Вершы. Паэмы

1

Прычынна — заварожаная, у дадзеным выпадку душэўнахворая ад чар варажбіткі дзяўчына.

2

Катлярэўскі Іван Пятровіч (1769—1838) — украінскі паэт і драматург, аўтар паэмы «Энеіда», п’есы «Наталка-Палтаўка» і інш. твораў.

3

Дзе ватагу прайдзісвета вадзіў за сабою... «Прайдзісвет» — Эней, герой паэмы Катлярэўскага «Энеіда».

4

Троя — горад у Малой Азіі, у XII ст. да н. э. разбураны грэкамі. Прыгоды траянцаў, якія пасля доўгіх вандраванняў на чале з Энеем заснавалі на Апенінскім паўвостраве новую дзяржаву (будучы Рым), адлюстраваныя ў паэме рымскага паэта Вергілія (I ст. да н. э.). Катлярэўскі гераічную паэму Вергілія «пераліцаваў» на ўкраінскую мову, на яе сюжэтнай аснове стварыў твор, які напоўніў гумарыстычна-сатырычнымі замалёўкамі з жыцця і побыту розных сацыяльных пластоў насельніцтва Украіны 2-й пал. XVIII ст.

5

Жукоўскі Васіль Андрэевіч (1783—1852) — вядомы рускі паэт і перакладчык. Прымаў непасрэдны ўдзел у выкупе Шаўчэнкі з прыгону.

6

Заспявае Грыца... — Народная песня «Ой, не хадзі, Грыцу».

7

Пугача спяваюць...— Народная чумацкая песня.

8

Пакрытка — дзяўчына, якая нарадзіла дзіця без шлюбу. Па народным звычаі ёй, як замужняй жанчыне, пакрывалі галаву хусткай.

9

Перабендзя — дзівакаваты, добры, гаваркі чалавек.

10

Чалы Сава — гістарычная асоба і персанаж народнай песні. Здрадзіў гайдамакам і быў імі пакараны ў 1741 г.

11

Квітка-Аснавяненка Грыгорый Фёдаравіч (1778—1843) — вядомы ўкраінскі пісьменнік, пісаў на рускай і ўкраінскай мовах.

12

Няма Сечы... Запарожская Сеч — арганізацыя ўкраінскага казацтва, якая ўзнікла з беглых прыгонных і беднаты ў 1-й пал. XVI ст. на цяжкадаступных астравах за Дняпроўскімі парогамі. Канчаткова была зруйнавана Екацярынай II у 1775 г.

13

Падкова Іван — гістарычная асоба, важак запарожскіх казакаў у 2-й пал. XVI ст. Вядомы паходамі супраць турак. Пакараны смерцю ў Львове ў 1578 г. Звесткі пра яго ўдзел у марскіх паходах гістарычнымі дакументамі не пацверджаны.

14

Сіноп — турэцкі горад на беразе Чорнага мора.

15

Царград — цяперашні Стамбул.

16

Гайдамакі — удзельнікі народнага паўстання на Украіне супраць сацыяльнага і нацыянальнага прыгнёту польскай шляхты. У паэме Шаўчэнкі адлюстраваны адзін з самых драматычных момантаў гэтай барацьбы, які ўвайшоў у гісторыю пад назвай Калііўшчыны (1768 г.).

17

Грыгаровіч Васіль Іванавіч (1786—1865) — канферэнц-сакратар Акадэміі мастацтваў, прымаў удзел у выкупе Шаўчэнкі з прыгону.

18

Як над Вавілонам, над яго садамі... Вавілон — сталіца старадаўняга Вавілонскага царства (Азія). Яе «вісячыя сады» на штучных тэрасах былі вядомыя на ўвесь свет.

19

Бунчук — знак гетманскай улады.

20

Скутары — прадмесце Стамбула.

21

Хорціца — востраў на Дняпры, адзін з цэнтраў Запарожскай Сечы.

22

Байрак — роў, парослы лесам.

23

Тма, мна — знаю, а оксію... «Тма», «мна» — склады з царкоўнаславянскага буквара, «оксія» — знак націску над складам у царкоўных кнігах.

24

Шчыры бацька... Маецца на ўвазе В. I. Грыгаровіч.

25

Інтрадукцыя — уводзіны, уступ.

26

Сцяпан — Стэфан Баторый, кароль Польшчы ў 1576—1586 гг.

27

Ян Сабескі — кароль Польшчы ў 1674—1686 гг.

28

«Nie pozwalam!» — «Не дазваляю», права вета, забароны, якое меў кожны член сейма і мог сарваць любую яго пастанову, бо яны прымаліся толькі аднагалосна.

29

Панятоўскі Станіслаў-Аўгуст — апошні кароль Польшчы, з 1764 па 1795 год.

30

Пулаўскі, Пац — польскія шляхціцы, кіраўнікі апазіцыі супраць Панятоўскага.

31

Канфедэрацыі — узброеныя аб’яднанні польскай шляхты, незадаволенай палітыкай Панятоўскага. Найбольш значнай была Барская канфедэрацыя (г. Бар), выступала пад сцягам абароны каталіцкай веры і сваіх шляхецкіх прывілеяў, супраць ураўнавання ў правах з праваслаўнымі. Адказам на здзекі канфедэратаў — членаў канфедэрацыі была Калііўшчына.

32

Герш-ту... (яўр.) — Ці чуеш...

33

Вільшана — мястэчка Звенігародскага павета Кіеўскай губерні.

34

Літанне — каталіцкая кароткая царкоўная служба.

35

Шэлег — даўнейшая дробная манета.

36

Схізматы — «Неуніатаў ляхі называлі схізматамі» (заўвага Т. Шаўчэнкі).

37

Ктытар — царкоўны стараста. У паэме Т. Шаўчэнкі гутарка ідзе пра ктытара Данілу Кушнера, закатаванага канфедэратамі.

38

«My żyjemy, my żyjemy, Polska nie zginela» — «Мы жывём, мы жывём, Польшча не загінула» — словы з дзяржаўнага гімна тагачаснай Польшчы.

39

Чыгірын, Чыгрын — горад на Чаркашчыне. Быў сталіцай украінскіх гетманаў пачынаючы з Багдана Хмяльніцкага.

40

Налівайка — кіраўнік антыфеадальнага сялянскага паўстання, дзейнічаў і на Беларусі. У заўвагах Т. Шаўчэнкі да «Гайдамакаў» чытаем: «Паўла Налівайку жывога спалілі ў Варшаве... (Георгі Каніскі)».

41

Макавей — свята ў праваслаўных, 1 жніўня старога стылю.

42

Цясмін — рэчка каля Чыгірына, прыток Дняпра.

43

Вазы жалезныя тарані: гасцінец гэта шчодрай пані... Гутарка ідзе пра вазы з нажамі, якія нібыта перадала гайдамакам Екацярына II. Гэта ілюзія хутка пацярпела крах: замест дапамогі ў барацьбе з польскай шляхтай царыца дапамагла Польшчы падавіць сялянскі рух на Правабярэжнай Украіне.

44

Стары Талаваты — відаць, Паўло Галаваты (1715—1795), апошні суддзя Войска запарожскага.

45

Гонта Іван — сотнік дваровых казакоў Патоцкага ў Умані. Са сваім атрадам перайшоў на бок гайдамакаў і разам з Залезняком кіраваў паўстаннем. Пасля паражэння паўстання быў закатаваны.

46

Залязняк Максім — адзін з кіраўнікоў сялянскага паўстання 1768 г. супраць польскай шляхты. Пасля падаўлення паўстання войскам караля Сігізмунда і Екацярыны II быў засужданы на вечную катаргу і сасланы ў Сібір.

47

Лантух — вялікі мех.

48

Волах — паводле заўвагі Т. Шаўчэнкі, «За гайдамакамі хадзіў кабзар; яго называлі сляпым Волахам (дзед расказваў)».

49

Валошчына — гістарычная назва тэрыторыі на поўдні Румыніі, на той час была захоплена Турцыяй.

50

Йдзе Залязняк Чорным шляхам... У заўвагах Т. Шаўчэнкі сказана: «Чорны шлях ішоў ад Дняпра паміж рэчак Сакораўкі і Насачоўкі і бег цераз стэпы запарожскія, цераз ваяводствы Кіеўскае, Падольскае і Валынскае — на Чырвоную Русь да Львова. Чорным названы таму, што па ім татары хадзілі ў Польшчу і сваімі табунамі выбівалі траву».

51

Канашэвіч-Сагайдачны Пятро — гетман войска запарожскага ў 1614—1622 гг. Уславіўся паходамі на Крым і Турцыю.

52

Багдан — Багдан Хмяльніцкі (1595—1657), гетман Украіны, выдатны палітычны дзеяч, палкаводзец. Узначальваў вызваленчы рух украінскага народа супраць шляхецкай Польшчы, змагаўся за ўз’яднанне Украіны з Расіяй.

53

Остраніца — Остранін Яцко, адзін з кіраўнікоў казацка-сялянскага паўстання 1637—1638 гг.

54

Багун Іван — паплечнік Б. Хмяльніцкага ў вызваленчай барацьбе ўкраінскага народа супраць польскай шляхты. Пакараны смерцю ў 1664 г.

55

Жоўтыя воды, Рось, Альта — рэчкі, ля якіх адбываліся бітвы з польскімі войскамі. Пад Жоўтымі водамі і Корсунем у 1648 г. Багдан Хмяльніцкі разграміў польска-шляхецкае войска.

56

Дзе Тарас? — маецца на ўвазе Тарас Фёдаравіч — арганізатар народнага паўстання супраць польскай шляхты 1630 г. Разграміў армію польска-шляхецкага гетмана Канецпольскага.

57

Архістратыг Міхаіл. Архістратыг — вышэйшы военачальнік. У дадзеным выпадку маецца на ўвазе архангел Міхаіл як «начальнік» нябесных сіл.

58

...Хоць гуляў на Росе, на Альце, на Сене... Называючы Сену, рэчку, на якой стаіць Парыж, Шаўчэнка мае на ўвазе Варфаламееўскую ноч (пад святога Варфаламея 24.VIII.1572 г.), калі французскія католікі, падбухтораныя рымскай царквой, нішчылі гугенотаў.

59

Сміляншчына — мясцовасць на Кіеўшчыне (ад горада Сміла).

60

Медзвядзёўка. Шаўчэнка ў заўвагах пісаў: «Расказваюць, есаул Залезняка, не дачакаўшы трэціх пеўняў, запаліў Медзвядзёўку, мястэчка паміж Чыгірынам і Звенігародкаю».

61

Дамаска — сабля са славутай дамаскай сталі (Дамаск — горад У Сірыі).

62

Лісянка — мястэчка Звенігародскага павета над рэчкай Гнілы Цікіч.

63

Галайда. У дадзеным кантэксце — бяздомны.

64

Кірылаўка — сяло Звенігародскага павета.

65

Будзішча — сяло Будзішча недалёка ад Кірылаўкі; у яры возера і над возерам лес невялікі, завецца Гупалаўшчынай за тое, што там Залязняк збіваў ляхаў з дрэва (заўвага Шаўчэнкі).

66

Дукат — даўняя назва венецыянскай залатой манеты ў Еўропе. Шаўчэнка ў заўвагах адзначае: «Чырвонец, які даў Залязняк хлопцу, да гэтага часу захаваўся ў сына таго хлопца, якому быў дадзены, я сам яго бачыў».

67

Лебядзін. У Лебядзіне (паміж Чыгірынам і Звенігародкаю) быў дзявочы манастыр.

68

Умань — горад Кіеўскай губерні.

69

Jazda narodowa — «Kawaleria narodowa» — так зваліся польскія драгуны; іх было ў Умані 3000, і ўсе былі пабіты гайдамакамі (заўвага Шаўчэнкі).

70

Субскрыбенты — перадплатнікі, слова лацінска-польскага паходжання.

71

Душы прапівае — прайграць у карты ці прапіць прыгоннага было звычайнай справай у побыце памешчыкаў.

72

У лёдзе ляжам спаці — на поўначы, куды царскі ўрад высылаў на катаргу палітычных зняволеных.

73

...Цар сусветны, цар волі, цар, штампам увянчаны! — сімвалічны вобраз рэвалюцыянера, барца за свабоду, прыгавораны царом да катаргі.

74

На багне горад віднее... — маецца на ўвазе Пецярбург, заснаваны Пятром I на балотах.

75

Цвярдыня й званіца, як завостраная швайка... — Петрапаўлаўская крэпасць (яна ж турма для ворагаў самадзяржаўя). На царкве ў крэпасці высокая званіца.

76

Первому вторая — надпіс на пастаменце помніка Пятру I: «Петру Первому — Екатерина Вторая». Помнік пастаўлены ў Пецярбургу па загаду Екацярыны II у 1782 г.

77

Наказны гетман — чарнігаўскі палкоўнік, прызначаны гетманам Паўла Палуботак. Выступаў супраць палітыкі Пятра I у дачыненні да Украіны. Памёр у Петрапаўлаўскай крэпасці ў 1724 г.

78

Над царом тым масянжовым...— бронзавым (слова польскага паходжання).

79

Баграніца — царскае параднае адзенне барвовага або пурпуровага колеру.

80

Шафарык П. Й. (1795—1861) — чэшскі і славацкі вучоны, прафесар Пражскага універсітэта. Яго працы прысвечаны этнаграфіі, археалогіі, гісторыі, філалогіі славян. Яны садзейнічалі культурнаму збліжэнню і яднанню славянскіх народаў.

81

Іезекііль — біблейскі прарок.

82

Канстанцкі ерэтык вялікі — Ян Гус (1369—1415) — сацыяльны і рэлігійны чэшскі рэфарматар, натхняльнік антыфеадальнай і нацыянальна-вызваленчай барацьбы чэшскага народа. За выкрывальныя выступленні супраць царквы быў агалошаны ерэтыком і спалены ў г. Канстанцы.

83

Чарнец адкормлены. Шаўчэнка мае на ўвазе папу рымскага.

84

Ці разломім тры кароны на гордай ціары? Ціара (тыяра) — карона рымскіх пап. Спачатку яна мела форму высокай мітры (шапкі), а з часам папы дадалі тры вянцы-кароны — сімвалы ўлады папы як суддзі, заканадаўцы і свяшчэннаслужыцеля.

85

Віфлеемская капліца — капліца ў Празе, дзе Ян Гус выступаў з пропаведзямі.

86

Була — папская грамата.

87

Канклаў — збор прадстаўнікоў вышэйшага каталіцкага духавенства — кардыналаў, на якім выбіраецца папа.

88

Шапочацца Авіньённа. Авіньён — горад ў паўднёвай Францыі, дзе знаходзіліся антытгапы, якіх выбіралі на папскі прэстол варагуючыя групы каталіцкай царквы. Так бывала, калі адначасова на папскім прэстоле былі рымскі і авіньёнскі папы; яны люта варагавалі.

89

Гегекнулі гусі — гаворка ідзе пра гусіцкі рух.

90

Д’юкі — графы (франц. duc).

91

Герольды — асобы, якія абвяшчалі каралеўскія наказы, паведамлялі аб урачыстасцях і г. д.

92

Атыла — стаяў на чале гунаў, жорсткі заваёўнік, вядомы паходамі і заваяваннямі ў Еўропе і Азіі.

93

I цэсара, і Вячаслава. Цэсар — нямецкі імператар Сігізмунд у 1410—1437 гг. і яго брат Вячаслаў — чэшскі кароль (Вацлаў IV, 1376—1419).

94

Аўтадафэ! Аўтадафэ! — пакаранне смерцю на кастры (з партугальскай мовы).

95

Te deum laudamus — «Цябе, бога, славім» (лац.) — каталіцкая малітва.

96

Стары Жыжка з Табарова — Ян Жыжка. Пасля смерці Яна Гуса ўзначальваў вызваленчую барацьбу народных мас Чэхіі супраць каталіцкай царквы, феадальнага прыгнёту і нямецкага засілля. Гэтая барацьба вылілася ў гусіцкія войны. Табароў — адзін з цэнтраў гусітаў.

97

Якаў дэ Бальмен. Якаў Пятровіч Бальмен (1813—1845) — афіцэр, мастак, прыяцель Шаўчэнкі. Загінуў на Каўказе ў час паходу супраць горцаў.

98

Памоляцца ўсе языкі. ...усе языкі (царк.-слав.) — усе народы.

99

Чурэк — прэсны хлеб горцаў, мае форму каржа (чэркескае).

100

Сакля — чэркеская хата.

101

Што цар якісь-та свінні пас...— гаворка ідзе пра біблейскага цара Давіда. Гл. пра яго ў паэме «Цары».

102

Прадаем або і ў карты прайграем людзей... не неграў... а такіх хрышчоных жа... але прастых. У 1842 г. некаторымі еўрапейскімі дзяржавамі быў складзены трактат пра барацьбу з таргоўляй неграмі. У сувязі з гэтым Мікалай I выдаў закон, у якім таргоўля неграмі кваліфікавалася як цяжкае злачынства. Шаўчэнка выкрывае крывадушнасць самадзяржаўя, якое ў сваёй краіне санкцыяніравала продаж прыгонных.

103

Гішпаны — іспанцы (тут іспанскія каланізатары).

104

Тамерлан, або Цімур (1336—1405) — сярэднеазіяцкі заваёўнік.

105

Колар Ян (1793—1852) — чэшскі паэт і вучоны, адзін з першых змагароў за адзінства славянскіх народаў.

106

Ганка Вацлаў (1791—1861) — чэшскі паэт і вучоны, аўтар некалькіх славянскіх граматык, перакладаў «Слова пра паход Ігаравы».

107

Бруты. Брут Люцый Юній у 509 г. прымаў актыўны ўдзел у дзяржаўным перавароце супраць цара Тарквінія, пасля смерці якога Рым стаў рэспублікай. Брут Марк Юній быў на чале змовы супраць Юлія Цэзара і прымаў удзел у яго забойстве (44 г. да н. э).

108

Коклесы. Публій Гарацый Коклес — легендарны рымскі герой: адзін абараняў мост у Рыме і ўратаваў яго ад этрускіх войск (507 г.).

109

Цітла — знак, якім пазначалася скарачэнне слова ў царкоўна-славянскім пісьме.

110

Трапезонт. Трапезунд — турэцкі горад у Малой Азіі.

111

I на Сечы мудры немец бульбу ўжо разводзіць... Маецца на ўвазе засяленне поўдня Украіны нямецкімі каланістамі, чаму вельмі спрыяла Екацярына II.

112

Халодны Яр — назва яра пад Чыгірынам, дзе збіраліся гайдамакі ў час паўстання 1768 г.

113

Нерон — рымскі імператар з дынастыі Юліяў Клаўдзіяў (37— 68), вызначаўся надзвычайнай бязлітаснасцю. Пад Неронам Шаўчэнка меў на ўвазе Мікалая I.

114

«Пятно в нашей истории». У гэтых радках Шаўчэнка амаль даслоўна прыводзіць абразлівую ацэнку вызваленчага сялянскага руху на Украіне ў кнізе гісторыка А. О. Скалькоўскага (1808— 1897).

115

Верш «Н. Кастамараву», як і іншыя творы цыкла «У каземаце», напісаны ў час следства над Шаўчэнкам і іншымі ўдзельнікамі Кірыла-Мяфодзіеўскага таварыства (17 красавіка — 30 мая 1847 г.).

116

Кастамараў Мікола Іванавіч (1817 — 1885) — вядомы гісторык, паэт і драматург, адзін з арганізатараў Кірыла-Мяфодзіеўскага таварыства.

117

Куншцікі — узоры, упрыгожванні.

118

Чэнчыё — Беатрычэ Чэнчы, дачка рымскага вяльможы, жыла ў 2-й пал. XVI ст. Адпаведна існуючай гістарычнай версіі, забіла свайго бацьку, які хацеў яе згвалціць.

119

Саваоф (старажытнаяўр.) — бог.

120

Віблы курган — маецца на ўвазе курган каля Пераяслава (цяпер Пераяслаў-Хмяльніцкі).

121

Трахцеміраў — мястэчка на беразе Дняпра, непадалёк ад Пераяслава.

122

Тры братнія курганы — тры высокія курганы каля Пераяслава.

123

З Трубайлам Альта... Трубайла (р. Трубаж) — прыток Дняпра, на якім стаіць Пераяслаў. Альта — яго прыток.

124

Іржавец — сяло ў Палтаўскай губерні (цяпер Чарнігаўшчына).

125

Гардзіенка Косць (? — 1733) — кашавы атаман Запарожскай Сечы. Здрадзіў запарожцам і прыбіўся да Мазепы. Пасля Палтаўскай бітвы і разгрому шведскіх інтэрвентаў з Мазепам і Карлам XII збег у Бендэры.

126

Фастоўскі палкоўнік. Сямён Піліпавіч Гурко (? — 1710) у гісторыі вызваленчай барацьбы супраць шляхецкай Польшчы вядомы пад імем Сямёна Палія. Пра яго ў народзе складзена шмат песень і легенд. Па нагаворы Мазепы быў сасланы ў Сібір. Пасля здрады Мазепы быў звольнены, удзельнічаў у Палтаўскай бітве на баку рускага войска (гэты факт выкарыстаў Пушкін у паэме «Палтава»).

127

Прылуцкі палкоўнік няслынны... Палкоўнік Гнат Галаган. Прымаў удзел у разбурэнні Сечы, расправе з палоннымі запарожцамі.

128

Гора-Запарожжа — Шаўчэнка мае на ўвазе так званую Алешкаўскую Сеч, створаную запарожцамі пасля разбурэння Запарожскай ля Алешак (нізоўе Дняпра). Тады гэтая тэрыторыя належала Крымскаму ханству.

129

Як у Глухаве званілі...— Глухаў — горад на Чарнігаўшчыне, з 1709 г.— рэзідэнцыя гетманаў.

130

Арэль — левы прыток Дняпра.

131

Мурзы — татарскія вайсковыя старшыны-феадалы.

132

Імёны названых у творы асоб сталі хадзячымі імёнамі. Нерон — тыран, Сарданапал — распутны дэспат, Каін — першы забойца на зямлі, Ірад — персаніфікацыя зла, Сакрат — «грэк добры», яго імя асацыіруецца з мудрасцю.

133

А уніі не чуць было... Маецца на ўвазе Брэсцкая унія 1596 г., па якой праваслаўная царква Беларусі і Украіны была аб’яднана з каталіцкай і падпарадкоўвалася Ватыкану.

134

Брацтва — праваслаўныя арганізацыі на Украіне ў XVI— XVII стст., асветніцкія і культурныя цэнтры. Пры іх былі школы. Тут маецца на ўвазе Кіева-брацкая школа пры Брацкім Багаяўленскім манастыры.

135

Мяжыгірскі Спас — маецца на ўвазе манастыр ў Межгор’і (ля Кіева).

136

Вышгорад — сяло на поўнач ад Кіева. Да татарскага нашэсця — горад, адсюль такая назва.

137

Дзванковая вада. Непадалёк ад манастыра была студня, якую звалі Дзванковая.

138

Сівы... гетман — здраднік Іван Мазепа.

139

«Три царіе со дари» — словы з каляднай песні.

140

Таламі выйду... Талы (казахск.— пясчаныя ўзгоркі, зарослыя асакой.

141

Мікола. Маецца на ўвазе цар Мікалай I.

142

Кайзак — казах.

143

Аж да Тангіза, да Арала — да Аральскага мора (тангіз — мора, казахск.).

144

Кара-бутак — невялічкая рэчка (заўвага Шаўчэнкі).

145

Сынгіч-агач — адно дрэва (заўвага Шаўчэнкі).

146

Варнак — кляймованы катаржнік.

147

Елек — рэчка, левы прыток ракі Урала.

148

Іква — рэчка на Валыні.

149

Броварскі лес — лес каля сяла Бравары, недалёка ад Кіева, на левым беразе Дняпра.

150

У рукапісе Шаўчэнкі гэты твор не мае назвы.

151

Апалон — бог сонца і мастацтва ў старажытных грэкаў. Яго сёстры — музы (іх было дзевяць) — пакравіцельніцы розных відаў мастацтва.

152

Парнас — гара ў Грэцыі, дзе па ўяўленні старажытных грэкаў жылі Апалон і яго сёстры — музы.

153

Давід — ізраільскі цар (з 1055 па 1015 да н. э.). Лічыцца, што ён валодаў паэтычным дарам і складаў рэлігійныя песні — псалмы.

154

Гурый — военачальнік пры цару Давідзе.

155

Вертаград — фруктовы сад, вінаграднік.

156

Вірсавія — жонка Гурыя, а пасля яго смерці — цара Давіда, маці цара Саламона.

157

Сікер — хмялёвы напітак.

158

Абдурыў псалмом старога Анафана — біблейскі прарок часоў Давіда, абвінавачваў цара ў забойстве Гурыя. Цар, каючыся, напісаў пакаянны псалом.

159

I сын Амон — старшы сын цара Давіда. Быў забіты сваім братам, які помсціў за сястру Фамар.

160

Саманцяніна — Авісага Сунаміцянка, дзяўчына з палесцінскага племені сунаміцян.

161

Ю (царк.-слав.) — яе.

162

Рагвалод — полацкі князь канца X ст.

163

Рагнеда — дачка Рагвалода.

164

Перад багамі Лель і Лада — у славян Лада — багіня вясны і кахання, Лель — яе сын.

165

Валькірыі — у скандынаўскай міфалогіі ваяўнічыя дзевы, якія пераносілі душы загінуўшых герояў з поля бою ў Вальхалу — мясціну, дзе жылі багі.

166

Уладзімір — вялікі князь кіеўскі. З яго імем звязана хрышчэнне Русі. Царква абвясціла яго святым.

167

Паця (царк.-слав.) — парэзаў, пабіў.

168

Пая (царкв.-слав.) — узяў. Растлі ю — згвалціў яе. Пражане ю — прагнаў яе.

169

Прыйшлі ў Дар’ю — маецца на ўвазе рака Сырдар’я, якая ўпадае ў Аральскае мора.

170

Ватага — у дадзеным выпадку рыбацкі зімоўнік, у якім размяшчалася Аральская экспедыцыя. У якасці мастака да экспедыцыі быў прыкамандзіраваны і Шаўчэнка.

171

П. С.— Пятро Скарападскі (1805—1863) — чарнігаўскі памешчык.

172

З гадзіннікам гатычны дом — палац П. Скарападскага быў пабудаваны ў гатычным стылі.

173

Патомак гетмана дурнога... П. Скарападскі быў нашчадкам гетмана Івана Скарападскага, які зусім не адзначаўся здольнасцямі дзяржаўнага дзеяча.

174

Г. 3. — Ганна Закрэўская, жонка памешчыка П. О. Закрэўскага, з Палтаўшчыны. Шаўчэнка напісаў маслам партрэты Закрэўскіх.

Сучасныя шаўчэнказнаўцы з імем Закрэўскай звязваюць і верш «Калі б мы стрэліся нанова».

175

Куга — разнавіднасць асакі.

176

Байдара — вялікі човен, абіты скурай.

177

Кос-Арал — востраў ля вусця Сырдар’і. Тут Шаўчэнка пражыў зіму 1848—1849 гг. Цяпер там два востравы: востраў Тараса Шаўчэнкі і Кос-Арал.

178

Неафіты (грэч.) — людзі, якія абярнуліся ў новую веру, тут — першыя хрысціяне. Шаўчэнка ў сваім дзённіку пісаў пра гэтую паэму: «Здаецца, я назаву яе «Неафіты, ці Першыя хрысціяне», яна «нібыта з рымскай гісторыі». На самай справе ў алегарычных вобразах паэмы ўвасоблена расійская рэчаіснасць, а ў вобразах неафітаў-хрысціян — барацьбіты супраць царызму і ў першую чаргу — дзекабрысты.

179

Шчэпкін Міхаіл Сямёнавіч (1788—1863) — выдатны рускі акцёр з прыгонных, блізкі сябра Шаўчэнкі.

180

Лета — паводле вераванняў старажытных грэкаў, рэчка забыцця ў падземным царстве.

181

Галгофа — гара каля Ерусаліма, на якой па хрысціянскім паданні быў распяты Ісус Хрыстос.

182

Дэцый — Дэцый Гай (200—251), рымскі імператар, вядомы жорсткімі праследаваннямі хрысціян.

183

Гіменей — бог шлюбу ў старажытных грэкаў.

184

Гінекей — жаночая палавіна жылля ў старажытных грэкаў.

185

Капітолій — адзін з сямі ўзгоркаў Рыма, на якім быў Капіталійскі храм (храм Юпіцера).

186

Сінкліт (грэч.) — збор вышэйшых духоўных асоб.

187

Фарысеі — прадстаўнікі рэлігійна-палітычнай плыні ў Іудзеі. У пераносным сэнсе — крывадушнікі.

188

Ды п’яны дзед — казліны від...— Фаўн, бог палёў і лясоў, пакравіцель атар і пастухоў у рымлян.

189

Апіеў шлях — шлях, пракладзены ў 312 г. да н. э. з Рыма да Капуі (поўдзень Апенінскага паўвострава) рымскім цэнзарам Апіем Клаўдзіем. Цэнзар — службовая асоба ў старадаўнім Рыме, якая кантралявала фінансы, будаўніцтва і г. д.

190

Прыам — у міфах Грэцыі — бог садоў, пакравіцель вінаграднікаў, у рымлян — бог пладавітасці і пачуццёвых асалод.

191

Тэрмы — бані ў Рыме, пры якіх былі залы для спорта, пасяджэнняў і г. д.

192

Кіпрыда — так называлі багіню кахання і прыгажосці ў старажытных грэкаў — Афрадзіту — па месцы міфалагічнага паходжання (востраў Кіпр).

193

Пенаты — у рымлян багі, апекуны дамашняга ачага.

194

Сіракузы — горад на востраве Сіцылія.

195

Скіфія — старажытная назва зямель на тэрыторыі паўночна-заходняга Прычарнамор’я.

196

Медуза — у грэчаскіх міфах пачвара, ад пагляду якой камянела ўсё жывое. Шаўчэнказнаўцы лічаць, што тут Шаўчэнка памыліўся, напісаўшы замест «Мегера» «Медуза». Мегера ў грэчасскіх міфах — адна з багінь помсты. Яе і меў на ўвазе Шаўчэнка, калі пісаў: «Вось-вось прахопіцца... і потам, і кроўю вашаю, дэспоты, пахмелле справіць».

197

Прэтарыяне — імператарская гвардыя ў Рыме.

198

Ліктары — пачэсная варта вышэйшых урадавых асоб у Старажытным Рыме.

199

Патрыцыі — арыстакраты ў Старажытным Рыме.

200

Note bene (лац.) — добра заўваж.

201

Калізей — велізарны цырк у Рыме. Служыў для гладыятарскіх баёў і інш. відовішч.

202

Тыбр — рака, на якой стаіць Рым.

203

Псалтыр — царкоўная кніга, якая складаецца з псалмоў (рэлігійных песень).

204

Тымпан — старажытны ўдарны музычны інструмент накшталт літаўр.

205

Сціпіёны — старадаўні рымскі род патрыцыяў, з якога выйшлі вядомыя палкаводцы і дзяржаўныя дзеячы.

206

Лідзійскі залаты пясок — Лідзія — дзяржава ў заходняй частцы Малой Азіі, у тыя часы — правінцыя Рымскай імперыі. Славілася залатымі капальнямі.

207

Назарэі — так называлі першых хрысціян.

208

Альбан — Альбано, горад непадалёк ад Рыма, тут, на свяшчэннай гары лацінян, быў храм Юпітэра.

209

Сястра Марока. Марок трактуецца як міфічны ўладар падземнага царства.

210

У дні фельдфебеля-цара — часы царавання Мікалая I.

211

Капрал Гаўрылавіч Бязрукі — Дзмітрый Гаўрылавіч Бібікаў 1837—1852 — Кіеўскі, Падольскі і Валынскі генерал-губернатар. Вызначаўся самадурствам і рэакцыйнасцю.

212

...унцер п’яны Далгарукі — князь Мікола Андрэевіч Далгарукі у 1840—1847 гг. Харкаўскі, Палтаўскі і Чарнігаўскі генерал-губернатар.

213

...З яфрэйтарам сваім малым — маецца на ўвазе М. 3. Пісараў, управіцель канцылярыі Бібікава.

214

Паляны, дулебы, драўляны — старажытныя славянскія плямёны.

215

Прафос — у расійскай арміі XVIII—XIX стст.— салдат або унтэр-афіцэр, абавязак якога: цялесныя пакаранні, прыбіранне казарм, нагляд за арыштаванымі.

216

Сарданапал — асірыйскі цар. Яго імя стала хадзячай назвай вяльмож-распутнікаў.

217

Ў Сібір нявольнікаў святых...— маюцца на ўвазе дзекабрысты.

218

Феб — другое імя Апалона, бога сонца і мастацтваў у грэкаў.

219

Марка Ваўчок. Марыя Аляксандраўна Вілінская (1833— 1907) — вядомая ўкраінская пісьменніца. Пісала на рускай і ўкраінскай мовах.

220

Ісаія — старадаўні яўрэйскі прарок, жыў у Іудзейскім царстве ў VIII ст. да н. э. Яму прыпісваюць аўтарства адной з кніг бібліі.

221

Карміл (Кармель) — гара ў Палесціне.

222

Ліван — ланцуг гор на тэрыторыі сучаснага Лівана.

223

Амофар — дэталь культавага адзення найвышэйшага праваслаўнага духавенства.

224

Сястра — Ярына Рыгораўна, па мужу Бойка, на 2 гады маладзейшая за брата. Прыязнасць між імі існавала ўсё жыццё.

225

Ірад — надзвычай люты іудзейскі цар (73—4 г. да н. э.). Па евангельскай легендзе, Ірад, пачуўшы пра нараджэнне Ісуса, даў наказ выразаць усіх немаўлят у Віфліеме.

226

Дынарый — срэбная рымская манета.

227

Тыверыяда — Тыверыядскае возера ў Галілеі (Палесціна).

228

Фавор — гара над Тыверыядскім возерам.

229

Кушча — курэнь, хата.

230

Назарэт — горад у Галілеі.

231

Елізавета па еванельскай легендзе — сваячка Марыі і маці Іаана Хрысціцеля.

232

Мятла... шырокай пасмаю зайшла...— камета.

233

Эмануіл (старажытнаяўр.) — «З намі бог».

234

Асанна (старажытнаяўр.) — уратуй!

235

Шлях Мемфійскі. Мемфіс — сталіца Старажытнага Егіпта.

236

Копты — егіпцяне хрысціянскага веравызнання.

237

...I шыбенічку кінуў...— «крыжык» асацыіруецца з «шыбенічкай», бо на крыжах у старадаўнія часы распіналі асуджаных на смерць.

238

Асеі, іасеі — іудзейская секта, якая мела некаторыя агульныя рысы з раннім хрысціянствам.

239

Элеон — гара непадалёк ад Іерусаліма.

240

Вісон — у тагачасных міжземнаморскіх краінах дарагая тканіна белага ці пурпуровага колеру.

241

Раманскі залаты плебей — Іерусалім належаў Рымскай (раманскай) імперыі.

242

Хітон (грэч.) — адзежа старажытных грэкаў.

243

Эдуард Сава — польскі паэт Эдвард-Вітальд Жалігоўскі (1816—1864), пісаў пад псеўданімам Антонія Савы, быў высланы з Вільні ў Петразаводск, потым — Арэнбург і Уфу. Сябраваў з Шаўчэнкам, прысвяціў яму верш і запісаў яго ў дзённік украінскага паэта.

244

Осія — біблейскі прарок, які прарочыў пагібель Ізраільскага царства як божую кару за несумленнасць яго грамадзян. Выкарыстаўшы схему біблейскага тэксту, Шаўчэнка стварае востры, палітычна актуальны твор-прароцтва.

245

Алілуя — у хрысціянскім богаслужэнні прыпеў пры царкоўным песнапенні.

246

Яўленымі печ паліці... Маюцца на ўвазе так званыя цудатворныя іконы.

247

Лета, Сцікс і Флегетон — па антычнай міфалогіі рэкі падземнага царства.

248

Эскулап — у старажытных рымлян бог лячэння. Пазней — іранічная назва лекараў.

249

Харон — паводле старажытных грэчаскіх міфаў перавозіў душы памёршых праз Сцікс.

250

Парка-пралля — паркі (у рымлян) — багіні чалавечага лёсу, пралі і перарэзвалі нітку чалавечага жыцця (у грэкаў — мойры).

251

Гекзаметр — найбольш папулярны памер у антычнай паэзіі (Гамер, Вергілій, Гарацый і інш.). У паэзіі пазнейшых часоў лічыцца памерам велічным і плаўным.