, азірнуўся:

— А яму прывет ад цябе перадаць? — і падміргнуў па-змоўніцку сястры.

Жэнька хмыкнула, крутнулася да дзвярэй, нічога не адказаўшы.

— Я перадам! — паабяцаў Віцька.

Ён ведаў, што Жэнька пісала Эдзіку лісты. І ён ёй пісаў. Толькі апошнія два месяцы нешта не заўважаў Віцька канвертаў у скрыні.

З двара Віцька выходзіў у добрым настроі. О, гэта добра, што Эдзік прыехаў. Ну, няхай ён трохі задавака, затое столькі ўсяго ведае, столькі ўмее выдумляць. З ім цікава. І добры магнітафон у яго ёсць, і плэер з маленькімі навушнікамі. Праўда, запісы на касетах Віцьку не надта спадабаліся, але гэта — справа густу.

Ля хаты бабкі Настусі на лавачцы сядзеў Эдзік — Віцька яго здалёк пазнаў. І яшчэ Віталь стаяў, рот разявіўшы.

Віталь — аднакласнік Віцькі. Як быццам нечым зачараваны. Ды не нечым, а кніжкамі. Як пачытаў быў «Прыгоды Тома Сойера», а потым «Востраў скарбаў», цяпер сам скарбы шукае. Усе вушы прагудзеў за гэтую зіму Ведзьмінай тоняй. То, кажа, загадка. Падалося яму, быццам усе пяць астравоў вакол возера стаяць роўным паўкругам і на аднолькавай адлегласці адзін ад другога. «Значыць, гэта справа рук чалавека,» — кажа і такі твар загадкавы робіць, аж смех бярэ. Гэтым летам плануе цэлую навуковую экспедыцыю арганізаваць на астравы Ведзьмінай тоні. Усё падбухторвае Віцьку. Віцька, па праўдзе, і сам трохі зацікавіўся гэтымі астравамі. Ніколі ж на ўсіх астравах не быў, толькі на Заікіным. Рыба там добра зранку бярэ, але каб зранку палавіць, трэба на ноч там заставацца. Аднаму жудасна, удваіх — весялей. Во Эдзіка з сабой возьмуць — і дні на тры на астравы! Цікава будзе!

Павіталіся.

Настусін Эдзік — аднагодак Віцькі і Віталя. Трохі вышэйшы за Віцьку і ў плячах шырэйшы. Пастрыжаны вельмі коратка, валасы белыя. Сядзеў, упёршыся спінай у агароджу палісадніка, ногі выцягнуў і ў такт музыцы энергічна ківаў галавой.

— Ну, адчуваю, вы тут у сваім балоце па вушы бытам заплылі, — насмешліва загаварыў ён. — Чым хоць займаецеся?

— Гуляем, — Віцька апусціўся на лаўку побач. — Давай прапаноўвай што-небудзь цікавае.

— Ат, з вамі тут… Што я вам — масавік-зацейнік?

— Ну, ты ж у райцэнтры, давай, выцягвай нас з балота, — ужо з ледзь улоўным выклікам сказаў Віталь.

Эдзік змерыў Віталя прыжмуранымі вачыма.

— Так, трэба зрабіць калекцыю чучал птушак!

— Ух ты! — выгукнуў Віцька. — Як гэта?

— А так: падстрэльваем, здымаем скурку з пер’ем, прамываем, прасушваем на каркасе, набіваем прадэзінфіцыраваным пілавіннем — чучала амаль гатова, — Эдзік далёка цвыркнуў слінай. — За добрае чучала можна неблагія грошы атрымаць.

— Дзе атрымаць? — здзівіўся Віцька.

Для яго чучала птушкі з першага моманту асацыіравалася са школай — у кабінеце прыроды і біялогіі было толькі адно старое чучала савы, пер’е з якой, колькі яго біялагічка Ганна Іосіфаўна ні падклейвала, лезла ў розныя бакі.

— Дзярэўня! — працягнуў Эдзік. — У Мінску ўсё трэба. А чучалы птушак — тым больш. Заходзіш у бар — а там бутэлькі з напоямі ахоўвае коршак з крыламі распрастанымі… Ого, я бачыў — класна глядзіцца.

Але Віцька гэтаму «бізнесу» не асабліва ўзрадаваўся, а вось папаляваць на птушак, павучыцца з іх чучалы рабіць, а потым восенню занесці ў кабінет біялогіі — будзе радасці ў Ганны Іосіфаўны…

— А ведаеце, дзе многа птушак? — загаварыў па-змоўніцку Віталь. — На астравах, на Ведзьмінай тоні! Так жа на Савіным востраве соў колькі! Гэта табе не верабей.

— От, зноў ты з Ведзьмінай тоняй! — рагатнуў Віцька, павярнуўся да Эдзіка. — Ён у нас хоча раскрыць тайну пяці астравоў!

— А што, — сеў прама Эдзік. — Савінае чучала будзе каштаваць не мала. Добрая ідэя.

— А заадно і замеры ўсе зробім, — узрадаваўся Віталь.

— Якія замеры? — здзівіўся Эдзік.

— От глядзі, — прысеў Віталь насупраць Эдзіка, знайшоў у траве трэску, стаў чарціць на зямлі і горача каменціраваць: — Гэта — возера, сама Ведзьміна тоня. Вакол яе — пяць астравоў. Трэба змерыць дакладна адлегласць ад вострава да вострава, вызначыць напрамак, і тады нешта абавязкова намалюецца!

— Ужо намалявалася, — усміхнуўся Эдзік, гледзячы на малюнак Віталя на зямлі, дзе атрымалася кветка з пялёсткамі. — А дзе той востраў, дзе совы водзяцца?

— Во! — тыцнуў пальцам Віталь у адзін з пялёсткаў кветкі. — А гэта — Заікін, гэта (ён хутка дамалёўваў) канава, гэта — вёска. На Савіны востраў ці на чоўне праз возера, ці пехам па астравах. Толькі бацька казаў, што падыходы да Савінага вострава надта забалочаныя, а партызанскія кладкі ўжо згнілі. Ды вясна сухая была, думаю, можна будзе прайсці.

Відаць, перспектыва лазіць па балотнай гразі не цешыла Эдзіка, бо ён нечага пакрывіўся, як недаспелы яблык укусіў:

— Пабачым. Трэба лепш човен…

— Ага! А як ты яго зацягнеш на тоню?

— Ну, гумавую лодку…

— Дзе ты яе знойдзеш? Ды паспрабуй там паплаваць! — уступіў у размову Віцька. — Там, дзе Васіль казаў, з вады такія карчы тырчаць! Наляціш — і хана.

— Чаму гэта хана?

— А не выплывеш. Вада ў возеры — што лёд. Бр-р-р, — аж перасмыкнуў плячыма Віцька. — І чорная. Ды і карчы — зачэпішся… Ніхто яшчэ па тоні не плаваў. Гарадскія былі паспрабавалі сеткі там паставіць, то і сеткі заблытаныя былі, не выцягнулі, і самі ледзь на паўспушчанай лодцы да берага дабраліся. Адно слова — Ведзьміна тоня.

— А дзе рыбачыце? — спытаў Эдзік.

— Ды на копанцы, — кіўнуў за вёску Віцька, — я ўчора падкарміў, можна схадзіць сёння на маё месца.

— То пайшлі цяпер, — прапанаваў, а больш закамандаваў Эдзік. — Не сядзець жа, як бабулькам, дзень на лавачцы.

— Пайшлі!

Віталю не надта хацелася ісці цяпер на копанку — трэба было змайстраваць трыножнік, каб паставіць на яго старую падзорную трубу — з яе Віталь думаў зрабіць прыбор для вымярэння. Адлегласць між астравамі і так можна было вылічыць, але трэба ўсё рабіць правільна і прафесійна. Складаць карту — то складаць з адзнакамі вышынь і глыбінь. Бацька паабяцаў Віталю прынесці камеру з кола трактара «Кіравец». Яе абцягнуць рамянямі — і лодка гатова. А наконт карчоў была ў Віталя свая задума…

Віцька забег па вуды, Віталь адмахнуўся: «Не будзе цяпер кляваць». Але з сябрамі пайшоў. Копанка была ў кіламетры ад вёскі, схаваная старым алешнікам і высокім кустоўем. Кусты раслі вялікім купамі, нагадвалі стагі, між імі рассцілаліся цэлыя паляны, парослыя густой травой, ужо ў некалькіх месцах некім скошанай. Сонца ўзнялося досыць высока, прыгравала добра.

На беразе копанкі, ля самай вады, асвечаная ранішнім сонцам сядзела дзяўчынка.

— Гэта нямко Анжэла, — стаў тлумачыць Эдзіку Віцька. — Маці яе п’яніца, бацька невядома хто, а сама яна нямая. Размаўляць не ўмее.

— Ты! — утаропіў вочы на Анжэлу Эдзік. — Ану, хадзі сюды, — паклікаў ён дзяўчынку.

Нэла ўзнялася, спуджана глянула на хлопцаў, азірнулася раз і другі, быццам шукаючы дапамогі.

— Гэй, нямко, — ужо лісліва загаварыў Эдзік. — А хочаш, жуйку дам?

— Ты ёй цукерку прапануй, яна табе станцуе! — падказаў Віцька, бо ведаў аб гэтым: расказвалі ў вёсцы.

— О, дык ты танцуеш? — рагатнуў Эдзік. — Танец жывата!

Яго рука палезла ў кішэню, і ён, бачачы, што вочы Нэлы сочаць за яго рукамі, стаў павольна выцягваць з кішэні руку.

— Оп-ля!

Высока ўгору ўзнялася рука з цукеркай.

— Танцуй, нямко!

Дзяўчынка глядзела на цукерку, потым нясмела ступіла крок да хлопцаў.

— Нэла! — пачулася ў гэты момант.

Дзяўчынка здрыганулася, азірнулася і пабегла да выходзячага з-за куста Сяргея. Яна забегла за хлопца, стала за яго спінай і выглядвала.

Сяргей глядзеў на хлопцаў.

— А, стары знаёмы, — працягнуў Віцька тонам, які нічога добрага Сяргею не абяцаў. — Слухай, я ж цябе ў мінулым годзе папярэджваў — не лезь на маё месца. Папярэджваў?

Яны падыходзілі да яго: Віцька берагам копанкі, Эдзік побач, у двух кроках ад яго, ззаду Віталь.

«Так, трое на аднаго,» — хутка праносіліся ў галаве Сяргея думкі. «Не, двое, трэці ў бойку не палезе, яму гэта не цікава».

Віталію і праўда не было цікава. Пра Сяргея ён ведаў, але яны не сябравалі, а адносіны Віцькі і гэтага інтэрнацкага яго не тычыліся. «Самі разбірайцеся».

— Нэла, бяжы дадому, — загадаў Сяргей, але Нэла не адыходзіла. — Бяжы дадому, Нэла, — прыкрыкнуў хлопец. — Бяжы!

Ён лёгка падштурхнуў Нэлу ў бок ад падыходзячых хлопцаў. Нэла пабегла.

Сяргей перакінуў мяшэчак з рыбай (шэсць добрых карасёў) з правай рукі ў левую, якой трымаў вуды. Вудзільны былі простыя, арэхавыя, але доўгія і на канцах досыць тоўстыя.

— Га! Злаўлю, — выпучыў вочы, пляснуў ў далоні ў бок Нэлы Эдзік. — Стой!

Нэла ўпала — заблыталася ў пакосе скошанай травы, сукенка ўзляцела ўверх, адкрыла яе худзенькі голы азадак.

— Га-га-га! — зарагатаў, аж за жывот схапіўся Эдзік, за ім зарагатаў Віцька. Надта ж смешна падала гэтае нямко, а цяпер падхапілася, вочы па пяць капеек, не ведае, куды бегчы.

Сяргей зрабіў тры імклівыя крокі наперад. Калі ты адзін супраць дваіх — табе пачынаць трэба першаму.

Эдзік не паспеў як след павярнуцца да Сяргея, а той, далёка назад адвёўшы руку з вудзільнамі, рэзка тыцнуў імі прама ў мяккі, не гатовы да гэтага, жывот хлопца.

— Ы-ы-ы, — застагнаў ад болю, стаў прысядаць Эдзік, і Віцька, яшчэ не зразумеўшы да канца, як гэта так хутка гэты інтэрнацкі мог махнуць левай рукой, памкнуўся да Сяргея. І аказаўся з ім твар у твар — Сяргей таксама памкнуўся быў да Віцькі.

Імгненне яны стаялі, замёршы — рукамі не размахнешся. А потым Віцька адчуў удар прама ў твар, і боль асляпіў яго — Сяргей не стаў узнімаць рукі, ён ударыў рэзка сваім ілбом прама ў нос Віцькі.

Віталь, на вачах якога ўсё адбылося, і да якога цяпер скочыў Сяргей, узняў рукі ўгару:

— Я ні пры чым!

У наступны момант ён ужо ляцеў у ваду — Сяргей проста штурхнуў яго ў грудзі.

— Нэла! Нэла! — гукнуў Сяргей сястру. — Пайшлі!

Ён пераскочыў цераз пакосы, схапіў дзяўчынку за руку. Яны подбегам заспяшаліся ў вёску.

Частка 5

…Патэльні Сяргей не знайшоў — рыбу давялося смажыць тым спосабам, якім яго навучылі ў інтэрнаце: чысціш, прасольваеш, загортваеш у паперу ў некалькі слаёў, кладзеш у вуголле. Дваццаць хвілін — рыба гатовая.

Толькі хлеба ім ад учарашняй гулянкі ў хаце засталося два кавалачкі. Добра, што хоць у сальніцы была соль.

На вечар Сяргей вырашыў напячы бульбы — у пограбе ён пабачыў невялікую кучу яе, прарослай, мяккай, бы гума.

Тое, што маці нават не пацікавілася Нэлай, казала Сяргею аб адным: раз ён прыехаў, то яму і наглядаць за сястрой. І не проста наглядаць…

Блізка к апоўдню, калі сонца прыпякаць стала па-сур’ёзнаму, Сяргей пабачыў на суседнім агародзе дзеда Васіля і бабу Адарку. Паўагарода ў дзеда займаў сад, другая палова — лужок. Крыху заставалася месца на грады, а бульбу дзед садзіў на тых сотках, што давалі ў калгасе. Цяпер лужок быў скошаны, старыя пачалі варушыць сена, але, аб нечым падумаўшы, сталі заварочваць яго ў валкі, каб складаць у копы.

— Нэла, пайшлі! — Сяргей зазірнуў у будан, выцягнуў вілы (яны цяпер тут і ляжалі).

Ні дзед Васіль, ні старая Адарка, вядома ж, за год не змаглі забыць, як лазіў у іх сад па «залатыя ранеты» Сяргей, як спрытна ноччу з-пад самага акна выбіраў апошнія клубніцы. Адно дадавала смеласці — тое, што ўчора дзед заступіўся за Сяргея і Нэлу перад гэтым зэкам.

Дзед толькі зірнуў быў з-пад ілба, працягваў работу, а вось Адарка прыпынілася, цікавала за Сяргеем.

— Добры дзень, памагай Бог, — хутка выпаліў Сяргей, падышоўшы бліжэй. — Я вось за мінулагоднія яблыкі разлічыцца прыйшоў. Ну, і, можа, зараблю на паданкі крыху, а?..

Ён выпаліў гэта хутка, быццам і абыякавым тонам, але ўнутры сцяўся — што скажуць?

— То чаго стаў? — дзед Васіль размерана махаў граблямі, збіраючы сена ў валок, дадаў спакойна, як аб раней дамоўленым: — Давай, станавіся перад бабай. Яна за табой заграбе.

«Цьфу ты, як проста», — Сяргей адчуў незвычайную палёгку. Рукі вось толькі крыху трымцелі, зубы вілаў чапляліся за зямлю, але ўжо праз хвілін пяць праца пайшла спора.

— Мо не граблі б, дзед? — Адарка трымала ў руках шматок сена. — Нейкае яно вохкае.

— У валку прадзьме, — адазваўся стары. — Пакуль зграбем — якраз добра будзе.

Нэла была перад Сяргеем — набірала колькі магла сена ў рукі, несла да валка.

— Ай, дзіця, не хадзі ты там, не таміся. Ідзі лепш у садок, яблычкаў назбірай, — гукнула яе Адарка.

Нэла спынілася, запытальна глянула на Сяргея.

– Ідзі. Але яблыкаў бяры, колькі з’ясі, — папярэдзіў Сяргей.

Нэла паслухмяна кіўнула, пайшла ў садок. Сяргею і самому хацелася яблыка, адчуць кісла-салодкі смак цвердаватага «залатога ранета» у роце, ды і піць хацелася. Але ж не пабяжыш услед за Нэлай. Крок за крокам, крок за крокам, ставіш вілы блізка-блізка да зямлі, ш-шах — два метры чыстага лужка, нават і грэбці ўслед не трэба, яшчэ ш-шах — і валок з боку Сяргея аформіўся. Высакаваты валок, ветрык яго прадзімае.

Дзед Васіль з другога боку адстаў — ён і закідвае ў валок, і падграбае сам. «Нічога, дайду да канца, развярнуся насустрач,» — думае Сяргей. А старая Адарка ўвішна з граблямі ўпраўляецца, не спяшаецца, але і тэмпу не збаўляе, не адстае далёка ад Сяргея.

Канец лужка не так і блізка — метраў сто пяцьдзесят. Доўгі лужок. Затое на коз хопіць — дзед з бабай трымаюць не карову, а коз. Адна навязана ў садку, і цяпер на яе дзівіцца Нэла. А каза перастала есці і дзівіцца на Нэлу.

Праз гадзіну на лужку ляжаў доўгі, пышны вал сена, які, папраўдзе кажучы, быў не вельмі роўны, віхляўся ў розныя бакі.

— Ну, пайшлі пасядзім, пакурым у цяньку, — дзед паклаў граблі на валок. — Ты, баба, прынясі папіць нам чаго.

Адарка пайшла ў хату, клікнула Нэлу:

— Хадзем, дзіця, дам табе малака.

Нэла адмоўна заківала галавой, потым азірнулася на Сяргея.

– Ідзі, не бойся, — дазволіў ён.

Дзед, не спяшаючыся, дастаў бляшанку з нарэзаным самасадам, складзеную ў стосік газетную паперу, запалкі. Разважліва скруціў тугі скрутачак, прыпаліў, смачна зацягнуўся.

– Ідзі, назбірай ранетаў. Трасі не надта, ломіцца голле.

Сяргей адышоў да яблыні, сабраў некалькі паданкаў у траве. Прысеў ля дзеда, з задавальненнем стаў грызці яблык

— Бач, слухае як цябе… Без дазволу нікуды, — сказаў нечакана дзед Васіль, маючы на ўвазе Нэлу.

Сяргей паціснуў плячыма.

— Слухае.

— Вось і я бачу, што слухае. А ты таму рады?

— Ну… — разгубіўся Сяргей. — Добра, калі слухае…

— Ага, добра… Вось да цябе яе адна сволач трэніравала, як сабачку…

Сяргей ледзь не папярхнуўся яблыкам.

— Ды… Я ж за яе… Яна мне сястра, малодшая. Што вы раўняеце! — абурыўся ён.

— А ты сам на сябе збоку паглядзі, — хітравата прыжмурыўся стары. — Што, вялікая розніца для Нэлы — хто ёй дазваляе ці загадвае? Не, браце…

— Яна… яна мяне любіць, — саромячыся невядома чаго, прамармытаў Сяргей.

— А калі любіць, то трэба баяцца? Сястра яна табе ці не сястра, а ў першую чаргу яна — чалавек. Добра, што цябе слухае. Але ты ёй не загадвай. Ніколі і нічога. Яна нацярпелася. І загадаў, і болю.

Стары закончыў з ноткамі просьбы ў голасе — Сяргей выразна гэта адчуў. Імгненна ў яго галаве пранесліся гэтыя два дні тут — і ён пабачыў сябе збоку, пабачыў Нэлу побач з сабой. І незразумелае пачуццё — ці то крыўда на самога сябе, ці то адчай: вось ізноў атрымалася не так, як жадаў, — захліснула сярэдзіну. Нэла на самай справе выглядала ў асобныя моманты маленькім сабачкам побач з ім…

— Ну, якія смачнейшыя: крадзеныя ці заробленыя? — спытаў дзед Васіль, быццам і не было размовы пра Нэлу. Спытаў з непасрэднай цікавасцю, не ўпікаючы, быццам яго надта хваляваў адказ на гэта пытанне.

— Тым летам — крадзеныя, — на хвіліну задумаўшыся, адказаў Сяргей сур’ёзна. — А ў гэтым годзе яшчэ не краў.

— Бач ты! — дзед усміхнуўся. — То і не крадзі — прыходзь ранкам і збірай, што за ноч нападалі. Ніхто крычаць не будзе. У вас жа ў садку няма ранетаў?

— Не, няма… А праўда, што вы з… маім прадзедам, ваявалі разам?

— Так. Ён старэйшы за мяне быў, не адзін раз утрымліваў ад глупстваў. А сам Пракоп — так твайго прадзеда звалі — адчайным чалавекам быў. Як вызвалілі нас, то з партызан — і ў войска. Загінуў… Многа нашых, бадай усе з атраду, загінулі на Эльбе. Усіх партызанаў штурмаваць тыя крэпасці адправілі…

Падышла баба Адарка з літровым пластмасавым кубкам бярозавіку.

— Піце, мужыкі. А Нэла твая ў хаце бліны з малаком есць, — павярнулася яна да Сяргея.

«Нэла твая…» У Сяргея нечага засвярбела ў вачах і ў носе. Мабыць, бярозавік быў занадта рэзкі…

Потым гадзіны дзве яны прыбіралі сена — накладвалі яго на вялікі кавалак чорнай поліэтыленавай плёнкі, цягнулі яго на надворак, заносілі сена ў хлеў.

Пасля Адарка запрасіла «мужыкоў» у хату: на стале сыходзілі парай талеркі з баршчом, стаяла патэльня ці не з дзесяткам жаўткоў і скваркамі. Нэла ўжо наелася, была ў садзе — пасябравала з казой Бялянкай.

— А на Ведзьмінай тоні рыба добра бярэ? — спытаўся Сяргей, калі заканчвалі абедаць.

Дзед Васіль ужо скручваў чарговую цыгарку, прыўзняў зацікаўлены позірк выцвілых вачэй.

— Чаго цябе панясе туды? У копанцы ж рыбы хапае…

— Ды… Не дадуць мне тут… — нечакана прызнаўся Сяргей. — І многа мне рыбы трэба…

— Так… — дзед выпусціў цэлы клуб густога сіняга дыму. — На золку добра бярэ, на захадзе. Начаваць трэба будзе, каб на самы клёў патрапіць.

— Заначую, — упэўнена сказаў Сяргей.

— Ну, глядзі, — стары ўважліва агледзеў хлопца. — Крупы трэба ячныя, кроплю-другую алею. Вечарам падкарміць, ранкам толькі трошкі сыпнуць. І на крупы лавіць. І соль з сабой бяры.

— Няма ў мяне солі. І круп няма, — са скрухай адказаў Сяргей. — Можа, пазычыце? Я аддам.

— Пазычу. Бабе скажу — яна сыпне. Пачакай у садку. На Заікіным востраве лаві. На Заечы яшчэ можна прайсці, ён леваруч будзе. А далей і ўправа не сунься — багна, зацягне — загінеш.

У садок баба Адарка вынесла Сяргею вузельчык. Ён падзякаваў.

– І табе дзякуй за дапамогу. Заходзьце з Нэлай па яблыкі, і малака кубачак дзіцяці будзе, — запрасіла бабка.

У будане Сяргей вытрас з-за пазухі назбіраныя яблыкі, развязаў вузельчык.

Акрамя некалькіх жменяў круп у мяшэчку, пакета з соллю і невялікай бутэлечкі з алеем у вузельчыку было паўбохана хлеба і велікаваты кавалак сала.

— Жывём, Нэлка!

Сонца ўжо выразна хілілася да захаду. Трэба было яшчэ накапаць чарвякоў на заўтрашнюю рыбалку, але надта ж хацелася спаць: стаміўся і ад працы, і ад уражанняў. У будане быў прыемны халадок, і заснуў Сяргей адразу ж, нават не пачуў, як да яго прыціснулася Нэла, паклала голаў на яго плячо і заснула з лёгкай усмешкай дзіцяці.

Частка 6

Свята не атрымалася. І ўсё з-за Віцькавага носа — ён балеў, распух і самому здаваўся неверагодна вялікім. Такі нос маці не заўважыць не магла. А хлусіць Віцька чамусьці не стаў, хоць і змог бы — ці мала дзе можна ўпасці? Расказаў, як было.

— А Божа, мо пералом ёсць, — маці хацела памацаць нос, але Віцька рэзка падаўся назад.

— Ды ўсё нармальна!

— Ага, будзе табе нармальна! Колькі я табе казала — не чапляйся з гэтай бязбацькаўшчынай! Ад яго што хочаш чакаць можна!

— Вось-вось, — уставіў слова бацька. — Ад нашага сына, як аказваецца, таксама.

На момант за сталом усталявалася разгубленая цішыня.

Яны пілі чай на верандзе. Зрэзаныя ранкам ружы ўжо добра расправілі свае пялёсткі, кубачкі з кавай і чаем — на белых сурвэтках. І пячэнне ў Жэнькі ўдалося, і вечар быў ціхім і цёплым, і камары не дакучалі, а вось святочнага настрою не было. І ўсё з-за гэтага інтэрнацкага.

— Не зразумела тваіх слоў, — сказала маці бацьку пасля паўзы з лёгкім выклікам.

— А што тут разумець? — адставіў бацька кубачак, прыкрыў яго рукой, калі Жэнька хацела зноў яго напоўніць. — Дзякуй, дачушка, даўно так не адпачываў, на ружы любуючыся… А ад Віктара вось не чакаў, што ён удвух на аднаго пойдзе.

— А мы яго не чапалі…

— Дык ён жа першы пачаў! — запратэставала маці. — Мог і аднаго, і другога калекамі зрабіць. І тут яшчэ давядзецца мо здымак рабіць, а там ці доўга трэба — каб вудзільна вастрэйшым было, кішкі вон?..

— Чакай, — мякка перапыніў бацька маці, запытальна глянуў на Віцьку. — А вы што збіраліся з Зойчыным сынам зрабіць? Можа, парукацца? З яго сястры смяяцца сталі. А ты бачыў, як гэта дзіця, прывязанае да грушы, цэлымі днямі на двары сядзела? І толькі брат яе адвязаў…

— Ага! Ты яго яшчэ героем зрабі! Ваўчанё ён сапраўднае! — перабіла маці. — І калоніяй ён закончыць!

— Мажліва, і калоніяй. Толькі ты, сын, — бацька гаварыў, выдзяляючы кожнае слова, — памятай адну простую рэч: сіла апраўдваецца толькі ў двух выпадках. Першы — бароняць сваё жыццё. Другі — бароняць слабага. Трэцяга не дадзена.

— Дабро павінна быць з кулакамі — гэта я таксама помню, — загарэўся Віцька.

Яму было непрыемна напамінанне бацькі аб тым, што яны прапаноўвалі Нэлі станцаваць за цукерку, непрыемна, што бацька нейкім чынам зрабіў гэтага Сяргея амаль што высакародным, на галаву вышэйшым за яго, Віцьку.

— Ён злодзей! — дадаў ён з выклікам.

— Што ён у цябе ўкраў? — хутка спытаў бацька.

— У другіх! І яблыкі, і клубніцы, і яйкі курыныя. Уся вёска ад яго цярпела.

— Эх ты! — бацька ўстаў, перасеў на нізенькі зэдлік каля адчыненых дзвярэй веранды. — Казаў аднойчы Хрыстос: хто без граху, няхай першы кіне камень! Ты хіба да дзеда Васіля па ранеты не лазіў? Што ж ты сябе злодзеем не лічыш?

— То ранеты, — разгубіўся Віцька, не разумеючы, чаго бацька так бароніць гэтага Сяргея? Сапраўды ж ён ваўчанё. Як з ім пасябруеш, калі толькі з-пад ілба зіркае? Дзікі, адно слова.

— А якая разніца, што красці? — бацька прыпаліў цыгарэту, выдыхнуў дым на вуліцу. — У крымінальным кодэксе так запісана: крадзеж — гэта тайнае завалодванне чужой маёмасцю… Вось так. І яблык з чужой яблыні, і яйкі з-пад чужой курыцы — чужая маёмасць.

— Ну, тата, то ж і ты злачынец які, — прытворна пляснула ў далоні Жэнька. — Ты ж нам расказваў, як маладым з саду аднаногага Піліпа яблыкі цягаў!

Бацька ўсміхнуўся.

— Я не таму. Вядома, то не злачынства — яблыкі з саду. Але ў тым справа, што калі сам так робіш, як і другі, то і знак роўнасці між сабой стаў, калі ўзяўся характарыстыкі даваць.

— От, нагаварыў бочку арыштантаў, — адмахнулася маці. — Што злодзей Зойчын сын, то злодзей. І ты яго не барані. Глянь вунь, які нос у сына.

— Зажыве нос, — спакойна адказаў бацька, гледзячы ў цемру надворка, і дадаў задуменна, са скрухай: — Не хацеў бы я пабачыць вас на яго месцы…

Жэнька стала прыбіраць са стала. Маці падышла да Віцькі, у каторы раз уважліва агледзела яго твар. На гэты раз Віцька не стаў адварочвацца, калі маці кранулася яго носа, асцярожна паціскала.

— Не баліць тут?

— Не, тут не баліць.

Віцьку захацелася жаласці да сябе, ён гатовы быў заплакаць ад крыўды: столькі ён сам сілаў патраціў, каб зрабіць сабе добрую мясціну для рыбалкі, колькі круп пераводзіў на падкормку — і цяпер аддаць гэта месца нейкаму прыблуднаму? І бацька… Чаму ён супраць яго?

— Што заўтра ў цябе за планы? — ласкава спытала маці, уздымаючы віхор валасоў на Віцькавай галаве. — У мяне заўтра і паслязаўтра вольныя дні.

— Ты ў пяць мяне разбудзі, — папрасіў Віцька. — На рыбу з Эдзікам пойдзем, я сёння падкормліваў вечарам. А потым мы будзем рыхтавацца да паходу ў лес.

— Чаго? — здзівілася маці. — Ні ягад яшчэ, ні грыбоў.

— Мы на птушак паляваць пойдзем. Будзем чучалы рабіць. Бо колькі чучал у кабінет біялогіі трэба, а то там адна сава аблезлая.

— Ого! Задумалі справу… Чыя гэта ідэя? — зацікавілася маці.

— Эдзіка Настусінага, — адказаў за Віцьку бацька, і Віцька здзіўлена спытаў:

— А ты адкуль ведаеш?

— Я не ведаю, я здагадваюся. — бацька патушыў недакурак у попельніцы, знарок крэкчучы, узняўся з зэдліка. — А вохцішкі мне! Ну, я пайшоў спаць. Яшчэ раз дзякуй за вячэру.

Жэнька выцерла ўжо прыбраны ад посуду стол, нечакана для маці і Віцькі, нібы сама сабе, сказала:

— Дрэнь твой Эдзік.

— Што? — узвіўся Віцька. — Ты ж яму лісты пісала…

— Вось таму і ведаю, — адрэзала Жэнька і, не жадаючы больш гаварыць, пайшла ў хату.

— О, Божухна, — уздыхнула маці. — І што на вас находзіць…

Не ўдалася вячэра, не ўдалося свята! І ўсё з-за таго інтэрнацкага… Віцька варочаўся ў ложку, хочучы хутчэй заснуць, каб хутчэй прачнуцца. Не зусім на рыбалку збіраліся яны з Эдзікам у такую рань. Дамовіліся добра разабрацца з гэтым інтэрнацкім. Ён дакладна прыйдзе заўтра на тое месца…

Частка 7

Сяргей выцягваў ужо сёмага вялікага, ззяючага ў першых промнях сонца золатам карася. «Хопіць, здаецца,» — ён узважыў у руцэ мяшэчак з рыбай. З кілаграмы два будзе.

І вырашыў закінуць яшчэ раз. Апошні.

Ён бы не пайшоў сёння на гэту копанку пасля ўчарашняй сутычкі, але яму неабходна было налавіць сёння вось такіх вялікіх карасёў, увогуле многа рыбы. Бо на астравы без хлеба не пойдзеш. Таму і прачнуўся, бы ад штуршка — «трэба». Быў яшчэ досвітак. Нэла салодка спала. Ён прыкрыў яе — ранак быў золкі. Узяў вуду, жменю круп, адвараных учора звечара на вогнішчы каля будана.

Пільна паглядваў на паплавок і адначасова прыслухоўваўся. Ведаў, не даруюць яму ўчарашняга гэтыя вяскоўцы і калі не сёння (сёння то наўрад), то заўтра будуць яго тут пільнаваць. Ну, заўтра яго тут не будзе. Яму б сёння цэлым застацца. Што дрэнна — з гэтага месца кустоўе закрывае вёску, не відаць, ідзе хто да копанкі ці не.

Паплавок з гусінага пяра ўздрыгнуў, не, нават толькі варухнуўся. І тут жа пакрысе стаў уздымацца над вадой — вышэй, вышэй… А потым зваліўся і лёг сабе на ваду, нерухомы, звялы.

— Цягні!

Крык раздаўся, здавалася, над самым вухам. Гэта быў не крык сябра, заклапочанага, перажываючага за цябе, каб ты ў час падсек, — гэта быў крык з’едлівы, насмешлівы, крык, каб спужаць, каб, наадварот, сарвалася вялікая рыбіна.

Яна і сарвалася — вялікая рыбіна, узляцела ўслед за рыўком над вадой, паказала свой бліскучы мокры бок і звонка плюхнулася назад у ваду, пэўна ж, ашалелая ад таго, што з ёй здарылася. Усё гэта Сяргей бачыў толькі краем вока, бо імгненна крутнуўся на гэты крык, адначасова тузаючы вуду, падпарадкаваны гэтым гіпнатызуючым крыкам «Цягні!»

Эдзік стаяў злева, усміхаўся, толькі ўсмешка яго была хіжая, драпежная ўсмешка, а вочы — як у ката, які прыціснуў лапай мыш — не да смерці, а так, каб толькі не ўцякла.

Віцька — у двух кроках ад Эдзіка, справа. Ён не ўсміхаўся. У вачах гарэла злосць, нічым не прыкрытая, сапраўдная злосць. Сінюшныя плямы пад вачыма, якія распаўзаліся ад крыху прыпухлага носа, надавалі яго твару страшнаваты выгляд.

Сяргей зразумеў, што марудзіць нельга, нельга разважаць. Ён ірвануўся, як падказвала яму інтуіцыя не ўбок ад сваіх ворагаў, а паміж імі. Але Эдзік, калі ішлі да копанкі, і гэты варыянт Віцьку растлумачыў. Ён увогуле ўсё, так мовіць, прапрацаваў, рыхтаваўся, як да сапраўднага палявання. Хто і куды будзе біць ці падстаўляць нагу ў залежнасці ад таго, куды пабяжыць Сяргей — усё ён размеркаваў…

Сяргей ірвануўся — і імгненна ў вачах успыхнулі сотні белых зорачак. Болю ён не адчуў, толькі тупы ўдар у твар прыпыніў яго рывок. Гэта Эдзік дзейнічаў па плану: рывок Сяргей між імі, то ён з правай б’е яму ў твар. Потым — Віцька з левай — пад дых. Сяргей хакнуў, ён не быў гатовы і да гэтага ўдару. Віцька, што называецца, прабіў прэс — паветра адным рыўком вылецела з грудзей Сяргея, а ўздыхнуць не было магчымасці. Сяргею б момант які, ён то ведаў, што трэба не хапаць паветра, калі ўдарылі пад дых, а наадварот — выдыхваць апошняе і толькі па ледзь-ледзь заглытваць свежае. Ён сагнуўся, спадзеючыся, што яму дадуць хоць колькі секунд. Але наступны ўдар абрушыўся на шыю — зноў па плану, біў Эдзік.

Сяргей упаў на калені.

На гэтым раней абгавораны план закончыўся.

«Нам бы яго толькі зваліць з ног,» — казаў Эдзік.

Звалілі. І далей не па плану — Эдзік коратка размахнуўся, ударыў нагой, абутай у мокры і мяккі ад расы красовак. Ударыў у твар.

Сяргей зноў не адчуў болю. А можа, калі рыхтуешся да болю, то болю і не адчуваеш? Толькі галава матлянулася ўверх і ўлева, а з носа на грудзі пабеглі цёплыя ручайкі.

— На яшчэ! — крыкнуў Эдзік, і красовак на гэты раз балюча, вельмі балюча тыцнуўся ў жывот.

Ужо не белыя зорачкі, а чырвоная пляма ўспыхнула перад вачыма, потым залезла ў жывот і неміласэрна стала пячы там, прымусіла сціснуцца, сабрацца, скруціцца, і не было ні берага, ні хлопцаў гэтых, ні рыбы — была гэта вогненная чырвоная пляма ў жываце, якая распаўзалася па ўсім целе.

— Га! З’еў! — зноў закрычаў Эдзік. — Ты каго, дзярмо інтэрнацкае, стукнуў? А?

Ён стаў абходзіць Сяргея, які скурчыўся, схаваў жывот, выстаўленымі локцямі прыкрыў твар.

— Хопіць з яго, — хацеў прыпыніць Віцька Эдзіка.

Злосць у яго прайшла, нешта вельмі непрыемна было глядзець на ляжачага Сяргея.

— Яшчэ дабавім, — Эдзік злаўчыўся, стукнуў нагой, імкнучыся праз складзеныя локці дастаць твар Сяргея.

— Ды не бі ты нагамі, — паморшчыўся Віцька.

— Што, у вас тут чэсныя бойкі, га? — пакпіў Эдзік. — Адзін на адзін, га?

І ў гэты момант ранішнюю цішыню разрэзаў тонкі адчайны крык, крык страху і болю. Так магло крычаць толькі дзіця, даведзенае нечым да жудасці, смяротна напалоханае.

Да іх бегла Нэла.

Бегла і крычала, крычала і бегла.

І Віцька, і Эдзік уздрыгнулі, у нейкі момант ім абодвум падалося, што яны зрабілі нешта непапраўнае, забілі насмерць, а гэтае нямко ўжо аплаквае свайго брата.

Страшна крычала Нэла.

— Пайшлі! Бяжым — раскажа! — раптам ірвануўся ўбок Эдзік.

І яны пабеглі, забыўшыся, што Нэла нікому нічога расказаць не зможа і што ўвогуле некаму расказваць — хто будзе заступацца за Сяргея? Не прымак жа…

— Трасца яго ведае, — прыпыняючыся, загаварыў Эдзік, калі адбеглі далекавата па беразе. — У мяне ж, блін, удар ведаеш які! Я яму, здаецца, і нос, і сківіцу набок звярнуў. А ён, можа, сволач яшчэ тая, пойдзе да ўчастковага… Чорт, трэба было мне ўчора бабцы расказаць і жывот ёй паказаць… Нічога, ты ж пацвердзіш, што ён першы ўдарыў, хоць мы яго не чапалі, так? Ды і гэты Віталь усё бачыў…

Віцьку нечакана стала прыкра ад асэнсавання таго, што Эдзік напужаўся. Хай сабе і трошкі, але ж напужаўся…

— А добра ты яму, пад дых! — раптам загаварыў Эдзік, прыцмокваючы. — Усё па планчыку: раз — у морду, два — пад дых, тры — па карку! Як у кіно атрымалася, клас!

Прыкрасць ад гэтых слоў захліснула Віцьку: ён разумеў, што цяпер ужо Эдзік яго, Віцьку, робіць галоўным катам у гэтым збіванні. Але змаўчаў, бо сказаць нешта супраць Эдзіка не змог. Яны ж былі заадно…

Дзяўчынка больш не крычала. Яны выглянулі з-за куста — Сяргей і Нэла ішлі сцяжынкай у вёску, Сяргей нёс вуду і мяшэчак з рыбай у адной руцэ, за другую трымалася Нэла.

— Чорт, дагонім давай, з гэтай равулай не ўцячэ, рыбу адбяром! — усхапіўся Эдзік. — Глядзі, колькі налавіў! І вуду паламаем!

— Ат, няхай нясе, — неахвотна адказаў Віцька. — Гэта яго апошняя тут рыба.

Сказаў, але ўпэўненасці ў сваім голасе не адчуў. Нешта не радасна было ад іх перамогі. Зусім не радасна…

…Нэла яшчэ ціхенька ўсхліпвала. Сяргей стараўся гаварыць спакойна, хоць трэсліся яшчэ рукі, а ў жываце тая пляма не знікла, толькі сабралася ў чорны тугі камяк. Быццам гарачы камень хто паклаў у сярэдзіну жывата, і ён пры кожным кроку пракатваўся, абпальваў сабой усё ўнутры.

— Супакойся, не плач. І не трэба табе было бегчы. Чаго ты так рана прачнулася? Спужалася, што я некуды паехаў? Не, я нікуды не паеду, не перажывай. Я з табой буду. Вось выганю таго зэка, адвучым з табой маці гарэлку піць, будзем начаваць у хаце… А ты вось пабегла, сукенку намачыла ў расе, а пераапрануцца няма ў што… Нічога, зараз мы з табой да магазіна пойдзем, булку белую купім, сходзім да бабы Адаркі, яна табе кубачак малака налье, паясі… Хочаш белай булкі з малаком?

Нэла перастала ўсхліпваць, шмыгнула носам, зазірнула ў вочы Сяргею і кіўнула галавой. І ўсміхнулася — асцярожна ўсміхнулася і тут жа азірнулася на копанку — ці не гоняцца за імі, ці не паўторыцца тое жудаснае: яе брацік ляжыць на зямлі, а яго б’юць нагамі, і з носа ў яго цячэ густая ярка-чырвоная цёплая кроў…

Частка 8

На надворку нікога не было. Сяргей не бачыў маці і прымака ўвесь учарашні дзень, не будзілі яго крыкі ці які бразгат і ноччу. Таму ён вырашыў, што і цяпер у хаце нікога няма.

Так і аказалася. Хата сустрэла яго ўсё тым жа кіслым пахам, і ён не ўтрымаўся — хапіўся за начоўкі, выцягнуў іх з сянец на надворак, адцягнуў далей і перакуліў. Брудная, смярдзючая вада выплюхнулася разам з асклізлай мокрай вопраткай, якая сплялася ў адзін брудна-шэры камяк.

У сенцах была невялікая кладоўка. Амаль пустая — толькі два вялікія чыгуны, паўвядзёрныя алюмініевыя каструлі, яшчэ нейкі посуд, старыя боты на падлозе. У куце стаяў адзін трохлітровы слоік — брудны і з нейкім брудам на дне. Край слоіка быў вышчарблены.

Больш нідзе ні аднаго слоіка Сяргей не знайшоў.

«Прапілі», — невясёлая здагадка адказала на пытанне, чаму гэты слоік застаўся — гэты быў шчарбаты.

Кавалак гаспадарчага мыла знайшоў на вузкім падаконніку ў сенцах, падняў з падлогі анучу, якая яшчэ была не зусім чорнай.

З анучай, мылам і слоікам пайшоў да калодзежа. Выцягнуў вады, спачатку апаласнуў двойчы прыцягнутыя сюды ночвы, потым цёр мылам, мыў саму анучу. Мыльную ваду наліў у слоік — няхай адмакае.

І, магчыма, вада ў ночвах нагадала яму ранішнюю копанку і ўсё, што там здарылася. Нечакана слёзы самі закапалі з яго апухлых ужо вачэй — крыўда проста здушыла за горла, аж выць захацелася ад бездапаможнасці.

«Гады, сволачы! Пачакайце, я разбяруся, я з вамі з кожным паасобку разбяруся!» — думкі пра адплату тлумілі розум.

Ён жа многае можа зрабіць!

Віцька ў вёсцы жыве — і выдатна, хлеў падпаліць можна, каб ведалі! А таму гарадскому так твар распісаць кавалкам шкла, каб на ўсё жыццё засталося… І не шкліну ўзяць, а бутэльку — разбіць і трымаць за рыльца… Але недзе ў галаве жыла і другая думка — тая самая клятва самому сабе, што даў ён за месяц да сваіх канікулаў, што нараджалася пакутліва, выспявала пакрысе і стала яго праграмай дзеяння: не плач, не бойся, не прасі. І яшчэ дадатак — не крадзі. Бо ўпэўніўся Сяргей, а правільней — упэўніў яго апошні судовы працэс, на які ён сведкам трапіў, а ягоны сябар — на лаве падсудных сядзеў. Будзеш красці — будзеш сядзець у турме. Спачатку калонія, вядома, а розніцы ж няма, усё адно за кратамі. А Сяргею за краты нельга — у яго ёсць Нэла.

І яшчэ… Яшчэ ён помніў словы сваёй маладой выхавацелькі: «Яны там у вёсцы лічаць цябе дрэнным, бо ты крадзеш. Вось паспрабуй не ўкрасці. Змяніся сам — і паглядзі, ці зменіцца свет…»

Свет пакуль не мяняецца. Сяргей застаецца амаль ізгоем…

…Добра, што была такая праграма — лягчэй з ёй перанесці ўсё, але так слаба верыцца вось цяпер у тыя словы, што сам паўтарае Нэле: «Усё ў нас атрымаецца». Як тут атрымаецца, калі ён адзін з Нэлай, а супраць яго ўсе: і п’яная маці, і гэты зэк, і вясковыя бабулькі, і нават хлопцы-аднагодкі… Чаму так? Чаму некаму сёння лёгка і проста жыць, чаму ў некага многа сяброў, ёсць утульны дом, маці і бацька, брат і сябар? У некага сёння згатаваны абед, яму не трэба думаць аб тым, чым пакарміць малую сястрычку… Чаму Сяргей гэтага пазбаўлены? Чаму яго ворагам сваім ўсе лічаць? Яблыкі і клубніцы раней краў? Дык жа есці хацеў! Дык жа Нэла ад голаду плакала!

Слёзы каціліся з вачэй, Сяргей літаральна навобмацак мыў слоік, цёр і цёр слізкае шкло…

— Вось мой сыночак чым заняты, — пачулася ад веснічак.

Сяргей імкліва адным і другім рукавом выцер вочы, паморшчыўся ад болю, адчуўшы адначасова, наколькі распух ужо твар, асабліва з левага боку. З вядра плюхнуў на твар халоднай вадой, яшчэ і яшчэ раз…

Маці злёгку вагалася ўзад-уперад, твар яе быў расцягнуты ў непрыемнай дурнаватай усмешцы. Вочы чырвоныя.

— Гаспадарыш, гаспадарыш… от, я паесці вам прынесла, — працягнула яна руку наперад.

У руцэ яе была бляшанка кансерваў, ужо адкрытая, з кансервы цягнуліся жоўта-чырвоныя тлустыя пісягі, і рука маці была ў гэтым чырвоным тлушчы.

— А хлеба няма! З’елі ўвесь хлеб, — маці раптам загаварыла са злой крыўдай: — Сволачы, я хавала дзецям хлеба, а яны з’елі!

Яна павярнулася назад, прыгразіла некаму кулаком.

— На, Сярожка, на, хто ж вас, сіротаў, акрамя мяне накорміць, — п’яна і няшчыра загаварыла яна, цягнучы руку наперад.

— У нас ёсць хлеб, — сказаў Сяргей, узяў бляшанку і хутка пайшоў у садок.

Там Сяргей адкрыў бляшанку — у ёй было крыху больш за палову кашы з кілек і таматнай пасты, працягнуў Нэле.

— Трымай.

Сам палез у будан, адшукаў свой рукзак, дастаў хлеб, адламаў добры кавалак. І гэты кавалак паламаў на некалькі, паклаў перад Нэлай.

— Мачай хлеб, чапляй рыбу і еш.

Маці падышла, нязграбна апусцілася ля Нэлы, паглядзела на будан.

— От, якую будку займелі! А я думаю, дзе коўдра дзелася? Гіцлю таму морду падрапала, думала — прапіў сволач, без мяне прапіў…

Нэла ела, насцярожана сочачы за маці, ела хутка, ледзь не давячыся, амаль не жуючы.

— Еш… — хацеў было прыкрыкнуць Сяргей, дадаўшы «спакойна», як адразу ўспомніў дзеда Васіля і яго пытанне: «А Нэле ці не ўсё адно, хто загадвае?». Пракаўтнуў словы, асцярожна пагладзіў дзяўчынку па галаве, лагодна прагаварыў: — Не спяшайся, не трэба. Ніхто ў цябе не адбярэ, я не дам нікому.

Нэла пачала есці павольней, з насцярогай сочачы за маці.

— Ага, ніхто не адбярэ, — прамармытала маці. — У цябе абаронца ёсць, сам у каго хочаш адбярэ. Ага, адбярэ і Нэле прынясе… Еш, еш… — яна раптам зашмыгала носам, дзве слязіны выкацілася з чырвоных вачэй. — А дзетачкі мае, а сіротачкі мае! — загаласіла працяжна, з падвываннем, як па нябожчыку. — А ці ж я ведала, ці ж я хацела…

Яна ўзнялася, упіраючыся рукамі ў зямлю, і пайшла з садка. У хату заходзіць не стала — адразу з надворка павярнула на вуліцу, п’яна хістаючыся, нешта плаксіва мармычучы сама сабе.

Сяргей правёў яе позіркам.

І пайшоў дамываць слоік.

Яго апанавала незразумелая злосць, рукі неспадзявана адчулі незвычайную моц, якая ірвалася на волю. Трэба нешта рабіць! Трэба нешта рабіць! Але што рабіць — Сяргей не ведаў. Адно вось пакуль было ў галаве: адмыць гэты слоік, прадаць ля магазіна рыбу, купіць хлеба… І ўся моц ягоных рук ішла на гэтае мыццё, так сціскаў слоік, так цёр яго, быццам было ў яго руках нешта страшэнна бруднае і жывое, якое адмыць толькі трэба — і тады ўсё зменіцца… Плёхаўся больш за паўгадзіны, пакуль шкло не стала рыпучым пад пальцамі і празрыстым.

Наліў чыстай вады і ў ночвы, і ў слоік. У ночвы выпусціў з мяшэчка рыбу. Тут карасі здаваліся намнога меншымі, чым там, на возеры. Нэла паела ўжо і цяпер лавіла рыбу рукамі, смешна жмурылася, калі які карась моцна плёскаў у яе руках і пырскі вады ляцелі на яе твар.

Сяргей і сам лавіў карасёў і апускаў іх у слоік. За шклом яны глядзеліся цяпер ужо ўвогуле вялікімі, запоўнілі сабой увесь слоік. «Вось гэта і трэба!» — радасна падумаў Сяргей, калі Нэла апусціла апошняга злоўленага ёй самой карася ў слоік.

— Ну, Нэла, як наш улоў? Купяць яго ў нас за добрыя грошы? Зараз пойдзем да магазіна…

Нэла ўзняла рукі і паказала некуды ў Сяргееў твар.

— Што, сіняк пад вокам і нос распух? Ну і што? — бадзёра, як і раней, адказаў Сяргей.

Але ў хату ён усё ж схадзіў. Вялікае люстра ў старой шафе насуперак усім п’яным бойкам засталося цэлым.

Адтуль, з люстра, на Сяргея глянуў худы падлетак у лінялых джынсах, басаногі. Сіняя майка з аднаго боку была запэцкана, на грудзях — дзве невялікія рудыя плямы. То кроў з носа трапіла.

Нос распух не вельмі. Затое адно вока амаль заплыло, сіняк быў вялікі, жоўта-сіні.

«Абы бачыла,» — адмахнуўся ад свайго адлюстравання Сяргей. З «ліхтарамі» хадзіць яму было не прывыкаць.

Людзей каля магазіна было шмат — чакалі машыну з хлебам. У бок Сяргея і Нэлы павярнуліся колькі старых жанчын, ціха шапталіся, ківалі галовамі. Хлопцы і дзяўчаты асаблівай увагі на яго не звярнулі, пакуль не дастаў з торбачкі свой слоік. Торбачку разаслаў на зямлі, недалёка ад увахода ў магазін, на торбачку паставіў слоік.

Некалькі малых адразу ж прыселі каля яго.

— Ух ты, я вось такога ў мінулым годзе злавіў, — казаў адзін, тыцкаючы пальцам у шкло слоіка.

— Твой меншы быў.

— Ага, большы! Хіба што мой быў белы, а гэты жоўты. Жоўтыя таўсцейшыя толькі.

У гэты час падышла машына з хлебам. Бабулькі падаліся шумна ў магазін — займаць чаргу.

Вадзіцель, малады хлопец, скочыў з падножкі, нешта весела мармычучы пад нос.

— Так, бабачкі-цётачкі-дзевачкі, праход мне вызвалілі, хлеб едзе!

Грымнуў дзвярыма будкі, доўгім прутком з загнутым канцом зачапіў латок з хлебам, і той паслухмяна выехаў з цёплага нутра будкі.

І цяпер вадзіцель зірнуў на Сяргея.

Сяргей не адвёў вачэй убок, хоць непрыемны халадок сціснуў жывот. Вадзіцель кінуў сваю жалезную палку, скочыў з ганку і, відаць, знарок гледзячы ўважліва на слоік з рыбай, стаў падыходзіць да Сяргея. Глядзеў на рыбу, а хапіўся, моцна сціснуў плячо Сяргея. І потым ужо ўзняў на яго вочы.

— Ну што, хлопец, помніш мяне?

Вакол іх ужо сабралася кальцо дзятвы, прыпыніліся старэйшыя.

— О, вадзіцель злодзея злавіў!

— Зойчын гэта?

— Ага, тым летам украў бохан хлеба з машыны. Уцёк быў.

— А тут, дурны, сам прыйшоў.

— Цяпер вушы надзяруць…

Сяргей чуў гэтыя галасы. Ведаў, што такое вось — сустрэча з вадзіцелем — можа быць, хоць спадзяваўся, што прывязе хлеб іншы. Ён узняў вочы на вадзіцеля.

— Помню.

Вадзіцель можа чакаў, што Сяргей кінецца прэч, пачне аднеквацца, прасіцца, і цяпер у яго вачах прамільгнула разгубленасць.

І раптам ціхенька, ледзь чутна, бы страшэнна баючыся, што яе пачуюць, захныкала Нэла.

Сяргей толькі цяпер адчуў, што яна абхапіла, колькі было ў яе моцы, яго нагу, прыціснулася, ператварылася ў адзін маленькі камячок страху, уздрыгвала кароткімі ўсхліпамі.

— Не бойся, не плач, — паклаў Сяргей руку на яе галоўку, спакойна сказаў да вадзіцеля: — Забірайце рыбу… За той бохан.

— Сястра? — вадзіцель паказаў вачыма на Нэлу.

— Сястра… Толькі мне слоік трэба.

— Ну… Чакай, разгружуся, — адказаў вадзіцель, адпусціў плячо Сяргея з лёгкім, амаль дружалюбным штуршком.

Пакуль ён спрытна выцягваў латкі з цёплымі боханамі чорнага хлеба, з жоўта-залацістымі батонамі, Сяргей стаяў на тым жа месцы, не адышоўшыся ні на крок. І Нэла не адыходзіла ад яго, не адпускала нагу, хоць уздрыгваць перастала.

Вадзіцель пакідаў пустыя латкі ў будку, скокнуў у кабіну, вылез адтуль з бітончыкам.

— Ну, давай сваю рыбу!

Сяргей пераліў ваду разам з карасямі са слоіка ў бітончык вадзіцеля.

— О, клас! — вадзіцель відавочна быў задаволены. — Жывую прывязу!

Сяргей моўчкі павярнуўся, каб ісці, і ўбачыў, што ад ганка за імі назірае Віцька — той таксама прыйшоў па хлеб.

— Чакай, — прыпыніў вадзіцель Сяргея. — Ты разлічыўся, мне ж таксама разлічыцца трэба. Мнагавата тут рыбы за адзін бохан. Колькі ты за ўсю рыбу хочаш?

Сяргей адмоўна паківаў галавой.

— Нам грошы не трэба. Бохан хлеба, адзін батон і яшчэ солі.

Вадзіцель уважліва глядзеў на Сяргея, Нэлу. Можа, і падлічваў, колькі каштуе ўсё пералічанае. Нечакана твар яго спахмурнеў, ён са злосцю сплюнуў на зямлю, не сказаў ні слова, пайшоў да сваёй будкі. Вярнуўся назад з двума боханамі чорнага хлеба і двума батонамі. Паклаў іх на Сяргееву торбачку, палез у кішэню, выцягнуў купюру.

— На, купіш соль.

Ад кабіны павярнуўся, крыкнуў:

— Праз тыдзень прынось, колькі наловіш. Сушаную, салёную, жывую — усю нясі. Я куплю.

Сяргей моўчкі кіўнуў. Нахіліўся, пераклаў хлеб і батоны ў торбачку. Вялікі кавалак батона, пахучы, мяккі, з хрумсткай залаціста-жоўтай скарынкай, адламаў і даў Нэле:

— Еш.

І сам не ўтрымаўся, адшчыпнуў ад батона кавалак, кінуў у рот: як прачнуўся, яшчэ ж нічога не еў. Яны пайшлі сярэдзінай вуліцы.

Віцька з ганку магазіна глядзеў ім у след і шчымлівае, невядомае раней пачуццё душыла яго. Крыўда то была? Зайздрасць? Злосць?

Ён пайшоў дадому, не думаючы ні аб чым, у вачах усё стаяў гэты малюнак — маленькая Нэла са ззяючымі вачыма прымае з рук брата акраец батона. Шчаслівая ад такой простай рэчы — кавалка белага хлеба…

Жэнька, як толькі Віцька ступіў з хлебам на парог, стала наліваць абед. Віцька нарэзаў хлеб, сеў за стол.

— Ты чаго такі сумны? — глянула заклапочана на яго маці. — Мо нос баліць?

— Прайшоў нос.

Віцька не еў, механічна варушыў лыжкай у талерцы з халадніком.

— Ведаеш, мама, а гэты Сяргей сёння лавіў рыбу на маім… на тым самым месцы…

— От ты скажы, які нахабнік, — адклала маці лыжку. — Калі ўжо так не разумее, трэба было проста прагнаць. Хіба на копанцы больш месцаў няма?

— Мы і прагналі, —загаварыў ціха Віцька. — Удваіх, з Эдзікам. Разбілі яму нос, паставілі сіняк под вокам, яшчэ кухталёў надавалі…

— Ай, якія малайцы, — усклікнула, роблена захапляючыся, Жэнька. — Героі! Двое адкормленых і сытых на аднаго галоднага!

— Жэнька, маўчы, — крыкнула строга маці, павярнулася да Віцькі: — Ну, прагналі — добра, а вось біць не трэба было, — паўшчувала мякка.

— А ён з налоўленай рыбай пайшоў да магазіна, каб прадаць, — працягваў Віцька роўным голасам, быццам не чуў ні маці, ні сястры. — А там яго хапіў вадзіцель хлебнага аўтамабіля, у якога мінулым летам гэты Сяргей сцягнуў бохан хлеба. Вадзіцель думаў, што Сяргей пабяжыць уцякаць, а той сказаў, каб забіраў усю рыбу за той украдзены бохан. Тады вадзіцель сказаў, што за адзін бохан рыбы зашмат, і прапанаваў грошы. А гэты Сяргей сказаў, што ім, яму і сястры Нэле, трэба хлеб. Просты чорны хлеб. І адзін батон. Вадзіцель даў ім два боханы хлеба, два батоны. Нэла ела кавалак батона, быццам гэта быў самы смачны на свеце торт…

— Гады вы! — выгукнула Жэнька і выскачыла з-за стала.

— Жэня, сядзь! — пляснула маці рукой па стале.

— Не хачу з ім за сталом сядзець! — закрычала ад дзвярэй у свой пакой Жэнька. — Ён хлеб есць, куплены за твае і татавы грошы. І лупіць удваіх з тым гарадскім чалавека, які ловіць рыбу, каб купіць хлеб для маленькай дзяўчынкі! Яна цукеркі ніколі не бачыла!

— Жэня! Ідзі за стол.

Жэнька ўжо заскочыла ў свой пакой, потым імкліва выбегла з яго, прабегла праз сталовую на надворак.

— Еш, — сказала маці да Віцькі ціха, без усякага патрабавання ў голасе, ужо з просьбай.

Віцька пачаў сёрбаць халаднік. Пачуліся крокі над галавой — Жэнька нечага лазіла на гарышчы.

Хвілін праз пяць яна зноў подбегам заспяшалася ў свой пакой і выйшла адтуль з вялікай лялькай — ёй падарылі на яе 10-годдзе, і лялька так і стаяла ў пакоі на кніжнай паліцы, як сувенір. Жэнька ў лялькі не гуляла.

— Куды ты? — занепакоена запыталася маці.

— Па справах, — адказала Жэнька, прыпынілася. — Гэта ж мая лялька, так? Я магу з ёй рабіць, што хачу?

— Можаш, вядома, — паціснула плячыма маці. — А што збіраешся рабіць?

— А з тымі цацкамі, якія валяюцца ў нас на гарышчы, таксама можна, што хочаш, рабіць? — зноў запыталася Жэнька, як і не чула пытання маці.

— Можна…

— Тады я іх аддам таму, каму яны трэба!

Жэнька крутнулася, і праз акно Віцька бачыў, як яна ішла з надворка з вялікім цэлафанавым пакетам у адной руцэ і лялькай у другой.

Есці Віцьку расхацелася.

Ля будана Сяргей расчысціў старой рыдлёўкай невялікі кавалачак ад дзёрну, потым вядром нацягаў ад хаты дзеда Васіля пяску — там была яго невялікая горка.

— Вось, будзе табе месца, дзе гуляць, — задаволена сказаў Сяргей Нэле. — Будуй тут свае сакрэты, я табе пайду яшчэ цацак пашукаю.

У гэты час у садок зайшла Жэнька.

— Што трэба? — непрыязна сустрэў яе пытаннем Сяргей, стаў на сцяжынцы між ёй і буданом.

Жэнька першы раз бачыла ў гэтым годзе Сяргея, і яе крыху напужаў і грубаваты голас, і сам ён: насцярожаны, вочы глядзяць з-пад ілба, аднаго вока амаль не відаць з-за сіняка.

Жэньку Сяргей бачыў увогуле першы раз. Ну, мо і бачыў раней, але не ведаў, хто яна такая. Лялька ў яе руках давала магчымасць здагадацца, чаго яна сюды прыйшла, але…

— Я… я цацкі прынесла тваёй Нэле-Анжэле. І ляльку вось, — прыўзняла Жэнька пакет.

— У нас няма чым плаціць, — адказаў панура, але цвёрда Сяргей.

Дык я ж не прадаю, я так даю, — разгубілася Жэнька.

Ён што — не разумее, гэты хлопец, такіх простых рэчаў?

— Нам ад чужых нічога за так не трэба. Абыдземся без падачак.

Жэнька ніяк не чакала такіх слоў. І раптам яе разабрала злосць.

— Ты ідзі і зарабляй сабе на цукеркі! А Нэла зарабіць яшчэ не можа. І таму дзіцяці цацкі дораць і даюць, а не прадаюць, — выпаліла яна і рашуча, трымаючы пакет перад сабой, пайшла проста на Сяргея.

Той ад нечаканасці саступіў убок.

Жэнька падышла да будана, прысела каля дзяўчынкі.

— Цябе завуць Нэла, праўда?

Нэла маўчала, паглядваючы то на Жэньку, то на ляльку, то на Сяргея.

— Трымай! Будзе ў цябе сяброўка! — Жэнька працягнула ляльку Нэле, не чакаючы адказу.

Лялька была напалову росту малой. Заварожанымі вачанятамі глядзела яна на ляльку, узняла руку і ціхенька кранулася пальчыкам залацістых валасоў.

— Трымай, трымай, Нэла! Яна твая, — працягвала Жэнька ляльку, і ўпершыню за апошнія дні Нэла не стала чакаць дазволу Сяргея.

Асцярожна, нерашуча яна ўзяла ляльку і трымала на руках, зазіраючы ў штучныя блакітныя вочы.

– І вось табе яшчэ гуляцца, — высыпала Жэнька з пакета побач з буданом цацкі, якія сабрала на гарышчы: кубікі, кольцы, машынкі. — Гуляй.

Нэла, быццам баючыся, што ляльку забяруць, перадумаюць, адступала задам і раптоўна з імклівасцю звярка шмыгнула ў будан. Жэнька адно заўважыла, што з усяго адзення на Жэньцы толькі сукенка.

— А ты чаму, такая дарослая, без трусікаў ходзіш, — прысела яна перад буданам, зазірнула ўглыб.

— Не лезь не ў свае справы! — раздаўся над галавой злы голас.

Жэнька ўскочыла — побач стаяў Сяргей.

— Чаго ты крычыш? — паціснула плячыма Жэнька. — Дзяўчынкам трэба…

— Я ведаю, што трэба, — глуха сказаў Сяргей. — Прынесла цацкі — ідзі, нечага лезці да нас. Не прасілі.

Жэнька павярнулася ісці, прыпынілася.

— Чаму ты такі злы?

— Гэта цябе не тычыцца.

— Ну і… дурны, — нечакана для самой сябе закончыла Жэнька і сама спужалася: за такія словы можна што хочаш атрымаць, ды яшчэ ад гэтага, інтэрнацкага…

Але рэакцыя Сяргея здзівіла Жэньку: ён адвярнуўся ўбок і невыразна прамармытаў:

— Які ёсць, мая справа…

Жэнька пайшла.

Сяргей зазірнуў у будан.

— Ты дзе там?

Нэла выглянула з будана, агледзелася, вылезла і стала гушкаць сваю ляльку, цягнучы доўгае «а-а-а». І зноў Сяргея абдало: гэта быў другі гук з вуснаў Нэлы, выкліканы не болем і не страхам…

— Усё будзе добра! — паўтарыў ён каторы ўжо раз, лёгка пагладжваючы яе па галаве.

Частка 9

Вечарам на надворку пачуліся галасы — маці і прымака. Яны сварыліся. Потым да гэтых галасоў далучыўся яшчэ адзін, другі, трэці… Шум з хаты даносіўся ў садок да позняй ночы. І яшчэ даймалі камары — трэба будзе абавязкова прыдумаць што-небудзь, каб шчыльней закрываць уваход…

Прачнуліся позна. Нэла сама пабегла цераз агарод да бабы Адаркі і прынесла паўлітровы слоік малака. Снедалі гэтым малаком з батонам.

Напачатку Сяргей упраўляўся са сваёй гаспадаркай: знайшоў стары, але яшчэ не дзіравы чайнік, адно што ручкі ў ім не было, то ён зрабіў яе з дроту. Нацягаў кавалкаў цэглы (іх шмат валялася на надворку, што засталіся ад некалішняй будоўлі), прынёс ад дзеда Васіля яшчэ пяску і гліны (ну, усё на надворку дзеда ёсць патрэбнае!), памучыўся трохі — амаль што пячурка атрымалася. І два паўлітровыя слоікі вымыў, і лыжкі, што ўзяў у хаце, адцёр жвірам, аж блішчалі.

Аблазіў гарышча, хлеў, кладоўку. Збіраў, выбіраў з хламу тое, што можа спатрэбіцца. Яно толькі напачатку здаецца, што нічога не трэба, а час пройдзе — ніткі не будзе — ужо праблема.

У блізкі ад вёскі лясок, дзе расло кустоў колькі арэшніку, ён пайшоў адзін — Нэла захапілася гульнёй з лялькай: і спаць яе клала, і карміла, і вадзіла за сабой. І ўсё яна нешта гула ціха, чуваць было яе доўгае «а-а-а»…

Да чатырох гадзін Сяргей прынёс тры добрыя вудзільны, абадраў кару, паклаў на дах хлява на сонечны бок сушыцца. Нэла ўжо была зноў збегала да дзеда Васіля — прынесла яблык.

Паелі яблыкаў з хлебам і салам. І пайшлі за вёску.

…Луг стракаціць: белыя хусткі, квяцістыя сукенкі жанчын, яркія чырвоныя, зялёныя, жоўтыя, сінія купальнікі дзяўчат і маладзіц, загарэлыя спіны. Луг вялізны і цяпер не зялёны, а шараваты з гэтымі кропкамі людскіх постацей. Быццам на вялікі, роўны, падстрыжаны дыван нехта зверху пырснуў вадой, а кропелькі афарбаваліся ва ўсе колеры, разляцеліся па лузе ў выпадковых месцах. І не стаяць на месцы — варушацца, перасоўваюцца: туды, сюды. Здаецца, ну што тут могуць зрабіць гэтыя кропелькі з вялікім шаравата-зялёным дываном?

Але ж робяць!

Вось капашыліся яны тут увесь дзень, а к вечару раптам усе кінуліся ачышчаць гэты луг, зграбаць шэра-зялёнае сухое покрыва ў мноства валкоў, валкі зносіць у копы, і марудна, але няўмольна, метр за метрам ужо ачышчаецца луг зноў да чысцюткага зялёнага колеру, малады, падстрыжаны, як салдат-прызыўнік.

Першы ўкос — самае смачнае, самае пахучае сена. Даў Бог надвор’е — за два дні сонейка высушыла, ветрык выветрыў, то хутчэй убраць, захаваць… І к вечару якой толькі тэхнікі няма на лузе — тут і трактары з прычэпамі, і аўтамабілі, і самаробныя «агрэгаты» з самаробнымі ж прычэпамі, і мотакаляскі, і, вядома ж, конікі, а на калёсах — вяроўка, вілы, граблі і гладкае роўнае бярвенца — рубель, каб сена ўціснуць, каб даехаў пульхны, пругкі, высачэзны воз на гаспадарчы надворак.

Аркадзь трохі псіхаваў — не паспее. Як ні хапалася Галіна, яго жонка, як сам ці не подбегам ні закідваў сена з валка ў прычэп, разумеў — два рэйсы не атрымаецца, а ў адзін прычэп не ўлезе сена з дзялкі, хоць з Галяй грузі, хоць з мужчынам. Два разы ехаць трэба, а сена ж яшчэ скінуць ды ў хлеў унесці — не кінеш на надворку на ноч, вунь і сонца ў аблокі садзіцца, чакай дажджу, хоць ноччу, хоць пад ранне. Добра хоць свякруха узяла малых глядзець, Дашу ды Андрэйку, а вось яшчэ па гаспадарцы ўправіцца самім трэба. Таму хвілін праз дваццаць супакоіўся Аркадзь і стаў падаваць сена Галіне на прычэп павольней. Валок, у які Галіна загрэбла дзялку, быў бясконца доўгі.

— Карацей, не будзем ірвацца, — выцер Аркадзь пот з ілба. — Сёння не забяром, не паспеем. Прычэп нагрузім, потым астатняе ў копы складзём. Дасць Бог, не будзе дажджу, забяру заўтра.

Давай так, — пагадзілася на прычэпе жонка.

Яна, прыбегшы з фермы, грэблася тут гадзіны чатыры і не абедала яшчэ сёння. І цяпер, раскладваючы сена на прычэпе, аглядваючы зробленае ёй, адчувала тупы ныючы боль ва ўсім целе. Упасці б на гэта сена і ляжаць…

…Сяргей не баяўся, што ён не знойдзе дзялку Аркадзя — памятаў з мінулага года, які ў яго трактар, ды і самога Аркадзя помніў — невялікага росту, з дзіўнымі чорнымі-чорнымі густымі валасамі і чорнымі вусамі. Ды і Галіну, жонку Аркадзя, выглядзець не складана: гэткая дзябёлая цётка, грудзі ў яе вялікія, твар шырокі і нос бульбінай. І — усмешка на твары добрая і прыемная.

Сад у Аркадзя малады, вішань многа, а клубніц — плантацыя цэлая. Але ў гэты агарод Сяргей ніколі не лазіў. Не тое, каб баяўся надта (не без гэтага), а стрымлівала больш, што ў сям’і гадавалася двое дзяцей: старэйшая за Нэлу на гады два дзяўчынка і хлапчук, мо аднагодак Нэлы. І яшчэ таму ніколі не паквапіўся Сяргей на клубніцы Калюжаў (так па-вясковаму звалі сям’ю Аркадзя і Галіны), што колькі б разоў ні праходзіў Сяргей з Нэлай у мінулым годзе міма гэтай хаты, і цётка Галя, калі была ў садзе ці на надворку, заўсёды паспявала заўважыць іх і даць хоць жменьку клубніц ці вішань.

Сяргей не ведаў, з якой нагоды гэта чужая яму і Нэле жанчына, частуючы іх ягадамі, так шкадуючы ўздыхала.

Вось таму Сяргей ішоў з Нэлай па лузе да дзялкі Аркадзя смела.

Аркадзь заўважыў, што Сяргей разам з сястрой ідзе менавіта да яго, прыпыніўся і (усё роўна ж не паспееш!) дастаў цыгарэту, каб хоць хвілін пяць даць спачынак рукам — не так лёгка кідаць угару.

— Ты ж Зойчын, га? — замест прывітання спытаў Аркадзь Сяргея, калі той спыніўся перад ім.

— Зойчын.

— А чаго гуляеш? Такі хлопец, памог бы каму сена грэбці, на цукеркі малой зарабіў, — упікнуў паўжартам Аркадзь.

— Я і прыйшоў.

— Што прыйшоў? — не зразумеў адразу Аркадзь.

— Да вас прыйшоў, дапамагаць і зарабляць, — прыўзняў Сяргей руку, паказваючы, што нясе з сабой вілы.

— А ці многа плаціць табе трэба? Чуеш, Галя! — гукнуў Аркадзь да жонкі. — Будзеш развязваць панчоху, бо во работнік наймацца прыйшоў, ці хопіць у нас грошай?

Яго жонка ў адказ, назіраючы з прычэпа за мужам, Сяргеем і Нэлай, толькі махнула рукой.

— Хопіць.

— Мне грошы не трэба, — заспяшаўся Сяргей. — Мне… Нам… Вось у вас дзеці ёсць… Дзяўчынка ў вас старэйшая за Нэлу. Можа, у вас засталося што з адзення дзявочага? А то ў Нэлы… трусікаў няма. І кофтачку якую… Бо… няма нічога…

— Т-э-э-к, — Аркадзь умомант пасур’ёзнеў, выбіў каблуком ямку ў дзёрне, затаптаў туды недакурак. — Чула, маці?

— Чула, — нявесела адказала Галіна.

— Знойдзецца там у нас што, каб аздобіць гэтую маўклівую прыгажуньку? — Аркадзь, ужо зноў усміхаючыся, прысеў перад Нэлай.

— Ды знойдзем, — адказала Галіна.

— Т-э-эк! Чула, маўчуня, будзе табе пасаг. А цяпер хадзі — я цябе пасаджу ў трактар, будзеш там сядзець, а то ногі тут наколеш вельмі, там, далей, бадзякоў многа. А мы з тваім брацікам хуценька сена будзем грузіць.

Аркадзь падхапіў яе на рукі, занёс у кабіну трактара.

— Толькі нічога не чапай, добра?

Нэла кіўнула, уціснулася камячком у сядзенне.

— Ну, маці, цяпер трымайся! — Аркадзь хапіўся за вілы.

Закідвалі сена ўдвух, Галіна паспявала ўкладваць. Потым Аркадзь пераганяў трактар, хапаўся за граблі — заграбаў палоску ў валкі, і ўсё — подбегам, подбегам. Сяргей ссоўваў валок у кучу, каб добра пачапіць на вілы, подбегам нёс да прычэпа.

— Гэ, маці, управімся! — гукаў весела Аркадзь, кідаючы на прычэп сена. — З такім памочнікам тры рэйсы зробім!

Яны напоўнілі прычэп хутка, як было кідаць.

Галіна засталася — складаць копы, пакінулі і Нэлу, а самі паехалі.

Галіна адшукала ў валку свой вузельчык — брала з сабой полудзень, ды так во і не прысела. І цяпер вырашыла, што можна хоць крыху адпачыць. Разаслала хусцінку, стала развязваць вузельчык.

— Паядзім з табой, Нэла…

…І разгрузілі прычэп хутка, і сена ўнеслі ў хлеў, і зноў паімчалі на луг. Закідвалі сена з коп, а дакладней — з вялікіх куч, не спяшаючыся, хоць сонца ўжо, бліснуўшы апошні раз праз шчыліну ў аблоках, схавалася за лесам.

— Управімся тут, управімся і дома. Святло ўключым, будзе ўсё відаць, — прыгаворваў Аркадзь. — Ці ты мо на танцы ў клуб пойдзеш? — падміргнуў Сяргею.

— Не, не хаджу я на танцы, — адказаў сур’ёзна Сяргей.

— Што, не падабаюцца табе нашы дзяўчаты? — не адставаў Аркадзь.

— Я на іх не гляджу.

— Ну, то справа асабістая, — заключыў Аркадзь, бачачы, што Сяргей не хоча размаўляць жартаўліва.

Вярталіся ў вёску ўжо прыцемкамі.

Сяргей скінуў сена з прычэпа, скочыў долу. Разам з Аркадзем яны заганялі вілы глыбока ў сена, разам прыўздымалі і потым цягнулі ў хлеў вялізную кучу — аднаму ні за што не падняць і за чатыры разы.

Галіна спяшалася туды-сюды па двары: вішчалі парсюкі, стаяла ў маўклівым, пакрыўджаным чаканні — калі яе падояць — карова.

Апошняя ахапка сена легла на месца. Сяргей падгроб акуратна надворак.

— Ну, дзякуй за дапамогу! — працягнуў Аркадзь руку.

І калі Сяргей трохі разгублена падаў сваю, адчуў, як моцна сціснуў яе Аркадзь.

— Вось гэта, я разумею, выручыў, як мужчына мужчыну. Ну, пойдзем у хату, перакусім, што там маці падрыхтавала.

— Не, не трэба, мы не галодныя. Я ж… для Нэлы там прасіў, — стаў адмаўляцца Сяргей.

— Ну, вось пакуль рукі памыем і пасядзім, і пасаг тваёй Нэле збярэцца. Ідзём, — Аркадзь па-сяброўску хлопнуў Сяргея па плечуку, падштурхнуў.

Халаднік у місках, яечня ў патэльні, тонкія скрылікі сала з ружовымі пражылкамі, кружкі сушанай паляндвіцы, малако і хлеб.

І калі цётка Галіна ўжо паспела? Чуваць было, як яна ў другім пакоі, нешта прымерваючы на Нэлу, казала:

— Так, гэта табе малое, а гэта якраз будзе… Во, добра. Цяпер калготы выберам…

Свежае малако Нэла піла, апрануўшы калготы і кофтачку. Да сябе яна прыціскала невялікі вузельчык — «свой пасаг», як сказала цяпер і цётка Галя. Большы вузел цётка паклала на падлогу каля Сяргея.

— Тут паліто ёсць, трошкі велікаватае, праўда, куртачка, як дождж ці пахаладае, туфелькі, хоць падрапаныя, але цэлыя і сандалікі, каб босай не хадзіла.

Яна прысела за стол насупраць Сяргея, глянула з сумнай спагадай.

— П’е маці?

Сяргей уздрыгнуў. Ён і так адчуваў сябе ніякавата, не хацеў ён, каб нехта пытаўся ў яго пра маці, пра тое, што яны ядуць, дзе спяць, як праводзяць час. Але ў голасе цёткі было куды больш спагады і спачування, чым цікавасці. І хоць Сяргей не хацеў, каб яго шкадавалі, але вось цяпер, пасля работы, за сталом на ўтульнай, але чужой кухні, усведамляючы, што праз колькі хвілін яму вяртацца ў свой будан, а не класціся ў ложак, ён адчуў, што і ён, і Нэла пазбаўлены вельмі многага, і гэта многае варта шкадавання. І яшчэ ён адчуваў, што цётка Галя пытаецца не проста так. Здавалася, што з тых многіх вяскоўцаў, якія сустракаліся з Сяргеем і Нэлай, яна нейкім чынам ім бліжэй за ўсіх.

— Мы іх амаль не бачым. Ноччу гэтай шумелі.

— А дзе ж вы былі? — здзівіўся Аркадзь.

— Мы будан у садку зрабілі. Там і спім…

— Т-э-эк, — Аркадзь пакруціў галавой, палез па цыгарэты.

— Сябравалі мы з тваёй маці, — загаварыла цётка. — Ой, якімі сяброўкамі былі. І ў бацьку твайго, было, удваіх закахаліся, яшчэ дзесяцікласнікамі. Вой, маці твая прыгажуняй была, ну, а я… Мне вось гэта золата дасталася, — яна кіўнула на мужа.

— Чаму… Чаму мая маці п’е? — глуха запытаўся Сяргей.

Цётка Галя ўздыхнула.

— Каб ведалі адказ, то і п’яніц не было б. Як твой бацька загінуў, пачала яна выпіваць. Як пахавала твайго бацьку, цябе пакінула ў бабы, сама сышла на тыдзень. Думалі, ужо рукі на сябе дзе налажыла. У райцэнтры яе знайшлі. П’яную, малако ў грудзях перагарэла, захварэла. Тыдзень у бальніцы была… А прыйшла… Напачатку на тыдзень яе цвярозасці хапала, добра — баба, свякруха жывая была. Ды яна праз год памерла… А апошнія гады тры — няма прасвету.

— Навалач тую гнаць трэба было ёй! — ускрыкнуў Аркадзь.

— Цяпер ужо позна нешта казаць, — ціха прамовіла цётка.

— Ага, позна, — узвіўся раптам з-за стала Аркадзь, падбег да прыпечка, залапаў па паліцы, па сцяне. — Дзе тут запалкі?

Знайшоў запалкі, закурыў, зацягнуўся раз і другі.

— Позна і позна… То таго ідала позна ратаваць, а іх во? — ён нервова кіўнуў на Сяргея і Нэлу. — Позна? Гэта пры жывой маці і… — раптам стукнуў сябе ў грудзі, — і пры суседзях такіх харошых ідзе хлопец зарабляць адзёжкі для малой!

— Не крычы! — нервова адазвалася цётка. — Дзяцей напужаеш.

— Не бойся, Нэла ж дзядзьку не баіцца, праўда? — падміргнуў Аркадзь Нэле, а тая і праўда назірала за ўсім і слухала без страху на тварыку.

— От ты сяброўкай Зоі была, — зноў павысіў голас Аркадзь, стаў казаць з абвінавачваннем: — А ты сама не магла здагадацца, што трэба гэтаму дзіцяці? Не ведала, што Зойка…

— Мы пойдзем, — Сяргей узняўся з-за стала. — Не трэба з-за нас сварыцца. Я не маленькі. Мы галадаць не будзем. Нэла! — ён працягнуў руку.

— Чакай, чакай, — не мог астыць Аркадзь. — Ты хлопец разумны, але ж ты тут да восені. А далей, далей што?

— Я тут застануся. Працаваць пайду…

— Вучыцца табе трэба, заканчваць школу…

— Не трэба мне вучыцца. Я ўсё роўна… Мне навука не ідзе…

Сяргей падняў вузел, узяў Нэлу за руку.

— Дзякуй.

– І табе дзякуй, — Аркадзь падаў руку на развітанне, і Сяргей на гэты раз смела паціснуў шырокую далонь мужчыны.

— Значыць, пакуль мае вырастуць, я на цябе магу разлічваць у выпадку чаго, так? — прыжмурыўся хітравата Аркадзь.

— Разлічвайце, — кіўнуў Сяргей, і яны з Нэлай выйшлі з хаты.

Жонка Аркадзя з хвіліну маўчала, потым нерашуча сказала:

— А як скажуць, што ты хлопца за парабка трымаеш?

— А пайшлі яны ўсе!.. — Аркадзь раптам злосна, гучна мацюкнуўся. — Хлопца пабачаць! А меншую хто-небудзь бачыць? Ты бачыш?

Частка 10

Рыхтаваліся доўга, ажно два дні. У першы дзень майстравалі рагаткі. Эдзік прывёз з сабой у вёску здабыты недзе гумавы медыцынскі бінт. Во гэта рэч! Гэта не чорная гума з веласіпедных камер. Палоскі з гэтага бінту можна расцягваць на ўсю руку, а б’е рагатка — ні з чым не параўнаць. А трапнасць якая! Двух вераб’ёў Віцька збіў чатырма каменьчыкамі, а Эдзік злаўчыўся ластаўку на ляту падстрэліць. Не забіў, тая яшчэ жыла, пасадзілі яе на плот — няхай ачухваецца, бо ластаўка ўсё ж.