Восень у Вільні

Восень у Вільні

апавяданні

Сюжэт

Сцёпка Гіль, трыццацігадовы светлавалосы мужчына, замкнуў дзверы, спрытна збег па прыступках і нечакана застыў у непаразуменні. Згадаў, што сястра прасіла прыхапіць для маці начную кашулю. Вярнуўшыся, доўга поркаўся ў шафе, шукаючы тую кашулю, урэшце знайшоў і, пхнуўшы ў торбу, ізноў падаўся з кватэры.

Хоць і кажуць, што вяртацца — кепская прыкмета, але праз пару хвілін Сцёпку, можна сказаць, падваліла шчасце. Выходзячы з пад’езда, ён лоб у лоб сутыкнуўся са сваім прыяцелем Лёшкам Ігнацёнкам. На твары Лёшкавым блукала прытоеная ўсмешка, а за спінаю дружбак нешта прыхоўваў.

— Ану, заплюшч вочы, — з радасцю ў голасе выдыхнуў Лёшка.

— На якую халеру? — без усялякай радасці, нават з незадаволеннем у голасе азваўся Сцёпка.

— Заплюшч, заплюшч…

Гіль змежыў павекі, а калі зірнуў на свет, дык убачыў мышастага колеру кніжку з вясковымі хатамі на вокладцы.

— Та-к… «Сцяпан Гіль»… «Красавіцкі дождж»… «Апавяданні», — з робленай патэтыкай прачытаў Лёшка, і Сцёпка, схапіўшы таго за локаць, з хваляваннем працадзіў:

— Ну дай ужо.

«Красавіцкі дождж», празаічны зборнік у мяккай вокладцы, прыемным цяжарам крануў далонь. Тры гады Сцяпан Гіль чакаў з’яўлення сваёй першай кнігі, і вось дачакаўся. Кніга пахла друкарскай фарбай, і водар гэты здаўся Сцяпану самым прыемным у свеце.

— Толькі што з друкарні. Сігнальны асобнік, — Лёшка па-сяброўску ляпнуў калегу па спіне. — Я таксама ачмурэў, калі першую кніжку пабачыў. Таксама давялося чакаць тры гады, — Ігнацёнак ужо меў у творчай кайстры два празаічныя зборнікі і летась быў прыняты ў Саюз пісьменнікаў.

Калега сцярожка, з баязлівым зачараваннем, гартаў старонкі і, падобна, не чуў Лёшкавых слоў.

— А ты куды сабраўся? — Лёшка падвысіў голас, і калега ачуўся.

— Ды ў бальніцу іду, да маці. Тыдзень ужо ляжыць, толькі сёння сабраўся наведаць.

— А што з ёю?

— Ішэмія. І ціск высокі.

— А Ленка хоць наведвае? — згадаўшы Сцяпанаву сястру, Лёшка тужліва ўздыхнуў.

— Штодня ходзіць. Жыве непадалёку ад бальніцы.

Радаснае ўзрушэнне, якое ахапіла душу, паволі аціхала, і рэхам душэўнай навальніцы стаў вокліч, які вырваўся са Сцяпанавай грудзіны:

— Э-эх… з такой нагоды не грэх і па чарцы прапусціць. Да маці ўвечары схаджу. І кніжку занясу. Старая ўзрадуецца, — Сцёпка прыціснуў кніжку да твару, увабраў носам паветра. — Толькі ж я адзін цяпер. Дома няма чаго нават на трэску ўзяць.

Калега ў адказ ляпнуў далонямі:

— Да мяне зазірнем. Паглядзіш, як я жыву. Сабак маіх пабачыш. Надоечы Найда шчанюкоў прынесла, — Лёшка, па чутках, гадаваў нейкую надта рэдкую сучку і за вялікія грошы прадаваў шчанюкоў.

Увабраўшы апошнім разам галавакружны пах друкарскай фарбы, Сцёпка асцярожна, сагнуўшыся склюдам, пхнуў кніжку ў нутраную кішэнь пінжака і выпрастаў руку ў кірунку бліжэйшай крамы.

Свае літаратурныя практыкаванні Сцёпка Гіль пачаў яшчэ ў школе. Спачатку пісаў абразкі, потым невялічкія апавяданні. Адзіны, хто іх чытаў, была сястра Ленка. Сястра была на два гады старэйшай, вучылася ў педінстытуце і сёе-тое ў літаратуры цяміла. Звычайна Ленка… не, нават не чытала, а проста праглядала, з іранічнай гіморай на вуснах, ягоныя творы, але аднойчы занурылася ў чытанне па-сур’ёзнаму, а перагарнуў­шы апошнюю спісаную чорным атрамантам старонку, задуменна прамовіла: «Тут штосьці ёсць». І прапанавала паказаць апавяданне прафесійнаму літаратару. Наступнай суботы яны выправіліся з сястрой (аднаму ісці не хацелася) на пасяджэн­не літаратурнага аб’яднання пры абласной газеце. Секцыяй прозы там загадваў хударлявы хлопец з даўгімі, пшанічнага колеру валасамі. З выгляду ён быў Сцёпкавым аднагодкам, але трымаўся ганарыста: сядзеў, адкінуўшыся на прыслон рэдакцыйнага крэсла, і, слухаючы пачаткоўцаў, вадзіў пальцам па скроні. Гэта быў той самы Лёшка Ігнацёнак. І хаця на ягоным творчым рахунку быў толькі невялічкі зборнік у серыі «Першая кніга празаіка», Лёшка выдаваў сябе за літаратурнага мэтра.

Народу на пасяджэнне прыйшло даволі шмат — у асноўным дзяўчаты школьнага ўзросту. Яна навыперадкі чыталі напісаныя па-расейску вершы, потым нейкі пенсіянер па-старэчы няўцямным голасам прачытаў апавяданне па-беларуску, нарэшце прыспела Сцёпкава чарга пазнаёміць грамаду са сваёй творчасцю. Сцёпка паволі ўстаў, ускудлаціў чупрыну, дрогкім ад хвалявання голасам прачытаў першы сказ. «Гучней!» — крыкнулі адразу некалькі чалавек, і тут Ленка, выхапіўшы сшытак з дрыжачых братавых рук, па-акцёрску выразна і зычна стала чытаць апавяданне пра тое, як падпітыя бэйбусы спалілі стары млын.

Дахаты ішлі разам з Ігнацёнкам. Малады празаік ужо не пачуваў сябе мэтрам і, зазіраючы ў Ленчыны вочы, нахвальваў апавяданне і тое, як артыстычна яно было прачытанае. Сшытак з апавяданнем Ігнацёнак пакінуў у рэдакцыі, паабяцаўшы надрукаваць у газеце. Спачатку Сцёпка не мог даўмец­ца, жартуе літаратар ці яму сапраўды спадабалася гісторыя пра млын, — і толькі калі Лёшка галантна пацалаваў на развітанне Ленчыну руку, зразумеў, што празаіку спадабалася не апавяданне, а ягоная сястра.

«Адразу бачна — за кожнай спадніцай бегае», — незадаволена мовіла сяструха, калі ўвайшлі ў пад’езд. «Выдаў нейкую шкадобы вартую брашуру, а форсу аж з каптуром».

Сястра Сцёпкава лагодзіла вока. Шмат хто да яе хадзіў у залёты. Ды марна. На той час яна ўжо сустракалася з адным калінінградскім марыманам, які паўгода боўтаўся ў моры, а потым два месяцы цягаў Ленку па рэстарацыях ды вазіў у Сочы, а затым слаў з Калінінграда грашовыя пераводы. Так што калі назаўтра празаік заявіўся да іх з букетам півоняў, Ленка кветак не прыняла і папрасіла яе не турбаваць.

Апавяданне ў газеце, хаця і са шматлікімі праўкамі, на­друкавалі, і Сцяпана апанавала творчая гарачка. Штовечар, у аптэчным прыцемку кухні, надзейна заціснуты паміж сталом і гудлівай лядоўняй, ён спісваў адзін школьны сшытак за другім, потым спісаў канцылярскі гросбух, урэшце, перавёўшы дых, пхнуў тыя сшыткі-гросбухі ў палатняную торбу, наверх паклаў пляшку гарэлкі і выправіўся да Ігнацёнка. Балазе, жыў Лёшка непадалёку, праз тры аўтобусныя прыпынкі, у такой жа цаглянай «хрушчобе». Кульнуўшы пару кілішкаў і спытаўшы пра Ленчына здароўе, Лёшка з неахвотаю прагледзеў сшыткі, мелькам зазірнуў у гросбух і паведаміў, што занясе рукапісы рэдакцыйнай машыністцы, якая бярэ за перадрук 30 капеек за старонку. Уздыхнуўшы, Сцёпка палез у кішэнь па грошы. Лазіць у кішэнь давялося яшчэ безліч разоў — калі частаваў Лёшку; калі перадрукоўвалі ўжо набраны і скрэслены Лёшкавымі праўкамі тэкст; калі сядзелі ў рэстарацыі і паілі нейкага вусатага дзядзьку, які працаваў у часопісе; нарэшце, калі паілі бязвусага дзядзьку, які абяцаў адрэдагаваць зборнік і паставіць у тэмплан. Сцёпка звычайна пазычаў грошы ў сястры — гэта ж яна падбіла заняцца літаратурай, — а пачуўшы, што марыман выправіўся ў далёкі рэйс і грошы прышле толькі праз паўгода, закінуў літаратурную творчасць. У часопісе яго так і не надрукавалі. Думаў, такі ж лёс наканаваны і кнізе, але вось неспадзяванка: кніжка выйшла, прычым ладным накладам, і, запхнутая ва ўнутраную кішэню пінжака, грэла ўстрывожанае сэрца.

За дзвярыма пачуўся сабачы брэх.

— Найда, — Лёшка ўставіў ключ у замочную шчыліну.

Сцёпка насцярожыўся, чакаючы, што зараз на іх рынецца псіна, але ніхто не рынуўся, бо сучка са шчанюкамі сядзела ў зачыненай спальні. На дзвярах спальні вісеў аркушык паперы з надпісам «Лабараторыя сучаснага рамана».

— Сядзі, сядзі, — крыкнуў Лёшка, звяртаючыся да Найды. — Зараз выведу.

— У цябе сабакі раманы пішуць? — са смяшком на вуснах запытаўся госць.

— Раней у спальні працаваў, а зараз, як шчанюкі з’явіліся, у вялікі пакой перабраўся.

Лёшка прачыніў дзверы, і ў вузкую пройму вытыркнуўся мокры сабачы нос. У дальнім канцы пакоя кешкаліся пяць рудых шчанюкоў.

— Слухай, бяры ў мяне аднаго. Нядорага прадам. Шэлці… рэдкая парода. На вязку аж у Смаленск вазіў.

— Ды не, у мяне кот жыве, — прамармытаў Сцёпка, скінуў з ног туфлі і ўвайшоў у святліцу.

Абсталюнак у пакоі быў той жа, што і пад час мінулага візіту. Пасярод пакоя грувасцілася ўсё тое ж крэсла-гушкал­ка, а ў куце стаяў той самы парэпаны стол з памаранчавай югаслаўскай друкаркай. Адзінае, што з’явілася новае, гэта ўвабраны ў багетавую рамку партрэт вайскоўца, які вісеў над сталом. Сцёпка падышоў да стала, прымружыў вочы.

— Хто гэта?

— Дзед, — паведаміў гаспадар, выцягваючы з палатнянай торбы пляшку гарэлкі.

— Чырвоны камандзір?

— Ды не… чыгуначнік.

— А чаму ў форме? — Сцёпка перагнуўся праз стол, разглядаючы зорачкі на пагонах.

— Як чаму? Пры Сталіне ўсе па струнцы хадзілі і ў вайсковай форме. Дзед мой быў інжынер-капітан цягі. А яго непасрэдны начальнік меў званне віцэ-генерал-дырэктар шляхоў зносін другога рангу. Гучыць? Адразу і не запомніш.

— Першы раз пра тое чую, — прабурчаў госць і плюхнуў­ся ў гушкалку.

— Э-э, братка, пісьменнік на тое і пісьменнік, што мусіць ведаць усяго патроху.

Гаспадар падаўся ў кухню, пачаў рыхтаваць закусон.

Гушкацца ў крэсле было на дзіва прыемна. «Сабяруся з грашыма — набуду сабе такое ж», — падумаў Сцёпка і ўсміх­нуўся ад задавальнення.

— А ты сапраўды раман пішаш? — запытаўся госць, калі гаспадар увайшоў у пакой з талеркай нарэзаных агуркоў.

— Маю грэх. Даўно над ім гарбею, — вярнуўшыся ў кухню, Лёшка бразнуў шклянкамі, голасна крыкнуў: — А ты што-небудзь пішаш?

— Ды не… у мяне творчы застой. Не магу знайсці прыстойнага сюжэту, — гэтак жа голасна азваўся госць, закінуў­шы рукі за патыліцу.

Лёшка вярнуўся да стала, стаў адкаркоўваць пляшку.

— Сюжэтаў наўкол валяецца процьма. Не лянуйся толькі сагнуцца ды падняць, — Лёшка махнуў калегу рукой, маўляў, сядай да стала.

— Прапануй хоць адзін, — госцю зусім не хацелася вылазіць з гушкалкі.

— Ну, прыкладам, абмалюй сённяшнюю сітуацыю. Скажам, наш калега-празаік ішоў у бальніцу адведаць маці, а тут яму ўручылі ягоную першую, кагадзе надрукаваную кніжку. Ну, вядома, стаў тую кніжку абмываць. А раніцою прыйшоў у бальніцу, а маці памерла.

— Ну ты даеш, — Сцёпка з такім імпэтам скочыў з гушкалкі, што Лёшка, які поўніў чаркі, нават праліў гарэлку міма шклянкі. — Знайшоў з чым жартаваць. Дзякуй, сябрук, за добрыя словы. Падтрымаў.

Сцёпка памкнуўся да дзвярэй — яшчэ не позна было наведаць хворую маці, — але калега схапіў яго за крысо пінжака.

— Што ты ўсхадзіўся, далібог… Я ж не пра цябе апавядаю, а пра жыццёвую сітуацыю, у якую патрапіў літаратурны герой. У мяне, дарэчы, маці памерла, калі выпускныя іспыты ў школе здаваў. Спёка, памятаю, была страшэнная. Сяджу, творапіс на вольную тэму пішу, а слёзы з вачэй гарохам сыплюцца, — Лёшка і сам зразумеў, што сказаў штосьці не тое, таму загаварыў з ліслівымі абертонамі.

— Маці нас з Ленкай адна гадавала, — ужо прымірэнчым голасам выдыхнуў Сцёпка і, не чокнуўшыся, адным махам кульнуў шклянку.

— Ну і выдатна, — з палёгкай выдыхнуў загадчык лабараторыі сучаснага рамана. — На вось, пакаштуй… з братавага лецішча, — Лёшка падсунуў да бяседніка талерку з агуркамі. — Брат у мяне страшэнны аграрый. Усё лета сядзіць на лецішчы. Дарэчы, як там твая сястра? — прамовіўшы апошні сказ, Лёшка спахмурнеў.

— Ды так… жыве са сваім марыманам, — азваўся калега, жуючы прыпраўлены алеем агурок. — Я наогул не люблю натужліва-слязлівых сюжэтаў, — Сцёпка вытрымаў працяглую паўзу. — Прымітыўная эксплуатацыя чалавечых пачуццяў. Нават фінал прыдуманай табой драмы ўяўляю: герой прыходзіць на свежую магілу і кладзе на яе абгорнутую поліэтыленам кнігу. І пякучая слязіна паўзе па нямытай шчацэ.

Лёшка спахмурнеў яшчэ больш і загаварыў пра сваё:

— Ну вядома ж… старпам гандлёвага флоту… кааператыўная кватэра, чэшскі крышталь, «жыгуль» шостай мадэлі… куды нам, пісакам, за такім жаніхом угнацца.

Гаспадар з суровым тварам падхапіў пляшку, і ў гэты момант за сценкай залівіста, з піліпаўскім падвываннем, заскавытала Найда.

— Чаго яна? — з лёгкім спалохам спытаў Сцёпка.

— На двор трэба вывесці. З ранку не выводзіў, — прабурчаў раманіст. — Куляем па сто грам — і прагуляемся. Заадно ў краму забяжым. А то з адной пляшкай нам сёння з нашымі праблемамі не разабрацца.

Выходзячы з кватэры, Лёшка выпусціў са спальні Найду-скавытуху, кіўнуў на шчанюкоў:

— Бяры задарма любога.

Ахвочых набыць Найдаў прыплод, відаць, не было.

— Спытаю ў сваяка — можа, возьме, — буркнуў Сцёпка, і Лёшка, пачуўшы пра старпама, напаўголаса мацюкнуўся.

У калідоры напорліва званіў тэлефон. Раздзёршы павекі, Сцёпка напачатку не зразумеў, што за гукі лунаюць у паветры, — і толькі памацаўшы патыліцу, якая хваравіта шчымела, ачуўся, з вохканнем кульнуўся з пасцелі.

— Гэта ты? — даляцеў з тэлефонных глыбіняў Ленчын голас.

— Што, не пазнала? — непракерхана выгукнуў Сцёпка. Мяркуючы па шызым паўзмроку, што цадзіўся з акна, было дзесьці палова на сёмую. — Пазней не магла патэліць?

— Мама памерла, — усхліпнула сястра. Усхліпнула так гучна, што Сцёпка адарваў слухаўку ад вуха і няўцямна зірнуў на колцы маленькіх дзірак, адкуль даляцела страшная навіна.

— Я ад самага ранку ў бальніцу пабягу. І ты прыходзь. Чуеш?

Але Сцёпка нічога не чуў. Пахмельную душу апанаваў млосны страх. Страх ад таго, што цяпер давядзецца жыць без маці, і ніхто не абудзіць яго зранку, ніхто не згатуе абед, і ён больш не пачуе за сценкай жаласлівых матчыных уздыхаў… Тэлефонная трубка азвалася кароткімі гудкамі, і сэрца сціснулі запозненыя шкадаванні. Сцёпка згадаў раптам, што за ўсё жыццё не сказаў маці ласкавага слова… ды што там слова… нават не прыйшоў да яе ў бальніцу. «Торба… дзе торба?» — са скандальнымі ноткамі выдыхнуў Сцёпка, стаў ліхаманкава глядзець па баках. Торбу з перадачай, у якой была кашуля, бутэлька ліманаду і пачак вафляў, ён забыў па п’янцы ў Ігнацёнка. Сцёпка знянацку абмяк, і па дрогкай шчацэ ягонай папаўзла, цьмяна бліскаючы ў ранішнім прыцемку, пякучая слязіна.

Нячысцік у фраку

Беларуска-расейскаму двухмоўю ахвяруецца

Сіплы гудок скалануў абшар, паблукаў пад высокімі скляпеннямі і замёр, праглынуты бязладным шумам ральганга.

— Чё гудят? — запытаўся нехта з майстравых, ляснуўшы абцугамі, і ў адказ яму, аднекуль з супрацьлеглага канца цэха, нема загарлалі: — Ваську Рваного… вагонеткой придавило!

Гарачая рэйка хіснулася ў памкненні легчы на рухавыя вальцы, ды так і завісла на ланцугах, асыпаючы долу вогнепырскую акаліну. Майстравыя пераглянуліся, бліснулі бялкамі памутнелых ад сквару вачэй і, кінуўшы пад ногі абцугі, з дапамогай якіх цягалі рэйкі, пабеглі ў той бок, дзе нараджаліся крыкі і дзе ўздыхаў змучаны несупыннай працай паравы молат.

Васька Рваны, — малады, белатвары чараміс, якога ўсе любілі за рахманы нораў, — ляжаў каля сцяны і плаксіва, зусім па-бабску, стагнаў.

— Как ево? — пыталіся майстравыя.

— Не напирай! — адказвалі тыя, што стаялі вакол хлопца і ківалі на ваганетку з саракапудовай, кагадзе выцягнутай з печы «штукай» металу.

Цэхавы молат засоплена ўздыхнуў, потым выдыхнуў і суціх, даверху схаваўшыся ў парнай аблачыне. Неўзабаве суціх і ральганг, і толькі ля пудлінгавай печы па-ранейшаму штосьці бухала і сярдзіта клекатала. Полымя ў печы набыло барвовую водцень, барва заліла сцяну, на ёй крумкачыным крылом мільгануў імклівы цень, і прасцяг прарэзаў гаўклівы воклік:

— Варум не работайт?!

Упраўляючы завода Нольд, сухарлявы, сярэдняга веку немец, шыбаваў па цэху, а следам за ім, на ладнай адлегласці, спалоханым трухам сунуліся канторшчыкі. Зекры Нольдавы злавесна пукаціліся, сівыя бакі варушыліся ад проймы, і гэта рабіла яго падобным да старога лемура.

— Что стали?! Пропустите лекаря! — крыкнулі канторшчыкі, ды ніхто не зварухнуўся. Рабочыя стаялі, панурыўшы галовы, і на іх спінах ляжала, наліваючыся чарноццем, злавесная палымніца. Знянацку ўсё аціхла. Нішто не бухала, не клекатала, і ў напятай цішыні нарадзілася суворая і мужная песня.

— Вы же-ертвою пали в борьбе ро-ко-вой…

Голас спевака дрыжэў, зрываўся, але з кожным прыдыханнем набіраў моцы; песню падхапілі, і ўжо не адна, а сотні глотак выдыхнулі гняўлівыя словы:

— Подымем мы тяжкий свой молот, собьём им оковы свои…

Рабочыя ўзвалілі напаўжывога таварыша на плечы, панеслі па цэху, і, калі ўпраўляючы, заступіўшы дарогу, закрычаў, каб людзі аціхлі, паветра скалануў гудок і галубы пад дахам, сарваўшыся з месца, гамузам паляцелі насустрач людской грамадзе.

Нікандар Іванавіч Лапахін, фабрыкант з саракатысячным гадавым даходам, прачнуўся раніцой у сваім кабінеце і доўга не мог уцяміць — дзе ён, што з ім і што гэта за жанчына стаяла на тле асветленага акна. Фабрыкант працёр вочы, лыпнуў павекамі і ўбачыў, што поруч, на прыканапным століку, грувасцілася пляшка Pommard’a, якую ён прызнаў быў за жанчыну. Дрыжачая рука намацала пляшку, шурпатыя вусны прыпалі да рыльца, і віно прыемнай цеплынёй напоўніла страўнік.

Фабрыкант задаволена адрыгнуў, расчасаў пяцярнёй злямчаную бараду і толькі тады заўважыў, што спаў не распранены — у новым, прывезеным з Парыжа сурдуце і ў перапэц­каных у гліну ботах. Гліна была мандрыкаўская — густая, з чырванаватым адценнем, — а гэта сведчыла за тое, што ўчора ён сустракаўся не толькі з Мацільдай, але і з Кацькай. Нікандар Іванавіч мацюкнуўся, ляпнуў далонню па кішэні, шукаючы партманет, і, нічога не знайшоўшы, стаў сцягваць з нагі юхтовы бот. Бот, аднак, не здымаўся. Ды і важкае чэрава не дазваляла сагнуцца. Фабрыкант счырванеў ад натугі, і ў гэты момант у калідоры нарадзіўся звонкі дзявочы голас:

— Что, папенька, намедни снова накушались? Уж, поди, и черти мерещатся?

— Молчи, дура, — буркнуў пахмельны пакутнік і, успёршы на столік нагу з напаўсцягнутым ботам, загадаў: — Ташшы!

— Кокоток своих попросите. Пусть они вам сапоги стаскивают. Тратите же вы на них по сотне за вечер…

Нікандар Іванавіч рашуча сцягнуў бот, збіраючыся шпурнуць ім у дачку, але Марфа хуценька прычыніла дзверы, пабегла па рыпучых сходах на другі паверх.

— Прости мя, Господи, грешнаго! — пралепятаў Нікандар Іванавіч, перахрысціўшыся на партрэт памерлай жонкі.

Нага ў боце добра-такі ўпрэла, а батыставыя анучы струменілі цяжкі дух. Нікандар Іванавіч калупнуў бруд паміж пальцаў правай нагі, і лоб ягоны прабаразнілі глыбокія маршчакі.

«А сапраўды, колькі ж я ўчора збаёдаў?» — панурая думка пачала блукаць па мазгавых звілінах, не знаходзячы выйсця.

Дзвесце рублёў прайграў у карты Міхельсону, гэта ён добра памятаў. Столькі ж пакінуў у «Канстанцінопалі». А дзе пакінуў яшчэ паўтысячы — пра тое сонная памяць маўчала. Лапахін уздыхнуў, са скрухай падумаў, што дзве ўтрыманкі — відочны перабор, і вырашыў больш з імі не сустракацца.

У верхнім пакоі зайграў раяль. Выдаў пару акордаў, аціх, сходы зноўку рыпнулі, і ў дзвярах паўстала цыбатая постаць князя Звездзіча — дваццацігадовага Марфінага кавалера.

— Может, Никандр Иваныч, за сельтерской послать аль огуречного рассолу принести? — кавалер іранічна ўсміхнуўся і, лізнуўшы палец, стаў гартаць кнігу, якую трымаў у руках.

Увесну маладога князя выгналі пасля студэнцкіх хваляванняў з універсітэта, і цяпер ён дзень пры дні тырчаў у Марфы. Спяваў рамансы, чытаў вершы, маляваў Марфіны партрэты, але ў кабінет гаспадара завітваў толькі тады, калі трэба было прымірыць дачку з бацькам.

Лапахін сцягнуў бот з левай нагі, збіраючыся годна адказаць абібоку, ды нечакана страсянуў віслай чупрынай і ўзняў угору ўказальны палец. За акном, напалову захінутым лапушыстай манстэрай, нарадзіліся няўцямныя зыкі, якія праз хвілю ператварыліся ў раскацісты пошчак.

— У Михельсона, похоже, вновь шалят, — з задавальнен­нем у голасе прамовіў Лапахін, ідучы да акна.

За звонкай шыбай, у сутонні шэрага дня, мільгалі сінія казацкія фуражкі і ўвішныя конскія капыты гучна білі па бруку.

Міхельсонаўскі завод быў самым бунтоўным у губерні, і казакі гойсалі туды ледзь не штодня. І хаця ўчора, калі гулялі ў карты, Міхельсон выхваляўся, што перасадзіў усіх бунтароў, гэта, як бачна, не дапамагло.

Пазіраючы на казакоў, Лапахін пацёр далоні, ды, перахапіўшы гуллівы позірк Марфінага кавалера, сумеўся, зварухнуў барадой:

— Что у вас за книга?

— «Социальный переворот». Сочинение господина Каутского, — адказаў князь, перагарнуўшы старонку.

Сказана гэта было з лёгкай іроніяй, маўляў, літаратура не для простых глуздоў, і Лапахін, не прызвычаены да такіх абыходзінаў, каўтнуў прыпраўленую жоўцю асцу.

— Вот такие Каутские и мутят народ.

— Ну зачем же так обобщать? — усё з той жа іроніяй прамовіў Звездзіч. — Автор книги вполне респектабельный господин, живёт себе в Германии, никого не трогает… — невядома, што б яшчэ казаў князь у абарону германца, ды тут бразнулі дзверы і пачуўся зрывісты Марфін голас:

— Аркадий, поторопись! В цирк опаздываем!

«Вось яна, сучасная моладзь, — падумаў Лапахін, праводзіўшы позіркам гладкую спіну патэнцыйнага зяця, — удзень па цырках цягаецца, увечары розных прайдзісветаў чытае, а ўночы ўлёткі раскідвае».

— Тфу, бля… — падвёў вынік сваім думкам Лапахін і засяродзіўся на цёмнай скрыні тэлефона. Лёгкі непакой зварухнуўся на дне душы. Казакі, зрэшты, маглі ехаць і на ягоны завод. Рука нерашуча зняла слухаўку, ды неўзабаве вярнула на месца. «Калі б што надарылася, Нольд пазваніў бы», — супакоіў сябе фабрыкант, крутнуў корбу адбою і гукнуў праз фортку вазніцу Мітрафана.

Буланы жарабок з шырокай грудзінай і падхорцістым чэравам неспакойна тузаў брычку, круціў пысай, і Мітрафан, каб суняць рысака, ляпаў таго па крыжы і суцішна мацюкаўся.

— Чё он? — запытаўся Лапахін, ляснуўшы па сцягне лайкавымі пальчаткамі.

— Перепугалси, Никандр Иваныч, — вазніца нацягнуў аброць. — Барин с Марфой Никандровной со двора выезжали… и прям’ на него поехали-с. А он же у нас автомобилей страсть как боится. Пугливай, даром что рысак.

Нікандар Іванавіч з афіцэрскай павольнасцю нацягнуў пальчаткі, зірнуў на адчыненую фортку, адкуль вырывалася на прасцяг тэлефоннае зумканне, і, ускочыўшы ў брычку, каротка загадаў:

— В контору.

Халодны вецер ударыў у лоб, казытнуў скроні, убіўся за каршэнь, напорлівым струмком прайшоўся па хрыбеціне. Гэта ўзбадзёрыла, праясніла галаву і вярнула ў яе сякія-такія згадкі з учарашняга вечара. Лапахін згадаў, як нейкая голая дзеўка скакала па пакоі, прыкрыўшы ніз жывата летнім капялюшыкам, але хто гэта быў — Мацільда ці Кацька, — згадаць не даваў рады.

Конік бег жвавай рыссю, матляючы галавой і скаланаючы Малую Пад’ячаскую зласлівым пырханнем. Міма з урачыстай паважнасцю праплылі тэатр «Ілюзіён», зельня Сліёзберга са сваёй адвеку перакрыўленай шыльдай, даходны дом купца Сабакіна, у якім жылі акцёры ды мадысткі і перад якім, як заўсёды такім часам, таўкліся гімназісты. Каля банка Харбінскай кампаніі брычка запаволіла бег, і Лапахін стукнуў нагой па козлах:

— Погоняй!

Паганяць, аднак, не выпадала. Наперадзе, на скрыжаванні трох вуліц, дзеялася штосьці неверагоднае. Там іржалі коні, несупынна квакалі клаксаны, бразгаў званком трамвай, патрапіўшы ў атачэнне конных экіпажаў, і ўся гэтая шумная плойма паволі рухалася ў бок гарадскога саду — туды, дзе імкнуліся ў неба згалелыя таполі, дзе гарлалі, перакрываючы вулічны галас, гракі, дзе грымеў «Ізмайлаўскі марш» і лапатаў на ветры агромісты брызентавы шацёр.

— В «Шапито» едут. Сегодня последнее представление, — вінавата патлумачыў Мітрафан і, пацягнуўшы лейцы, скіраваў каня ў завулак.

Вось ужо другі месяц у горадзе гастраляваў французскі цырк «Шапіто». І хаця злыя языкі сцвярджалі, што цыркачы толькі прыкідваліся французамі, тым не менш паглядзець на заезджых штукароў ехалі людзі нават з суседніх губерняў. А лапахінская дачка Марфа дык наогул не прапускала ніводнага прадстаўлення.

Мітрафан гнаў каня па вузкім завулку, гарлаў: «Побереги-ись!» — і аднаго разу ледзь не зваліўся з козлаў, калі рысак парваў нацягнутую ўпоперак дарогі вяроўчыну з бялізнай і адна прасціна белым саванам спавіла вазніцу. Пазіраючы на Мітрафана, які пнуўся вылезці з савана, можна было памерці са смеху, але Лапахін адно мацюкнуўся і выцер канцом прасціны мыскі юхтовых ботаў. Настрой у фабрыканта зноў сапсаваўся. Ён прыгадаў, як абібок Звездзіч падбіваў Марфу паступаць на нейкія курсы, і, уявіўшы сваю дачку стрыжанай інстытуткай, сцягнуў з рукі пальчатку і пацёр напятую скуру на лбе.

На Губернатарскую выехалі менавіта ў тым месцы, якое варта было абмінуць: ля гатэля «Канстанцінопаль». Шэры гмах, з анёламі на гзымсе і шкляным эркерам над уваходам, меў паганую славу. Гатэль быў другога разбору. Кватаравалі ў ім у асноўным афіцэры, калежскія асэсары, багатыя ўтрыманкі, а верхні паверх займалі студэнты, якія кожнага месяца страляліся ў сваіх нумарах, не пакінуўшы пасмяротных карталюшак. Таму і не дзіва, што вясковыя святары (а яны ранейшым часам любілі тут спыняцца) цяпер абміналі га­тэль і, шыбуючы міма, набожна хрысціліся — спачатку на шкляны эркер, а потым на крыжы Мікольскай царквы, якая стаяла непадалёку.

Праязджаючы міма «Канстанцінопаля», Лапахін таксама перахрысціўся, адвёў убок вочы і, не раўнуючы, як Хама Брут перад Віем, уголас прашаптаў: «Не глядзі!» Але не вытрымаў, зірнуў у апошні момант на запаветнае акно, і яму падалося, што за цёмнай шыбай мільганула аблачынка белай сукні.

Вось яны, жаночыя чары! Гадзіну таму Лапахін даў зарок забыцца на ўтрыманак, ды варта было спыніцца каля гатэля, у якім жыла Мацільда, як ён, забыўшыся пра ўсё на свеце, выкуліўся з брычкі, збіў з ног швейцара і рынуў, пераскокваючы праз дзве прыступкі, па сходах. На лесвіцы яму сустрэліся толькі цыбатая сухарэбрыца ў pince-nez, — з выгляду, класная дама, — ды шызатвары, свежапаголены штабс-капітан, ад якога тхнула часныком і адэкалонам «Капрыз». Доўгі шлейф моташных пахаў цягнуўся па лесвіцы, і нават калі Лапахін узняўся на пяты паверх і дабег да абабітых цялячай скурай дзвярэй, часнычна-адэкалонны смурод па-ранейшаму лез у ноздры і трапяткім халадком казытаў пад сэрцам.

Дзверы з лёгкім рыпеннем падаліся, з прыцемку павеяла спакуслівым пахам лаванды, і сэрца лапахінскае ўраз пацяплела.

Першае, што кідалася ў вочы, калі ён уваходзіў да Мацільды, — гэта шыкоўнае авальнае люстра. Яно вісела на бакавой сцяне, і ў ім звычайна адбіваўся чырвоны каберац ды кітайская шырма. Адбіваліся яны і зараз, але, апроч іх, на тле каберца матляўся ў паветры бліскучы мужчынскі туфель. Сэрца зноў зашчымела, Лапахін кашлянуў, выпнуў грудзіну, рашуча ўвайшоў у пакой.

Ля сцяны, у выгодным крэсле, сядзеў, закінуўшы нага на нагу, маладзён у чорным фраку. У ягоным абліччы было штосьці шайтанскае, а нерухомыя, крыху раскосыя вочы навылёт праціналі і сэрца, і душу.

Ад нечаканасці Лапахін застыў у нерухомасці, потым зрабіў крок, у спадзеўцы, што незнаёмец падхопіцца, ды той застаўся сядзець у ранейшай паставе, матляючы нагой і свідруючы яго нахабнымі вірламі.

Сітуацыя вымагала нейкай дзеі, нейкага руху, але Лапахін стаяў ачмурэлы, і невядома колькі б усё гэта доўжылася, калі б за спінаю не рыпнулі дзверы і ў пакой не заляцела Мацільда. Выляжанка спынілася на парозе, палка заірдзелася, і Лапахін, вытрымаўшы паўзу, страшным голасам запытаў:

— Кто это у тебя?

Вейкі дзявочыя панурыліся, затым узняліся, і Мацільда жаласліва пралепятала:

— Ника, я сейчас всё объясню…

— Объясни, объясни, — азваўся з кута маладзён, і ў Нікі ад тых слоў зашумела ўвушшу і падлога паплыла пад нагамі.

…Ён бег па калідоры, услед яму ляцеў лямант: «Не виноватая я-а!» — класная дама, якая вярталася ў свой нумар, спалохана прыціснулася да сцяны, і pince-nez, зваліўшыся з глюгастага носа, гучна хруснула пад абцасам юхтовага бота.

Вылецеўшы з гатэля, Лапахін кінуўся шукаць гарадавога, каб адабраць у таго рэвальвер і застрэліць выляжанку, але гарадавыя некуды пахаваліся, і давялося, плюнуўшы пад ногі, шыбаваць да брычкі.

Мітрафан сядзеў, звесіўшы долу галаву, бачыў сёмы сон і не абудзіўся нават тады, калі гаспадар плюхнуўся на сядзенне.

— Гони в Мандрыковку! — гракнуў гаспадар, абклаўшы мацюгамі каня, вазніцу, выляжанку, а разам з ёю і ўсіх насельнікаў гатэля.

Пачуўшы лаянку, конь таргануўся, захроп і, не чакаючы, пакуль Мітрафан хвастане яго па спіне, сарваўся з месца.

Брычку кідала ў бокі, колы аглушальна тахкалі па бруку, а Мітрафан, раскруціўшы над галавою лейцы, на ўсю глотку гарлаў:

— Зашибу-у!

Нейкая манашка, збягаючы з дарогі, зачапілася спадніцай за кусты і агаліла блядыя ногі; асенізатарская кляча, выехаўшы з аркі, узнялася на дыбкі; хлопчык з пякарні рассыпаў абаранкі, а гарадавы на перакрыжаванні збіраўся дзьмухнуць у свістульку, ды, пабачыўшы Лапахіна, падхорціўся і прыклаў далонь да скроні.

— В шампанском купалась… ананасы жрала… в Париж ездила, с-сука! — працадзіў скрозь зубы Лапахін, калі брычка з’ехала з брукаванкі і пакацілася па тупкім гасцінцы.

Рысак засоплена пырхаў, на крыжы задрыжэлі хлапякі шэрай пены, і Мітрафан, азірнуўшыся, злёгку нацягнуў лейцы.

У Мандрыкаўку, дальнюю гарадскую ўскраіну, уязджалі няспешна і разважліва. Конь бег трушком, Мітрафан штохвілі цокаў, прымушаючы каня бегчы шпарчэй, але рабіў гэта хутчэй дзеля прыліку, а Лапахін, раскінуўшыся на сядзенні, глядзеў спадылба на стрэхі мандрыкаўскіх хат і пакутліва аддзімаўся. Шаленства выпетрылася з душы і саступіла месца дзіўнаму замілаванню. Пачуццё гэтае кожны раз апаноўвала душу, калі ён завітваў у Мандрыкаўку. Тут, у дымным рабочым прадмесці, ён нарадзіўся, тут прайшло ягонае дзяцінства, і тут, трынаццацігадовым хлапчанём, ён пачаў сваю справу, крадучы муку са склада купца Берандзеева. Вочы лапахінскія пацяплелі, затуманіліся, а калі брычка, абліўшы граззю пахілы плот, праехала міма шынка «Славянка», загадкава бліснулі. Лапахін з вясёлым сумам згадаў, як калісьці, яшчэ за часамі цара Аляксашкі, яго прыціснулі да плота берандзееўскія прыказчыкі ды збілі да паўсмерці.

Шчымлівыя згадкі заварушыліся ў галаве, і нават калі рысак, пырхнуўшы наастачу, спыніўся, Лапахін колькі часу сядзеў незварушна, зацята паглядаючы на асмужаны фабрычным дымам далягляд. Нарэшце, дастаўшы з кішэні швейцарскі «мозер», пстрыкнуў вечкам, загадаў Мітрафану пад’ехаць а дзявятай вечара і, з дапамогай вазніцы, скочыў на зямлю.

Дом, у якім жыла Кацька, Лапахін збудаваў калісьці ўласнымі рукамі. Цяпер у яго было іншае жытло — двухпавярховік у самым цэнтры места, — а тут, у прысадзістай камяніцы з высокім мезанінам, месціліся, змяняючы адна другую, лапахінскія ўтрыманкі. Дом стаяў у нізкім месцы, на гліне; уся навакольная гразюка сцякалася сюды, гучна чвякала пад нагамі, і зыкі гэтыя нарадзілі ў душы трывожнае пачуццё: яму падалося, што Кацька не адна.

У цёмным калідоры пахла рыбнымі пірагамі, на кухні бразгалі рондалі, і ў прадчуванні смачнага абеду Лапахін пацёр вільготныя далоні. Ён зайшоў у вітальню, каб прычасацца ля люстра, і аслупянеў. Пасярод вітальні, у мяккім крэсле, сядзеў, закінуўшы нага на нагу, той самы фацэт. Лапахін прымружыўся, страсянуў галавой, але відзежа не знікала. Фацэт матляў правай нагой, міргаў левым вокам, фанабэрліва пасміхаўся, і страшная згадка працяла свядомасць: перад ім сядзеў дэман!

Лапахін падаўся задам, стукнуўся патыліцай аб дзвярны вушак. Праз хвілю небарака ўжо бег па гразкай вуліцы, мармытаў «Ойча наш» і бясконца хрысціўся. Вочы шукалі людзей, між тым на вуліцы было пустэльна, і толькі ля «Славянкі» варушыліся няўклюдныя постаці і чулася п’яная гамонка.

Фацэт у фраку быў, безумоўна, нячысцікам, бо толькі яны могуць вомігам пералятаць з цэнтра места ў Мандрыкаўку. І хаця Лапахін пераконваў сябе, што нячысцік яму прымроіў­ся — як таму Міхельсону, які пасля запою бачыў чарцей на дроце, — усё адно душа была не на месцы, і замешаны на пякельнай рэўнасці непакой млоснай немаччу разліваўся па целе. Каля ганка «Славянкі» раўнівец спыніўся ў памкненні вярнуцца да Кацькі ды разабрацца з нячысцікам, але, падумаўшы, вырашыў зайсці ў шынок і прапусціць дзеля смеласці чарку гарэлкі.

Пятнаццаць гадоў не завітваў у «Славянку», а ў шынку між тым нічога не змянілася. Тут па-ранейшаму кісла пахла аўчынай, пад скляпеністай столлю вісела шызая махорачная аблачына, слізкая падлога, як і пятнаццаць гадоў таму, была засмечана яечнымі шалупайкамі, а між сталоў усё з тым жа імпэтам лётаў афіцыянт Васька, галава якога канчаткова аблысела і адбівала блікі ўсіх чатырох газавых ражкоў, якія віселі пад столлю.

Жыццё ў шынку ішло сваім ладам. Два падпітыя майстравыя аб нечым зацята спрачаліся; кудлаты тыпус, відавочна поп-расстрыга, спаў, абхапіўшы піўную бочку; ля буфета студэнт у шэрай тужурцы піў нагбом цымлянскае, другі стаяў поруч і мыляў вуснамі — лічыў глыкі, — а ў далёкім куце нейкія цыганістыя хлопцы, няйначай канакрады, уздымалі чаркі, бязладна падпяваючы Шаляпіну, грымучы голас якога вырываўся з раструба музычнай скрыні «Манатон».

— Васька! — гукнуў Лапахін, але афіцыянт нават не зірнуў у ягоны бок: падхапіў тацу з брудным посудам, кінуўся на кухню, ды нечакана спыніўся і паволі апусціў тацу на галаву наведніку, які сядзеў за крайнім сталом.

— Никан… Никандр Иваныч-с! Да как… да как же это?! — афіцыянт матнуўся ў цёмны кут, потым да буфета і, падхапіўшы з перапуду трохвядзёрны самавар, знік у пройме кухонных дзвярэй.

— Лопахин… Лопахин… — зашапталіся наведнікі, гармідар паволі аціх, і з парнай кухні выплыла кудлатая барада шынкара Пракудзіна.

— Никандр Иваныч?! Вот радость-то! Вот уважили старика! — заенчыў шынкар, захоплена рассунуўшы рукі. — В кабинет пожалуйте-с… Для почётных гостей-с. У нас на пасху сам митрополит с мандрыковским батюшкой обедали-с…

— Нет, брат, я уж тут, с народом, — прамовіў Лапахін, шукаючы вачыма стол, за якім любіў сядзець калісьці.

— Васька, что стал, антихрист! — крыкнуў Пракудзін, і праз імгненне Васька — прычасаны, прыбраны ў новую льняную кашулю і з бялюткім ручніком на плячы, — ужо ляцеў па шынку з дыхтоўным венскім крэслам над галавой.

Лапахін плюхнуўся ў падстаўленае Васькам крэсла, налёг рукамі на стол, змучана крахтануў. Запанавала няёмкая ціша: мандрыкаўцы сядзелі, баючыся зварухнуцца, і вінавата глядзелі на пустыя чаркі.

— Ну, чем кормите? — выдыхнуў ганаровы наведнік, тыцнуўшы пальцам у бок музычнай скрыні.

— Расстегайчики-с… сёмга-с… битки по-лопахински… — засакатаў над вухам афіцыянт, з прафесійным апломбам абапёршыся на стол двума пальцамі.

У шынку зноў заспяваў Шаляпін, і наведнікі, перавёўшы дых, стоена загаманілі.

— Про битки сейчас придумал? — з робленай суворасцю запытаў Лапахін.

Васька прыбраў са стала пальцы.

— Никак нет-с… Народ придумал. Десять лет подаём-с. Помните, вы нас учили: «Перчику, перчику подсыпьте».

— Помню, помню, каналья. Неси свои битки… Всё неси, — ужо лагодным голасам мовіў Лапахін, дастаўшы з партманета храбусткую асігнацыю. — И «смирновку» ташшы. На каждый стол по штофу.

Апошнія лапахінскія словы не на жарт усхвалявалі наведнікаў. Яны заварушыліся, стрымана закашлялі, а калі з кухні выйшаў шынкар з тузінам штофаў ва ўзнятых руках, дружна ўдарылі ў ладкі.

— Благодарствуем, Никандр Иваныч! Благодетель вы наш! — выдыхнулі мандрыкаўцы, узняўшы чаркі.

Наведнікі паўсталі перад дабрадзеем, як перад царом Міколам. Нават расстрыгу падхапілі пад пахі, і той, нічога не цямячы, зірнуў на свет зведзенымі да пераносся вачыма.

— Ну будя, будя вам, — прамармытаў Лапахін і хвацка, не раўнуючы, як майстравы пасля палучкі, кульнуў чарку.

— Можете, Никандр Иваныч! Сразу видно — из наших, мандрыковских! — лісліва загаманілі наведнікі, Нікандар Іванавіч ізноў мармытнуў: «Будя», — і пад ухвальныя воплескі грамады прыклаўся вуснамі да бутэлечнага рыльца.

Гарэлка з натугай прайшла ў нутро, і на душы адразу прасвятлела. Лапахін адкінуўся на прыслон венскага крэсла, задаволена адрыгнуў, напаўголаса запытаў Ваську:

— К вам людишки … во фраках… не захаживают?

— Никак нет-с. У нас всё больше мастеровые обеда-ют-с, — горача дыхнуў у лапахінскае вуха Васька, хацеў і яшчэ штосьці выдыхнуць, ды раптам стаіў дых і ўтаропіўся на ўваходныя дзверы.

Ля ўвахода стаяў маладзён у чорным фраку і з кіслай усмешкай на твары мружыўся на газавы ражок. Усмешка сведчыла за тое, што маладзён прыехаў са сталіцы і вочы ягоныя праглі не цьмянага газавага святла, а зыркай электрыкі. Наведнік падышоў да вольнага стала, сеў, спрытна адкінуўшы фалды, і, пстрыкнуўшы пальцамі, галёкнуў:

— Гарсон!

Гарсон быў заняты — падліваў гарэлку ў лапахінскую чарку, таму да маладзёна рушыў Пракудзін, а потым і сам Лапахін. Перакуліўшы па дарозе стол і два крэслы, фабрыкант паслізнуўся на кавалку расцягая, паваліўся на падлогу і з лямантам «Держи его!» ухапіўся рукамі за фалду маладзёнавага фрака.

Усчалася страшэнная сумятня. Лапахіна ўбрыкнулі нагой, чыясьці грузная туша навалілася на фабрыканта, а ў рот убілася смуродлівая барада. Роспачным высілкам Лапахін скінуў з сябе цяжар і, сплюнуўшы крывавую пену з расквашанай губы, прасіпеў:

— Держите его, это демон!

Мандрыкаўцы схапілі нячысціка за рукі, ногі і валасы, і Васька-афіцыянт, выціраючы стол, хуткагаворкай прамармытаў:

— Демон, Никандр Иваныч. Сущий демон-с!

— Не узнаёшь?! — страшным голасам вымавіў Лапахін, памацаўшы разбітую губу.

Нячысцік маўчаў, а калі б і захацеў што сказаць, дык не даў бы рады, бо яго трымалі за пашчэнкі.

— Кто такой? — Лапахін крутнуў у паветры пальцамі.

Афіцыянт Васька, зразумеўшы такі жэст, спехам паднёс тацу з брынклівай чаркай.

— Фокусник это. Я его в цирке видал, — гукнуў нехта з наведнікаў, і нячысцік, на знак згоды, лыпнуў вачыма.

— У Катьки был, сатана?

— Бы-ыл… — прастагнаў нячысцік, шморгнуўшы разбітым носам.

— А как ты из «Константинополя» в Мандрыковку перелетел?

Нячысцік ізноў шморгнуў носам, і ў вачах ягоных бліснулі слёзы.

— В гостинице мой брат был. Близнецы мы, нас даже матушка путает.

Лапахін каўтнуў гарэлкі, зноў узняў чарку, і Васька, стукаючы рыльцам бутэлькі па шкле, напоўніў яе з каптуром.

— А чего к чужим бабам ходите? — Лапахін панурыў разбітую губу ў чарку, аблізнуўся.

Фокуснік маўчаў. Лапахін грукнуў кулаком па стале, і ўсе, хто стаяў поруч, спалохана адхінуліся.

— Дама одна пришла за кулисы… С нею господин был. Говорят: посидите пару часов у двух девиц. По пятёрке нам дали. И антрепренёру отстегнули, чтобы с представленья отпустил. Завезли на авто… Девицам сказали, что мы из жан­дармерии, социалистов ловим…

— Дама в розовом платье была? — перабіў Лапахін і, не чакаючы адказу, сіпла і страшна працадзіў: — Убью обоих.

— Не губите, матушка у нас больная… Сестрица инвалид… в приют определили…

— Да не тебя, дурак, — перакрывіўся Лапахін і загадаў адкаснуцца ад фокусніка.

…Выпіўшы на пару з цыркачом штоф «смірноўкі», дарэшты ўпіты фабрыкант працяўся да субяседніка шчырай спагадай, назваў таго лепшым сябрам і, паклаўшы важкую руку на сябрукоў карак, прагугніў:

— Хочешь — завтра женю на Катьке…

— Не могу-у… У меня ангажемент. Завтра в Тамбов переезжаем, — цыркач разліў у чаркі рэшткі гарэлкі, перадаў пустую пляшку афіцыянту.

— Какой н-нахер Тамбов. Возьму тебя на завод, — Лапахін ікнуў, няпэўнай рукой узняў чарку, — ты что-нибудь, кроме фокусов, можешь делать?

— Романсы исполняю под гитару.

Такая навіна настолькі ўразіла фабрыканта, што ён працверазеў. Пакруціўшы галавой у пошуках афіцыянта, фабрыкант чарговым разам грукнуў кулаком па стале і нема загарлаў:

— Васька, чёрт леший… гитару!

Гітара — парэпаная, зацяганая, з бруднай жычкай на грыфе — з’явілася на дзіва хутка.

Цыркач правёў пальцам па струнах, крутнуў калок, запытальна зірнуў на фабрыканта.

— «Чё те нада?» знаешь?

Запанавала ціша. Толькі на кухні сквірчэлі шанежкі ды ў дальнім куце надрыўна хроп расстрыга, але і той аціх, абуджаны хвацкім штурханом.

Першы зык атрымаўся напяты, як струна, але затым голас разняволіўся, залунаў над прыціхлай грамадою. Толькі цяпер зразумеў Лапахін, чаго прасіла душа. Душа прасіла песні — бязмежнай, як стэп, і праўдзівай, як сама праўда. Цела стала лёгкім, сэрца сцялася, нібыта ад поціску жаночых рук, пякучыя слёзы перацялі дыханне, і фабрыкант-мільёншчык, каб канчаткова імі не задыхнуцца, ірвануў на грудзях кашулю і далучыў свой дрогкі барытон да высокага фальцэту спевака.

— Ты скажи, ты скажи, чё те надо, чё те надо, может, дам, может, дам, чё ты хошь…

Лапахін заплюшчыў вочы, забыўшыся на свае трывогі, а калі, пасля другога рэфрэну, перавёў дых і размежыў павекі, дык убачыў, што фокуснік пакінуў граць і, па прыкладу афіцыянта, утаропіўся на дзверы.

На парозе, насунуўшыся плечуком на дзвярны вушак, стаяў упраўляючы Нольд. Нольдавы валасы злавесна стаўбурыліся, на лбе чырванеў вялізны гузак, рукаво форменнай тужуркі было надарванае, і ўсё гэта наводзіла на думку, што немца хвіліну таму выцягнулі з зашмаргі.

Позіркі іх сустрэліся, і немец задыхана прастагнаў:

— Никандр Ивановитш! Бунт! Социалисты завод подожгли и меня немножэтшко убивайт!

Усе, хто быў у шынку, зірнулі на фабрыканта.

— Такую песню испортил, дур-рак! — паўтарыў Лапахін фразу, пачутую надоечы ў тэатры, наваліўся на стол і, абхапіўшы рукамі голаў, закалаціўся — ці то ад смеху, ці то ад роспачнага плачу.

Рыбалка ў Бычках

— У эфіры нядзельны канцэрт-віншаванне «Жадаю вам», сто дваццаць дзявяты выпуск, — паведаміў урачысты барытон, і Макар канчаткова абудзіўся. Галава балела да божай моцы. Стваралася ўражанне, што ўнутры яе, па мазгавых звілінах, казытліва поўзалі мухі. У роце было як насцана, а да горла, намагаючыся выйсці на-гара, падступаў халодны камяк млосці. Выгаліўшы вочы, Макар каўтнуў даўкую сліну, камяк адступіў, праваліўся на дно страўніка і растаў там, агідным халадком адбіўшыся пад дыхніцай.

— Больш як сорак гадоў адрабіла наша матуля ў родным калгасе. За гэты час яна выгадавала траіх дзяцей, неаднаразова ўзнагароджвалася граматамі праўлення калгаса, — гукаў аднаканальны «Сож», і кожны зык, што далятаў да вушэй, балюча калоў у скроні.

Макар войкнуў, намацаў пад ложкам чаравік, пусціў яго ў «мацюгальнік». Пластмасавая скрынка на момант аціхла, сарвалася з цвіка, але на падлогу не ўпала. Павісла на шнуры, які лучыў яе з разеткай.

— Для вас, Фядора Пятроўна, а таксама для Антаніны Іванаўны Задзярыпук з Брэстчыны перадаём рускую народную песню «Качанё лугавое».

Змагацца з «мацюгальнікам» не было ніякіх сіл, а між тым уедлівыя галасы выварочвалі душу, пахмельная душа бунтавала, рука шнарыла пад ложкам, шукаючы другі чаравік, і калі той быў урэшце знойдзены, на плячук Макараў лёг сонечны прамень і цёплым дотыкам сваім супакоіў бунтоўную душу.

…Учарашні дзень выдаўся дарэшты мітуслівым. Ад самага ранку, прыхапіўшы скрыню гарэлкі, паехалі з Манькіным на чурылаўскую пільню. Патрэбнага чалавека на пільні не было, з’явіўся ён па абедзе, а таму заладаваліся толькі а пятай гадзіне і да лецішча пад’ехалі на змярканні. Рабацягі той парой ужо разышліся, і давялося ўдвух разгружаць машыну, цягаючы дошкі ў падвал генеральскай дачы. А ўвечары, калі сцягвалі з кодаба апошні аполак, на пляцоўку перад домам заехаў прапылены «Урал» з літарамі «МА» на дзверцах. Машына была даверху наладавана шынялямі ды валёнкамі.

— Праверка едзе… трэба прыхаваць, — гукнуў з кабінкі прапар Базыль, якому яны будавалі лецішча непадалёку.

Не перавёўшы дыху, сталі цягаць майно ў недабудаваны гараж, потым, страшэнна стомленыя, пілі прывезенае прапарам «Амарэці», і скончылі піць апоўначы, калі Манькін, голасна ікнуўшы, панурыўся галавою ў кучу габлюшак.

— …А зараз віншаванні васьмідзесяцігадовым юбілярам…

У калідоры скрыгатнуў ключ, рыпнулі завесы, гучна бразнулі малочныя бутэлькі. Гэта маці вярнулася з крамы.

Кожную нядзелю было адно і тое ж: пахмельная замарач, васьмідзесяцігадовыя юбіляры, бразгат малочных бутэлек уперамешку з матчыным бурчаннем і зыркім святлом, што лезла, працінаючы жоўтыя шторы, не толькі ў вочы, але і ў душу. Атрутная жоўць выцягвала духі, а між тым вочы прасілі васільковага неба, азёрнага блакіту; душа прагнула спачыну і Макар, падумаўшы, ці не з’ездзіць яму да дзядзькі, з вохканнем падняўся на ногі.

Увесь час, пакуль піў ваду з чайніка, маці стаяла пасярод кухні, з маўклівым дакорам хітаючы галавой. Чакала, відаць, што сын скажа нешта ў сваё апраўданне, а калі сын выцер вусны, плаксіва прашаптала:

— Ужо і рукі трасуцца…

У прыбіральні Макара хіснула, ён абапёрся рукой на трубу і доўга глядзеў пад ногі, дзівуючыся аб’ёму вадкасці, што назапасілася ў мачавым пухіры.

— Дома будзеш ці пойдзеш куды? — запыталася маці.

Макар зайшоў у спальню, зірнуў пад ложак, шукаючы штаны. Не ўздымаючы вачэй, прамармытаў:

— Да дзядзькі паеду.

Як на здаровую галаву, дык ён бы падумаў, перш чым сказаць такое, а тут ляпнуў, прыкусіў язык, ды было позна. Маці схамянулася, паправіла на галаве хусцінку, усё тым жа плаксівым голасам праспявала:

— Мака-арка… Ты ж гэнага вазьмі-і…

«Гэным» маці называла свайго зяця.

— Ат! — адмахнуўся Макар, падымаючыся на ногі, — хай з ім Тамарка разбіраецца. У мяне сваіх турбот…

— Вазьмі, — перабіла маці, — год прашу… хоць бы раз матку ўважыў.

Слухаць такое, ды яшчэ з бадуна, было смерці падобна. Таму Макар спехам насунуў спартовыя шаравары, — джынсы, у якіх быў учора, некуды зніклі, — прыхапіў пару тысячаў і, перакрывіўшыся ад бразгату вядра ў прыбіральні і матчынай звягі: «Ізноў засцаў падлогу!», выбег з кватэры.

Ліпеньскім ранкам, калі сонца пячэ як мае быць, калі ўвач­чу пырхаюць чорныя мятлікі, а сэрца працуе на халастых абаротах — самы раз памерці. Трэба толькі сысці з ходніка, паваліцца на колкую траву пад таполяй і-і… — бывай, душа, ляці ў іншасвет! Душа адляціць, а ты будзеш ляжаць — нерухомы, з задзёртай калашыной, — і калі цень ад таполі перапаўзе з сіняй лыткі да загарэлага плеху, на ходніку спыніцца сухарлявая бабуля. Яна стане на дыбачкі, страсяне пустой сумкай, а каржакаваты, крыху падпіты дзядзька, які будзе ісці міма, сіпла зазначыць: «Зараз мянты абудзяць». Мянты з’явяцца адвячоркам, калі памутнелае сонца схаваецца за дахам суседняга дома. Малады міліцыянт рашуча схопіцца за сінюю лытку і нечакана адхінецца, зачапіўшыся фуражкай за вецце. Вакол дрэва пачнуць збірацца людзі, і чырванатвары сяржант, нядобра зырнуўшы на натоўп, кароткім мацюгом канстатуе: «Канец».

Макар ужо збіраўся паваліцца пад куст, бо свет забрыніў уваччу і слых напоўніўся замарачным шумам, ды, угледзеўшы пасярод вуліцы двух хлопцаў з піўнымі торбамі, з адчаем у голасе крыкнуў:

— Дзе даюць?!

— У «камсе»! — адказалі хлопцы і Макар, змахнуўшы ліпкі пот з лабаціны, зразумеў: ад смерці яго можа ўратаваць глыток халоднага піва.

Вуліца, па якой шыбаваў небарака, з аднаго боку была застаўлена шэрымі пяціпавярховікамі, а з другога боку панаваў прыватны сектар — з курамі, сабакамі, збуцвелымі агароджамі ды водаразборнымі калонкамі. Макар абмыў пад калонкай разамлелы твар, і скіраваў у двор універмага «Камсамольскі». У двары было цёмна ад народу. Рабацягі з навакольных дамоў (усе скрозь у лінялых «спарціўках»); вайсковыя пенсіянеры (у тэпцях на голую нагу і ў пакамечаных капронавых капелюшах); хлопцы-пэтэвушнікі (іхныя стрыжаныя патыліцы прыкметна вылучаліся на тле загарэлых лысін) і, нарэшце, мясцовыя алкашы (з тварамі, такімі ж шэрымі, як хлапечыя патыліцы і такімі ж пакамечанымі, як пенсіянерскія капелюшы) шчыльным колам атачалі піўную бочку. У паветры пахла нейкай брыдой — ці то прэлымі шкарпэткамі, ці то кашэчымі сцакамі, і ад гэткага паху ў прадонні Макаравай душы зварухнулася свярблівае жаданне — шпурнуць у натоўп падораную прапарам асколачную РГД, ці, у крайнім выпадку, заехаць якому алкашу кулаком між вачэй. Жаданне было такім палкім, што Макар скрыгатнуў зубамі і пацёр пераноссе, згадваючы — куды ён падзеў гранату?

Натоўп бязладна гаманіў, варушыўся, і дзесьці ў самых нетрах ягоных чуўся прарэзлівы голас суседкі — алкагалічкі Нінкі Пятлюры.

— Ніна! — крыкнуў Макар, склаўшы рупарам далоні, але тая, да каго звяртаўся, не пачула.

Краем вока Макар згледзеў у канцы двара драцяную скрыню, на якой сядзеў сівы дзядок, і, падышоўшы да старога, падняў таго за плечы.

— Нінка, йо..! — крыкнуў Макар другім разам, глянуўшы на натоўп з вышыні драцяной скрыні, і Нінка, міргнуўшы падбітым вокам, незадаволена адгукнулася:

— Ну шчо тобі?

Макар, дэманструючы недарэчнасць такога пытання, развёў рукамі.

Людская грамада захваляваліся. Хтосьці здушана войкнуў, з нечай лысай галавы зляцеў капялюш, і Нінка, віскнуўшы, як цыркулярка, скаланула абшар уладарным воклічам:

— Шчо ты став, як хер моржовы?! Гроші давай.

Паперка з чырвоным зубрам паплыла над галовамі, Макар праводзіў яе ўстрывожаным позіркам, нервовай хадою прайшоўся ў бок універмага, сцепаючыся ад кожнага мацюга, што вырываўся з натоўпу. Мацюгі тыя з кожнай хвіляй рабіліся ўсё больш рашучымі ды істэрычнымі.

— Ну куды, куды лезеш, хахляра?!

— Мовчы, підлюка галіфэйна!

Пасля такога дыялогу з лысай галавы зноў зляцеў капялюш, уладальнік капелюша тузануўся, атрымаў пустой поліэтыленавай каністрай па лбе і выкуліўся з натоўпу.

Трымаючы ва ўзнятых руках торбу з півам, Нінка ніяк не магла суняцца і мацюкалася, пасылаючы праклёны на адрас «підлюкі». Каб суняць мацюкальніцу, Макар пхнуў ёй у рот цыгарэту, пстрыкнуў запальнічкай, але Нінка не супакойвалася і, сціснуўшы зубамі цыгарэту, абяцала начысціць рэпу апраненаму ў выцвілае галіфэ пенсіянеру.

Торба была паўнюткай. Піва халадзіла руку, жывой істотай варушылася на далоні. Уеўшыся зубамі ў поліэтылен, Макар цадзіў гаючы напой без перадыху. Піва лілося ў нос, залівала вушы і калі б была магчымасць патануць у ім, пахмельны пакутнік зрабіў бы гэта з вялікай ахвотай. Заглынуўшы добрых паўтара літра, вернуты да жыцця Макар плюхнуўся на драцяную скрыню, зморана і ўадначас задаволена выдыхнуў:

— Ой, бля-а…

Свет уваччу набыў натуральныя фарбы. Макар, прымружыўшыся, паглядзеў на паркалёвыя трусы, што віселі на Тамарчыным гаўбцы, а прыклаўшыся да торбы, уголас прашаптаў:

— Можа, сапраўды ўзяць гэнага ёлупня?

Макар падхапіўся на ногі, аддаў торбу з рэштай пітва дзядку, якога сагнаў быў са скрыні, парывістым крокам рушыў па ходніку.

Хоць Тамарка і жыла непадалёку — «хрушчоба» яе стаяла поруч з універмагам «Камсамольскі», — бываць у сястры даводзілася рэдка. Сёлета, прыкладам, толькі раз і заходзіў: сястра папрасіла павесіць дыван на сценку. І то, перад тым як прыйсці, пяць разоў перапытаў, ці будзе муж дома. Не хацеў са шваграм сустракацца, бо паміж імі, яшчэ за даўнім часам, прабегла, узняўшы хваста, чорная кошка. Шыбуючы па ходніку, Макар згадаў сестрыно вяселле, палічыў на пальцах — калі яно надарылася, — а налічыўшы трынаццаць гадоў, уражана прысвіснуў.

* * *

Дажджыстым лістападам, адседзеўшы тыдзень на гарні­зон­най «губе», Макар ехаў пасля службы дахаты. І ехаў не адзін, а з сябруком — Васькам Замундаліным. Прымас­ціўшыся насупраць вагоннай прыбіральні, на скрыні для смецця, сябры пілі нагбом літоўскае «чарніла», смалілі пяршывыя цыгарэты і нахабнымі вачыма паглядалі на дзевак, якія сноўдалі па вагоне. Дзеўкам карцела зайсці ў прыбіраль­ню, але, пабачыўшы дэмбелюкоў, паварочвалі назад альбо ішлі ў іншы вагон.

— Нішця-ак… хутка сюды вернемся… — мармытаў паміж зацяжкамі туляк Замундалін, мацаючы шнар на лбе.

Лоб Ваську разбілі лабусы. На кастрычніцкія святы сябры збеглі ў самаволку. Туляк хацеў набыць перад дэмобай газавую запальнічку, а Макар — падарунак для сястры, якая выходзіла замуж. Паблукаўшы па горадзе, дружбакі зазірнулі ў піўніцу, выпілі па чатыры кухлі густога біржайскага піва, пабіліся з літоўцамі, а калі, сплёўваючы крывавую пену з губы, завярнулі ў цёмны кут і сталі паліваць касцельны мур, за спінамі іхнымі ўжо стаяў вайсковы патруль.

Сядзенне на «губе», ды яшчэ пры канцы службы, пякло азадак і даставала вантробы. Да таго ж Макара чакалі на сестрыным вяселлі, і давялося прасіць канваіра, каб той адбіў тэлеграму: «Затрымліваюся на манеўрах».

Туляку адседка таксама далася ў знакі. Вярнуўшыся пасля «губы» ў казарму, ён не знайшоў у тумбачцы дэмбельскага альбома. Апытаўшы салаг, Васька ляпнуў кулаком па далоні і паабяцаў замачыць не толькі лабусаў, але і адэсіта Базылевіча. Базылевічава тумбачка стаяла поруч з Васьчыным ложкам, таму туляк і вырашыў, што гэта адэсіт прыхапіў альбом, калі з’язджаў дахаты.

На станцыі Даўгаўпілс сябрукі скочылі на перон, узялі дзве пляшкі піва, пагаманілі з грудастай правадніцай, надрапалі на вагоннай сцяне запаветныя літары «ДМБ-80» і заснулі, наваліўшыся грудзямі на вагонны столік.

Познім вечарам правадніца стала трэсці Макара за плячук, Макар пускаў сліну, штосьці мармытаў спрасонку, і абудзіўся, толькі як у суседнім купэ грукнулі кірзачы і нейкі дэмбель жартам галёкнуў: «Рота-а, пад’ём!»

Макар зірнуў у акно, убачыў за мокрай шыбай будынак віцебскага вакзала і адчайным позехам вітаў родную зямлю.

Хацеў сысці ціха, не абудзіўшы сябра, ды ў апошні момант тыцнуў Ваську пальцам пад драбы.

Яны выйшлі з вагона, выпалілі па цыгарэце, і Макар, каторым ужо разам, прапанаваў сябру паехаць з ім у Азярышча.

— Гульнём на вяселлі, гарэлкі вып’ем, з дзеўкамі пазнаёмімся, — казаў Макар, туляк мармытаў штосьці пра адсутнасць грошай, але, пачуўшы, што ў Макара ў Віцебску жыве былы аднакласнік, у якога можна апахмяліцца, пабег у вагон па рэчторбу.

Аднакласнік, Толік Манькін, жыў на Маркаўшчыне, у шматсямейным інтэрнаце. Дабраліся туды проці ночы, доўга блукалі па цёмных калідорах ды чыркалі запалкамі, выглядаючы нумары на дзвярах, а калі нарэшце знайшлі патрэбную кватэру, туляк нясмела прамармытаў:

— А можа, не варта? Позна ўжо.

Але Макар націснуў на званок — раз, потым другі, і ў асветленай пройме паўстаў Толік Манькін — у адных майтках і з перакрыўленым ад зыркага святла тварам. Аднакласнік пачухаў пахвінне, а пачуўшы звяглівы жаночы голас, што прагучаў за спінай, азірнуўся і люта рыкнуў:

— Ды змоўкні ты, с-сука!

Тут ужо і Макар пашкадаваў, што прыцёгся да Манькіна, ды нечакана той схамянуўся, з адчаем раскрыліў рукі:

— Макарка! Дэмбяльнуўся!

У цеснай кухні селі вакол стала, пагаманілі напаўголаса; неўзабаве гаспадар пабег некуды і вярнуўся з літровым слоікам у руках.

— У суседкі ўзяў. Толькі што выгнала, — паведаміў гаспадар, паставіўшы перад гасцямі слоік з мутнай самагонкай.

Пяршак быў цёплым, патыхаў карбідам, і піць давялося прыхапкам, бо Толікава жонка штохвілі грукала ў сценку і здушана лаялася. Кульнуўшы пару кілішкаў, Макар захмялеў, кінуў на падлогу шынель, расцягнуўся пасярод кухні, прыціснуўшыся скроняй да газавай пліты. Туляк з Манькіным яшчэ колькі часу гаманілі, потым пачалі дужацца рукамі, скінулі на падлогу слоік з рэштай самагонкі, і на кухню прыбегла гаспадарова жонка. Прыкусіўшы губу, жонка стала цягаць мужа за валасы, гарлаць: «Заб’ю, п’янтосіна!», але Макар нічога гэтага не чуў і не бачыў, панурыўшыся ў беспрабудны сон.

Раніцаю трэба было ўставаць а сёмай, каб паспець на «дызель», Макар жа прачнуўся а дзявятай — з хворым кумпалам, з ламотай у костках і з рэззю ў чэраве. Абудзіла яго гучнае вяканне, якое далятала з ваннай. Васька ванітаваў, і гэта наводзіла на думку, што самагон і сапраўды заправілі карбідам. Макара таксама пацягнула на ваніты. Ён ікнуў, пхнуў галаву пад кран з халоднай вадой, і млосць паволі адхлынула.

На азярышчанскай станцыі ўсё так жа шумелі на ветры згалелыя таполі, на таполях сядзелі тыя ж самыя гракі, плакат на агароджы («Не ходите по путям!») гэтак жа, як і два гады таму, ляпаў праржавелай бляхай, і толькі прыстанцыйная прыбіральня, што стаяла ў канцы платформы, рэзала вока новай афарбоўкай. З белай прыбіральня ператварылася ў цёмна-брунатную, і старыя надпісы на яе сценах выразна прабіваліся скрозь новую фарбу.

Унутры, аднак, сцены не фарбавалі. Макар, стаўшы над цёмнай адтулінай, стаў разглядаць колішнія свае малюнкі, ды тут свет паплыў уваччу, і ён змахнуў рукавом няпрошаную слязіну. Плакаў, зморана аддзімаючыся, і Васька Замундалін. У прыбіральні смярдзела хлёркай, і смурод праймаў да слёз. Не абабіўшы апошніх кропляў, Макар выбег на платформу і адразу ж патрапіў у матчыны абдоймы.

— А Макарка ж ты мо-ой… А чаму ж цябе не адпуска-лі-і?.. — загаласіла маці, і ад таго ляманту ўсхадзіліся гракі на дрэвах, а сябар Васька застыў у дзвярах прыбіральні, не зашпіліўшы прарэху.

— Кожны дзянёчак да цягніка бегала, — галасіла маці і супакоілася толькі тады, як Макар закрыў ёй твар вушанкай.

Распісвалася сяструха праз гадзіну, але ісці ў загс не выпадала, бо трэба было памыцца, пераапрануцца і наогул прывесці сябе ў парадак. Пагатоў на вяселле, як сказала маці, прыехалі менскія дзеўкі і мальцы.

— Акуратны, непітушчы… сёлета інстытут скончыў, — лапатала маці, шыбуючы поруч і пры гэтым запабежліва паглядала ў сынавы вочы — спадзявалася, што ў іх мільгане спагада.

Макар ішоў па гразкай вуліцы, кіўком галавы падганяў сябра і стоена ўздыхаў. Ён не любіў інтэлігентаў.

Вяселле гулялі ў леспрамгасаўскай сталоўцы. Суседка іх, цётка Дуся, працавала ў леспрамгасе бухгалтарам — яна і парупілася пра памяшканне. З той цёткай хлопцы і рушылі ў сталоўку. І рушылі не проста так, а з мядніцай вінегрэту — яе нёс на галаве Васька Замундалін, — і з цяжкай торбай, якую цягнуў Макар і ў якой зацята бразгалі бутэлькі.

Два гады не быў Макар у кампаніях і, заўважыўшы людскі збой на ганку сталовай, замарудзіў хаду, перакінуў з рукі ў руку торбу, пацёр навярэджанай далонню тое месца, дзе білася неспакойнае сэрца.

Мальцы, якія стаялі на ганку, былі нетутэйшыя, усе скрозь у вышываных кашулях і, што самае дзіўнае, гаманілі па-беларуску.

«Кампазітары нейкія», — падумаў тады Макар, скоса зірнуўшы на Ваську Замундаліна. Два гады даводзіў сябру, што ў Азярышчы няма ніякіх нацыяналістаў, што беларусы, гэтак жа, як і тулякі, ненавідзяць лабусаў, а тут такая неспадзеўка.

Слухаючы кампазітараў, Макар не на жарты расхваляваўся, укінуў у рот цыгарэту, паднёс запалку і заўважыў, што прыпаліў фільтр. У той жа міг на ганку мільганула штосьці белае і на шыі Макаравай павісла заплаканая Тамарка.

— Тры разы вяселле пераносілі. Усё цябе чакалі… — усхліпнула каля вуха сястра. Макар хацеў і сам расплакацца, ды, перахапіўшы сябрукоў позірк, сумеўся і паляпаў далонню па дрогкай Тамарчынай спіне.

Пякучая крыўда на сябе самога не адпускала і надалей, калі ён рукаўся з жаніхом — хударлявым заморкам у акулярах, левае шкельца ў якіх трэснула і падзяляла вока на дзве палавіны; і калі сядаў за вясельны стол, далучыўшы да вірлівай гамонкі натужлівы трэск выхадных штаноў. Пад час службы азадак прыкметна раздаўся, вось штаны і не вытрымалі напругі.

Яны сядзелі з Васькам у тарцы стала, ваўкавата пазіралі на гасцей, а калі ў залі завялі музыку і пачаліся танцы, збеглі, прыхапіўшы пляшку, у прыбіральню. У прыцемным, няўтульна-халодным катуху пілі нагбом цёплую гарэліцу, кракалі, ціснучы да вуснаў рукавы, і зацята маўчалі. Маўчалі аж да тае пары, пакуль дзверы прыбіральні не адчыніліся і ў пройме не бліснулі акуляры з трэснутым шкельцам.

— Хлопцы, запалкі ёсць? — з робленай весялосцю спытаў жаніх, і Васька Замундалін злавесна прасіпеў у адказ:

— Не надоело?

— Што? — не зразумеў жаніх.

— По-бульбашcки п…ть не надоело?

Нечакана пачуўся дзявочы воклік: «Маладую скралі!» — і аб цэментную падлогу гучна бразнула недапітая пляшка.

Макар так і не зразумеў, — хто пачаў бойку. Замундалін ударыў жаніха ці наадварот. Ён стаяў, нерухомы, уражана лыпаў вачыма, і ачуўся толькі як убачыў юшку пад замундалінскім носам. Глынуўшы паветра і мацюкнуўшыся, Макар даў волю пакрыўджанай душы: з усяго маху заехаў кулаком у твар кудлатаму хлопцу, які трымаў Ваську за плечы.

Скончылася ўсё несамавіта. Замундаліну расквасілі нос, жаніху дарэшты разбілі акуляры, а жаніхоў сведка, той самы кудлаты хлопец, патрапіў у бальніцу са страсеннем мазгоў і з парэзанай аб бутэлечнае шкло галавою. Увечары, пасадзіўшы туляка на цягнік, Макар падаўся на вёску, да дзядзькі Трахіма, і вярнуўся ў матчыну кватэру толькі праз год, калі адтуль з’ехала сястра са сваім заморкам.

* * *

Перш чым пазваніць, Макар адрыгнуў піўным духам, сплюнуў з языка тытунёвыя крыхі, намацаў пальцам пукаты гузік. Званок, аднак, маўчаў. Давялося пастукаць у дзверы косткамі пальцаў.

Адчыніў швагрусь не адразу. Завіхаўся з замком, тузаў дзвярную ручку, нарэшце паўстаў у дзвярах — расхлістаны і ўсхваляваны.

— Чаму званок маўчыць? — запытаўся Макар, надаўшы голасу жартаўліва-зухаватыя ноткі.

Швагер вінавата ўсміхнуўся, зашпіліў дрогкімі пальцамі кашулю на грудзіне і праз хвілю, ужо з пакоя, выгукнуў:

— Зламаўся.

— Дык трэба направіць! — прамовіў госць, з дакорам перавёўшы дыханне.

Швагер глядзеў тэлевізар. Сядзеў на хісткім услоне, у метры ад экрана, наставіўшы на Макара незагарэлы, падобны да дзіцячай седаўкі плех. Такая пастава сведчыла пра адно: гасцям у гэтай хаце не рады.

— Што паказваюць? — буркнуў госць, і гаспадар, ні слова ні сказаўшы, адхіліў галаву ад экрана.

Па БэТэ паказвалі нейкага мурлатага прайдзісвета. Той сядзеў, раскінуўшыся ў крэсле, і несупынна бубніў немаведама пра што.

— Цяпер ужо Кебіча хваліць, — прасіпеў швагер, і плех ягоны злёгку паружавеў.

Сядзець у трыццаціградусную спёку і глядзець, разявіўшы рот, тэлевізар — гэта нейкае вычварэнства. Госць плюхнуўся на канапу, утаропіўся на шваграву спіну, дакладней на вострыя лапаткі, што тырчалі над напятай кашуляй. Тым часам на экране ўзнік яшчэ нехта — з пасмай рэдкіх валасоў на потным ілбе. Макар паглядзеў на экран, вывучаючы, адкуль узяліся валасы на потнай лабаціне, а зразумеўшы, што тыпус начасаў іх аднекуль з-за левага вуха, змучана застагнаў:

— Охо-хо-о…

Гэтым самым ён хацеў разгаварыць швагра, але швагер маўчаў.

— Слухай, а дзе зараз той хлопец? — вырвалася неўзабаве з Макаравай грудзіны.

— Які?

— Ну той, што біўся на вяселлі…

Вострыя лапаткі здрыгануліся, ссунуліся бліжэй адна да адной.

— Яго забілі. У восемдзесят першым годзе.

«Як забілі? Дзе! У Афгане? Па п’янцы?» — замітусіліся ў галаве адрывістыя думкі. Макар удыхнуў паветра, каб спытаць, дзе забілі кудлатага небараку, — але чамусьці не спытаў. Адно прыкусіў губу і засяроджана правёў рукой па няголенай шчацэ. Кароткае імгненне сядзеў нерухома, потым нейкая сіла падхапіла Макара на ногі, ён падышоў да тэлевізара, схапіўся за шнур і выдзер штэпсель з разеткі.

* * *

Тупаючы ўздоўж старога, спавітага на доле густой бярозкай штыкетніку, яны зазірнулі ў агарод і там, на бульбянішчы, убачылі цётку Тацяну. Задзёршы прыпол спадніцы, цётка хадзіла па барознах, збіраючы ў слоік «калараду».

— Ці-оць! — крыкнуў Макар пераселым голасам і адкаш­ляўся.

Цётка абцягнула спадніцу, зірнула з-пад рукі, моўчкі кіўнула ў бок хаты. Маўляў, заходзь, гаспадар дома.

Госці рушылі да весніц, а цётка, убачыўшы, што Макар прыехаў не адзін, кінула слоік, зашамацела голымі лыткамі па бульбоўніку. Выбег насустрач і дзядзька Трахім. Трымаючы ў руках «Народную газету», дзядзька з маладым імпэтам скочыў з ганка, і Макар незадаволена перасмыкнуў плячыма. Як прыязджаў адзін, дзядзька з цёткай яго так не сустракалі.

Хвілін пяць госці таўкліся ў кухні, з’елі па гурку, выпілі па шклянцы сырадою, і калі дзядзька Трахім, якому карцела пагаманіць з разумным чалавекам, прыпаліў папяросу і разам з дымам выдыхнуў: «Ну, як там Пазьняк?» — Макар выйшаў з хаты і палез на гарышча даставаць вуды.

Час быў пасляабедзенны. Сонца ўжо не паліла, як ад раніцы, але ўсё адно добра прыпякала, і карова Звяздоха, вытыркнуўшы з дзвярэй хлява вялізную, з белай плямай галаву, засоплена аддзімалася. Тут жа, на парозе хлява, сядзеў дзядзькаў кот Барыс. Кудлаты «сібірак» варушыў канцом хваста і зацята, удосыць напіўшыся сырадою, аблізваўся.

Карова наставіла на Макара млявыя вочы, разважаючы — хто гэта стаіць пасярод двара? — паважна адрыгнула, і бліскучая нітка асцы злучыла шурпаты каровін язык з разважліва-рухавым хвастом ката Барыса. Барыс пацягнуўся, з недаверам зірнуў на вудзільна, — Макар якраз налыгваў на лёску новы плавок, — на ўсякі выпадак прыхаваўся ў цень, пад куст парэчак.

«Добра ў вёсцы», — падумаў Макар і, уражаны такім адкрыццём, удыхнуў на поўныя грудзі салодкага, настоенага на паху прывялай травы і сырадою, паветра.

Ён паспеў накапаць чарвякоў каля плота, перш чым пачуў незадаволены дзядзькаў голас:

— Дзе ты?

Вокліч такі сведчыў, што на стале ўжо стаялі чыгунок парнай бульбы і міска з маласольнымі гуркамі; што ў печы страляла тлушчам яечня са скваркамі, а цётка Тацяна выцерла ручніком і паставіла на стол пляшку гарэлкі.

Так яно і было. Адно што чыгунок стаяў не на стале, а на чарэні. Бульбу з нагоды прыезду інтэлігентнага госця рассыпалі па талерках.

— Ну, а якая на сёння асноўная задача? — запытаўся дзядзька Трахім, калі Макар увайшоў у хату.

— Галоўнае — зваліць Кебіча, — азваўся інтэлігентны госць, паціраючы потную лысіну.

— Звалім. У нас у Бычках яго ніхто не любіць, — паведаміў дзядзька, падхапіў пляшку і акрыялым голасам дадаў: — Усё будзе добра.

— Глядзіце, каб горай не стала, — уставіла слова цётка Тацяна, дастаўшы з печы патэльню з яечняй.

Дзядзька скалупнуў з пляшкі накрыўку, з іранічнай усмешкай перасмыкнуў плечуком. Пляшка цюкнула па краі кілішка, інтэлігентны госць спалохана працягнуў руку, дэманструючы, што ён не п’е, але гаспадар з такой суворасцю глянуў на інтэлігента, што той сумеўся і вінавата ўздыхнуў.

— Такой цёмнай бабы, як мая жонка, няма ва ўсім Азярышчанскім раёне, — пажартаваў дзядзька Трахім, падымаючы чарку.

Кульнуўшы па першай, дружна захрумсцелі маласольнымі гуркамі.

— І ўсё ж дарма Шушку скінулі… Тут я Пазьняка не разумею, — няўцямна, з набітым ротам, прагугніў дзядзька Трахім, і цяпер ужо інтэлігенту выпала іранічна пасміхнуцца.

— Згодніцтва Станіслава Станіслававіча мяжуе з цынізмам, — мовіў госць, а Макар, хапануўшы ротам гарачую бульбіну, яшчэ больш няўцямна, чым дзядзька, прамармытаў:

— Вось за гэта і вып’ем!

Да Гатаўскага возера, як ісці нацянькі, не болей за тры кіламетры. Але лезці па кустах не з рукі, таму пайшлі бальшаком, у спадзеўцы падсесці на спадарожную машыну.

Хаця і выпілі, можна сказаць, па кроплі, на траіх адну пляшку, ды швагру і гэтага хапіла. Яго матляла ў бакі, акуляры два разы падалі з носа, і небарака шторазу лавіў іх няўклюднымі рукамі.

«Рупіцца Кебіча скідаць, а сам ад чаркі валіцца», — падумаў Макар, пачухаўшы вудзільнам за левым вухам. І яшчэ падумаў, што дарма не выцягнуў гэтага ёлупня на белы свет раней — гадоў дзесяць таму, а падумаўшы так, прыспешыў хаду.

Дзесяць гадоў таму, гэткім жа спякотным днём, да іх на будоўлю прыехала чорная «Волга». Начальства і раней завітвала на аб’ект. Будавалі новую школу, і паўшчуваць будаўнікоў прыязджалі не толькі раённыя, але і абласныя «бугры». Але гэтым разам, зірнуўшы з акна трэцяга паверха на чорную, падобную да вялізнага жука, «Волгу», Макар міжволі сцяўся, і ў галаве ягонай мільганула панічная думка: «Па мяне!»

Прадчуванне не падманула. Брыгадзір цесляроў Толік Манькін — колішні аднакласнік, які надоечы кінуў жонку і вярнуўся на радзіму, — гукнуў ягонае імя, і Макар пацёгся на нягнуткіх нагах долу, ліхаманкава згадваючы, колькі машын з рошчынай і цэглай не даехалі апошнім часам да будоўлі.

Каля бетонамяшалкі яго пераняў камсамольскага выгляду фацэт у шэрым гарнітуры. Фацэт прыязна ўсміхнуўся, паціс­нуў руку, прапанаваў зайсці ў бытоўку.

— Хачу, Макар Іванавіч, задаць вам пару пытанняў, — ласкава праспяваў «камсамолец», і ў Макара Іванавіча зазвінела ўвушшу.

Роспыты і сапраўды былі нядоўгімі. Фацэт запытаўся, ці часта ён сустракаецца са шваграм, ці даваў яму швагер якую-небудзь шкодную літаратуру і ці прапаноўваў з’ездзіць у Зэльву, да нейкай паэткі, прозвішча якой Макар недачуўся. Збіваючыся на кожным слове, ён паведаміў, што са шваграм не сустракаецца, шкоднай, ды і ўсялякай іншай літаратуры не чытае, а ў Зэльву ездзіў, але не да паэткі, а на лесазавод па дошкі.

Фацэт слухаў Макара з ленай усмешкай на вуснах і нават пазяхнуў у жменю. Урэшце дастаў з «дыпламата» асадку з паперай і ўсё так жа лісліва праспяваў:

— Выкладзіце на паперы ўсё, што казаў швагер пра савецкую ўладу і нацыянальную палітыку.

Заняты сваімі думкамі, Макар і не заўважыў, як адарваўся ад напарніка. Швагрусь адстаў метраў на дваццаць і да таго ачмурэў ад спёкі, што нічога не бачыў перад сабою. Падышоўшы, ён баднуў Макара лбом, і акуляры ціха чвякнулі ў пясок.

«Калі ўжо?» — запыталіся асавелыя швагравы вочы, і ўраз праяснелі, бо ў зрэнках мільганула залацістая палоска вады.

— Я зараз, — буркнуў Макар, скочыў праз прыдарожную канаву і пабег да закінутай адрыны, у якой дзядзька Трахім хаваў вёслы.

Возера плёскалася каля ног, адбіваючы распаленае неба, і ад таго здавалася такім жа гарачым і бяздонным. Яны выпхнулі лодку ў ваду, Макар налёг грудзінаю на карму, пачаў заграбаць кавалкам падабранай на беразе фанерыны — вёслы ў адрыне так і не знайшліся. Зрэшты, надта заграбаць не выпадала: лодка прашамацела па густой асацэ, абмінула зарасці ўрэчніку, і Макар апусціў за борт «катвігу» — прывязаны да вяроўчыны камень.

Паветра дрыжэла ад сквару, і пад галовамі вудалёў плыла, пераліваючыся на сонцы, даўжэзная павуцінка. Павуцінка зачапілася за вудзільна, паплыла далей і неўзабаве легла на ваду, сабраўшы вакол сябе цікаўных вадамерак. Вось туды, у цэнтр пазначанага павуцінкай паўкола, і ціўкнуў швагравы плавок. Хвіліну плавок павольна і разважліва круціўся ў розныя бакі, потым тузануўся і знік у гуллівай вадзе. Швагер, відаць, дагэтуль ніколі не вудзіў, бо замест таго, каб спакойна падсекчы, ускочыў на ногі, тузануў вудзільна і пры гэтым траха не перакуліў лодку.

— Ціха ты, йоп… — Макар ушчаперыўся пальцамі ў барты, і трапяткая платвіца, што матлялася на лёсцы, пляснула яму па вуху.

Швагер не даваў рады схапіць рыбку, а калі, нарэшце, схапіў, дык не наважыўся зняць з кручка. Платвіца глыбока заглынула чарвяка, і Макар, нядоўга думаючы, выдзер кручок з рыбінай зяпкі, пхнуў плотку ў поліэтыленавую торбу. Пры гэтым заўважыў як балесна скрывіўся шваграў твар.

— Што, рыбку шкада? — хмыкнуў Макар, а абцёршы вільготныя далоні, запытаў: — Ты ў піўнушку хоць раз заходзіў?

— Пры чым тут піўнушка? — азваўся швагер.

— Ну як жа… Збіраецеся рэвалюцыю рабіць, а самі ў піўной не былі, не ведаеце — чым народ дыхае.

Швагер плюнуў на чарвяка, уздыхнуў, нічога не адка­заўшы.

— Пазаўчора Пазьняк па целеку выступаў. Маці слухала-слухала, дый кажа: «Абы-што чалавек кажа».

Швагрусь і гэтым разам змаўчаў, але маўчанне яму цяжка давалася. Плех ягоны хваравіта пачырванеў, канец вуды дробна задрыжэў, а разам з вудай задрыжэў на вадзе і плавок.

«Псіх натуральны», — бязгучна прашаптаў Макар. Плавок, які дагэтуль скакаў па вадзе, рынуў на дно, пакінуў­шы па сабе вялікую бурбалку.

— Цягні! — гракнуў Макар, швагер тузануў вудзільна, паваліўся на дно лодкі, і перад носам Макаравым праляцеў ды пляснуўся ў ваду ладны падлешчык.

— Фу ты, йо… Цягнуць трэба, а не тузаць, — Макар са стогнам перавёў дых, а паглядзеўшы на швагра, безнадзейна махнуў рукой: бедачына стаяў на кукішках, утрапёна пазіраючы ў ваду.

— Думаеш цяпер рукамі злавіць?

— Акуляры зваліліся, — пачуў Макар і ўпершыню па­шкадаваў, што выправіўся на гэту чортаву рыбалку.

Дастаць акуляры з азёрнага дна было не так і проста. Калі Макар змераў глыбіню, дык вудзільна панурылася па самы вяршок.

«Не дастану, дык хоць скупануся», — падумалася Макару, калі ён сцягнуў штаны і сігануў у празрыстае аж да прадоння Гатаўскае возера.

Выпусціўшы з грудзей паветра, ён схапіўся за сцябліну і адзінае, што паспеў угледзець, гэта кансервавую бляшанку, якая жоўтай плямай калыхнулася на дне.

— Глыбока, бляха… — задыхана вымавіў Макар, ухапіўшыся за край лодкі.

Пару хвілін аддзімаўся, сплёўваў твань, потым нырцануў, адштурхнуўся нагамі ад лодкі. На гэты раз ён нічога не ўбачыў, а ўсплываючы, грукнуўся цемем аб днішча. Удар атрымаўся такім хвацкім, што Макар, магчыма, ізноў пайшоў бы на дно, калі б перапужаны напарнік не схапіў яго за чупрыну.

Набіўшы гузак на цемені, доўга ляжаў у лодцы, падсунуўшы пад галаву кашулю, і насуплена пазіраў то на высокае неба, то на прагнутую, пачырванелую ад загару шваграву спіну. Лавіць рыбу прапала ахвота, дый напарнік без акуляраў нічога не бачыў. Знікла ахвота і пацвельваць з гэтага ёлупня. Таму Макар і ляжаў нерухома, маракуючы, што на наступным тыдні зноў давядзецца ехаць на пільню і што заўтра трэба будзе паглядзець валёнкі, якія прывёз прапар, выбраць меншыя і зрабіць маці апоркі. Неўпрыкмет навалілася дрымота. Макар пазяхнуў, накрыў твар кашуляй, збіраючыся задрамаць, ды тут левае вуха казытнула напятае ракатанне. Ракатаў «беларус» — ехаў ад бальшака да возера, прычым напрасткі, кустамі, бо чутна было, як трашчаў сушняк. Макар ссунуў з вачэй кашулю, зірнуў на бераг.

Трактар вырваўся з кустоў, пад’ехаў да вады, і з кабінкі вылезлі спачатку дзядзькаў сусед Лёшка Мандрык, а затым браты Бадуновы — Юрка ды Пецька. Дрымота зляцела з павекаў. Макар стаў ва ўвесь рост, засвістаў у чатыры пальцы, і хлопцы на беразе, прыклаўшы да броваў далоні, засвісталі ў адказ. У наступнае імгненне Макар схапіў фанерыну і стаў імпэтна заграбаць, забыўшыся на «катвігу», якая не давала лодцы зварухнуцца з месца.

— Стая-аць! — галёкнуў Лёшка Мандрык, калі лодка шарханула дном аб прыбярэжны пясок. Лёха два разы цягнуў лямку на аршанскай зоне і пры сустрэчы заўсёды выдаваў альбо гэтае слова, альбо яшчэ больш кароткае: «Сюд-да-а!»

Прыязджаючы ў Бычкі, Макар часцяком спансіраваў мясцовых хлопцаў, таму тыя і ўзрадаваліся, убачыўшы спонсара, і не паспеў той выйсці з лодкі, як яны рынулі ў ваду і з вясёлымі мацюкамі ўсцягнулі пласкадонку на бераг.

Пад’ехалі бычкоўцы не з пустымі рукамі. Малодшы з братоў, трыццацігадовы Юрка, залез у кабіну, перадаў брату шэсць «фугасаў», а потым, папоркаўшыся ў «бардачку», шпурнуў у возера, каб спаласнуць, бляшаную конаўку.

Убіўшыся ў цянёк, Лёха Мандрык адкаркаваў сцізорыкам «фугасіну», скоса глянуў на інтэлігента, і Макар, перахапіўшы позірк, патлумачыў:

— Тамарчын муж. У газеце працуе.

Лёха напоўніў конаўку, перадаў Тамарчынаму мужу, але той захінуў твар далонямі.

— Пакрыўдзіць хочаш? — вусцішна прасіпеў Мандрык, і гарадскі госць, млявай рукой узяўшы пасудзіну, стаў глытаць трунак, дробна стукаючы па конаўцы зубамі.

Віно, украінскае «Яблучне», пілі паволі, са штохвілінным прыпальваннем цыгарэт і з гэткім жа штохвілінным ляпаннем па карках. Тут, у цяньку, лютавала камарэча. Кожнага разу, глынуўшы «чарвіўкі», Лёха пачынаў апавядаць пра калгаснага старшыню, ды, ляпнуўшы па карку, збіваўся на іншыя тэмы. І вось, выліўшы ў конаўку рэшты віна з апошняй пляшкі, Лёха абвясціў, што заўтра ж спаліць катэдж, які старшыня пабудаваў на ўскраіне Азярышча, і, працягнуўшы конаўку гарадскому госцю, наставіў на таго ашклянела-патрабавальныя вочы. За ўсю бяседу Тамарчын муж не прамовіў ні слова, але цяпер, адчуўшы, што трэба нешта сказаць, з насцярогай узяў конаўку, ікнуў, праліўшы трунак, і асавела прастагнаў:

— Цудоўныя хлопцы!

Уліўшы ў глотку рэшткі пітва, інтэлігент квола пасміхнуў­ся, кульнуўся на траву і ледзь чутна паўтарыў:

— Цудоўныя!

Дахаты ехалі на рамонтнай лятучцы, соўгаючы азадкамі па жалезнай скрыні, у якой увесь час штосьці бразгала. Галава шваграва матлялася, што ў хворага гусака. На адным з паваротаў швагер з’ехаў са скрыні, стукнуўся скронню аб бляшаную буду, таму Макар абдымаў сваяка за шыю, і калі той з’язджаў убок, мацніў абдоймы і, па прыкладу Лёхі Мандрыка, гукаў:

— Сядзе-эць!

І чым ямчэй абдымаў Макар сваяка, тым большай павагай да яго прасякаўся.

— Ну скажы, на што ты паклаў сваё жыццё? — выгукнуў Макар на чарговым павароце, і сваяк, бліснуўшы бельмамі вачэй, здушана вякнуў і выбухнуў ванітамі.

Макар скрывіўся, падхапіў з-пад ног рыззё, каб выцерці падлогу, і чарговая порцыя ванітаў агіднай цеплынёй кранулася шыі. Хвіліну Макар стаяў вокраччу, утаймоўваючы балесныя спазмы, і, тузануўшыся ўсім целам, паставіў між ног пакарабачанае вядро, якое матлялася ад сценкі да сценкі.

Ён выйшаў з сястрынага пад’езда тым часам, калі на неба­схіле запальваліся самыя дробныя зоркі, і адразу ж пайшоў да воданапорнай калонкі. Сцягнуўшы праз голаў кашулю, падставіў спіну пад бойкі струмень і гракнуў, ды так гучна, што на другім канцы Азярышча абудзіліся сабакі. Сабакі забрахалі ў Зарэччы, потым недзе ля аўтастанцыі, нарэшце нейкі сонны цюцька запознена гыркнуў за плотам «Сельгастэхнікі».

— Я табе гыркну, — жартам прамовіў Макар і, выціраючы кашуляй расчырванелы твар, падзівіўся таму, як хутка насунулася ноч.

1994

Дзед і ўнук

Янка Дудок, шасцідзесяцігадовы дзіцячы пісьменнік, сядзеў на канапе і неадрыўна глядзеў на кніжную паліцу. А калі казаць больш дакладна — на невялічкі, у палец даўжынёй, шыхт напісаных ім кніг. Кнігі стаялі на самым прыметным месцы, паміж зборам твораў Дастаеўскага і чатырохтомнікам Біянкі, і на тле брудна-зялёных тамоў лагодзілі вока сваімі рознакаляровымі карэньчыкамі. Пісьменнік, аднак, глядзеў на тыя карэньчыкі з пакутай і нават з прыкрасцю.

Без малога трыццаць гадоў урабляў Янка Дудок айчынную літаратурную ніву. Быў час, калі ягонае прозвішча — у справаздачным пераліку —- згадвалі старшыні пісьменніцкага звязу, калі творчасць ягоную аналізавалі прафесійныя крытыкі, а дырэктаркі дзіцячых бібліятэк пісалі яму ад імя юных чытачоў лісты падзякі за тую асалоду, якую зазналі, чытаючы напісаную ім кніжку, а ў апошніх радках выказвалі спадзяванне, што пісьменнік яшчэ парадуе аматараў роднага слова новымі таленавітымі творамі. «Ды хопіць ужо вам, далібог», — з робленым дакорам і з ноткамі шчасця ў голасе прамаўляў Янка Дудок, прабягаючы вачыма эпістолі. І хаця ў душы адчуваў, што шкаляры яго наўрад ці чытаюць, аднак атрымліваць такія лісты, хай і напісаныя па абавязку службы, было прыемна. Магчыма, Янка і да гэтай пары ўрабляў бы літаратурную ніву, але тут пачалася славутая Перабудова, а разам з ёю скончылася ўсё тое, што было дарагім пісьменніцкаму сэрцу: і ганарары, і пуцёўкі ў пісьменніцкі дом адпачынку, і калектыўныя п’янкі, якія называліся выязнымі пасяджэннямі Бюро прапаганды мастацкай літаратуры.

Янка Дудок ужо даўно нічога не пісаў, але зрэдзьчасу, прыкладна два разы на год, творцу апаноўваў пісьменніцкі сверб. Сэрца пачынала парывіста біцца, дрогкія рукі шукалі асадку, а ў галаве нараджаліся новыя сюжэты ды мастацкія вобразы. І тады ён сядаў за стол — камп’ютарам карыстацца так і не навучыўся, — колькі часу сядзеў у рашучай паставе, маракуючы, што б такое напісаць, нарэшце, па прыкладу Уладзімера Караткевіча, поўніў наліўную асадку чорным атрамантам і пазначаў старонку крэйдавай паперы сваім імем і прозвішчам. На гэтым творчае натхненне згасала, і творца, скамячыўшы ліста, з цяжкім уздыхам, а бывала і са стогнам, плюхаўся на канапу, уключаў тэлевізар і з гіморай агіды на твары глядзеў перадачу «Клуб рэдактараў» альбо шоу Леаніда Закашанскага.

Акурат гадзіну таму Янку Дудку прынеслі першую пенсію, і, пералічыўшы тры разы запар цупкія, навылёт прапахлыя друкарскай фарбай грошы, дзіцячы пісьменнік фізічна адчуў, як на душу лягла свінцова-шызая хмара. «Ці можна пражыць на такую пенсію?» — прашаптаў новаспечаны пенсіянер, умольна зірнуў на жонку, і тая, нічога не сказаўшы, пайшла на кухню гатаваць абед.

Трэба, аднак, сказаць, што творца да гэтай пары працаваў: вартаваў цэглу ды іншыя матэрыялы на будаўніцтве офіса «Аграпрамбанка». Уладкаваў яго на працу калега — пісьменнік-публіцыст Мадэст Бубовіч. Той ужо пяць гадоў як перакваліфікаваўся з публіцыстаў у вартаўнікі.

І вось, калі Янка Дудок неадрыўна глядзеў на кніжную паліцу, з ім здарыўся чарговы творчы прыпадак. Аднак гэтым разам ён не мармытаў пад нос: «Я ім такога напішу, што ўсім млосна стане», не поўніў асадку чорным атрамантам і нават не сядаў за стол. Пісьменнік узлез на ўслон, адчыніў антрэсоль і стаў выцягваць адтуль тоўстыя, з ладным слоем пылу, тэчкі са сваімі чарнавікамі ды недапісанымі творамі. Антрэсоль месцілася пад самай столлю, і нечакана на голаў творцы пасыпаліся ўсе шэсць тамоў даведніка «Беларускія пісьменнікі». Шматтомны даведнік на верхатуру, употай ад мужа, усперла жонка. Мела такую паганую звычку — выцягваць кніжкі з паліц і распіхваць па цёмных кутах, наракаючы, што ад кніжнага пылу яна нажыла хваробу бронхаў.

Вось і цяпер, прачыніўшы кухонныя дзверы, жонка выдыхнула: «І калі ўжо выкінеш свой хломазд?» — і муж мацюкнуўся ў адказ.

Шосты, самы важкі том, патрапіў дакладна ў цемя і злёгку аглушыў Янку. Ці не таму творчае натхненне адразу ж згасла, да таго ж тасёмкі пыльнай тэчкі ніяк не развязваліся, і творца ўзяўся развязваць іх шасцю ацалелымі зубамі.

У першай тэчцы месціўся рукапіс аповесці пра піянера-героя. Некалькі старонак — там якраз апавядалася, як піянер-герой шпурляў у гітлераўцаў гранату, — былі перакрэслены сінім андрэеўскім крыжам. Прычым сям-там на перакрыжаванні аловак прадзёр паперу.

…Аповесць пра піянера-героя была свой час напісаная і аднесеная ў рэдакцыю, але тут, як на грэх, з творчай камандзіроўкі вярнуўся Мадэст Бубовіч. Калега наведаў дакладна тыя мясціны, дзе піянер падарваў апошняй гранатай сябе і зграю гітлераўцаў. Ну і пачуў ад мясцовых, што хлопец той ніякіх немцаў не ўзрываў. Папросту нёс у атрад, на пару з дзедам, каністру самагонкі, стаў, падпіты, выцягваць з кішэні гранату і выпадкова тузануў за чаку. А тут якраз на У-2 маскоўскі журналіст прыляцеў. Ён і прыдумаў гісторыю з апошняй гранатай. У Бубовіча язык без клею меле: адразу ж распавёў пра тое ў рэдакцыі. У выніку замоўленую і начыста пера­друкаваную аповесць рашуча перакрэслілі. Яны з Бубовічам потым, у фае Дома літаратараў, горача пагаманілі. Ледзь не пабіліся. У выніку Мадэст, у якасці кампенсацыі, уладкаваў яго ў Бюро прапаганды мастацкай літаратуры. Балазе тады месца вызвалілася: аднаго з чальцоў белая гарачка скруціла.

…Пісьменнік чхнуў і паволі, з суворым выглядам, падзёр на шматкі апошнюю старонку аповесці, а астатнія з ціхім шолахам зляцелі на падлогу. Пальцы падхапілі яшчэ адну, куды больш тоўстую і пыльную тэчку, пазначаную размашыстым надпісам «Вартавыя граніцы». Гэта была яшчэ адна апо­весць — пра тое, як піянеры лавілі іншаземных шпігуноў, — і ў гэты момант у кватэру пазванілі.

— Ваня прыйшоў! — крыкнуў пісьменнік.

Гэткім часам да іх заходзіў трынаццацігадовы ўнук, які жыў з бацькамі на суседняй вуліцы і пасля школы завітваў на абед.

— Якраз крупнік паспеў, — прамовіла ад парога жонка, адчыняючы дзверы.

Унук, не распранаючыся, з насунутым на лабешнік капюшонам курткі, стаў пасярод калідора. У руцэ Ваня трымаў нейкую пляскатую штуковіну, а твар быў асветлены злавесным сінім святлом.

— Чаму не здароўкаешся? — спытаў дзед, і ўнук, не адрываючы вачэй ад штуковіны, няўважна кіўнуў.

— Што там у цябе? — пісьменнік з краканнем злез з услона.

— Ты што, дзед, не бачыш? Айфон!

— Бачу, што айфон, — буркнуў дзед, хаця і не надта ўяўляў, чым той айфон розніцца ад мабільніка. — Бацька, відаць, прывёз? — Зяць ужо другі год працаваў будаўніком у Маскве і надоечы прыехаў на пабыўку.

— Давай, дзетухна, распранайся. Ды есці ідзі, — падала голас бабуля, і ўнук, перахапіўшы айфон з рукі на руку, з неахвотаю скінуў куртку.

— І што ты там усё пальцам тыцкаеш? — у голасе дзедавым з’явіліся ноткі незадаволення.

— «Змаганне з цмокамі — 2», — паведаміў унук, і твар ягоны пазначыла злавесная чырвань. Цмок, відаць, дыхнуў агнём з усіх трох пашчаў.

— І доўга будзеш змагацца з тымі цмокамі?

— На трэці ўзровень перайшоў.

Дзед дакорліва паківаў галавой.

— А колькі ўсяго ўзроўняў?

Унук адказаў не адразу. Хвіліну засяроджана вадзіў пальцам па айфоне — відаць, узніклі цяжкасці ў змаганні з пачварамі, — нарэшце гучна выпаліў:

— Дванаццаць!

— Так цэлы дзень і будзеш пальцам тыцкаць? Ты хаця б кніжку якую прачытаў, — ужо з абурэннем прамовіў дзед.

— Што ты прычапіўся да ўнука? Сам чытай свае кніжкі. Усё жыццё мне імі атруціў, — з нервовай дрыготкай у голасе прамовіла жонка і ўжо лагодным тонам дадала: — Пайшлі, унучак, абедаць. Астыла ўсё.

На кухні мерна бразгала лыжка аб талерку, чулася нетаропкая гамонка.

— Колькі ж каштуе гэтая твая цацка? — пыталася бабуля.

Унук не адказаў.

— А для чаго яна наогул патрэбная? У гулі гуляць?

— Бабуля! — унук вытрымаў дакорлівую паўзу. — Тут процьма розных функцый. Ну напрыклад… — унук замоўк і ў тую ж хвіліну ў пакоі заспяваў мабільны тэлефон.

Дудку даўно ніхто не званіў, таму ён імпэтна падхапіўся з фатэля, пабег, ляпаючы заднікамі пантофляў, да тэлефона і, керхануўшы, пастаўленым голасам выдыхнуў: — Алё-о!

— Дзядуля, гэта я, Ваня! — пачуўся адначас з кухні і з мабільніка вясёлы ўнукаў голас.

Дзядуля ціха вылаяўся, плюхнуўся ў крэсла і зноў утаропіўся ў шыхт рознакаляровых карэньчыкаў. Ягоны калега, Мадэст Бубовіч, яшчэ летась вынес з хаты сваю бібліятэку. Казаў, адразу дыхаць лягчэй стала. Ды і не ён адзін вынес. Ідучы па двары каля смеццевых кантэйнераў, Янка Дудок часцяком бачыў звязаныя аборкай стосы кніг. Аднойчы нават пацікавіўся — якую літаратуру людзі выносяць з хат. Першай кнігай метровай даўжыні стоса быў раман «Майстар і Маргарыта». «Вось табе і маеш», — з уздыхам падумаў тады дзіцячы пісьменнік, згадаўшы, як у сярэдзіне сямідзясятых атрымаў на ноч той раман. Нават не кніжку, а размытыя, перазнятыя на капіравальнай машыне «Эра» лісткі.

— Давай, бабуля, я цябе сфатаграфую, — выгукнуў, сёрбаючы крупнік, унук.

— Я, Ваня, не прыбраная. Ты лепш, — голас жончын пракудліва пацішэў, — дзеда здымі… на чарговы зборнік.

Пісьменнік аддзьмухнуўся, хацеў быў размяць астэахандрозную спіну, ды тут жа знерухомеў ад зыркай успышкі. Унук сфатаграфаваў яго на айфон.

— Зірні, дзед, на сябе!

Дзед глянуў на экран і сам сябе не пазнаў. На яго глядзеў стары корч з шызым носам, заплюшчанымі вачыма і пляшывай галавой, на якой кусціліся сівыя валасы.

— Ты, Ваня… гэта… выдалі здымак. Тут я не вельмі ўдала атрымаўся, — прамармытаў дзед, прылашчваючы рэшткі валасоў на галаве і разглядаючы з усіх бакоў унукаў айфон.

Штуковіна была прыемнай навобмацак і, як ні дзіўна, даволі лёгкай.

— Ну а ёсць тут… — пісьменнік прымружыў вочы, маракуючы, чым бы азадачыць штуковіну, — …ёсць тут радыё?

— Вядома, ёсць. Навушнікі падключаеш ды слухаеш. Я, праўда, не ведаю, як яго ўключаць.

Унук падхапіў айфон, пачаў гнаць пальцам малюнкі на экране.

— А ў цябе, дзед, у дзяцінстве было радыё?

Пісьменнік, пачуўшы такое, напачатку спахмурнеў, але нечакана ў вачах бліснулі гарэзлівыя яскі.

— Было! Зараз яго пакажу!

Дудок з дзіўным для яго імпэтам кінуўся ў спальню.

— Слухай, у нас не захавалася драўляная шпуля ад нітак? — запытаўся ў жонкі, якая якраз сядала да швейнай машынкі.

— Іх ужо даўно не выпускаюць. Але адна, здаецца, захавалася, — паведаміла жонка, поркаючыся ў швейным бардачку.

Схапіўшы шпулю і даўгую нітку, пісьменнік пабег на кухню, знайшоў пустую пушку запалак, прабіў у ёй відэльцам дзірку. Пусціўшы канец ніткі ў дзірку, ён прывязаў з адваротнага боку абломак запалкі, а другім канцом ніткі перахапіў шпулю няшчыльнай пятлёй.

— Усё, Ваня, гатова. Мы гэтую штуку «радзівам» называлі. Прыцісні пушку да вуха і слухай.

Дзед нацягнуў нітку, стаў круціць пальцамі шпулю.

— Ну, чутна што?

Унук закапыліў вусну.

— Ану, дай я паслухаю, а ты шпулю крутні.

У дзяцінстве пустая пушка азывалася гучным трэскам, а тут толькі ціха шамацела.

— Зразумела, — прамармытаў пісьменнік, не адрываючы «радзіва» ад вуха. — Раней пушкі са шпону рабілі, таму і добры быў рэзананс. А цяпер з кардону робяць. Таму нічога і не чуваць, — дзед з пакутаю перавёў дых. — І этыкеткі былі прыгожыя. Я іх, дарэчы, збіраў. І дагэтуль памятаю запалкавыя фабрыкі, — дзедаў голас прыкметна пажвавеў: — «Пралетарскі Сцяг», горад Чудава, «Гігант», горад Калуга, «Перамога», горад Ніжні Ломаў, Балабанаўская эксперыментальная запалкавая фабрыка…

Пералік спыніла жонка. Убачыўшы, што муж прыціскае да вуха пушку запалак, спрабуючы там нешта пачуць, яна з інтанацыяй панікі прамовіла:

— Зусім стары здзяцінеў.

— А ў цябе, бабуля, было радыё? — запытаўся ўнук.

— Якое там радыё… у нас электрычнасць з’явілася, калі я ў трэці клас пайшла.

— А ў вас што, і інтэрнэту не было? — цяпер ужо з інтанацыяй панікі выгукнуў унук.

Дзед з бабай пераглянуліся.

— Хрушчоў у пушку ад запалак напхаем і слухаем, як яны шкрабаюць. Вось гэта мы «радзівам» і называлі. Маці, памятаю, паглядзіць і жартам пытаецца: «Ну, што там кажуць? Новага касманаўта не запусцілі?»

Журлівая ўсмешка збегла з бабіных вуснаў.

— А чаго ты тут папер накідаў? Ці не збіраешся свой хломазд выносіць?

Янка Дудок адчуў раптам лёгкую млосць, і ў яго задрыжэлі рукі. Ён паглядзеў на перакрыжаваную сінім алоўкам старонку, і ў яго ўзнікла палкае жаданне перакрэсліць — вось так, тлустым крыжам, — усё сваё мінулае жыццё. Пісьменнік падняўся, адсунуў убок жонку, якая стаяла ў пройме дзвярэй, і палез у кладоўку. Доўга там поркаўся, нарэшце выцягнуў вялізны поліэтыленавы мех і рушыў да кніжных паліц.

Першымі ў мех паляцелі дзіцячыя кніжкі, якія калісьці напісаў.

— Божухна, нарэшце! — са стогнам прамовіла жонка. — Колькі ж можна дыхаць гэтым пылам?

— Ды памаўчы ты… — не павярнуўшы галавы, азваўся пісьменнік.

Тым часам унук усяго гэтага не чуў і не бачыў. Разявіўшы рот, ён ціснуў пальцам на айфон, спрабуючы знішчыць трохгаловага базылішка, які ляцеў над зямлёй і пякельным агнём пляжыў наваколле.

Патрыцый

Сумным восеньскім днём празаік Аскольд Марцэвіч сядзеў за камп’ютарам і пісаў чарговы аповед. Сівенькае, алавянай водцені паўсвятло цадзілася ў вокны, наганяла дрымоту, крывіла абамлелым позехам пісьменніцкі рот, і Аскольд, штохвілі зяхаючы, керхаў ды паціраў задумліва-маршчыністы лабешнік. І пасля кожнага такога позеху кот Патрыцый, які спаў спаў на другім баку манітора, варушыў вухам і ціхенька вякаў.

Аскольду не пісалася. Захрас на самым адказным эпізодзе, і ўваччу ўжо другі дзень запар брыніў напісаны заўчарашнім вечарам дыялог.

— Ты мяне гоніш? — Андрэй споўз з канапы, укленчыў перад Наташай, крануўся вуснамі дзявочага калена.

— Не, толькі не гэта! — Наташа прыхапілася, абцягнула спадніцу.

— Наташа, я магу развітацца з жыццём, але не з надзеяй — надзеяй бачыць цябе побач…

— Андрэй, не трэба… — дзяўчына ўспыхнула, мелькам зірнула на гадзіннік.

— Ты кагосьці чакаеш? — Андрэй цяжка, як прыціснуты цяжарам Атлант, падняўся на ногі. Ты чакаеш Аблонскага?

Далей пісаніна не ішла. Герой аповесці развітваўся са сваёй каханай, мусіў сказаць нейкія шчымлівыя словы, але словы тыя не нараджаліся. Паволі санлівасць збегла з вачэй і пісьменнік усё з большым раздражненнем і злосцю глядзеў на манітор. І вось, нарэшце, чхнуўшы, Аскольд прасвятлеў тварам, пальцы заляпалі па клавіятуры, і на экране з’явіліся наступныя радкі:

— Наташа, з Аблонскім ты загінеш, а разам з табою загіну і я! Мне не перажыць… чуеш? не перажыць нашага расстання…

Хвіліну пісьменнік мыліў вуснамі, вывучаў напісанае, потым мацюкнуўся, рашуча сцёр — і гэтыя радкі, і палову раней напісанага дыялогу, — і з інтанацыяй лёгкай істэрыкі прашаптаў:

— Патрэбныя нестандартныя хады.

Пад бокам, блытаючы думкі, зазваніў тэлефон.

Аскольд чакаў званка з Саюза пісьменнікаў, там абяцалі творчую камандзіроўку ў Кіргізію, таму, падхапіўшы слухаўку, ён гукнуў імя эспэшнай начальніцы, ды слухаўка азвалася голасам хаця і жаночым, але сіплаватым і незнаёмым.

— А куды я патрапіла?

— А куды вы цэліліся? — Аскольд тузануў валасы на грудзіне.

— У васямнаццатую кватэру…

— Ну…

— У вас, я чула, кот жыве… Якой ён пароды? Блакітная шыншыла?

— Ну, — другі разам гукнуў Аскольд, губляючы цярпенне.

Слухаўка злёгку загула, наспела працяглая паўза, і жанчына на другім канцы дроту гулліва пралепятала:

— А ці не пазнаёміць нам нашых кісуняў?

Не цямячы, пра што гаворка, Аскольд перакрывіўся, загаварыў рашуча і непрыязна.

— Я ўвогуле працую, у часе абмежаваны, так што… калі ласка… без эківокаў.

— Ну што тут незразумелага. Я шукаю жаніха для сваёй дзяўчынкі…

— Якой дзяўчынкі? — насцярожліва перапытаў Аскольд.

— Мальвіны… кошкі маёй. Яны ж з вашым катом адной пароды…

— О-о-о! — вырвалася, нарэшце, з Аскольдавай грудзіны, — вам страшэнна пашанцавала! Патрыцый, як увойдзе ў смак, можа задаволіць не толькі Мальвіну, але і яе гаспадыню! — на другім канцы дроту абурана хмыкнулі, памаўчалі дзеля прыліку і занадта сур’ёзным голасам паведамілі:

— Мы на пятым паверсе жывём, у трыццатай кватэры.

Званок прагучаў як ніколі дарэчы. Два тыдні таму Аскольдава жонка паехала па пуцёўцы ў Трускавец; грошы, якія пакінула, былі ў першы ж дзень прапітыя, і цяпер галодны кот не даваў спакою — блукаў па кватэры і здушана вякаў. У лядоўні, праўда, ляжала пакарабачаная путасіна, але ж яе трэба было расцягнуць на тры дні і, паводле графіка, рыбінага хваста кот мусіў атрымаць толькі адвячоркам.

Адчыніла яму бялявая саракоўка з вялікімі грудзямі і даволі зграбнай паставай.

— Вось вам, шаноўная… кавалер, — Аскольд выпусціў ката, і той адразу ж сігануў у кухню. — Вы яму што-небудзь дайце, а то я кагадзе з камандзіроўкі, не паспеў накарміць, — мовіў госць і тут жа пачуў прагнае храбусценне.

— За гэта не хвалюйцеся, я яму поўны сподак «кіцікету» насыпала. Вы, дарэчы, што даяце — сухі корм ці кансервы?

— Патрыцый аддае перавагу рыбным кансервам, — з годнасцю адказаў Аскольд і, падвысіўшы голас, крыкнуў свайму гадунцу: — Глядзі там, працуй з поўнай аддачай, як запавядаў вялікі Ленін!

— Дзіўнае імя, — выдыхнула гаспадыня, лёгкай усмешкай ацаніўшы Аскольдаў жарцік, — упершыню такое чую.

— Мужчыны на Беларусі ўсе скрозь плебеі, няхай хоць кот будзе патрыцыем.

Саракоўка глянула на госця з вясёлым захапленнем, чакала, відаць, кампліменту на свой адрас, але Аскольд рашуча павярнуўся і выбег з кватэры.

Сеўшы пры камп’ютары, празаік цэлую гадзіну глядзеў на манітор, тузаў валасы — і не толькі на грудзіне, — нарэшце сабраўся з думкамі і крануўся клавішаў.

— Наташа, гэта жорстка! Тым часам, калі мяне змагла хвароба кахання, калі я не валодаю сабой і шукаю смерці, ты кажаш мне пра Аблонскага.

Аскольд прачытаў напісанае, здушана выдыхнуў: «Ой, бля…» — і сціснуў скроні. Творчыя пакуты дарэшты выматалі душу. Глыбокім пісьменніцкім нутром ён адчуваў: патрэбныя новыя сюжэтныя хады, нечаканая павароты. Замест усяго гэтага ў свядомасці гучала мілоснае бляянне, на экран лезлі дакучлівыя дыялогі, і калі б раптам у пакоі з’явіўся той самы Андрэй, герой аповеду, ён бы яго, не міргнуўшы вокам, пазбавіў жыцця. І акурат у той міг, калі творца згадаў пра капусны сякач, які вісеў на кухні і якім было зручна цюкнуць героя, пакой напоўніўся нецярплівым тэлефонным зумканнем.

— Паслухайце, гэта нейкі жах! Ён мне на ложак насцаў… — у слухаўцы ўсхліпнулі, і Аскольд, зразумеўшы, хто тэлефануе, знервавана заўважыў:

— Пазначае тэрыторыю.

— Ён жа нічога не можа… імпатэнт… адно падзёр Мальвіначцы вуха… — на другім баку дроту замітусіліся, крыкнулі: — Злезь з цюлю! — і Аскольд кінуў слухаўку.

Дзверы трыццатай кватэры былі прачыненыя. Празаік пераступіў парог і ўбачыў жаночы азадак: гаспадыня кватэ­ры стаяла вокрач і, ціснучы вуха да падлогі, шоргала пад канапай насадкай пыласмока. Празаік таксама плюхнуўся на калені, а ягоны гадунец тым часам, шкрабануўшы кіпцюрамі па дыване, узбіўся на шафу.

— І навошта мне быў гэты кот?! Усю кватэру спаскудзіў, а чаго трэба не зрабіў, — жаночы голас дрыжэў і зрываўся.

— Парода такая. Ён блакітны, яна блакітная… — пажартаваў Аскольд і, угледзеўшы ката, пагрозліва крыкнуў: — Злазь долу!

Гаспадыня такога жарту як і не чула:

— І што за кацера такая? Кошку задаволіць — і то не можа, — жанчына ўзлезла на канапу, хацела схапіць ката за каршэнь, але той махнуў лапай — і на шляхетным жаночым носе стаў набіраць чырвані кручкаваты пісяг.

— Паця, цябе што, вучыць трэба? — душа пісьменніцкая аж па край напоўнілася безразважнай весялосцю. — Глядзі і вучыся! — Аскольд абхапіў гаспадыню за шырокія клубы, апусціў на падлогу.

Гаспадыня адхінулася, уперлася локцем у ягоную грудзіну:

— Вы што, ашалелі?! Я зараз паклічу суседку!

— Вы аматарка групавухі? — зноўку пажартаваў Аскольд і прагнай пяцярнёй слізгануў па дрыготкім, як квашаніна, азадку.

Імгненне гаспадыня яшчэ супраціўлялася, ухілялася ад пацалункаў, а потым зморана апусціла рукі, і яны кулём паляцелі на канапу. Следам за імі на канапу скочыў Патрыцый. Аскольд скінуў яго нецярплівай нагой і, выцягваючы з-пад станіка важкія грудзі, пачуў гарачы шэпт:

— Пойдзем пад душ.

Праз тры гадзіны, з катом пад пахай, празаік пераступіў парог сваёй кватэры і зірнуў у люстра, што вісела ў вітальні. Чырванаватая, пазначаная адбіткамі трох зубоў, пляміна на шыі шчымела і вярэдзіла душу. Жонка магла пацікавіцца, хто яго пакусаў. Аскольд памацаў пляму, рассунуў шырокія плечы і з пачуццём глыбокага задавальнення адрыгнуў украінскім баршчом, якім яго дасхочу накармілі. Нечакана вочы пісьменніцкія пасуравелі, зірнулі ў люстраную далячынь, і Аскольд — сцярожка, на дыбачках, — пайшоў да камп’ютара. Прысеў на край услона, ускудлаціў вільготную чупрыну, з нечуваным дагэтуль натхненнем закалаціў пальцамі па «клаве».

— Ты папраўдзе чакаеш Аблонскага? Гэтага прышчавага ананіста?

Андрэй схапіў Наташу за клубы, кінуў на канапу.

У гэтым месцы празаік захоплена пацёр далоні.

— Вы што, звар’яцелі?! — пралепятала дзяўчына, — я зараз паклічу маму!

— З мамай я разбяруся пазней, — з гэтымі словамі Андрэй задзёр Наташы спадніцу, ірвануў долу карункавыя майткі, ускінуў на плечы дзявочыя ногі, якія пахлі горнай лавандай…

Аскольд працаваў як апантаны, да самай ночы, і перапыніўся толькі на хвіліну, калі Патрыцый, з лагодным варкатаннем, пацёрся аб лытку. Іншым разам ён бы адкінуў ката, каб не замінаў творчаму натхненню, але тут рушыў на кухню, выцягнуў з лядоўні пакарабачаную путасіну.

— Еш, заслужыў, — прамовіў пісьменнік і пабег дапіс­ваць аповед.

Восень у Вільні

I

Я прачынаюся ў апраметнай цемры і наструньваю слых. Пад вокнамі, скаланаючы паветра пошчакам конскіх капытоў, едзе брычка, а праз хвіліну па бруку цяжка грукоча хурманка. Неўзабаве хурманка спыняецца і хтосьці сіпата гукае:

— Н-но, кур-рва!

Міма нас каторы дзень запар возяць параненых жаўнераў.

У пакоі холадна. На дыбачках, пацепваючыся ўсім целам, падбягаю да акна, адсоўваю старую коўдру, якую бацька называе мудрагелістым словам «святломаскіроўка».

Знадворку цэдзіцца кволая яснасць і я, пазіраючы на постаць паліцыянта, не магу ўгледзець, хто гэта: сівагаловы Скачыляс ці малады і кірпаносы Тадэк — сын цёткі Юстыны.

У цёплым яшчэ чыгунку тры вараныя «ў мундурах» бульбіны. Абіраю адну, самую буйную, торкаю ў сальніцу, з неахвотаю жую і зноў падаюся да акна.

Па вуліцы паўзе чарговая хурманка з параненымі. У аднаго з жаўнераў спадае долу шапка, і паліцыянт — цяпер бачу, што гэта Скачыляс, — хапае яе і валюхаста бяжыць за калёсамі. Скачыляс гэты прыходзіў за бацькам. Уваліўся ад ранку, мы яшчэ спалі, і загадаў бацьку збірацца. Маці потым у пастарунак хадзіла, пыталася: за што забралі? Сказалі, што часовая мера. Ізаляцыя падрыўных элементаў. І што як скончацца ваенныя дзеянні, бацьку выпусцяць на волю. Але калі яны скончацца?.. Немец, па чутках, ужо атачыў Варшаву.

З апоны шэрых хмар вырываецца самалёт. Ціснуся да шыбы, намагаючыся ўгледзець чырвоныя ды белыя квадраты на крылах. А можа, на крылах чорныя крыжы і на горад паляцяць бомбы? Быў бы бацька, той адразу вызначыў бы, чый гэта лятак. Пачуўшы гуд над галавою, прыстаўляе да броваў далонь, зыркае ўгору і адразу выдае: «Р-11 паляцеў».

Расклейшчык газет, хударлявы дзядзька ў лапсардаку, падышоў да рэкламнай тумбы, мажа яе квачом, лепіць з дапамогай Скачыляса вялізны плакат. Цікава паглядзець, што там намалявана. Спехам даядаю апошнюю бульбіну, апранаюся і выбягаю на вуліцу.

Сырое, працятае бальнічным пахам паветра непрыемна казыча ў носе. Грымотна чхаю, і Скачыляс жартам ківае пальцам. На тумбе, паўзверх «Кур’ера Віленьскага» і «Слова», налеплены каляровы плакат. На ім у поўным бязладдзі грувасцяцца гарматы, танкі ды летакі, а ў правым куце, з тварам у гармонік ад свежага клею, атабарыўся маршалак Рыдз-Сміглы. «У вы-пад-ку вайны кож-ны мужчы-на, нягледзячы на век, і кож-ная кабе-та стануць жаўнерамі», — па складах чытаю надпіс на плакаце. Жаролы гарматаў і танкаў скіраваныя на аперэтачную спявачку Ніну Кульчыцкую. Спявачка паглядае з афішы на ўсю тую зброю, хаваючы гарэзлівую ўсмешку ў кутках густа нафарбаваных вуснаў.

За спінай нехта тупае. Гэта рудагаловы Юзік па мянушцы Рыдз вылез праз акенца з падвала і шыбуе ў мой бок.

— Бачыш, твой цёзка, — торгаю галавой, паказваючы на Рыдз-Сміглага.

Юзік касавурыцца, — не любіць, калі яго называюць Рыдзам, — глядзіць спадылба на афішу.

— А гэта хто такая?

— Ніна Кульчыцкая, — тлумачу з пагардаю ў голасе, — спявачка з «Лютні», яе ўся Вільня ведае.

Юзік з недаверам мружыцца, і я, памаўчаўшы дзеля прыліку, дадаю:

— Лепшая польская спявачка.

Лепшай спявачкай Кульчыцкую называе мой бацька. Праўда, ён кажа не спявачка, а пяюха. Гэта каб маці слых залагодзіць. Бацька, ведаю дакладна, у тую пяюху таемна закаханы. Нездарма ж просіць маці завітаць у аперэтку. А аднойчы хадзіў слухаць Кульчыцкую на пару з дзядзькам Янкам. Дзядзька Янка, падобна, таксама закаханы ў пяюху, бо часцяком яе згадвае.

Рыдз зыркае па баках, а ўгледзеўшы Скачыляса, торгае падбародкам, і мы адыходзім ад тумбы.

— Чаму не ў школе? — пытаецца Юзік. Сам ён у школу не ходзіць і вельмі тым ганарыцца.

— Маці сказала, каб у хаце сядзеў. Баіцца, што немцы пачнуць бомбы кідаць.

— Немцы могуць і на дом шпурнуць, — хмыкае прыяцель і сцішвае голас: — Месца адно ведаю, дзе можна цыгарэтамі разжыцца.

— А ты што, паліш?

— Пры чым тут гэта… На Завальнай цыгарэты на хлеб мяняюць, і на газу, і на дровы, і на соль з запалкамі.

Хвіліну разважаю — ці варта ісці ў тое самае месца, — урэшце ляпаю сябра па спіне.

«Ну і пракуда, — думаю я, паспяваючы за Рыдзам, — двух тыдняў не прайшло, як прыехаў у Вільню, а ўжо з усімі перазнаёміўся, паспеў атрымаць мянушку і ведае, дзе што можна скрасці».

Юзік прыехаў, ратуючыся ад немцаў, з Сувалак. Не адзін, вядома, а з маткай. Зараз жывуць у падвале нашага дома — там раней была шавецкая майстэрня. Шаўцоў пабралі ў войска, а майстэрню зачынілі, павесіўшы замок. Ды пракудзе Рыдзу замкі не перашкода. Разбіў акенца і ўлез у падвал. І мат­цы дапамог залезці, пагатоў яна ў яго худая, як палка. Ноч пераначавалі, а потым нехта ім замок спілаваў. Разбітае акенца кавалкам фанеры прыкрылі, але Рыдз і дагэтуль праз акенца з майстэрні вылазіць. Да Юзікавай маткі днямі Скачыляс наведваўся. Загадаў вызваліць памяшканне. Ды ўрэшце адчапіўся. Дзіва што. У Вільні поўна ўцекачоў. Людзі жывуць хто дзе. У нашым двары стаіць дрывотня, дык і туды ўбіліся ўцекачы. Аж з самой Познані прыехалі.

— Як там Скачыляс? Не высяляе? — цікаўлюся, пазіраючы Юзіку ў спіну.

— Адчапіўся.

Рыдзу не пазайздросціш. Спіць на дошках, пад якія цагліны падкладзеныя. Калі гэта ўсё пабачыў ды распавёў маці, тая новым суседзям падушку падаравала і старую коўдру. У падвале ж холадна.

Мы даходзім да рынку, паварочваем на мост праз чыгунку. На мосце стаяць жаўнеры, спраўджваюць у мінакоў дакументы. Нас, аднак, не чапаюць. Чыгуначныя каляіны забітыя цягнікамі. Спыняемся каля парэнчаў, каб з вышыні агледзець наваколле, але адзін з жаўнераў махае нам рукой. Маўляў, праходзьце, не затрымлівайцеся.

Сцярожка, што тыя буслы, чапаем уздоўж высокага плота. Там, за плотам, гудзе паравоз, у неба вырываюцца клубы бялюткай пары і адразу ж знікаюць у паветры. Юзік перабірае пальцамі каструбаватыя дошкі.

— Задужа высокі, не пераскочыш, — кажу я сябру.

— Ніхто пераскокваць і не збіраецца, — адказвае Юзік і ціха шапоча: — Тут.

Рыдз адсоўвае дошку, якая трымаецца на забітым угары цвіку, прасоўвае голаў у адтуліну:

— Нікога няма, — азываецца сябрук з другога боку плота.

— Туды нельга! Вайсковая зона! — шапчу я, ды мушу лезці ў адтуліну.

Ад плота адпаўзаем вокраччу, з перакрыўленымі ад хвалявання тварамі. Да таго ж паравозная дзындра балюча вярэдзіць калені. На першай каляіне стаяць разбітыя вагоны, а непадалёку валяецца абломак дошкі з выбітымі на ёй літарамі PКP.

— Цягнік разбамбілі, і яго сюды, у тупік загналі, — з гэтымі словамі Юзік нырцуе пад вагон.

З адчуваннем, што зараз вагон скранецца з месца, таксама нырцую ў цёмны прахон, б’юся патыліцай аб нейкую жалязяку і, зачапіўшыся за рэйку, падаю на калені. На другой каляіне гібеюць такія ж патрушчаныя вагоны, і Юзік рашуча выдыхае:

— Гэты…

Вагон, перад якім спыніліся, знізу цалюткі, а вось у сярэдзіне некалькі дошак выламаныя. Рыдз паказвае рукамі, каб я нахіліўся, і ў гэты міг на другім баку каляіны змучана кашляюць. Так і застываю, не выпрастаўшы хрыбеціны. У светлай пройме бачныя вайсковыя боты. Вайсковец спыняецца, прыпальвае цыгарэту, ідзе ўздоўж вагонаў.

Сябар узбіраецца на спіну, чапляецца рукамі за край дошкі, знікае, мільгануўшы падэшвамі чаравікаў, у цёмным праломе.

— Ну як там? — пытаюся пошапкам. Штосьці стукае ў лабешнік, і я падхопліваю з-пад ног пачак цыгарэт.

«Гурнік». Ці не самыя танныя цыгарэты. З намаляваным на пачку шахцёрам.

На голаў раз за разам сыплюцца цупкія пачкі, і я пхаю іх спачатку ў кішэні, потым, расшпіліўшы верхнія гузікі кашулі, за пазуху, нарэшце за каршэнь, аж пакуль у вагонным нутры не нараджаецца адчайны шэпт: «Мне пакінь».

Да плота бяжым што духу. Я першым падбягаю да лазу, адсоўваю дошку, але вылезці не даю рады, бо спераду вісіць ладны пузень, а ззаду вырас такі ж вялізны горб.

— Хутчэй ты! — гукае сябрук, штурхае ў азадак, і я чую натужлівы трэск: канец калашыны зачапіўся за цвік.

Прамінуўшы даўгую вуліцу і кароткі завулак, кідаемся пад шаты зжаўцелых ліп і заўважаем, што апынуліся сярод крыжоў.

— Стараверскія могілкі, — кажу з палёгкай, плюхнуўшыся на магільны пагорак.

Доўга сунімаем парывістае дыханне.

Раней міма тых могілак хадзіць баяўся, а тут сяджу на ўтравелай магіле і, водзячы пальцам па шэрхлым крыжы, чытаю выразаныя ў дрэве літары: «Рабъ Божій Іоаннъ».

— Дзіўныя крыжы, — задышліва мовіць сябрук.

— Я ж табе кажу: стараверы пахаваныя.

— А хто такія?

Бацька калісьці пра іх распавядаў, але адно і запомнілася, што гэта нейкія прыблуды з Расеі, якія не па правілах хрысціліся, іх пачалі лупцаваць і яны збеглі ў Вільню. Збіраючыся з думкамі, чухаю макаўку — і крыўлюся ад болю: пад вучнёўскай шапкай шчыміць і спее гузак.

Дахаты вяртаемся дальняй дарогай, аж праз Курляндскую вуліцу. Пнуцца на чыгуначны мост не выпадае, бо жаўнеры могуць пацікавіцца нашымі «пузенямі». На Курляндскай, на чыгуначным пераходзе, стаіць паліцыянт, таму прыхоўваемся за кустамі, а калі гліна спыняе нейкага фацэта на ровары, непрыкметнымі ценямі праслізгваем у суседні завулак. І да самага дому азіраемся, выглядаючы сінія мундуры.

Увальваюся ў кватэру, думаючы, што маці на працы, ды яна чамусьці дома.

— Дзе цябе нячысцік носіць? — маці, як злуецца, гамоніць «па-простаму». — Табе сказалі з хаты не выходзіць, а ты чорт дзе цягаешся.

Выходжу на сярэдзіну пакоя, выцягваю кашулю са штаноў. Цыгарэты з вясёлым шорхатам падаюць на падлогу.

— Што гэта? — у голасе матчыным гучыць трывога.

— Не бачыш? Цыгарэты!

— Дзе ты іх узяў?!

— Немцы вагон разбамбілі, мы іх і прыхапілі.

— Ці не з вісусам падвальным ты іх прыхопліваў?

Шморгаю носам, моўчкі выкідваю з кішэняў рэшту цыгарэт. Да сэрца падступае крыўда. Юзік што, самохаць залез у падвал? Хата іхняя ў Сувалках згарэла, вось і давялося шукаць прытулку. Маці і сама адчула, што сказала лішняе. Уздыхнуўшы, спрабуе зняць з мяне кепурку, і я крыўлюся ад болю. Кроў ад раны зашэрхла і прыстала да шапкі.

— Дзе ты пабіў галаву? І што ў цябе з порткамі? — правая калоша на доле падзёртая. — Дарослыя баяцца ў горад выходзіць, а вы, падшыванцы, дахаты не прыцінаецеся. Бацькі няма, а так бы даў пытлю, — маці ўсхліпвае, сядае на ложак і ціха плача. Не з-за падзёртых штаноў, вядома, а ад таго, што бацька сядзіць у Лукішках і немаведама калі адтуль выйдзе.

Наступным ранкам тырчу дома, бо маці не пайшла на працу. Працуе яна на заводзе «Электрыт». На тым самым, дзе вырабляюць вядомыя на ўсю Польшчу радыёпрымачы. Мацуе на корпусе радыёлямпы і прылітоўвае кандэнсатары. Так што сяджу на падаконніку і паныла гляджу на тое, што дзеецца за акном. Там анічога не змянілася. Адно што ля пад’езда суседняга дома з’явіўся нязграбны надпіс: «Бамбасховішча на 50 асобаў». Па бруку па-ранейшаму ляскочуць калёсы з параненымі, а чалавек у лапсардаку расклейвае на тумбе свежыя газеты. Цікава, што ён там лепіць — «Слова» ці «Кур’ер»?

— Ма, можна выйсці? Газеты хачу пачытаць.

Маці маўчыць, наліваючы ваду ў чайнік, і гэта азначае, што я нікуды не пайду.

З дома насупраць выкульваецца матчына сяброўка, цётка Юстына. Цётка прыпыняецца каля тумбы, цягне шыю, спрабуючы штосьці вычытаць у газеце, і дробненька тупае ў наш бок.

— Сяброўка твая ідзе, — паведамляю, не павярнуўшы галавы, і маці, крыкнуўшы «Дапамагай!», кідаецца да купы цыгарэтных пачкаў, што ляжыць у куце.