Восень у Вільні

Як добра быць паэтам!

Ад самай раніцы ў дзверы пазванілі. Ігнат паспрабаваў расплюшчыць павекі, але яны заліплі і давялося раздзерці пальцамі. Званок паўтарыўся, пры гэтым гучаў настойліва і нецярпліва.

— Заяц, — шапянулі сасмяглыя вусны.

Вохкаючы, Ігнат споўз з ложка, заляпаў босымі нагамі.

Зайца, суседа з пятай кватэры, ён напачатку не пазнаў. Асыпаны ластаўчыннем твар набух, як рошчына ў дзежцы, і вачэй амаль не было відаць.

— Пятровіч… ратуй, — сіпла выдаў сусед.

— Мяне самога трэба ратаваць, — адказаў Ігнат, — поўны галяк, не ведаю, як дажыць да авансу.

— Пятровіч… памру… дай хоць на піва.

Пятровіч вылаяўся, зайшоў у пакой, доўга шнарыў па кішэнях штаноў.

— Вось, усё, што маю, — далонь у Зайца дрыжэла, і некалькі манет пакаціліся па падлозе.

Сусед ужо абрыд сваімі прыходамі, але ж такога не выганіш. Патрэбны чалавек! Хоць і апівуда, але рукі мае залатыя. Калі ў кватэры нешта псуецца — кран працякае ці трубу забівае, — Ігнат звяртаецца да Зайца, і той усё даводзіць да ладу. А літаральна пару дзён таму павесіў новую люстру, яшчэ раней прымацаваў карніз на кухні і прыбіў дыван у спальні. Карацей, проста так ад Зайца не адмахнешся, і даводзіцца раз-пораз пазычаць рубель на пахмелку.

Выправіўшы госця, Ігнат зноўку грымнуў на ложак. Але не паспеў змежыць вочы, як на кухні з той жа патрабавальнасцю, як і дзвярны званок, азваўся будзільнік.

На мінулым тыдні Ігнат адзначаў у рэстаране свой дзень народзінаў і збаёдаў семдзесят рублёў. А ўчора добра пасядзелі з паэтам Бурносам. Так што грошы былі прапітыя, а з кніжкі здымаць не хацелася. Сёння ж трашчала галава, уваччу мітусіліся мятлікі і цягнула на ваніты. Але нічога не паробіш: трэба было цягнуцца ў рэдакцыю.

Працаваў Ігнат загадчыкам аддзела лістоў у гарадской газеце. Праца ўвогуле не пыльная, ды ўсе гэтыя ідыёцкія лісты, якіх на дзень прыходзіла па пяць-шэсць штук і на якія трэба нейкім чынам рэагаваць, Ігнату страшэнна ўстылі. Да таго ж ён мусіў рыхтаваць штомесячныя літаратурныя старонкі. Ігнат наогул лічыў, што такая сціплая пасада не адпавядае яго інтэлекту і адукацыі, хаця сам скончыў не ўніверсітэцкі журфак, а ўсяго толькі педінстытут, і тое завочна.

Убіўшыся ў кухню, загадчык аддзела запарыў цэйлонскай гарбаты і потым доўга піў, стукаючы зубамі аб край кубка і выціраючы кухонным ручніком буйны пот з лабаціны. Гарбата дапамагла. Патыліца ўжо не шчымела, як раней, галава не кружылася, і Гнат, спехам пагаліўшыся, рушыў на працу.

— Да вас, — паведаміла сакратарка Анюта, калі Ігнат увайшоў у рэдакцыю, і з гуллівай усмешкай на твары кіўнула ў бок наведніка ў куртатым, ці не з чужога плечука, пінжаку. Мужчына быў сталага веку і трымаў у руках вучнёўскі сшытак. Павітаўшыся, Ігнат адчыніў кабінет, запрасіў наведніка ўвайсці.

«Ваенны пенсіянер… мемуары прыцягнуў», — позірк слізгануў па ордэнскіх калодках на куртатым пінжаку.

На мінулым тыдні ўжо давялося адбівацца ад мемуарыста, які прынёс у рэдакцыю дробна спісаны агульны сшытак. У ім, на першай старонцы (зрэшты, Ігнат толькі яе і прачытаў), апавядалася, як партызаны знішчылі ў начным баі сорак гітлераўцаў. «Матэрыял цікавы, але газета друкаваць такія аб’ёмы не ў стане», — паведаміў тады мемуарысту, параіўшы звярнуцца ў які часопіс. Яшчэ і адрасы часопісаў на паперчыне напісаў. І вось новая злыбеда.

Ігнат сеў, памасіраваў скроні. Галава была сунялася, цяпер ізноў забалела. Дрогкія пальцы падхапілі сшытак, і боль у скронях адразу ж аціх: у сшытку былі не партызанскія байкі, а вершы. Ігнат лізнуў палец.

«Была вайна, успомніць страшна, калі нас немцы занялі. І мы у схватцы рукапашнай яго, сябры, перамаглі…» — Ігнат скасіў вока на самадзейнага паэта, перагарнуў старонку.

«Шчаслівы я, што жыву ў краіне, краіне міру і дабра. Яе ніколі я не кіну…» — «Хаця і кінуць ўжо пара», — мільганула ў Ігнатавай галаве.

«Мая вялікая Радзіма, яна у сэрцы не змясціцца. Не трэба мне фантанаў Рыма…» — «А дайце лепш апахмяліцца», — амаль уголас прашаптаў Ігнат і дзьмухнуў пад нос, прыбіраючы валасы з лабаціны.

— А вы ваявалі?

Такое пытанне наведніка, як бачна, збянтэжыла.

— Гадоў не хапіла. — Памаўчаўшы, наведнік няўцямна дадаў: — Быў партызанскім сувязным.

Ігнат спрытным рухам закінуў чупрыну на патыліцу. Па ягоных назіраннях, партызанскімі сувязнымі былі той парой нават немаўляты.

— Над вершамі варта папрацаваць. У такім выглядзе даваць у газету не можам, — загадчык аддзела працягнуў сшытак, вершаплёт яго з гатоўнасцю падхапіў, пры гэтым па твары прабегла падступная ўсмешка і вушы злёгку зварухнуліся. Вушы ў наведніка мелі дзіўную брунатную водцень. Складалася ўражанне, што іх выразалі з кардону і прыляпілі да галавы.

Ігнат пацёр потныя далоні. Гэта ж трэба — так лёгка адбіўся ад вершаплёта! Стрымана кракнуўшы, ён з натхненнем пацягнуў шуфляду стала, якая была забітая лістамі працоўных. Напачатку перапісаў начыста допіс юнкара пра піянерскую «Спартландыю»; потым узяўся за калектыўны ліст жыхароў дома № 3 па вуліцы Патрыса Лумумбы — у доме працякаў дах; нарэшце стаў даводзіць да ладу скаргу нейкай пенсіянеркі, якая паведамляла, што будаўнікі, пракладаючы камунікацыі, зламалі ў двары дома пясочніцу. Знянацку дзверы кабінета рыпнулі, і ў дзвярной пройме ўзнікла адвечна незадаволеная пыса рэдактара.

— Зайдзі, — выдыхнуў Кандрат Панцеляймонавіч, і падначалены з неахвотаю падняўся на ногі.

— З твайго катуха прэ як з піўной бочкі, — скрозь зубы працадзіў Кандрат Панцеляймонавіч, — нават сюды далятае. — Ігнатаў кабінет месціўся насупраць рэдактарскага.

— У сябра дзень народзінаў адзначалі, — шморгнуў носам падначалены.

Шэф выпусціў паветра праз ноздры:

— Мяне не хвалюе тваё асабістае жыццё. Мяне хвалюе, што ў рэдакцыі не прадыхнуць з-за перагару. Між тым у любы момант могуць зайсці работнікі райкама.

Кандрат Панцеляймонавіч больш за ўсё ў жыцці баяўся тых самых работнікаў, а пачуўшы прозвішча першага сакратара райкама, мог, як жартавалі ў рэдакцыі, страціць прытомнасць.

— Да цябе Кароткіх заходзіў? — шэф пастукаў па стале асадкай.

— Які Кароткіх? Паэт? — перапытаў Ігнат, збіраючыся працытаваць па памяці верш пра вайну, але, убачыўшы насуплены шэфаў твар, прыкусіў язык.

— Толькі што званілі адтуль, — шэф паказаў на жоўты пісяг, які раскашаваў на столі — у залеву столь працякала і на рэдактарскі стол ставілі вядро. — Кароткіх — ветэран вайны і працы, і такія абыходзіны з паважанымі людзьмі…

— Кандрат Панцеляймонавіч, — пралепятаў Ігнат, мерачыся патлумачыць сітуацыю, і шэф падвысіў голас.

— І такія абыходзіны з паважанымі людзьмі недапушчальныя.

Ігнат зірнуў на жоўты пісяг, паныла прамармытаў:

— Не даваць жа такое ў газету. Суцэльная графаманшчына…

— А ты, Ігнат Пятровіч, дзеля чаго тут пасаджаны? Табе што, людзі лісты пішуць бездакорнай мовай?

— Кандрат Панцеляймонавіч, я не паэт…

— І не брунет, — зноў перабіў шэф. — На наступным тыдні вершы Кароткіх павінны быць у газеце. Гэта ўказанне гарадскога камітэта партыі.

— Ну як? — шэптам запыталася Анюта, калі Ігнат выкуліўся ад рэдактара.

Ігнат у адказ страсянуў чупрынай і таксама шэптам адказаў:

— Была вайна… успомніць страшна!

Плюхнуўшыся на крэсла, Ігнат прыбраў з ілба вільготную чупрыну, убіў нос у ліст, над якім працаваў. «Яма замест пясочніцы», «звароты не далі плёну», «бачу заплаканых дзяцей з вядзерцамі ў руках», — заскакалі ўваччу няроўна напісаныя словы. Са штохвіліннымі ўздыхамі, бедалака пачаў правіць тэкст, але тут у кабінет праслізнула Анюта і паклала на стол знаёмы сіні сшытак.

— Просіць не цягнуць з друканінай, — усё так жа стоена шапятнула Анюта, даючы зразумець, што гаспадар сшытка сядзіць у прыймальні.

«Нават не зайшоў, сволач… праз сакратарку перадаў… ветэран… немаведама чаго… вось мой бацька — сапраўдны ветэран… ордэн меў… двойчы паранены… і памёр з нямецкім асколкам пад сэрцам», — замітусіліся ў галаве гарачлівыя думкі.

Ад сшытка патыхала цвіллю.

«Была вайна, успомніць страшна…», — бязгучна прашапталі вусны. І як гэта паправіць? З усяго верша прыдатная толькі фраза: «Была вайна». Усё астатняе давядзецца перапіс­ваць. Ігнат падхапіўся, прайшоўся па кабінеце.

— «Была вайна, яе сустрэлі мы бясстрашна», — уголас прадэкламаваў загадчык аддзела лістоў, сціснуўшы кулакі і дэманструючы такім чынам народную адвагу. «Не, не тое… трэба нешта іншае…» Наступных пяць хвілін ён падбіраў рыфму слову «страшна». Паташны, бесшабашны, Вальтэр Запашны… Згадаўшы імя ўтаймавальніка тыграў, Ігнат сеў за стол, плаксіва застагнаў, але тут, надумаўшы штосьці, пажвавеў тварам і прыбраў з вачэй непаслухмяную чупрыну.

Пасля працы, пазычыўшы ў сакратаркі тры рублі, Ігнат накіраваўся да свайго сябра — паэта Бурноса. Дакладней, экс-паэта, бо сябрук апошнім часам нічога не пісаў.

Яшчэ пару гадоў таму імя Алеся Бурноса было на слыху. Ён выдаў паэтычны зборнік, рэгулярна друкаваўся ў часопісах і выступаў з вершамі ў школах. Але паехаў аднойчы на літаратурную сустрэчу, дзе творцаў добра пачаставалі. Там ён, ладна падпіўшы, завёўся з нейкім чыноўнікам ад літаратуры і ўрэшце заехаў таму кулаком у лабешнік. Чыноўнік тыдзень ляжаў у бальніцы, а на Бурноса завялі крымінальную справу. Праўда, тут жа і прычынілі, бо ў пісьменніцкім асяроддзі кулуарныя размовы пачаліся, і многія Ігнатавага сябрука падтрымлівалі. Маўляў, правільна зрабіў, што старому карчу ў лоб заехаў. Бо той корч, як казалі, са сталінскіх часін душыў у літаратуры ўсё маладое ды таленавітае. Пасля таго выпадку Бурноса кінулі друкаваць і нікуды не запрашалі. А неўзабаве ён развёўся з жонкай і цяпер жыў адзінцом у цеснай маласямейцы.

Бурнос сустрэў сябра з кіслай гіморай на твары, а зірнуў­шы на пукатую Ігнатаву грудзіну, на якой вымалёўваліся дзве пляшкі, акрыяў духам і пабег рыхтаваць закусон.

— Выручай, — Ігнат з грукатам выставіў «чарніла».

— Калі гаворка пра грошы — нічым не дапамагу, — Бурнос падпаліў фаерку пад патэльняй.

— Размова, брат, не пра грошы, а пра паэзію, — Ігнат выцягнуў з кішэні пінжака пакамечаны сшытак. Туды ж была запхнутая пляшка, таму сшытак меў пажаваны выгляд.

Бурнос адгарнуў вокладку.

— «Была вайна — успомніць страшна…»

— Э-ээ, — перакрывіўся Ігнат, як ад болю.

— Зуб разбалеўся? — спытаў сябар і кашлянуў у жменю. — «Была вайна — успомніць страшна…» — удругарадзь прадэкламаваў Бурнос, і Гнат яго рашуча перарваў:

— Ты можаш не паўтараць?!

Сябар, падобна, пакрыўдзіўся. Моўчкі пляснуў на патэль­ню два яйкі.

— Дык навошта ты гэтую лухту прынёс, калі яе чытаць нельга? — гракнуў, перакрыкваючы злавеснае сквірчэнне патэльні.

Ігнат зразумеў, што перагнуў палку, таму прымірэнчым голасам зазначыў:

— Ну ты чытай, але пра сябе. А то я ад тых вершаў блізкі да вар’яцтва.

Першую бутэльку выпілі ў суворым маўчанні.

— Цяжкі выпадак, — прамовіў нарэшце былы паэт, нюхнуўшы замест закускі край пакамечанага сшытка. — Не ведаю, як да ладу давесці. «Была вайна» — толькі і можна пакінуць.

— І я пра тое, — са скрухай азваўся Ігнат. — А трэба ж хоць каліва пакінуць ад арыгіналу.

Бурнос нечакана ўскочыў, пайшоў у пакой і тут жа з’явіўся з пыльнай тэчкай у руках.

— Слухай, забірай маю творчую спадчыну. Скажаш, што Кароткіх напісаў. А то ляжыць мёртвым грузам.

— Гэты Кароткіх не такі просты, як ты думаеш. Чужых вершаў не прыме.

Сябры дапілі другую бутэльку, і Гнат грукнуў кулаком па стале. Ды так, што былы паэт папярхнуўся.

— А давай мы твае творы пачнём друкаваць, але не пад сапраўдным імем, а пад імем…

— Кароткіх?

— Ды не згадвай ты пры мне гэтага мухамора, — вылаяўся Ігнат. — Выдадзім пад псеўданімам. Нейкую капейку абаб’еш. Вось у нас грошай на трэцюю пляшку няма, а атрымаеш ганарар — і пляшка пад носам.

Пачуўшы пра трэцюю пляшку, сябрук засоўгаў азадкам па ўслоне.

— Ну надрукуем. А каму будуць ганарары высылаць? Да таго ж Кандрат захоча жывога паэта пабачыць. Ты ж ведаеш, які ён перастрахоўшчык.

— Ды ведаю, — перакрывіўся Ігнат і зноў грукнуў кулаком, але не па стале, а па тэчцы, узняўшы пры гэтым аблачыну пылу. — Ёсць надзейны чалавек. Пад ягоным імем і выдадзім. А ганарар падзелім.

— Хто такі?

— Сусед мой, з пятай кватэры.

— Заяц? З якім надоечы выпівалі?

— Ён самы.

— А калі адмовіцца?

— Хай толькі паспрабуе. Ледзь не штодня рубель пазычае.

— Не надта ў яго выгляд прэзентабельны, — уздыхнуў Бурнос, — дый… — сябар абарваў фразу, пастукаў пазногцем па пустой бутэльцы.

— А дзе ты бачыў непітушчых паэтаў? — парыраваў Ігнат.

Бурнос пачухаў за вухам, маракуючы, якое яшчэ пытанне задаць.

— А Кандрат ведае, дзе ты жывеш?

— А пры чым тут маё жытло?

— А пры тым: будуць высылаць паштовы перавод, пабачаць, што аўтар жыве поруч з табою, і адразу ж падазрэнні ўзнікнуць.

— Не хвалюйся, Кандрат да мяне ніколі не завітваў. А наша Савецкая вуліца самая вялікая ў горадзе. А ўрэшце, табе няма чаго губляць. Ну даведаецца Кандрат, што гэта ты накрамзоліў. Мне ж пытлю дадуць.

Абмеркаваўшы дэталі, сябры ўдарылі па руках.

Праз паўгадзіны Ігнат з тоўстай тэчкай пад пахаю выйшаў на вулку, зайшоў за рог Бурносавага дома і ляснуў тэчкай па сцяне, выбіваючы пылюку.

На календары субота. Можна і паспаць лішнюю гадзінку, але сон зляцеў з павекаў. Магчыма, таму, што раніца выдарылася сонечная, а можа, таму, што Ігнат чакаў званка ў дзверы. Між тым званок — гэтым разам каротка і нерашуча — дзынкнуў толькі а дзясятай гадзіне. Гаспадар кватэры да таго часу памыўся, пагаліўся, паглядзеў тэлевізійныя навіны і сядзеў за сталом ды піў гарбату.

— Ты мне якраз патрэбны, — мовіў Ігнат, запускаючы Зайца ў кватэру.

— Бачок сапсаваўся? — нясмела запытаў госць.

— Ды не, брат, гэтым разам давядзецца заняцца справай куды больш інтэлектуальнай, — гаспадар завёў госця ў кухню. — Гэтыя тры вершы трэба перапісаць ад рукі, — на кухонным стале грувасцілася тоўстая тэчка, а побач ляжалі чыстыя аркушы і наліўная асадка.

— А навошта? — шчыра здзівіўся сусед, і Гнат, ляпнуўшы таго па спіне, працадзіў:

— Потым скажу.

Заяц нясмела прысеў на край услона, падхапіў асадку, і яна дробна задрыжала ў руцэ.

— Пятровіч, мне б горла змачыць… а то рукі зранку ходзяць… пісаць не магу…

— Халера, — вылаяўся Пятровіч, зазірнуўшы пад стол. — Грошай няма, але магу даць пустыя бутэлькі. Забірай тыя, што пад сталом, а яшчэ на гаўбцы ляжаць.

— Глядзі ж: толькі горла змачы і адразу прыходзь! — крык­нуў Ігнат услед Зайцу, калі той, бразгаючы пустымі бутэлькамі, шугануў за парог. І ўжо ледзь чутна, сам для сябе, мармытнуў: — Будзем рабіць з цябе знакамітага паэта.

Пахмурным ранкам Анюта паклала перад Ігнатам пухнаты канверт.

— Па вашай частцы. Нейкі дзівак надаслаў.

Пісьмо было неахайна ўскрытае, але нумар дома праглядаўся, і Гнат асцярожна выдзер гэтае месца з каперты.

— Кандрат Панцеляймонавіч, тут вершы прыслалі… — з клёкатам у горле пралепятаў Ігнат, махнуўшы складзенымі ў столку аркушамі.

— Не Кароткіх? — у рэдактарскім голасе гучала трывога.

— Ды не… — Ігнат зірнуў на каперту, — Зайцаў… Сцяпан Кузьміч.

Кандрат Панцеляймонавіч насунуў на нос акуляры, разгарнуў паперкі. Колькі часу сядзеў нерухома, нарэшце пачаў чытаць:

— «Дзень згасаў ужо ад ранку, стыла белая пасцель і…» — шэф наблізіў нос да паперыны.

— «Пажоўклая фіранка калыхнулася як цень», — падаў голас Ігнат.

— Ну і почырк, — уздыхнуў рэдактар. — «Я дранцвеў у непакоі, як на золку змерзлы жук, мне сціскалі сэрца мроі, быц­цам поціск цёплых рук», — далей Кандрат Панцеляймонавіч чытаў моўчкі. Прачытаўшы ўсе тры вершы, зняў акуляры, задуменна прыкусіў дужку.

— Добра піша гэты Зайцаў…

— Дык што, даём у літстаронку? — пажвавеў Ігнат.

Шэф такіх слоў як і не чуў.

— Здаецца, я гэта недзе чытаў, — шэф зноў уздзеў акуляры. — Ну-ка, дай каперту.

Кандрат Панцеляймонавіч агледзеў каперту з усіх бакоў.

— Зайцаў на тваёй вуліцы жыве. Звяжыся з ім. Хай зойдзе ў рэдакцыю. Хачу на яго паглядзець — што за паэт такі.

Блізу абеду да Ігната зазірнула Анюта і, прыставіўшы далонь да вуснаў, прашаптала:

— З гаркама прыйшлі.

Якраз учора, прычым на першай паласе, далі верш «Была вайна» за подпісам Кароткіх. Ці не з тае нагоды гаркамавец завітаў у рэдакцыю? Асцярожна, на дыбачках, Ігнат выслізнуў з кабінета, наблізіўся да абабітых дэрмацінам дзвярэй.

— Што, Кандрат Панцялеевіч, будзем рабіць з Кароткіх? — пачулася за дзвярыма, і Гнат пазнаў па голасе загадчыка ідэалагічнага аддзела гаркама Сабярыхіна. — Кагадзе ад мяне вываліўся. Абураўся. Маўляў, верш змянілі да непазнавальнасці. Збіраецца пісаць у абкам. Я ад гэтага паэта хутка буду пад стол хавацца.

— Сволач, — уголас падумаў Ігнат, маючы наўвеце Кароткіх. Бурнос над ягоным вершам два дні біўся, пакуль давёў да ладу. А гэты смярдзюк яшчэ незадаволены.

Уголас мацюкнуўшыся, Ігнат вярнуўся да стала, пакінуў­шы дзверы кабінета на два пальцы прачыненымі. Неўзабаве Сабярыхін з Кандратам выйшлі ў прыймальню, і па абрыўках іх размовы Ігнат зразумеў, што рэдактар з гаркамаўцам вырашылі сумеснымі намаганнямі адбівацца ад Кароткіх.

Знянацку наступіла цішыня — нават Анюта не кляцала друкаркай. Ігната пацягнула на сон, ён адчайна пазяхнуў, але тут з прыймальні даляцеў знаёмы голас і ў дзвярной пройме намаляваўся сусед з пятай кватэры. Ён па-сяброўску пасміхаўся, але калі загадчык аддзела лістоў паказаў кулак, вомігам пасуравеў.

— Я вам вершы надсылаў, — язык новаспечанага паэта заплятаўся ад хвалявання.

— Сцяпан Кузьміч? Зайцаў?! — голасна, каб чула сакратарка, выдаў Ігнат. — Вельмі, вельмі прыемна пазнаёміцца, — рука Зайцава была халоднай і потнай.

Пару хвілін, ізноў-такі гучна, Ігнат распытваў Сцяпана Кузьміча пра ягоны творчы шлях, пытаўся — над чым ён у дадзены момант працуе, — а пачуўшы, што Сцяпан Кузьміч дзесяць гадоў нічога не пісаў, і толькі зараз вярнуўся да творчасці, абурана грымнуў:

— І не сорамна вам, таварыш Зайцаў, так злачынна абыходзіцца са сваім талентам?

У гэты момант у кабінет зазірнуў Кандрат Панцеляймонавіч. Цікава, відаць, стала — каго Ігнат так гучна прабірае.

— Вось, Кандрат Панцеляймонавіч, пазнаёмцеся. Тава­рыш Зайцаў. Прынёс нам новыя творы.

Кандрат з Зайцам пайшлі ў рэдактарскі кабінет, а следам за імі — нячутна, на цырлах — да абабітых дэрмацінам дзвярэй падскочыў Ігнат.

— Паэзіяй захапіўся даўно, як працаваў на цаліне, — даляцеў прыглушаны дэрмацінавым матрацам голас. Добрую палову Бурносавай тэчкі складаў паэтычны цыкл «Кустанайскі стэп», таму Заяц цаліну і згадаў.

Ігнат пацёр далоні, кацінай хадой прайшоўся па прыймальні. Маналог пра творчы лёс, прычым на дзвюх старонках, ён напісаў учора ўвечары, і яны яго доўга рэпеціравалі.

— Чаго гэта вы, Ігнат Пятровіч, так расхваляваліся? — з усмешкай запыталася Анюта, фарбуючы вусны. Дзяўчына трымала ў руцэ круглае люстэрка і з яго дапамогай глядзела то на вусны, то на загадчыка аддзела лістоў.

— Эх, Анюта… Сапраўдны талент. Хачу ім заняць усю літстаронку.

— А як жа Кароткіх? — дзяўчына кінула памаду ў стальніцу.

Ігнат пацямнеў тварам, моўчкі кіўнуў у бок рэдактарскага кабінета.

Сакратарка падбегла да дзвярэй, прыціснула вуха да дэрмаціну, дробна залыпала вейкамі.

— «І неба — ты! І сонца — ты! І ты — нявеста пекнаты!» — гамзаў за дзвярыма Заяц, і Анюта з зачараваннем у голасе выдыхнула:

— Сапраўдная паэзія!

Увесь сакавік ціснулі маразы, снег амаль не раставаў, але апошнімі днямі падзьмуў цёплы вецер, які разагнаў панылы туман, вылузаўшы з яго звонкае, як спеў жаўрука, сонца. Не толькі рэкі, але й ручаі вышлі з берагоў, залілі лугавіны, і цяпер там, дзе нядаўна можна было праехаць на лыжах, стаяла вада, па якой — так, прынамсі, здавалася, — паволі плылі кудлатыя кучмы кустоў.

Вось такой вясновай парой Сцяпан Зайцаў ехаў цягніком на абласны семінар маладых літаратараў. Ехаў з неахвотай і трывожным сэрцам. Як толькі пачаліся ўсе гэтыя вершы, Ігнат трос чупрынай, сцвярджаючы, што давядзецца адно іх перапісваць ды пхаць у каперты. Ну яшчэ хадзіць на пошту атрымліваць ганарары. А тут прыйшлося ўсё кінуць ды перціся на праклятушчы семінар.

— Ну які я малады літаратар? Сёлета саракавік стукнуў! — казаў ён суседу, а той у адказ паведаміў, што тут маецца на ўвазе не чалавечы ўзрост, а творчы стаж і што там, на семінары, усе будуць такія — з плехам на ўсю галаву.

— Ды я сам бы з радасцю паехаў, — даводзіў Ігнат, паціраючы рукі. — Уяві: жывеш у гасцініцы, два разы на дзень кормяць, перад ад’ездам будзе сяброўская вячэра з дармавой гарэлкай.

Перспектывы спакушалі. Ды страшнавата ехаць у далёкі свет. А раптам пачнуць што-небудзь спытваць — пра паэзію ці яшчэ пра якую халеру. А ён за ўсё жыццё не прачытаў аніводнай кнігі.

— Ты, галоўнае, маўчы. Слухай ды галавой ківай, — настаўляў Ігнат. — А выкруціцца ўсё адно не ўдасца, бо цябе Сабярыхін выпраўляе. Так што перапісвай тузін вершаў і паслязаўтра ад ранку ляці на цягнік.

Высокая годнасць паэта, вядома, лагодзіла душу. Аднак быў тут і непрыемны момант: з яго ўсе наўкол пакеплівалі. Ніхто не даваў веры, што Сцёпка Зайцаў, якога сябры іначай як Зайцам не называлі, здольны штосьці напісаць, ды яшчэ ў рыфму. Але калі, на патрабаванне Ігната, ён прачытаў на працы ўрывак з паэмы «Цалінны колас», усе разам аціхлі, а згледзеўшы, што паэма напісаная Зайцавымі крамзолямі, сталі паглядаць на яго з павагай і з прыхаванай насцярогай. І калі ён прасіў пазычыць рубель «да заўтра», ніколі не адмаўлялі, хаця зусім нядаўна са смехам пыталіся: «Свае, Заяц, усе прапіў?»

Асабліва падабалася новаспечанаму паэту атрымліваць грашовыя пераводы. Мясцовая газета ганарары плаціла невялікія, а вось абласная і рэспубліканская — ён нават не запомніў іх назвы, — абдорвалі паўнаважкім рублём. А пад Новы год прыйшоў ганарар з часопіса. Шалёныя грошы! І хаця палову іх даводзілася аддаваць Бурносу, у кішэні завялася сякая-такая капейчына, і літаральна перад паездкай на семінар ён набыў сабе капялюш з высокім верхам і плецены з лёскі гальштук. Ну а жакардавы гэдээраўскі плашч, які віснуў на плячах, пазычыў сусед Ігнат. Так што, пазіраючы на адбітак у вагоннай шыбе, «семінарыст» сам сябе не пазнаваў і, папраўляючы гальштук, які дагэтуль ніколі не насіў, стрымана пераводзіў дых. І як там усё будзе?

А за шыбай усё дыхала вясною і дробныя ручаі, пера­тварыўшыся ў бурлівыя рэкі, вырываліся з-пад грукатлівых мастоў, цягнучы на сабе абломкі крыгаў і ашмоцце жоўтай пены і падступна падмываючы крутыя берагі.

Вясновы настрой не пакідаў Сцёпку і ў горадзе, калі ён шыбаваў па бульвары, раз за разам пераскокваючы праз лужыны і хапаючыся пры гэтым за капялюш, бо той пры кожным скачку з’язджаў на патыліцу. Адзінае, чаго не хапала душы для поўнага шчасця, гэта кухля халоднага піва. Але ж увушшу й дагэтуль гучаў пагрозлівы Ігнатаў наказ: у першы дзень — ні кроплі спіртнога!

Месца яму забраніравалі ў гарадской гасцініцы, якая стаяла непадалёку ад ракі, поруч з мостам. Узышоўшы на гасцінічны ганак, Сцёпка міжволі заглядзеўся на раку, якая выйшла з берагоў і шамацела ледзяным шарашом.

— Вы заходзіце? — мужчына ягонага веку таксама ўскочыў на ганак.

Мужчына спяшаўся, бо адразу ж падбег да акенца адміністрацыі, ляпнуў пашпартам па далоні.

— Я на семінар маладых літаратараў.

Тут жа, ля акенца адміністрацыі, яны пазнаёміліся. Прозвішча калегі было Сталяронак, і ён таксама прыехаў з правінцыі. Сталяронак дапамог запоўніць анкету, дзе было аж пятнаццаць пытанняў, і знянацку, з інтанацыяй панікі, выдаў:

— Сцяпан Зайцаў?! Дык я цябе не так даўно чытаў! — Сталяронак згадаў назву і нумар часопіса. — Выдатная падборка!

Аўтар часопіснай падборкі вінавата ўсміхнуўся.

— Прозу спрабаваў пісаць? — запытаў калега, калі падымаліся на свой паверх.

Не ведаючы, што адказаць, Сцёпка таргануў плячом.

— А я вырашыў паспрабаваць. Думаў, рыфму не трэба шукаць — буду гнаць па пяць старонак у дзень. А прозу, аказалася, пісаць цяжэй, чым паэмы.

Сцёпка прыехаў з пустымі рукамі, толькі вершы пхнуў у кішэнь, а ў калегі быў важкі сакваяж, адкуль той спачатку выцягнуў электрабрытву, а потым пакунак з накроеным хлебам ды салам.

— Частуйся, — прапанаваў новы знаёмца, і Сцёпка не без задавальнення падхапіў акраец хлеба з кавалкам сала. Сала было густа пасыпана кменам і проста раставала ў роце.

— Не спознімся? — няўцямна, з набітым ротам, спытаў Сцёпка.

— Не хвалюйся. Я ўжо другім разам на семінар прыязджаю. Сёння галоўнае — адзначыцца, а там ідзі гуляй. Ніхто і слова не скажа. Гэта заўтра, як пачнуцца заняткі па секцыях, і калі будзем свае вершы чытаць, трэба сядзець ад званка да званка.

Паэты выйшлі з гасцініцы, узышлі на мост, налеглі жыватамі на парапет. На доле, разам з дробнымі крыгамі, плылі пустыя бутэлькі, абламанае вецце ды розны хломазд.

— Вады сёлета як завязаць, — бліснуў белымі зубамі Сталяронак. — І ў нашым пасёлку рака разлілася. Дзве вуліцы заліло. Па адной хоць на лодках плыві.

Яны даволі доўга ішлі па горадзе, прычым жвавай хадой, і Сцёпка ледзь паспяваў за спадарожнікам. Нарэшце той спыніўся, тыцнуў пальцам у бок шэрага трохпавярховіка:

— Тут!

Скінуўшы ў шатні верхнюю вопратку, Сцёпка прычасаўся пазычаным у Сталяронка грабянцом, і яны ўзбеглі па сходах. На другім паверсе, перад дзвярыма, якія вялі, праўдападобна, у залу, стаяў стол, за якім сядзела мажная кабета.

— Чаму так позна? Семінар гадзіну як пачаўся, — паўшчувала іх кабета.

— Пятнаццаць хвілін як з цягніка… бегма беглі… усю ноч не спалі, — навыперадкі загаманілі літаратары.

— Гэта хто ў нас? Сталяронак і Зайцаў? — кабета запісала іх прозвішчы ў журнал, і паэты цішком увайшлі ў залу.

У зале панаваў прыемны помрак, а вось сцэна зырка свяцілася. За сталом прэзідыума сядзела пяць чалавек. Яшчэ адзін, падсветлены фіялетавым святлом, ад чаго быў падобны на тапельца, стаяў ля моўніцы і штосьці чытаў з паперкі. Хлопцы прымасціліся на апошнім радзе.

— Нашы пісьменнікі па-ранейшаму нясмела, з аглядкай падступаюцца да такой важнай для літаратуры тэмы, як тэма рабочага класа. Літаратары не паказваюць напоўніцу стваральнай працы савецкіх людзей, ім па-ранейшаму не хапае смеласці, не хапае жыццёвага досведу каб паказаць чалавека новай псіхалогіі, народжанай у працэсе пабудовы камуністычнага грамадства. А таму партыя заклікае творцаў ісці ў працоўныя калектывы і вытворчыя цэхі, каб вывучаць жыццё ва ўсіх яго праявах, — «тапелец» на імгненне змоўк, прыклаўся да шклянкі з вадой, і зноўку ўзяўся чытаць — голасам нудотным і невыразным. Голас паволі аддаліўся, і Сцёпку стала адольваць дрымота. Дзіва што. Прачнуўся а шостай раніцы, каб паспець на цягнік. Ды і спаў кепска — хваляваўся перад паездкай. Яго абудзіў штуршок пад скабы.

— Храпеш, — прашаптаў Сталяронак.

Хвілін пятнаццаць небарака змагаўся з дрымотай, нарэшце прамоўца сышоў са сцэны, і Сцёпка на радасцях ударыў у ладкі, ды так гучна, што некалькі «семінарыстаў» глянулі ў ягоны бок.

Наступным да моўніцы падышоў чалавек, падобны на цырульніка — у паласатым пінжаку і з рэдкімі вусамі пад глюгастым носам. У адрозненне ад «тапельца», «цырульнік» загаварыў гучна і ненатуральна натхнёна. Яго, відаць, адмыслова выпусцілі, каб узбадзёрыць залу.

— Месяц таму я выдаў сваю першую празаічную кніжку. Яна для мне вельмі дарагая. У ёй згадваюцца выдатныя людзі, чые шляхі-дарогі пралеглі праз наш горад. У прыватнасці, цэлы раздзел прысвечаны Аляксандру Сяргеевічу Пушкіну.

— Хто гэта? — пацікавіўся Сцёпка.

— Мясцовы паэт. Піша і чытае бойка, але паэзія неглыбокая.

Мясцовы паэт прачытаў тузін сваіх вершаў. Пасля кожнага з іх Сцёпка ўжо зусім шалёна біў у ладкі. Хоць вершы, калі даваць веры Сталяронку, былі і неглыбокія, але ж разагналі дрымоту.

Праз гадзіну абвясцілі перапынак, і Сцёпка выйшаў з залы, ціснучы цёплую далонь да халоднага чэрава. Ён упершыню сядзеў на семінары, таму з нязвычкі ў чэраве забурчала. Калега таксама быў пахмурны і ўтрапёна, нібыта шукаючы некага, глядзеў па баках.

— Зараз кухаль піва б не перашкодзіў, — летуценна, без усялякай спадзеўкі, прагугніў Сцёпка.

— Можна і чаго мацнейшага, — з гатоўнасцю да дзеі азваўся Сталяронак.

«Наш чалавек», — падумаў Сцёпка. Калега яму ўсё больш і больш падабаўся. Не згаворваючыся, яны падаліся ў шатню. Сцёпка спехам насунуў жакардавы плашч, Сталяронак балонневую куртку і, не зашпіліўшыся, удзельнікі семінара вылецелі на вуліцу.

У бліжэйшым гастраноме давалі «Яблычнае» за рубель-сямнаццаць. Прыйшлося патаўчыся ў чарзе, злёгку палаяцца і нават адпіхнуць рабацягу, які стаяў за іхнымі спінамі і ватоўка якога была перапэцканая ў нешта белае — ці то ў гашаную вапну, ці то ў курынае гаўно.

— Куртку першы раз надзеў, і адразу завэдзгаў, — прабубніў Сталяронак, калі, распіхаўшы па кішэнях бутэлькі, выйшлі з гастранома. Калега плюнуў на далонь, пацёр рукаво і па-камандзірску рашуча выгукнуў: — Курс на гасцініцу!

Нечакана з-за аблачын зірнула сонца — яны якраз ішлі па мосце, — і прыяцелі зноў спыніліся ля парапета, пазіраючы на раку, якая бліскала зыбкімі, падобнымі на рыбіну луску, хвалямі і ружавела на даляглядзе.

— Слухай, а на якую халеру папрэмся ў гасцініцу? Сядзем лепш дзе-небудзь на беразе, на раку паглядзім. Пагатоў, прырода шэпча, — прапанаваў Сталяронак.

Спусціўшыся з моста, літаратары пашыбавалі набярэжнай вуліцай. Гарадская забудова неўзабаве скончылася, пачаўся прыватны сектар, і яны прыгледзелі ўтульную мясціну. Тут ужо і да іх ладзілі бяседы: пасярэдзіне невялічкай паляны чарнела выжарына ад цяпельца, ляжала таўсценнае бервяно, а наўкол бліскалі алюмініевыя накрыўкі ад бутэлек.

Сцёпка падабраў крыссе плашча, сеў на бервяно, агледзеўся. Рака ў гэтым месцы рабіла паварот, віравала бурунамі, а сонца глядзела з чыстага неба, заліваючы наваколле пяшчотным мядовым святлом і ласкава грэла спіну. Сцёпка даўно не пачуваў сябе так утульна і лагодна, як тут, на беразе хуткаплыннай ракі.

Сталяронак расклаў на сухой траве бутэлькі, выцягнуў з курткі пластмасавы кубак-складанчык.

— Спадарожнік літаратара, — пажартаваў калега.

Піць з пластмасавай пасудзіны было ўдвая прыемней.

— Ты да паэмы падступаўся? — спытаў Сталяронак, калі агоралі трэцюю бутэльку. Язык у бяседніка крыху заплятаўся.

Сцёпка хвіліну глядзеў на варону, якая плыла па рацэ, седзячы на крызе, нарэшце ачуўся, нецвяроза прамармытаў:

— Добра, што мы збеглі.

— А што там рабіць? Розную лухту слухаць? — абурыўся Сталяронак. — Ён пра Пушкіна напісаў… той, нібыта, міма нас на паштовай карэце праехаў. Ну праехаў… і што з таго? Можа, нават пасцаць выходзіў? Дарэчы, і мне не пера­шкодзіць, — калега падхапіўся з бервяна і, расшпільваючы на хаду прарэх, падаўся да берага.

Сцёпка тым часам пазяхнуў на ўсю губу ды так і застыў з разяўленым ротам. Сталяронак, які кагадзе стаяў на краі абрыву, раптам знік. Ачмурэлы, на паўсагнутых нагах, Сцёпка падбег да ракі і ўбачыў, што бераг абрынуўся, падмыты рачной плынню, і што калега боўтаецца ў вадзе, спрабуючы ўхапіцца за камлыжыну, разам з якой абрынуўся. Камлыжына рассыпалася, Сталяронак з галавой пайшоў над ваду і вынырнуў метрах у дзесяці правей ад абвалу. Ігнат стаў спускацца да вады. Бераг быў гліністы, слізкі; небарака з’ехаў па ім, як на іртах і, па прыкладзе калегі, з галавой нырцануў у ваду. Цела апаліла халадэча. У першае імгненне Сцёпку падалося, што патрапіў у апраметную, а калі вырваўся з палону ледзяніста-пякучай вады і глынуў паветра, дык убачыў свой капялюш, які круцілі віры. Плынь адносіла на сярэдзіну ракі. Ён загроб абедзвюма рукамі і з жахам адчуў, што крануўся нечага жывога. Гэта была нага Сталяронка. На ёй ужо не было туфля. Сталяронак гракнуў, і крык гэты пакрыла адчайнае булькаценне. З апошніх сіл Сцёпка схапіўся рукой за кусцік. Ногі не даставалі да дна. Ён азірнуўся. Калега плыў па рацэ, прычым даволі дзіўным чынам. Спачатку з галавой хаваўся да ваду, а потым, раскрыліўшы рукі, вырываўся з яе па самую грудзіну. Так плавалі на Алімпійскіх гульнях, якія летась паказвалі па тэлебачанні. Рукі дарэшты скарчанелі. Сцёпка ўшчаперыўся ў куст зубамі. Куст адарваўся з коранем, і малады літаратар, з кустом у зубах, паплыў, па-сабачы перабіраючы рукамі. Пакуль плыў, калега ўжо выбраўся на край гліністай касы і адхаркваўся тванню. Сцёпка выплюнуў куст, задышліва гойкнуў:

— Руку дай!

Замест рукі калега працягнуў нагу без туфлі, Сцёпка схапіўся за калашыну і Сталяронак зноў бухнуўся ў ваду.

…Яны доўга ляжалі на леташняй траве, не даючы рады падняцца. Абодвух калаціла.

— Трэба ісці… рухацца трэба… іначай акалеем, — Сталяронак дробна ляскаў зубамі.

Сцёпка хацеў штосьці сказаць, але адчуў, што не можа гаварыць, бо сківіцу скурчыла і ён не даваў рады сцяць зубы. Яны падняліся на ногі. На калегу было страшна глядзець. Мала таго, што быў да ніткі мокрым, дык яшчэ і спрэс завэдзганы глінай. І галаву перапэцкаў. На левай назе адсутнічаў туфель — з дзіркі мокрых шкарпэтак вытыркаўся вялікі палец з сінім пазногцем, — а з расшпіленага прарэха выглядала скурчаная і такая ж сіняя пісюліна.

Хоць хмель і выпетрыўся з галавы, але Сцёпка ішоў улукаткі, пакідаючы на падсохлым ходніку мокры след. Сталяронка, які ішоў першым, таксама кідала ў бакі. На правую нагу ягоную наліпла столькі гліны, што ён яе ледзь перасоўваў.

— Прыйдзем у гасцініцу… станем пад гарачы душ… абмыемся… — раз-пораз, з інтанацыяй усхліпу, паўтараў калега, і Сцёпка падумаў — ці не трызніць бедачына?

Сцёпка парываўся сказаць, што іх у такім выглядзе ў гасцініцу не пусцяць. Там жа дывановыя дарожкі пасцеленыя, а ў іх на трох нагах па два кілаграмы гліны: начапілі, як выпаўзалі з гразкага берага на сухое. Але нічога сказаць не мог, адно няўцямна мыкаў ды ўздрыгваў усім целам. На Сталяронка, да ўсяго, напала ікаўка — наглытаўся рачной вады. І пасля кожнай раскацістай ікаўкі яго адкідвала на пару крокаў назад.

Тым часам маладыя літаратары праходзілі міма дзевяціпавярховіка, каля якога малеча гуляла ў вайну. Убачыўшы мокрых дзядзькоў, малыя пасунуліся следам. Спачатку проста ішлі, з цікаўнасцю пазіраючы на пахілыя спіны, а затым наставілі свае ружжы-палкі, нібыта яны канваіруюць палонных немцаў, ці, яшчэ горш, адубелых французаў увосень 1812-га. Неўзабаве да дзятвы далучылася цётка з пустой сумкай у руках. Пачала распытваць падшыванцаў, каго яны вядуць, — і нейкі барадаты інтэлігент, які ішоў насустрач, на поўным сур’ёзе спытаў:

— Кіно здымаюць?

Дарэшты скарчанелыя, літаратары датупалі да гасцініцы. Сцёпка ўжо не адчуваў ні рук, ні ног і з цяжкасцю адчыніў дзверы. Сталяронак зачапіўся за парог, упаў на калені і, не даючы рады падняцца, вокраччу папоўз па цёмным калідоры. Насустрач выйшла прыбіральшчыца з пустым вядром і швабрай.

— Ай, хто гэта?! — улякнута загарлала цётухна, выпусціўшы з рук швабру, якая, падаючы, агрэла Сталяронка па макаўцы.

— Мы паэты… з семінара ідзём! — прамовіў Сталяронак, і Сцёпка хуценька прычыніў дзверы, пакінуўшы сябра па няшчасці сам-насам з гасцінічнай адміністрацыяй.

Спехам, на нягнуткім нагах, падбег да цэментавых прыступкаў, якія, усутыч да моста, збягалі ў ваду. Вырашыў хоць неяк абмыцца, перш чым ісці ў гасцініцу. Спусціўшыся да вады, паэт адмыў ад гліны туфлі, калашыны штаноў, крысы жакардавага плашча. Над галавою пачуліся галасы. Сцёпка задзёр голаў. На мосце, звесіўшыся праз парапет, на яго глядзелі некалькі чалавек, і нехта жартам крыкнуў: «Што, купальны сезон адкрылі?»

— Халера на вас, — вылаяўся госць абласнога цэнтра, па-заліхвацку чхнуў, і рэха злавеснага чыху замітусілася пад мостам.

Крыху абмыўшыся, Сцёпка з вохканнем расправіў хрыбеціну, стаў уздымацца па прыступках і заўважыў, што да гасцініцы пад’язджае міліцэйскі «козлік», а з самой гасцініцы, з разнасцежаных дзвярэй — іх трымала прыбіральшчыца — даляталі шалёная ікаўка, грукат пустога вядра і жаночы лямант. Прыйшлося спусціцца да вады і яшчэ раз пашараваць далонямі калашыны. Па рацэ плыў ягоны капялюш. Дзесьці зачапіўся за прыбярэжныя кусты, а цяпер вырваўся на водны прастор і падплываў да моста. На самім мосце тым часам узрушана загаманілі. Сцёпка падняўся па прыступках, наструнена, выцягнуўшы шыю, зірнуў на гасцінічныя дзверы і абамлеў. Ягонага прыяцеля — ён быў у адных трусах — вывелі з гасцініцы і сілком пхалі ў «козлік». Сталяронак, відаць, распрануўся, каб не пакідаць слядоў на дывановых дарожках, а цёткі ў гасцініцы не так зразумелі ды выклікалі міліцыю. Як толькі міліцэйская машына ад’ехала, паэт падскокам, як грак на снезе, кінуўся ў бок вакзала. Людзі, якія ішлі насустрач, пужліва глядзелі ўслед; давялося завярнуць у прахон між будынкамі і шыбаваць дварамі.

«Прыязджаю дахаты, мыю плашч, сушу, заношу Ігнату і кажу: усё! Хопіць з мяне тых семінараў», — поўнілі галаву ліхаманкавыя думкі. У твар дыхнуў халодны вецер, і Сцёпка, здрыгануўшыся, зразумеў, што калі зараз жа не сагрэецца і не абсохне, дык грымне на мокры асфальт і развітаецца з жыццём. «А куды я, уласна, бягу? На вакзал? Але “дызель” пойдзе ўвечары. Да таго ж не паспею з’явіцца ў пачакальні, як падхопіць міліцыя. Зацягне ў апорны пункт, пачне высвятляць — чаму я мокры ды п’яны. Там, у апорным пункце, і загавею душой». Спатыкнуўшыся на выбоіне, Сцяпан спыніўся. «Лазня!» — нарадзілася ў свядомасці выратавальнае слова, і нутраны голас сарваўся на пранізлівы вокліч:

— Эй, дзе ў вас б-бліжэйшая л-лазня?!

— А вуньдзека, — спалохана азвалася бабуля, да якой звярнуўся. Бабуля з перапуду прыціснулася спінай да сцяны дома. — З яе дым ідзе.

Пакарабачаная лазенная труба, аднак, пускала не дым, а правідную пару.

Каля касы стаяла чарга, але, пабачыўшы мокрага і акалелага небараку, людзі рассунуліся.

У прымыльніку ён схапіў за рукаво лазеншчыка:

— Сл-лухай… т-рэба апранахі памыць ды п-прасушыць.

Лазеншчык адступіў на крок:

— У нас лазня, а не пральня.

Дрогкай рукой Сцёпка прыляпіў на кафельную сцяну мокры рубель. Лазеншчык спрытна падхапіў грошы, расчыніў абабітыя бляхай дзверы. Яны зайшлі ў цёмную, прасмярдзелую бярозавымі венікамі бакоўку. Тут стаяла пашарпаная шафа і стосы шэрых лазенных мядніц.

— Вунь кран…памыеш апранахі… зараз сушылку ўключу.

Скаланаючыся ўсім целам, Сцёпка зняў плашч, выцягнуў з нутраной кішэні размоклы пашпарт. «Ці атрымаю па ім паштовыя пераводы?» — падумаў з трывогай. «Скажу, у пральную машыну патрапіў… можа, і дадуць», — Сцёпка паклаў пашпарціну на шафу, туды ж, скамячыўшы ў кулаку, паклаў грошы. Потым дастаў жмутак папер, якія ляжалі ў другой кішэні і якія разлезліся ад вады, шпурнуў у цёмны кут і, перабіраючы рукамі сцены, рынуў у парыльню.

Яму адразу ж далі месца на верхняй паліцы.

— Ты адкуль такі? — спытаў дзядзька ў вязанай шапцы, шугануўшы вады на распаленыя камяні.

— З р-ракі… бераг п-падмыла… — заікаста патлумачыў Сцёпка.

— Знаёмая справа, — рагатнуў дзядзька. — Швагер пазалетась паехаў шчупакоў біць і таксама з абрыву ў раку сігануў… Давай, гарачым венікам адхвашчу. Вомігам ачуняеш.

…Упараны, з тварам чырвоным як печаны рак, Сцёпка выйшаў з прымыльніка і накіраваўся ў буфет. Там гаманіў натоўп, а гэта азначала, што нядаўна завезлі піва. Пачуваў сябе Сцяпан Зайцаў так, нібыта хвіліну таму нарадзіўся. Стваралася ўражанне, што нейкая сіла падхапіла пад пахі і панесла ў лазенны буфет. На ім усё было сухое, калі не лічыць туфель: яны не прасохлі і злёгку халадзілі пяткі. З нецярплівасцю пераступаючы з нагі на нагу, наноў народжаны наведнік лазні дачакаўся чаргі і ўзяў два кухлі. Першы кухаль выпіў нагбом, не адрываючыся, і з такім адчаем ад­дзьмухнуўся, што ўсе азірнуліся. Другі кухаль піў паволі, расцягваючы задавальненне і разважаючы, ці варта перціся ў гасцініцу. Напачатку хацеў пайсці, але невядома, што там учыніў Сталяронак. А раптам заявіцца міліцыя ды пачне распытваць… Да таго ж вершы, якія мусіў заўтра чытаць, закінуў у кут. Дзесьці праз гадзіну адправіцца апошні «дызель». Паспее ўзяць яшчэ адзін кухаль. А заўтра выспіцца дасхочу. Потым будзе яшчэ адзін вольны дзень… Сцёпка выцер далонню пену з вуснаў і падумаў: «Як добра быць паэтам!»

Начная дарога

Студэнцкае жыццё «на бульбе» вядомае. Удзень, пад панылым восеньскім дажджом, збіраеш караняплоды, потым вячэраеш у імправізаванай, збітай з аполкаў і зацягнутай поліэтыленам сталоўцы, нарэшце, куляеш бутэльку «чарніла» і выпраўляешся з сябрамі ў суседнюю вёску на скокі. І выпраўляешся не пехатою, а на калгасным транспарце — пачэпленым да «беларуса» вазку, на бляшаным дне якога рэшткі гною, а на борце пагрозлівы надпіс «Перавозка людзей забаронена!». Трактарыст таксама падпіты і, падбадзёраны бязладнымі песнямі, свістам, дзявочым віскатам і звернутымі да яго воклічамі: «Лёха, гані не менш за сто!», цісне на ўсю жалезку. Назад, праўда, трактар едзе не так хутка, бо ў Лёхі-трактарыста хмель выпетрываецца з галавы, а студэнты ўжо не гарлаюць і не спяваюць, бо галоўных пеюноў у вазку няма: пашыліся ў стагі ды капешкі з мясцовымі дзеўкамі.

Вось і студэнт 3-га курса Мішка Ананчанка (сябры звалі яго проста Анана) у першы ж вечар падхапіў на скоках вясковую бібліятэкарку, штоночы завіхаўся з ёю і дахаты вяртаўся пад раніцу. Жылі яны ў Мазалях, а на танцы ездзілі за чатыры кіламетры, у вёску Бажкі. Любошчы даліся Мішку ў знакі: небарака змарнеў з твару, схуднеў і стукаўся плечуком у вушак, пераступаючы раніцай парог хаты.

Тае ночы Мішка, як заўсёды, пашыўся з каханкай у салому, але быў не ў гуморы. Пабольвала галава, салома калола бакі — сядзець давялося на высокай тарпе, — паволі церусіў дождж, а бібліятэкарка, упершыню за ўвесь час іх спатканняў, пачала з дакорам у голасе казаць, што ён хутка з’едзе і адразу ж на яе забудзецца. Урэшце Анану абрыдлі дзявочыя дакоры, і ён, пачуўшы гітарнае брынканне і лямант каля клуба, саслізнуў на азадку з тарпы. Хацеў паехаць дахаты разам з усімі, і тут жа з апалым сэрцам пачуў перарывістае ляскатанне трактара, якое паволі аддалялася. І ўсё ж такі гэтым разам ён падаўся ў Мазалі раней звычайнага. Нават не пацалаваў дзяўчыну на развітанне. Проста паціснуў гарачую руку і потым, тупаючы вясковай вуліцай, сцепануўся ад роспачных усхліпаў за спінай.

Ісці трэба было кіламетр па асфальце і яшчэ два кіламетры па гразкай, здратаванай глыбокімі калюгамі праселіцы. Ратуючыся ад тых усхліпаў, Анана пусціўся па шашы як ветрам гнаны і, толькі дайшоўшы да павароткі, азірнуўся, дастаў з кішэні пачак «беламору» — цыгарэт у тутэйшай краме не было, — і ад нечаканасці выпусціў папяросіну з зубоў… Аднекуль з гары на зямлю абрынулася штосьці цёмнае і важкае. Анана прысеў ад нечаканасці і незадаволена плюнуў пад ногі. Гэта ягоны аднагрупнік Васька Кончыц скочыў з разгалістага дрэва, якое расло пры дарозе.

— Тху, бляха… напужаў, — выдыхнуў Мішка, падбіраючы з-пад ног беламорыну. Папяроса патрапіла ў лужу, размокла і Анана, расціснуўшы яе ў кулаку, абабіў далоні.

— Ты чаго на дрэва ўзлез? — Мішка зірнуў на цёмную крону.

Васька нічога не адказаў, адно зацкавана, з убітай у плечы галавой, агледзеўся.

«Зубамі звоніць, — з усмешкай на вуснах падумаў Анана, прыпальваючы новую папяросу, — баіцца адзін ісці, вось і чакае спадарожніка. Відаць, таксама спазніўся на трактар. Але чаму на дрэва ўзбіўся?»

— Дай і мне, — папрасіў Васька.

Уздыхнуўшы, Анана тыцнуў у Васьчын рот беламорыну.

— І запалкі, — працадзіў Васька скрозь сцятыя зубы.

— З курыльных прыладаў адна пыса, — пажартаваў Анана, чыркнуўшы запалкай. — Дык хто цябе так напужаў?

Замест адказу аднагрупнік з шумам выпусціў дым.

Яны пайшлі краем праселіцы. Васька асцярожна, на паўсагнутых нагах, дыбаў першым, а Мішка, усё з той жа іранічнай усмешкай на вуснах, следам за ім.

Абапал дарогі шчытнай сцяной рос алешнік, цёмныя нетры якога былі разлінаваныя шэрымі палосамі бярэзін. Ад алешніку патыхала сырасцю, грыбамі-апенькамі і прэлым лісцем. Колькі часу яны ішлі моўчкі, і на Мішку стала навальвацца цяжкая дрымота. Ён нават прысніў бібліятэкарку, ды тут наперадзе пачуўся неспакойны Васьчын голас.

— Анана!

Мішка ў адказ адчайдушна пазяхнуў.

— А ты на ваўка калі-небудзь узбіваўся?

— Не даводзілася, — буркнуў Анана і, зганяючы з вачэй дрымоту, пацёр пальцамі павекі. — А ты?

Васька хвіліну маўчаў, разважаючы, відаць, ці казаць тое суразмоўніку.

— Ды воўк за мной гнаўся.

— Калі?!

— Ды во, каля павароткі. Пёр па кустах, як той лось па кукурузе.

— І ты з перапуду на дрэва сігануў? — хмыкнуў Анана.

Такія словы Ваську не спадабаліся, і ён прыспешыў крок. Мішка хацеў паведаміць аднагрупніку, што ваўкі такой парой на людзей не нападаюць. Гэта ўжо калі зімой, як у зграю саб’юцца. Але потым махнуў рукой. Не было ахвоты мянціць языком.

Яны зноў пайшлі моўчкі, і Мішку зноў пачало забіраць на сон, і яму зноў прыснілася бібліятэкарка, і Васька чарговым разам вярнуў да жыцця.

— Анана!

— Ну, — прамовіў Мішка, змагаючыся з позехам. Вась­кава балбатня пачынала назаляць.

— Старая бабця, у якой жыву, распавяла адну гісторыю, — Васька знянацку замаўчаў, і Мішка зноўку выдыхнуў:

— Якую гісторыю?

— Карацей, дзесьці перад самай вайной ішоў ноччу чалавек гэтай самай дарогай — з Бажкоў у Мазалі. І вось ідзе, значыцца, і раптам бачыць — на дарозе жанчына стаіць… уся ў белым. Ну, падышоў той чалавек бліжэй і бачыць: кабета нетутэйшая. Валасы чорныя з-пад белай касынкі выбіваюцца, і ў іх белы гарлачык уплецены. Прыгожая была, але ў адначас і штосьці страшнае таілася ў позірку. «Ці можаш мяне да Мазалёў давесці?» — спытала.

Дрымота збегла з вачэй, і душу кранула халодная пройма спалоху.

— А далей? — з насцярогай спытаў Мішка, скасіўшы вока на тоўстую бярэзіну, якая белай зданню тырчала наўзбоч дарогі.

— Тс-с-с, — сыкнуў Васька, узняўшы ўгору палец.

Наструнена лыпаючы векамі, Мішка прыслухаўся. Порсткі ветрык шамацеў у алешніку, ціха рыпала старая бярэзіна, і дзесьці далёка, ці не ў саміх Бажках, бязладна брахалі сабакі.

Ні слова не сказаўшы, Мішка пашыбаваў шырокім крокам, дэманструючы тым самым, што яму абрыдлі Васькавы байкі, і сябрук — задыхана, з панікай у голасе — прагугніў:

— Хтосьці бяжыць за намі.

— Ды хто тут можа бегаць… сярод ночы? — ужо без ранейшай упэўненасці прамармытаў Мішка, зрабіў рашучы крок і на палову галёнкі праваліўся ў залітую вадой калюжыну. — Тфу, йоп… — вылаяўся Анана, нагнуўся, збіраючыся зняць чаравік, ды так і застыў з сагнутай хрыбецінай.

Там, за спінай, сапраўды нехта бег, нячутна перабіраючы нагамі, нехта дыхаў і вякаў, пазіраючы ім услед хіжымі вачыма.

«А можа, гэта тая ведзьма, пра якую казаў Васька?» — мільганула ў галаве, і ў той жа міг да вушэй даляцела плясканне вады ў лужынах. Гэта Кончыц сігануў па калюгах, гучна ляпаючы кірзачамі і махаючы дзеля балансіроўкі рукамі.

Мішка кінуўся следам. Спачатку чыкіляў з чаравікам у руцэ, затым, скачучы на адной назе, паспрабаваў насунуць абутак, паваліўся, сяк-так абуўся і даў такога дзерака, што вомігам дагнаў Ваську, хоць той і быў чэмпіёнам інстытута па спрынце. Здавалася, ведзьма вось-вось учэпіцца ў каршэнь сваімі кашчавымі пальцамі. Прымроілася нават, што гэта бібліятэкарка, перакінуўшыся ў ведзьму, бяжыць за ім, каб перагрызці глотку.

Змораныя, яны спыніліся перавесці дых. Навокал ужо былі не кусты, а голае поле, і ў разрэджанай цемрані, на дарозе, і сапраўды штосьці краталася. Але цяпер гэтае самае «штось­ці» ўжо не здавалася такім жахлівым і неўзабаве азвалася жаласлівым бляяннем.

— Авечка, — выдыхнуў Анана, адчуўшы, што схаладнелае сэрца, якое імгненне таму гатовае было выскачыць вонкі і гучна бомкала ў вушах, сунялося і стала цёплым.

Па дарозе бег вялізны, з белай мецінай на пакатым лобе, баран. Ён быў увесь у дзядоўніку, а ў завіткі рагоў убілася лісце. Рагаты свавольнік блізка не падышоў. Спыніўся непадалёку і, з недаверам крутнуўшы галавой, прывітаў падарожных:

— Бе-э-эээ.

— Дык гэта ж Яшка, у маёй гаспадыні жыве, — жвавым голасам прамовіў Анана. — Тры дні як знік. Дзе толькі не шукалі.

Пачуўшы сваё імя, баран подбегам кінуўся да Мішкі. Пазнаў сваіх, бо Анана пару разоў частаваў яго скібкай хлеба.

— Ну і напужаў ты нас, браток, — Мішка зняў з барановых рагоў пажухлае лісце. — Гаспадыня з ног збілася, цябе шукаючы, а ты немаведама дзе цягаешся.

Баран вінавата апусціў галаву.

— Ну добра, пайшлі ўжо. Дома будзеш вінаваціцца, — Анана падхапіў з Яшкавага вуха шышку дзядоўніку і задаволена пацёр далоні. Раней гаспадыня заўсёды наракала, калі ён прыходзіў пад раніцу, а цяпер, пабачыўшы свайго гадунца, магчыма, і пляшку паставіць.

На даляглядзе пазначылася палоска няўтульнага святла. Дарога ішла ўгору, і з кожным крокам відарысы мазалёўскіх хат, якія стаялі на гары, усё яскравей адбіваліся на тле той палоскі.

Мішка зноў згадаў бібліятэкарку, ды думкі ўвесь час перабівала Яшкава бляянне. Баран убачыў родную вёску і брыкліва шыбаваў дахаты, праз кожныя дзесяць метраў спыняючыся і, павярнуўшы галаву, зычным бляяннем падганяючы спадарожнікаў. Але начныя прыгоды спадарожнікаў дарэшты змарылі, і яны з цяжкасцю перастаўлялі ногі. Каля крайняй хаты сябры парукаліся, і Васька Кончыц, панурыўшы вочы, прамармытаў:

— Ты… гэта… не кажы нікому як мы тут бегалі. А то засмяюць, паскуды.

— Ладна, — буркнуў Мішка і, расшпіліўшы ватоўку, памацаў мокрыя падпахі.

Песні ранняй вясны

Под окном у нас растёт красная смородина,

Жизнью радостной цветёт молодая Родина!

«Лірычныя прыпеўкі».

Выканаўца К. Шульжэнка. Запіс 1951 года

Вось жа так бывае: у сярэдзіне сакавіка, калі зямля крыху прагрэецца, калі на вярбе пачынаюць прабівацца катахі, а па праталінах шпацыруюць гракі, выглядаючы якой спажывы, раптам — звычайна сярод ночы — налятае страшная непагадзь з завірухай, сіпатым ветравеем і снежнымі заносамі. І там, дзе надоечы хадзілі гракі, такім часам паўзуць шэрыя дуйкі-вужакі, і гнуцца пад ветрам зледзянелыя галіны вярбы…

Вілен Налівайка ляжаў на тапчане, з галавой накрыўшыся ліхенькай коўдрай, і спрабаваў заснуць. Дзеля гэтага раз за разам лічыў да ста, заціскаў, каб пазбыцца дакучных думак, далонямі вушы, урэшце скідваў коўдру, хапаў свежага паветра і ўражана слухаў, як лютуе за акном сакавіцкая замятуха. Выў, то зласліва, то жаласна, вятрыска; дзынкалі кепска закітаваныя шыбы; пад вокнамі зацята біліся-лапаталі сцягі і штосьці зморана рыпела на гарышчы, усё адно як нейкі дзядок сядзеў там ды здушана крахтаў. І кожнага разу ён уяўляў таго дзядка: кудлатага, зеленатварага, з уедліва-пукатымі зекрамі, і зноўку спалохана хаваўся пад коўдру. Але там, пад коўдрай, яго апаноўвалі яшчэ больш страхаморлівыя відзежы і думкі.

«А як не прыйдуць? Чорт іх ведае, тых палякаў… А то прыйдуць, ды не ўсе… А тут яшчэ дарогі замяло — паспрабуй дабярыся з дальніх хутароў», — і ад такіх думак, а можа ад недахопу паветра, Вілену ў нейкі момант стала не па сабе і ён падхапіўся на ногі. Ціхенька, на дыбачках, падышоў да стала. Трафейны «Mauthe» з фасфарычнымі стрэлкамі паказваў палову на трэцюю. Вілен пацёр павекі, чарговым разам прыслухаўся. Дзядок на гарышчы ўжо не крахтаў, снежныя хлапякі не білі ў шыбу — вецер змяніў напрамак, — але затое штосьці бухнула знадворку, ды так хвацка, што са столі сыпанула парахня. Неўзабаве буханне паўтарылася, і Вілен, нядобрым словам згадаўшы Жвірблю, насунуў на ногі порткі.

Наглядную агітацыю прыбіваў Юзік Жвірбля — тутэйшы актывіст. Ды, відаць, скраў пару цвікоў, бо транспарант з надпісам «Усе на выбары!» з аднаго боку адарвала ветрам, і зараз ён матляўся ды біўся ў сцяну.

«Добра яшчэ, што ноччу адарвала, ніхто не бачыў», — падумаў Вілен, памацаў рукой другі транспарант, з надпісам «Заданні партыі — выканаем!», але той, на шчасце, быў прыбіты як мае быць.

Вярнуўшыся ў бакоўку, Вілен скінуў долу суконны палітон, выцягнуў абцугамі каваны цвік, на якім той вісеў. Ён узяўся раўняць цвік абцугамі — малатка пад рукой не было, — пабіў палец, вылаяўся і згадаў, што надоечы паклаў малаток ля выбарчай скрыні. Давялося адчыняць школьныя дзверы, прабірацца навобмацак у клас. У класе ён чыркнуў запалкай, запаліў газніцу. Зыбкае святло прабегла па сценах, засяродзілася на вялікім плакаце. На ім мажная цётка ў кажусе, наваліўшыся грудзямі на тын, паказвала рукою на ўквечаную сцягамі школу. Надпіс пад плакатам заклікаў аддаць галасы за кандыдатаў непарушнага блоку камуністаў і беспартыйных.

Вілен уздыхнуў, агеньчык газніцы страпянуўся, па сценах папаўзлі выгінастыя цені, і сэрца ягонае ёкнула: чырвоная скрыня, якая стаяла ў дальнім куце класа, падалася яму труною.

Летась Вілен Пятровіч Налівайка скончыў Рагачоўскі настаўніцкі інстытут і быў, як выдатнік вучобы, накіраваны на працу ў Гарадзенскую вобласць. Тут яго адразу ж прынялі ў партыю ды прызначылі дырэктарам Раздзярышкаўскай школы-сямігодкі. Вёска Раздзярышкі — глухая, атачоная пракаветным лесам ды балотамі — месцілася ў трох кіламетрах ад літоўскай мяжы. Школу арганізавалі адразу па вайне, і Вілен стаў яе чацвёртым па ліку дырэктарам. Першы знік на першым жа месяцы дырэктарства, калі сюды завіталі «лясныя браты» — удзельнікі польскага падзем’я. «Браты» яго так напужалі, што бедачына збег, нават не прыхапіўшы майна. Другі быў больш увішным: пабраўся з кабетай-фін­інспектарам і пераехаў жыць у райцэнтр. Ну а трэці дапіўся да белай гарачкі і кінуўся з рагачом на загадчыка РАНА, калі той прыехаў з праверкай: прыняў за нячысціка.

Вілен і дагэтуль ведаў, што тут, на Гарадзеншчыне, жыццё для настаўніка ніякае, і мог застацца ў родным Рагачове. Аднак паклікала далёкая дарога ды магчымасць займець уласную хату. Бо шмат хто з выпускнікоў інстытута, якія падаліся на захад і працавалі вясковымі настаўнікамі, атрымалі ўласнае жытло. Засяляліся ў хаты вяскоўцаў, якія з’язджалі ў Польшчу. Але апошнім часам за Буг нікога не выпускалі; у Сібір, пасля смерці бацькі-Сталіна, не дэпартавалі, і Вілену давялося пасяліцца пры школе — у цёмным катуху, дзе дагэтуль захоўваліся паламаныя, яшчэ польскага ўзору, парты, наглядныя дапаможнікі, мётлы, дзіравыя вёдры ды іншы хломазд. Праўда, у раённым аддзеле адукацыі паведамілі, што рыхтуюцца новыя спісы на выезд людзей за мяжу, і не сёння, дык заўтра ён, Вілен Налівайка, атрымае прыстойнае жытло.

Апрача дырэктарства, Вілену даводзілася выкладаць у школе алгебру з геаметрыяй, а таксама батаніку з фізкультурай. Да таго ж вёў атэістычную прапаганду сярод насельніцтва — за паўгода прачытаў восем лекцый — і кіраваў школьным драмгуртком. І вось на ягоныя плечы абрынуўся новы цяжар: Вілена Пятровіча Налівайку прызначылі старшынёй выбарчай дзяльніцы па выбарах дэпутатаў Вярхоўнага Савета, і небарака пазбыўся сну. Некалькі разоў, на спадарожных машынах, ездзіў у раён на нарады, якія ладзіў старшыня акруговай камісіі Макаловіч, наведаў, як агітатар, ледзь не кожную хату ў Раздзярышках і суседніх Каўбасішках, уласнаручна намаляваў тры плакаты і — з вялікай цяжкасцю! — сфармаваў выбарчую камісію.

Тут, на Гарадзеншчыне, Вілен пачуваў сябе ніякавата. Першы тыдзень, як толькі прыехаў, нават не ўсё разумеў, што кажуць тутэйшыя людзі, а таму завёў слоўнік, куды ўпісваў дзеля памяці гарадзенскую лексіку: ровар — веласіпед; лон­скі — леташні; катанка — палітон; загарак — гадзіннік… Ну а настаўніцу расейскай мовы і літаратуры Вілен Пятровіч напачатку зусім не разумеў. Спытае: «Ванда Данатаўна, каму вы аддалі сшыткі?» Адказвае: «Галіне Вацлаваўнай». «Каму-каму, Вацлаваўне? — Ну я ж і кажу: Вацлаваўнай». Дарэчы, Ванда Данатаўна — сакратар выбарчай камісіі. Адзіная, каго не трэба было туды цягнуць жывасілам. Сама напрасілася.

Сеўшы за стол, Вілен чарговым разам, падслепавата мружачы вочы, перагледзеў спісы выбарцаў, з пакутлівым уздыхам закінуў рукі за патыліцу.

«Усё ж у плане культурных мерапрыемстваў у нас недапрацоўка», — падумаў начны бяссоннік і сцепануўся, згадваючы: дзе ён чуў такія словы? Галава была тлумнай, таму і не адразу згадаў, што пачуў іх на нарадзе ў раёне, з вуснаў Макаловіча. Не, сёе-тое ён усё ж такі зрабіў. Развесіў наглядную агітацыю; у калідоры, на партах, паклаў леташнія падшыўкі «Гродзенскай праўды» і «Звязды», знайшоў патэфон (цётка Эліза, школьная прыбіральшчыца, абяцала прынесці кружэлкі), а Юзік Жвірбля, вядомы ў наваколлі гарманіст, атрымаў ад Вілена партыйнае заданне: развучыць колькі савецкіх патрыятычных песень. А то ж полькі Юзік грае так, што віхура ўздымаецца, а папрасі сыграць «Широка страна моя родная» — ссоўвае васільковыя мяхі і панурвае вочы. Днямі Вілен ішоў міма Юзікавай хаты і пачуў, як у адрыне пілікаў гармонік, але што там была за песня, так і не разабраў.

Першай, як заўсёды, прыйшла цётка Эліза. Цётка хоць і сталага веку, але яе таксама ўключылі ў выбарчую камісію, ад працоўнага калектыву школы. Сама яна не мясцовая, прыехала перад самай вайной аднекуль з цэнтральнай Польшчы. Як і дамаўляліся, прыбіральшчыца прынесла цэлы стос кружэлак. Вілен узяў адну з іх, паднёс да газніцы. На пацёхканай налепцы польскімі літарамі было напісана: «To ostatnia niedziela. Tango». Дрогкімі рукамі перабраў астатнія «плыты» — усе скрозь даваенныя, фірмы «Карона-Рэкорд».

«Добра, што дагледзеў, — старшыня камісіі перавёў дых, — гэта ж трэба… выбарцаў на дзяльніцы прывітае даваеннае польскае танга… За такія рэчы могуць і з партыі паперці».

— А савецкія песні ёсць? — цётка Эліза падхапіла ўжо анучку і збіралася штосьці выціраць.

— Ест една, — адгукнулася прыбіральшчыца, — цурка з Шчуціну прывезла. — Мястэчка Шчучын мясцовыя людзі ўпарта менавалі Шчуціным.

— І што за песня, патрыятычнага характару?

Эліза лыпнула вачыма.

— Якась кабета сьпева.

— Нясіце. А гэтую пілсудчыну — Вілен узважыў на руках стос кружэлак, — забярыце. І, па магчымасці, нікому не паказвайце.

У класе гарэла толькі адна газніца. Вілен дастаў запалкі, каб запаліць яшчэ дзве, і застыў у здранцвенні.

«Усё ж такі меў рацыю ўпаўнаважаны. Трэба пільнавацца, прыглядацца да кожнай драбязы», — бязгучна прашаптаў Вілен, згадаўшы, як пад час раённай педканферэнцыі да яго падышоў нізенькі дзядзька ў кіцелі, паціснуў руку і з робленай весялосцю паведаміў, што дырэктар школы ў вёсцы — гэта вочы і вушы савецкай улады. «Раён у нас складаны, а апошнім часам, пасля смерці таварыша Сталіна, прыкметна актывізаваліся антысавецкія элементы. Так што будзьце пільнымі і інфармуйце, хто ў Раздзярышках і наваколлі выступае супраць ліквідацыі хутароў, хто агітуе за выезд у Польшчу, нарэшце, хто з вяскоўцаў адмоўна ставіцца да дзяржаўных пазыкаў. Пажадана, каб вы інфармавалі нас штомесяц, і ў пісьмовым выглядзе», — дзядзька ў кіцелі, які назваўся ўпаўнаважаным, яшчэ раз паціснуў руку і паведаміў, што неўзабаве завітае ў Раздзярышкі і тады яны пагамоняць больш змястоўна.

Пальцы апаліў агонь, і ён папляваў на прыпечаны пазногаць.

— Божухна, як адчапіцца ад гэтага ўпаўнаважанага? — цяпер ужо ўголас, з плаксівай ноткай прамовіў Вілен і страпянуўся: гэта бразнулі, гулкім рэхам адбіўшыся ў калідоры, уваходныя дзверы.

Пані Эліза выплыла з цемры, трымаючы ў руках кружэлку ў падзертай капэрце.

— «“Лирические припевки”, исп. Клавдия Шульженко», — прачытаў, нахіліўшыся да лямпы, Вілен, рушыў да патэфона, крутнуў корбу.

…Хорошо идут дела

У колхозного села.

Я молоденька девчонка,

От того-о и весела-а!

Песня была ніштаватай, аднак голас пяюхі перакрывала аднастайнае шыпенне і мернае храбусценне — усё адно, як карова жавала трасянку. Вілен выцягнуў з патэфона іголку і навастрыў аб пячную цагліну.

Апошнім з сяброў камісіі з’явіўся Юзік Жвірбля, з гармонікам пад пахай. Пазалетась Юзік скончыў сельскагаспадарчы тэхнікум і працаваў у калгасе заатэхнікам. Нядаўна заатэхніка прынялі ў партыю, і, вядома, ён быў не шараговым сябрам камісіі, а намеснікам старшыні.

— О, усе сабраліся… А я думаў — першым прыйду.

Вілен заклапочана пакруціў галавой, хацеў згадаць пра адарваны ветрам транспарант, але перадумаў, адно кіўнуў на гармонік.

Юзік ускінуў на плечы рамяні, прайшоўся пальцамі па гузіках, гучна крахтануў.

Над Москвою знамё-она славы,

Торжествует победу народ.

Здравствуй, город Вели-икой Державы,

Где любимый наш Сталин живё-от…

У класе, здаецца, задрыжэлі шыбы, і натхнёны Вілен далучыў свой голас да мужнай песні.

Будем вечно тобою гордиться,

Будет жить твоя слава в веках,

Дорогая моя столица,

Золотая моя Москва…

Вілен махнуў рукой сябрам камісіі, каб і тыя падхапілі, але кабеты сядзелі моўчкі, утрапёна пазіраючы на Юзіка, а цётка Эліза наогул перажагналася і выслізнула ў калідор.

«Ну і людзі, — падумаў Вілен, ціснучы на знак падзякі халаднаватую Юзікаву далонь, — у нас на Рагачоўшчыне паляндвіцы ў вочы не бачылі, людзі ў зямлянках жывуць, а на выбары ідуць як на свята, а гэтыя…» — старшыня камісіі зірнуў на гадзіннік, пацёр звільгатнелыя ад хвалявання далоні: стрэлкі выпростваліся ў вертыкаль. Да шостай гадзіны заставалася пяць хвілінаў.

— Таварышы сябры камісіі! Віншую вас з пачаткам нашай працы, — голас Віленаў зрываўся і клекатаў у перасохлым горле. Адна з трох запаленых газніцаў пачала куродымець і змазала ўрачыстасць моманту. Давялося прыкруціць кнот.

— Пачынаем апячатванне выбарчай скрыні.

Старшыня камісіі падхапіў скрыню, кульнуў у паветры, дэманструючы, што яна пустая, хацеў быў з пампезнай павольнасцю забіць цвікі ў рассохлую фанеру, але малаток, які мусіў ляжаць пад рукой, ён пакінуў на школьным ганку.

Праз пяць хвілін, дарэшты ўпрэлы, старшыня камісіі выкуліўся з класа. Няўклюдна, нягнуткімі пальцамі скруціў цыгарку. У калідор выйшаў і ягоны намеснік.

— Малайчына, з заданнем справіўся, — Вілен дастаў запалкі, — гэта я пра песню кажу. Думаў, ты апроч кадрыляў ні на што сур’ёзнае не здатны. А чаму ў адрыне рэпеціраваў?

— Жонка з хаты выгнала. Даняў яе сваёй музыкай, — Юзік таксама зрабіў самакрутку, прыпаліў ад дырэктаравай цыгаркі. Рукі Віленавы дробна калаціліся.

— Ды не хвалюйся ты, Пятровіч… Усё будзе добра, — Юзік з шумам выпусціў дым.

— Як тут не хвалявацца… Чуў, якую задачу паставіў Макаловіч? Забяспечыць стаадсоткавую яўку! А дарогі ўсе перамяло. А як коні ў снезе захраснуць?

— Нашы коні не захраснуць, — каб надта не дыміць у калідоры, старшыня з намеснікам выйшлі на ганак. — Вунь, дарэчы, Мазур едзе, — Юзік кіўнуў у прыцемак вясковай вуліцы. — Гэты конь самога нячысціка на выбары прывязе. Так што Мазура і выправім да Шукелойціхі. Старых, інвалідаў і Часнойця таксама на санях падвязем, а астатнія на сваіх нагах пабягуць, прычым подскакам. Бо ведаюць: не прагаласуй — можаш не ў Польшчу паехаць, а зусім у іншы бок.

Жвірбля вёрз антысаветчыну, але словы такія Вілена не толькі не насцярожылі, але нават узрадавалі.

— Галоўнае, Шукелойціху прывезці з яе глухім сынам. Жывуць на краі свету, — цыгарка Юзікава патухла, і Юзік, шукаючы запалак, ляпнуў па кішэнях. — Але, думаю, праблемы тут не будзе. А вось з кім будзе праблема, дык гэта з Часнойцем. Таго, баюся, з месца не ссунеш. На мінулых выбарах наогул не галасаваў.

— Гэта той франтавік? Які на хутары Рычкяны жыве?

— Ён самы… Як з фронту вярнуўся, так адразу паперу ў раён падаў. На выезд у Польшчу. А яго й дагэтуль не выпускаюць. Шверніку лісты пісаў, а цяпер, кажуць, Варашылаву піша.

— Смелы дзядзька, — Вілен з прагным задавальненнем глынуў махорачнага дыму.

— А што яму баяцца? На вайне двойчы паранены, ордэн Славы мае. А як бацька-Сталін памёр, дык зусім асмялеў.

Мазур, мажны дзядзька з сівой барадой, спыніў каня ля ганка, і Жвірбля пабег у школу па гармонік, каб песняй сустрэць першага выбарца.

За дзве гадзіны прагаласавала ўсяго некалькі чалавек. На дварэ ўжо днела, і газніцы патушылі. Вілен сядзеў, абхапіўшы рукамі голаў, паныла глядзеў на прастакутнік акна і прыгадваў родную Рагачоўшчыну. Там ужо, відаць, добрая палова прагаласавала. І людзі ехалі на выбары як на свята: з песнямі, са сцягамі; на конях, упрыгожаных жычкамі…

Але вось канчаткова развіднела, размытыя плямы твараў усё часцей выплывалі з калідорнага прыцемку, а неўзабаве, як і казаў Юзік, народ пабег на выбары подскакам. Раз-пораз да Ванды Данатаўны, што запісвала нумары калгасных кніжак і выдавала бюлетэні, нават выстройвалася калейка.

Але свята не было. Вяскоўцы заходзілі на дзяльніцу хапатліва, з трывожнымі вачамі, моўчкі бралі бюлетэні, укідвалі, нават не прачытаўшы прозвішча кандыдата, у скрыню і гэтак жа паспешліва ішлі да выхаду. І хаця Вілен спрабаваў жартаваць з выбарнікамі, а сакратарка камісіі Ванда Данатаўна абдорвала іх слінявымі ўсмешкамі, людзі заставаліся непрыступна-суворымі. Мужчыны, праўда, дахаты адразу не разыходзіліся — збіваліся ў кучкі, як гэта бывае на хаўтурах, і палілі, з падазронасцю ў вачах пазіраючы на школьны ганак. З культурнай праграмай таксама ўзніклі праблемы. Юзік, пабачыўшы аднавяскоўцаў — спрэс незадаволеных, а мужчын да таго ж і няголеных, — не рашыўся браць у рукі гармонік, і толькі на калідоры дзве гарэзы-дзяўчынёхі раз за разам заводзілі Шульжэнку.

На адзінаццаць гадзін не прагаласавалі ўсяго чатыры чалавекі: аднаногая Шукелойціха са сваім глухім сынам, інвалід з дзяцінства Ядвіга Канапацкая з суседняй вёскі Каўбасішкі і ветэран вайны Часнойць з хутара Рычкяны. Па ўсіх іх ад раніцы паслалі падводы, але тыя яшчэ не вярнуліся. І толькі апоўдні за акном заржаў конь і Юзік, прыпаўшы шчакою да шыбы, з урачыстасцю ў голасе абвясціў:

— Мазур Шукелойціху вязе! Пайду дапамагу…

На калідоры чарговым разам заспявала Шульжэнка.

— Мінай нагу адарвала, — патлумачыла Ванда Данатаўна, вышукваючы ў спісе патрэбнае прозвішча. — Знайшла недзе ды дахаты пацягнула.

На двары тым часам заенчылі, уваходныя дзверы расчыніліся, і да шульжэнкавай песні далучыўся немы жаночы лямант. Прычым надта шырокага дыяпазону — ад нуднага выцця на нізах да істэрычнага віскату.

— Что умею я плясать…

— А сьвеньці паньсцы!

— Это дело личное…

— А лю-удцы мае добрыя!..

— Не скажу, что я красива…

— А куды ж вы мяне цягнеце-э?!

— Просто си-импатичная-а!

Мяркуючы па голасе, ён мусіў належаць кабеце далікатна-танклявай, але ў клас занеслі васьміпудовую цётухну. Неслі Шукелойціху, змучана аддзімаючыся, утрох. Юзік трымаў кабету пад пахі, яшчэ двое — сівабароды Мазур ды даўгалыгі хлопец у аблавусе — трымалі за нагу і куксу. Небараку паклалі на падлогу, і тая, падобна, зусім абамлела: ляжала, раскінуўшы рукі, і ледзь чутна стагнала.

— Нашатырнага спірту дайце! — падхапілася Ванда Данатаўна і стала паказваць на мігах даўгалыгаму хлопцу, каб той зарэгістраваўся ды браў бюлетэні.

Шукелойціха, на шчасце, хутка ачуняла, залыпала вачыма, і яе ізноў панеслі да воза. Цяпер ужо неслі ўчатырох — Вілен таксама далучыўся да справы.

— Под окном у нас растёт красная-я смородина-а, — зацягнула Шульжэнка калі яны выцягвалі выбарніцу ў калідор, і Юзік, стукнуўшыся плечуком аб вушак, крыкнуў дзяўчынёхам, якія круціліся ля патэфона:

— Ды выключыце вы гэтую бравэру!

Шукелойціху ўскінулі на развалкі, але не да Мазура, а на іншы воз, — і Жвірбля выцер далонню ўзмакрэлы лоб.

— Яшчэ адна такая выбарніца — і мяне адсюль таксама панясуць.

— Трэба было растлумачыць чалавеку, што яе не ў Сібір вязуць, а на выбары, — з дакорам прамармытаў Вілен, глянуў на гадзіннік і прысвіснуў. Якраз гэтым часам ён мусіў тэлефанаваць Макаловічу.

Адзіны на ўсю вёску тэлефон месціўся ў сельсавеце. Вілен шыбаваў аснежанай вуліцай, і галава ягоная гула ад бязладных думак.

«Дарма Шукелойціху тармасілі… усё ж такі інвалід… прыехаў бы сын, прагаласаваў за дваіх… Макаловіч будзе задаволены: усяго двое не прагаласавалі… Цікава, а як на іншых дзяльніцах?» — і з перакананнем, што ў суседзяў сітуацыя значна горшая, Вілен узбег на высокі ганак.

Маладая сельсаветаўская сакратарка, якая ў сувязі з выбарамі мусіла выйсці на працу, сустрэла яго з кіслай гіморай на разамлелым твары: спала, седзячы за сталом.

— Хутка не злучаць, лінія перагружаная, — прыспана папярэдзіла дзяўчына, выклікаючы раённы камутатар, але адразу ж перадала слухаўку Вілену.

— Налівайка?.. Як там у цябе? — голас Макаловіча быў дарэшты асіплы, і Вілен яго адразу не пазнаў.

— Усё нармальна… двое толькі не прагаласавалі…

— Якое там нармальна! Суседзі твае, Сабакінцы з Грумойцямі, ужо гадзіну таму канцы падбілі. Дарэчы, Часнойць прагаласаваў?

Вілен у адказ кашлянуў у жменю.

— Ты там не керхай, а выяўляй ініцыятыву.… на кані яго вязі, цягні на ўласным карку, а стаадсоткавую яўку мусіш забяспечыць. Машына да вас наўрад ці праб’ецца, так што будзь на астрынскай паваротцы — з бюлетэнямі і пратаколамі. Усё!

Дагэтуль дзяўчына глядзела на Вілена з іранічнай усмешкай, але, калі той паклаў слухаўку, зірнула са спачуваннем. Зразумела, што ў раёне чымсьці незадаволеныя.

— Наступны званок а шостай вечара, — прамармытаў старшыня выбарчай камісіі, выйшаў на двор і на поўныя грудзі ўдыхнуў салодкага, працятага пахам вільготнага снегу паветра. Мяцеліца, адвіраваўшы ўсю ноч, аціхла, і цяпер з неба дробным шротам сыпаліся ледзяныя крупы.

Юзік сустрэў яго каля школы. Стаяў ды скручваў, немаведама ўжо якую па ліку, цыгарку.

— Яшчэ адну хваравеку прывезлі, Ядвігу Канапацкую. Дарма што інвалід, а на гарышча ўзлезла. Ледзь адтуль сцягнулі. А з Часнойцем, — Юзік сплюнуў махорачныя кры­хоткі, — нявыкрутка. Адмовіўся ехаць, нават з хаты не выйшаў.

— Ну, і што будзем рабіць? — пазіраючы на Юзіка, Вілен таксама выцягнуў капшук. — У Сабакінцаў з Грумойцямі ўжо даўно сто адсоткаў…

Юзік азірнуўся, прыцішыў голас.

— Быў бы хто іншы, укінулі б тыя паперкі — і дуды ў торбу. А гэты запрыдух можа і ў Маскву напісаць. Маўляў, не галасаваў, а бюлетэнь падлічылі. Карацей, хапаем скрыню, сядаем да Мазура, я якраз яго затрымаў, і гілазуем у Рычкяны.

Ладная жменя тытуню сыпанула пад ногі.

— Ты што?! Выносіць скрыні забаронена! Артыкул 77-ы: «Кожны выбарнік галасуе асабіста, у памяшканні для галасавання».

— Ой, Пятровіч, — Юзік балесна перакрывіўся, — схавай ты свае выбарчыя кантычкі куды далей… Ёсць армейскі статут, а ёсць рэальнае жыццё. Мая жонка з Сабакінцаў. Там у наваколлі адных хутароў штук трыццаць. Так што хлопцы з тамтэйшай камісіі кінуліся ў сані ды паехалі па коле.

Вілен пацёр удумлівы лоб.

— А як Макаловіч з праверкай завітае ці яшчэ хто з раёна? Прыйдуць — а на дзяльніцы ні старшыні, ні ягонага намесніка, ні выбарчай скрыні. І што тады?

— Пятровіч… ну хто да нас праб’ецца? Нават «студэр» застрагне… Ты лепш падумай, што скажуць у райкаме. На ўсіх дзяльніцах яўка 100 адсоткаў, а ў Раздзярышках 99 з капейкамі.

Нечакана з прамывіны шэрых хмар на кароткі міг зірнула мутнае вока сонца, і Вілен з рашучасцю і адчаем адкінуў канчар самакруткі.

— Добра… толькі Мазура дахаты выпраўляй. Удвух паедзем.

Зладзеявата азіраючыся, Вілен вынес скрыню з дзяльніцы, забег у бакоўку, падхапіў з падлогі суконны палітон. Потым, стайма, сербануў з чыгунка халоднай заціркі, зірнуў у акно і суцішна вылаяўся. Думалі выехаць цішком, без сведак, а тут, як на грэх, да школы пад’ехалі на іртах два ягоныя вучні — Чэсь і Франак. Укруціўшы скрыню ў палітон, Вілен выкуліўся з бакоўкі.

— Заўтра, хлопцы, раней у школу прыходзьце. Дапаможаце парты ў клас занесці, — Вілен паклаў каштоўны груз на сані, прыцерушыў саломай.

— Прыйдзем! — адказаў Франак, нізенькі смаркаты хлапчук. — Франак адламаў ад капяжа даўжэзны лядзяк, запіхнуў у рот.

— Кінь брызгуль смактаць, глотка забаліць! — крыкнуў яму Жвірбля, які стаяў ля каня і падцягваў дугу. — І так смар­каты, а яшчэ брызгулі смокчаш! Во скажу бацькаві — ён цябе адпалянтуе!

Франак кінуў лядзяш, але яго падхапіў з-пад ног Чэсь — даўгалыгі, апранены ў падзёртую ватоўку падшыванец — і дэманстратыўна лізнуў.

Юзік дакорліва паківаў галавой.

— Няма, Чэсю, каму з цябе гілос выбіць. Чыстай расколінай расцеш. Хаця б ватоўку зашпіліў — прастудзішся!

Чэсь стаяў расхлістаны, паказваючы свету навюткую цяльняшку. Яна была завялікай і агаляла пасінелую ад холаду грудзіну.

— Н-но, жэбы на цебе ліха! — гракнуў Юзік, ляснуў пугай каня.

Конь тузануў развалкі, зморана пырхнуў, пайшоў лёгкім трухам. Падшыванцы паспрабавалі ехаць следам, але як ты ўгонішся за канём, ды на самаробных іртах, якія да таго ж кепска слізгалі.

— Апошні раз на іртах выехалі. Заўтра, маці казала, адліга будзе, — буркнуў Юзік, не паварочваючы галавы.

— А Чэсевага бацьку на вайне забілі, ці як? — запытаўся Вілен, пазіраючы на няўклюдныя хлапечыя постаці.

— Ды дзе там… у Карэла-Фінскую завербаваўся, на лесапавал. Абяцаў вярнуцца, ды, няйначай, да нейкай бабы прыбіўся.

— А цяльняшку дзе ўзяў?

— Брат прыязджаў на пабыўку. На Паўночным флоце служыць.

Праязджаючы міма сваёй хаты, вознік спыніў каня, скочыў з воза.

Можна было падумаць, што Юзік пабег у хату з’есці якое каліва, але той адразу ж і выбег, пхаючы штосьці за пазуху кажуха. Раскруціўшы ў паветры лейцы, намеснік старшыні камісіі ляснуў імі па конскай спіне, з вар’яцкай весялосцю загарлаў:

— Н-но, халера ясна!

За Раздзярышкамі ляжала роўнае, без адзінага кусціка поле. Яно было аднолькавага колеру з нізкім небам, і калі б не цёмны пас лесу на даляглядзе, які іх падзяляў, немагчыма было б адрозніць зямлі ад неба.

Вілен сядзеў на возе, спінай да каня, і неадрыўна глядзеў на санны след. Яшчэ колькі хвілін таму паездка ў Рычкяны здавалася вясёлай вандроўкай, і вось цяпер, пабачыўшы бязмежна-самотны прасцяг і змрочнае неба над галавой, ён захваляваўся. Напярэдадні выбараў абышоў усе вёскі і некаторыя хутары, а вось Рычкяны не наведаў. Не хапіла часу. Чорт іх ведае, хто там жыве. А як выйдуць са стрэльбамі ды адбяруць бюлетэні? А можа, там, на хутары, наогул засада? Сядзяць якія акоўцы ды паглядаюць з гарышча на дарогу.

Засоплена дыхаў конь, ціхенька рыпалі пастронкі, і гэтыя мерныя зыкі крыху ўлагодзілі душу.

Ехалі па снежным цаліку. «Чаму няма слядоў? Нехта ж ездзіў да Часнойця?» — падумаў Вілен, хацеў пра тое спытаць, але, закалыханы дарогай, прамаўчаў і салодка, да болю ў вушах, пазяхнуў.

— Усю дарогу перамяло, Войт ледзь цягне, — азваўся вознік. — Самы моцны конь у калгасе… Пару гадоў таму цягаў вазы, не раўнуючы, як трактар СТЗ. Вядома, гаспадар яго аўсом карміў. А ў калгасе што… кінуць якой трасянкі, а то й нічога не дадуць… І дагэтуль гаспадара чакае, а той з Сібіры аніводнага ліста так і не прыслаў.

Лёгкі спалох у душы змяніў непраглядна-смуродны куродым. Два месяцы прамінула, а так і не сабраўся напісаць інфармацыю для ўпаўнаважанага. А што ён мог напісаць? Што камуніст Жвірбля наракаў на цяжкую конскую долю ў калгасе?

Лес, у які заехалі, выглядаў маўклівым і насцярожаным. Асабліва ўражвалі тоўстыя хваёвыя камлі.

— Вячысты бор, — паведаміў Юзік, перахапіўшы ўражаны Віленаў позірк. — Мы яго Скачылясаўскай пушчай называем. Ляснік тут жыў да вайны, Скачыляс. Хадзіў як велькі пан — у ахвіцэрскіх ботах, са стрэльбай за плячыма… У саракавым годзе, узімку, выслалі некуды, разам з жонкай. А сына іхнага, Тамаша, тады не знайшлі — хаваўся недзе. У вайну Тамаш гэты да акоўцаў прыбіўся, а па вайне, у 46-м, яго пад Салечнікамі забілі. Казалі, тры гадзіны ў пуні сядзеў, адстрэльваўся.

Пасля такога аповеду лес падаўся вусцішным і таямнічым. У памкненні хутчэй прамінуць гэтую мясціну Вілен стаў неадрыўна паглядаць наперад, і лясная прасека, па якой ехалі, здавалася выратавальным тунэлем, які павінен вывесці на светлы прасцяг.

— Далей дарога трыбай ідзе, а ўжо ля самых Рычкянаў на гал выедзем, — Юзік прыўзняўся, пляснуў лейцамі Войта. Конь увесь час наравіўся і задзіраў голаў.

— У вас прасеку трыбай называюць?

Юзік моўчкі кіўнуў.

— За першымі немцамі прасеклі. Збіраліся нібыта вузкакалейку будаваць, ды штосьці не атрымалася.

Дзесьці непадалёку са жвавай упартасцю застукаў дзяцел, і Вілен, па прыкладу Войта, задзёр галаву.

— У нашай гаворцы шмат розных словаў накручана… — азваўся ў працяг перарванай размовы Юзік, — і польскіх, і расейскіх, і літоўскіх. Ведаеш, што азначае па-літоўску маё прозвішча? Жвірбля значыць верабей! Мой дзед яшчэ ведаў жамойцкую мову. Прыйдзе, памятаю, з карчмы на Каляды ды спявае: «Аш мажас вайкяліс, кайп пупу пядзяліс…» Калядка літоўская… — Юзік ізноў падагнаў каня, з сарамлівай усмеш­кай зірнуў на суразмоўніка. — Даўно хачу спытаць: а што гэта за імя такое… Вілен?

Суразмоўнік злёгку паморшчыўся.

— У гонар Уладзіміра Ільіча Леніна назвалі.

— Эх-х! — з ноткамі расчаравання выдыхнуў Юзік. — А мяне назвалі ў гонар Пілсудскага. Яму якраз шэсцьдзясят гадоў спраўлялі, як я нарадзіўся.

Пачуўшы прозвішча Пілсудскага, Вілен на момант знерухомеў, міжволі адсунуўся ад Юзіка. І потым, аж да самых Рычкянаў, яны не прамовілі ні слова.

Хата Часнойцева стаяла пасярод голага поля і патанала ў снезе.

— Сто гадоў таму пабудаваная, — загаварыў урэшце Юзік, калі пад’ехалі да весніц. — Мы яе кітайскай фанзой называем — бачыш, як страха прасела.

Госці гучна патупалі па ганку. Пастаялі крыху, прыслухаліся, нясмела прачынілі дзверы. У сенях было цёмна, Юзік наскочыў на пустое вядро, вылаяўся, адшукаў вобмацкам дзвярную клямку, і яны ўвайшлі ў хату.

Гаспадар стаяў ля стала і трушчыў секачом даўгія, іржавага колеру бадылі.

— Самасад?

Часнойць не азірнуўся, не падаў голасу.

— Вось яна, савецкая ўлада… Садзі хоць табаку, хоць махорку — ніхто слова не скажа. А пры паляках, браце ты мой, за гэтую справу вой як ганялі. Манаполія паньствова! Бацька мой пасадзіў употай махоркі, дык солтыс воміг угледзеў. Прыйшоў, выдзер і паліцыянтам настрашыў, — Юзік дастаў з кішэні абрывак газеціны, прыхапіў са стала каліва тытуню, — дай хоць зёлак тваіх пакаштаваць.

Казелячы вокам на жалезнае крэсіва, якое ляжала на стале, Юзік прыпаліў самакрутку, кінуў поруч пушку запалак.

— Няйначай, хочаш мяне кубаркай сярнічак купіць? — падаў нарэшце голас Часнойць.

— Ну-у, дзядзька… мы да цябе з усёй душой. Ехалі во міма з Віленам Пятровічам… дарэчы, пазнаёмцеся — наш новы дырэктар школы, — думаем, давай зазірнём…

— Е-ехалі… мі-іма… А гэта што? — гаспадар кіўнуў на чырвоную скрыню, якую госці паставілі каля дзвярэй.

— А ты не бачыш? Урна для галасавання! А мы павінны былі яе на двары пакінуць? Там жа важныя дзяржаўныя дакументы! Эх, дзядзька, няма часу языкамі лемзаць, — з гэтымі словамі Юзік выцягнуў з-за пазухі бутэльку самагонкі.

Гаспадар, як падалося, з лёгкім спалохам зірнуў на бутэльку, ні слова не сказаўшы, выйшаў у сені. Госці насцярожліва пераглянуліся, і Вілен перасмыкнуў плячамі, маўляў, халера ведае, куды пайшоў чалавек. Ды гаспадар неўзабаве вярнуў­ся, цягнучы перад сабой невялічкі цабэрак.

— Во… насаліў грыбоў цэлую пасачку, а есці няма каму.

— А што за грыбы? — Юзік, агледзеўшыся, зняў з паліцы тры мутныя шклянкі.

— Грышке… іх такрок было — хоць касу закладай.

— Рыжыкі, — патлумачыў Юзік, шпокнуў кіяховым коркам, нюхнуў бутэлечнае рыльца

— Бімбер? — у голасе гаспадара чулася прытоенае захапленне.

— Ён… ён, родны… Нагрэўся, праўда. Дарэчы, за палякамі можна было за такую справу і ў Лукішкі патрапіць. А цяпер, пры Саветах… ну, вядома, з аглядкай, утуліўшы галаву ў плечы, але ж гонім… гонім!

На стале з’явіўся ладны, густа пасыпаны соллю скрыль сала, а таксама пара цыбулін ды міса кіслай капусты.

Бяседнікі ўзялі па-першай. Бімбер быў моцны. У Вілена з галадухі злёгку закружылася галава, і калі Юзік стаў наліваць удругарадзь, прыкрыў шклянку далонню.

— Першы раз бачу савецкага настаўніка, які не п’е, — са з’едлівай усмешкай заўважыў гаспадар.

Госцю такія словы відавочна не спадабаліся. Ён перастаў жаваць, панурыў голаў, і гаспадар, каб улагодзіць сітуацыю, з панылаю ноткай у голасе прамармытаў:

— Ну, чаго вы сваё прычындалле ў памяльнік паставілі? Стаўце ўжо на стол, прагаласую.

Намеснік старшыні выбарчай камісіі кінуўся да дзвярэй, падхапіў скрыню.

Калі праз хвілю Жвірбля ўзяўся за пляшку, старшыня камісіі ўжо не прыкрываў шклянку.

Пасля трэцяй чаркі Юзік прыпаліў загаслую цыгарку, пусціў пад столь дымны струмень, і Вілену таксама закарцела пакаштаваць Часнойцевага самасаду… Ядучы дым перахапіў дыханне, выбіў гарачую слязіну, госць закерхаў, закашляўся, выцер кулакамі вочы і, нібыта са здзіўленнем, зірнуў на гаспадара.

— Самасад мой як тая 152-міліметровая гаўбіца, б’е ўпокат, — з задавальненнем мовіў гаспадар.

— У артылерыі служылі?

Адказам быў глыбокі, з парывістым сіпам, уздых.

— І дзе ваявалі?

— На Трэцім Беларускім.

— А за што атрымалі ордэн?

— Голдап штурмавалі. Там жа мяне і параніла. Цэлы дзень праляжаў на снезе. На сутанку сабакі на санках выцягнулі. Санкі такія былі… нізенькія. Калі ёсцека сілы, узвалішся на іх, сабакі і цягнуць.

Юзік разліў рэшткі бімбера па шклянках.

— Добра ў цябе, дзядзька Часнойць, ды час прыціскае. Так што давайце, як у нас кажуць, возьмем аглаблёву…

— Як жа гэта вы… пралівалі кроў за Радзіму, а цяпер у Польшчу сабраліся, — Вілен зірнуў на гаспадара нецвяроза-дакорлівым вокам.

— А што мне тут, на радзіме рабіцьме? Жонка памерла, хата збуцвела… Прыходзілі неяк з сельсавета, хацелі яе ў Раздзярышкі перацягваць, ды ўбачылі, што рассыплецца па дарозе, і адчапіліся. Сабаку й таго ваўкі з’елі. Адзін во Базыль застаўся, — Часнойць кіўнуў на печ, на якой сядзеў, неадрыўна пазіраючы на сала, вялізны шэры кот. А ў Польшчы старэйшы брат жыве ў Катавіцах… ці як іх цяпер называюць… у Сталінагрудзе. Ліста прыслаў. Пытаецца, калі прыеду.

Часнойць падняў шклянку:

— Дый я ж не ў Амерыку сабраўся, а ў народную Польшчу. Тамака ж не Рыдз-Сміглы з Масціцкім кіруюць, а Берут з мар­шалкам Ракасоўскім.

Ад «аглаблёвай» Вілен канчаткова захмялеў і нават хіснуў­ся, як падымаўся на ногі.

— Ох, і начвэндзілі мы тут, дзядзька, — Юзік махнуў рукой, разганяючы шызы дым.

Узяўшы пад паху выбарчую скрыню, Вілен няцвёрдай хадой падаўся на двор.

— Руіна па наваколлі бегае, — прамовіў ім у спіну гаспадар, але Юзік у адказ адно кракнуў і п’янаватым голасам заспяваў песню, якая ад самага ранку гучала ў школе:

День работы позади, месяц на землю глядит.

Вот в такую ночку дома-а попытайся усиди-и!

Калі плюхнуліся ў развалкі, Юзік грукнуў па скрыні кулаком.

— Ну вось, справа зроблена. А ты хваляваўся.

Вусны Віленавыя кранула ўсмешка.

«Усё ж такі Юзік добры хлопец, дарма, што названы ў гонар Пілсудскага. Вясёлы, увішны, з людзьмі добра кантактуе, усіх ведае. А без яго — паспрабуй знайдзі таго ж Часнойця!» — Вілен паволі скруціў нязграбную суслу.

— А што за руіна тут бегае? — пацікавіўся цёзка правадыра, зацягнуўшыся ядучым самасадам.

— Зграя ваўчыная. Ваўкі гэтай парой лютыя. Канец гону, — Юзік хвастануў каня. — Цяпер пацішэлі… А што па вайне рабілася! Аднойчы шэры злодзей нават у наш свіненчык плішчыўся. Дык мой бацька, тады яшчэ жывы быў, схапіў аглоблю ды пайшоў напярэймы, — Юзік на хвіліну сціх, прыпаліў цыгарку. — Ды што там распавядаць… ты вунь на Войта глянь. Бачыш, на крыжы меціна? Ад ваўчыных зубоў. Мазур тады з раёна ехаў. З двух бакоў накінуліся. Конь малады быў, цягавіты, здолеў адарвацца. А Мазур потым збялеў як лунь — і барада стала белай, і галава…

Вілен ляжаў на развалках, чэравам долу, невідушчымі вачыма глядзеў на снег, які шэрым палатном бег пад самым носам.

«Вось і ўсё… і навошта, сапраўды, было так хвалявацца?» — Юзікава гамонка нагнала салодкую дрымоту і Вілен адчайдушна пазяхнуў. Паспрабаваў ачуцца, страсянуў галавой, штосьці нават спытаў у Юзіка, але тут жа абрынуў у хмельна-мімалётны сон. Дзіўны быў той сон: суцішны, крыху сумны і светлы, як вада ў Друці, на беразе якой ён стаяў і слухаў як з другога берага ракі надрыўна спявала Шульжэнка: «У развёрнутой гармони василько-овые меха-а».

— Н-но, каб на цябе!.. — абудзіў яго немы Юзікавы воклік.

Конь гучна пырхаў, уздымаўся на дыбкі, казеліў на лес шалёным вокам.

— Чаго ён? — крыкнуў Вілен.

— Ваўкі побач! Зараз наляцяць!

Падняўшыся на ногі, Юзік шлёгнуў каня пугай, засвістаў у два пальцы.

— Ну, Войцік, наперад! Ратуй і нас, і сябе!

Конь ірвануў аглоблі, ды так, што Юзік пляснуўся на азадак, балюча адціснуўшы Вілену руку. То панурваючы пысу да зямлі, то задзіраючы яе ўгору, Войт пайшоў наўскач.

Дарогу з левага боку перамяло, развалкі ехалі перакошаныя, іх матляла ў бакі, і Юзік, немаведама як трымаючыся на нагах, лупцаваў зняможанага каня і не сваім голасам гарлаў:

— Вунь яны, бягуць поруч! Давай, Войцік, а то задзяруць, падлюкі шэрыя!

Вілен перапудзіўся не на жарты. Стоячы вокрач і трымаючыся за развалы, ён зацкавана круціў галавой, але ваўкоў так і не ўбачыў. Неўзабаве ўваччу забрынілі прасветліны між дрэваў, Войт пайшоў павольным крокам, і яны выехалі ў поле. У вёсцы шалёным брэхам заходзіліся сабакі.

— Ну ўсё… сюды ўжо не сунуцца, — Юзік скочыў з воза, хістаючыся, пайшоў да каня. — Ці не загналі мы цябе, бедачыну? — набраўшы прыгаршчы снегу, пацёр ім конскую мысу.

Вілен сцягнуў з галавы шапку, выцер угрэтую лабаціну, памацаў рукой пад саломай і абамлеў.

— Паварочвай! Скрыню згубілі!

— Куды паварочваць? На ваўкоў узбіцца? — Жвірбля расцёр снегам конскую шыю. — Войт з ног валіцца. Ужо і пена праступіла.

— Ну і стой тут са сваім Войтам, — Вілен кульнуўся з воза, — адзін пайду.

Спачатку пайшоў рашуча, гучна шоргаючы ботамі па снезе, аднак, зачапіўшыся за пень і зірнуўшы на цёмны лес, спыніўся і прыслухаўся. Лес шумеў, і сярод неспакойнага пошуму выразна чулася працяглае ваўчынае скавытанне. Душу абвеяла трывожная пройма, якая да таго ж выпетрыла з галавы рэшткі хмелю.

— Ну куды ты, далібог… з’ядуць там твае бюлетэні? Конь астыне — і паедзем, — крыкнуў здалёк Юзік.

Хвіліну Вілен стаяў у нерашучасці. Ісці ў лес страшна, але і вяртацца да воза таксама не з рукі. Таму, махнуўшы Юзіку рукой, маўляў, пачакаю тут, плюхнуўся на пень і, змагаючыся з дрыготкаю ў пальцах, выцягнуў з-за пазухі капшук.

Чэсь і Франак, дарэшты змерзлыя і змораныя, павярнулі ўжо дахаты, як наткнуліся на нечыя сляды. Барозны ўзаранага снегу вялікай дугой пераціналі лясную паляну.

Чэсь прысеў на кукішкі.

— Ваўкі прабеглі, цэлая зграя.

— І што рабіцьме? — шморгнуў смаркатым носам Франак.

— Што-што… гонім адсюль у кірунку норд-осту, — словы такія Чэсь запазычыў у брата-матроса.

Падшпаркі, азіраючыся на бакі, выехалі на лясную дарогу, па якой, як бачна, кагадзе праехалі сані. Паставіўшы адну ірціну ў санны след, хлопцы паехалі шпарчэй. Чэсь разагнаўся не на жарты — сябар пачаў адставаць, — ды нечакана спыніўся, і Франак стукнуў іртамі яму ў пяткі.

Наперадзе, наўзбоч дарогі, ляжала штосьці чырвонае. Падшпаркі пад’ехалі бліжэй і ўбачылі фарбаваную ў чырвань, з вузкай адтулінай на баку, скрынку.

— Можа, там цукеркі? — Чэсь дастаў з кішэні падораны братам сцізорык. — Такой файнай рэчы не было ні ў каго: сцізорык меў тры лязы, штопар з шылам, і Чэсь штораз дэманстраваў цацку не толькі сябрам, але і дарослым.

Падчапіўшы лязом верхняе вечка, хлопец напалову яго аддзёр, тыцнуў пальцы ў скрыню, выцягнуў адтуль жмутак паперак, пакінуўшы крывавы пісяг на мезенцы. На лістках было штосьці напісана. Чэсь хацеў прачытаць, але дзьмухнуў порсткі вецер — і лісткі паляцелі ўздоўж дарогі.

— Ох, будзе нам цяпер! — спалохана пралепятаў за Чэсевай спінай сябар. — Гэта ж лісткі з выбараў. Бачыў, Жвірбля з дзерыкам ехалі. Яны згубілі.

— А каго выбіраюць? — апалым голасам запытаўся Чэсь.

— Як каго… ну тых, якія будуць у Крамлі сядзець.

Тут ужо і Чэсь зразумеў, што дарма чапаў скрыню. Азірнуўшыся, пашыбаваў, ляскаючы заднікамі іртаў па дарозе, ды Франак гукнуў яму ў след:

— Куды паехаў?! Зараз Жвірбля вернецца… Трэба ў лес зварочваць.

У гэты момант дзесьці непадалёку раскаціста заскавытаў воўк, і хлопцы, утуліўшы галовы ў плечы, шмыганулі пад яловыя лапы, якія абрынулі на іх снежную лавіну.

Конь быў увесь мокры, з цяжкасцю варушыў нагамі. Цяпер ужо сам Вілен кіраваў Войтам, стоячы на возе. Яны праехалі метраў трыста, дарога паволі пачала караскацца на пагорак.

— Вунь яна, на ўзбочыне ляжыць! — акрыялым голасам прамовіў Вілен, выцягнуўшы шыю, і ў гэты момант да конскай хрыбеціны прыбіўся лісток паперы. Вілен не паспеў працяцца жахам, як адчуў цеплыню, што разлілася раптам ніжэй чэрава. Ён паволі ступіў на снег, пайшоў, зачапіўшыся нагой за лейцы, і калі тыя напяліся, паваліўся на калені і да скрыні поўз вокраччу.

Юзік жа па-ранейшаму сядзеў на санях, спінай наперад, і дасмоктваў суслу. Нарэшце падняўся, набраў паветра, каб крыкнуць: «Чаго ты там стаіш ракача?» — ды, адчуўшы нядобрае, таксама рушыў да скрыні.

— На іртах пад’язджалі! — заенчыў з інтанацыяй старой Шукелойціхі Юзік. — Ці не смаркатыя гэта расколіны тут круціліся?

Юзік запусціў руку ў скрыню.

— Паўнюткая. Відаць, толькі некалькі штук выцягнулі. Так што не бяда, іх усё адно ніхто лічыць не будзе. Усё ўжо падлічана.

Вілен, які ўвесь час стаяў вокрач, падняўся на ногі.

— Ты што, абасцаўся? — уражана запытаў Юзік, паглядаючы на картовыя порткі старшыні выбарчай камісіі.

Старшыня гэтага пытання як і не чуў. Павёўшы ашклянелымі бельмамі, ён ледзяным голасам выдыхнуў:

— Трэба сабраць усе бюлетэні.

— Як жа… збярэш? Іх ужо, мусіць, у Літву занесла.

— Трэба іх усе сабраць, — паўтарыў Вілен — ён па-ранейшаму не чуў кампаньёна.

— Ды падсыпле Макалавіч тых бюлетэняў. Іх жа да халеры надрукавалі… Завядзеш яго ў рэстарацыю, паседзіце пад фікусамі, як людзі…

Вілен павёў рукой, як гэта робяць, калі хочуць пазбыцца наслання, і празмерна ўважліва, нібыта ўпершыню бачыў, глянуў на Юзіка.

— Гэта ты, падлюка, усё падстроіў. Падгаварыў скрыню вынесці, а потым, як я заснуў, ускрыў ды выкінуў з возу. Хацеў выбары сарваць, пілсудчык ты недарэзаны, — Вілен схапіў кампаньёна за шыю, пачаў душыць, і кампаньён, выслабаняючыся, пхнуў Вілена тварам у сумёт.

— І навошта мне былі ўсе гэтыя мітрэнгі? — сіпла, з панікай у голасе, прастагнаў Юзік. — У вёсцы падсабачнікам клічуць, матка й дагэтуль плача, што я з камісарамі звязаўся. Ксёндз у яе нават ахвяру не прыняў…

— Нічо-ога… хутка нашы органы разбяруцца — і з табой, і з тваім ксяндзом, і з тваёй маткай… — Вілен падняўся, выцер твар ад снегу. — Хацеў яшчэ нешта сказаць, ды Юзік, пачуўшы пра матку, заехаў яму кулаком у лоб.

Крыючы расейскімі мацюгамі, Юзік з усяе сілы хвастануў каня і тут жа, зразумеўшы, што едзе не ў той бок, нацягнуў лейцы і на хаду, ужо з польскімі мацюгамі на вуснах, падхапіў са снегу выбарчую скрыню.

Налівайку знайшлі раніцай наступнага дня. Ён сядзеў на дрэве, абхапіўшы рукамі стаўбур, і не адгукаўся на воклікі.

— Ад ваўкоў ратаваўся, — разважліва прамовіў упаўнаважаны, які адмыслова прыехаў з раёна. — Усё навокал было здратавана ваўчынымі слядамі.

— Я ж кажу: яны на нас з двух бакоў накінуліся! — запальчыва выдаў Жвірбля.

Упаўнаважаны загадаў выпрагчы каня з санак, санкі ўзнялі, прыставілі да дрэва, і па іх спусцілі скалелага Налівайку на зямлю. Напачатку падумалі, што ён мёртвы, Жвірбля нават сцягнуў з галавы аблавуху, ды бедачына здрыгануў вейкамі, зварухнуў пальцамі, упаўнаважаны падхапіў жменю жарсцвянага снегу і стаў расціраць Налівайку — спачатку рукі і твар, а потым грудзіну. Затым дастаў з кішэні шыняля пляскатую біклажку, хуценька адкаркаваў, паднёс да Віленавых вуснаў. У біклажцы, відавочна, быў нейкі моцны трунак, бо Вілен закашляўся, на вачах выступілі слёзы, і ён, застагнаўшы, паказаў дрыжачай рукой на дрэва. Усе задзерлі галовы. Там, пачапіўшыся за тонкую галінку, асінавым лістом дрыжэў на ветры бюлетэнь тайнага галасавання. Жвірбля з запабежлівай хуткасцю шпурнуў снежку, бюлетэнь адарваўся ад галінкі, крутнуўся ў паветры і паляцеў насустрач зыркаму сакавіцкаму сонцу.

Са слоўніка Вілена Налівайкі:

Адпалянтаваць — адлупцаваць

Бімбер — самагонка

Бравэра — балбатуха

Брызгуль — лядзяк

Гілазаваць — гізаваць

Гілос — дурыкі

Запрыдух — упарты чалавек

Застрагнуць — захраснуць

Ірты — лыжы

Кубарка — пушка запалак

Лемзаць — балбатаць

Начвэндзіць — накуродымець

Памяльнік — месца ля печкі, дзе ставяць качаргу і рагач

Пасачка — невялічкі цэбар

Расколіна — нягоднік

Руіна — воўчая зграя

Сутанак — шарая гадзіна

Такрок — летась

Хваравека — інвалід з дзяцінства

Перформанс

На беразе невялічкай ракі сядзяць два старыя сябры — Васька Лабейка і Лёшка Апейка. Паміж імі, на разасланай газеце, ляжыць пару памідорын, лусты няроўна накроенага хлеба, а крыху зводдаль стаяць, накрытыя чырвонымі капялюшыкамі асавікоў, два вядры з грыбамі. Хлопцы, як гэта яны любяць рабіць пад чарку, абмяркоўваюць актуальныя праблемы. Тэма сённяшняй дыскусіі — маральныя каштоўнасці беларусаў.

— Тут я з табой не згодны. Мы, беларусы, народ цягавіты, — Лёшка Апейка наліў у пластыкавы кубак гарэлку. Гарэлкі ў бутэльцы ўжо было на самым днечку. — Пусці нашага брата ў Еўропу ці Амерыку і дай тамтэйшы заробак, працавалі б дзень да ночы. Але ёсць у нас і адна паганая рыса.

— Якая? — Васька перахапіў кубак.

— Будуць кагосьці біць, забіваць, гвалтаваць — аніводная б… не прыйдзе на дапамогу.

— Прыйдзе! — няўцямна, давячыся памідорам, выдыхнуў сябрук.

— А я кажу: не прыйдзе! — не зусім цвяроза азваўся Апейка.

— А я кажу: прыйдзе! — падвысіў голас Лабейка, нервова скубануўшы бараду. Барада ў хлопца была нягеглая — чэзлая і выцвілая. Сябры і знаёмцы ўголас раілі пагаліцца, але Лабейка жартам адказваў, што барада надае яму элементы багемнасці.

Прыйшла пара Лёшку сказаць важкае слова, але ён насупіўся і, павярнуўшы голаў, раскаціста гракнуў:

— Ленка-а!

Сябры наструніліся, а калі з лясных нетраў даляцеў працяглы жаночы воклік «Іду-у!» — Лёшка суцішна, але рашуча выдыхнуў:

— Не прыйдзе.

Неўзабаве за спінамі затрашчала ламачча, і з лесу выйшла Апейкава жонка — ружавашчокая маладзіца ў чырвоным камбінезоне.

— Яшчэ два белыя знайшла. Зусім не чарвівыя, — прамармытала маладзіца і ўжо з дакорам у голасе спытала: — Ну, скончылі пачостку?

Хлопцы нічога не адказалі, адно пераглянуліся.

— Ну скажыце, хто ходзіць па грыбы з пляшкай гарэлкі ў кішэні? — маладзіца зморана плюхнулася на паваленае дрэва.

— Мы ходзім, — буркнуў Лёшка і ні з пушчы ні з поля дадаў: — Не прыйдзе.

— Прыйдзе, — прашаптаў у адказ сябрук, пачухаўшы барадзень.

— Не прыйдзе.

Добрую хвіліну маладзіца слухала моўную перапалку.

— Вы што, пашалелі ад гарэлкі?

— Прыйдзе… Не прыйдзе… — працягвалі мармытаць хлопцы, і маладзіца ўсхвалявана падхапілася на ногі:

— А далібог, пашалелі.

— Ніхто не пашалеў, — незадаволена выдыхнуў муж, — праблему вырашаем.

— Божухна, яны вырашаюць праблемы, пляшку гарэлкі навярнуўшы, — жонка жартам закаціла вочы. — Добра яшчэ, што адразу не навярнулі, хоць грыбоў сабралі. — Хлопцы, магчыма, і адразу б селі выпіваць, але гарэлка за пазухай нагрэлася, таму яны прыхавалі пляшку ў рачной завоіне.

— Вось, Лен, скажы, — перахапіў ініцыятыву Лабейка, — напалі на цябе двое мужыкоў…

— А чаго ім на мяне нападаць? — хмыкнула Ленка.

— Ну… абрабаваць… ці згвалтаваць… — Васька скасіў вока на Лёшку, — і вось ты крычыш нема: «Людзі, ратуйце!»… Як думаеш: хтосьці прыйдзе на дапамогу?

— Вядома ж, не прыйдзе, — не раздумваючы паведаміла Ленка, пры гэтым яе муж узняў угору палец і паглядзеў на сябра. — Памятаеце, на другім курсе Таньку Даўгалёву каля вакзала згвалтаваць хацелі? І куртку падзерлі, і спадніцу. Як ні гарлала, як ні клікала на дапамогу — ніхто не дапамог. А хто быў на вуліцы — адразу ж пахаваліся.

— А дзе яна зараз, дарэчы? — спытаў муж.

— У Італіі атабарылася, — Ленка з вохканнем перавяла дых. — Бачылі ў «аднакласніках». Прыкід ад Версачы, за спінай спартовая «тачка». Раскашуе па поўнай праграме, — сказаўшы так, Ленка з дакорам уваччу зыркнула на мужа.

Муж спахмурнеў, але тут жа, каб змяніць тэму гаворкі, ляпнуў далонню па калене. Ды так гучна, што сябар з жонкаю страпянуліся.

— Зараз следчы эксперымент арганізуем, — Апейка падхапіўся на ногі. — Памятаеш, ты дзяўчыну-сіротку грала, якую паніч на полі паваліў?

— Ну, — выдыхнула Ленка, спрабуючы ўцяміць сэнс эксперыменту.

— Гарлала так, што пад час прэм’еры — Лёшка звярнуўся да сябра, — нейкі ёлупень на сцэну палез. Думаў, акцёрку і сапраўды гвалтуюць.

— Ну гарлала. Прафесія такая, — у голасе Ленчыным нарадзілася незадаволенасць.

Лёшка прылашчыў даўгія, з павуцінай ля правага вуха, валасы.

— Карацей, ладзім псіхадэлічны перформанс. Тут вёска поруч са станцыяй. Давай-ка, залямантуй у кустах. Ну, нібыта цябе гвалцяць ці рабуюць. А мы з Васькам прасочым — прыбяжыць хто на дапамогу ці не.

— Ты што, сапраўды страціў розум? Я палезу ў кусты і буду гарлаць як дурная? А калі сапраўды хто прыбяжыць?

— Скажам — рэпе-пеціруем, — падключыўся да размовы Лабейка.

— А калі міліцыя з’явіцца?

— Якая міліцыя ў вёсцы? А калі хто і выкліча, мы ўжо дома будзем, — Лёшка вытрымаў паўзу і, падхапіўшы сваё і жончына вядро, прамармытаў: — Заўтра туфлі купім, якія ты хацела.

Тройца калісьці вучылася разам у тэатральна-мастацкім інстытуце. Там жа, на чацвёртым курсе, Ленка з Лёшкам пабраліся шлюбам. У тэатры, праўда, зараз працавала толькі Ленка. Муж з сябрам адразу ж пасля інстытута кінулі акторства і знайшлі больш грашовы занятак — Лёшка ўбіўся экспедытарам на мясакамбінат, а Васька скончыў курсы і ўладкаваўся сістэмным адміністратарам у трэст сталовых і рэстаранаў. З гэтай нагоды сябрук даў яму мянушку Сісадмін, а Васька, у адплату, называў сябра Драматургам, бо той вольным часам пісаў п’есы-аднаактоўкі, і адну з іх, з жончынай дапамогай, паставілі ў тэатры юнага гледача. Сябрукі жылі непадалёку, почасту сустракаліся, кулялі чарку, і кожнага разу аб нечым спрачаліся. Бывалі выпадкі, што і лаяліся. Вось і цяпер, цёплым вераснёўскім днём, выправіліся на прыгарадным «дызелі» па грыбы і завяліся з-за нейкай лухты.

Вёска, у якую зайшлі, месцілася ў кіламетры ад чыгуначнай станцыі, і адсюль быў добра чутны гуд цягнікоў, які, дарэчы, не даваў заблукаць у лесе. Пабачыўшы каля вясковай крамы серабрысты джып і людскі збой, Лёшка распавёў сябру сцэнар перформансу.

— Падыходзім бліжэй да крамы, хапаем Ленку за рукі. Ленка гарлае, вырываецца, бяжыць да кустоў, мы ляцім следам. Чабохтаемся ў кустах, пасля чаго задаём уцекача.

— А можа, не варта ладзіць тыя перформансы? Навошта людзей пужаць? — нерашуча прамармытаў Лабейка.

— Што ты, Сісадмін, такі затурканым стаў? Далей за манітор свету не бачыш, — Лёшку пачало разбіраць ад гарэлкі. — Мы тут людзей не пужаем, а правяраем на вашываcць.

Тройца прыхавала ў кустах вёдры з грыбамі, рушыла па вясковай вуліцы, і Лёшка, звярнуўшыся да жонкі, скамандаваў: «Бяжы!»

— Людзі добрыя, ратуйце! — нема закрычала Ленка, рынуўшы ў бок крамы.

Лямант быў настолькі натуральны, што Васька Лабейка застыў стаўбнём і пабег толькі тады, як Лёшка азірнуўся.

Дагнаўшы жонку, Апейка схапіў яе за валасы, і Ленка з усяго маху пляснула яму па шчацэ.

— Ратуйце-э!

— Ты чаго б’ешся?! — уражана гойкнуў муж і атрымаў грымака ў нюхаўку.

— Будзеш ты мне тут з жонкі здзекавацца, — прасіпела акцёрка і штосілы, адпрацоўваючы новыя туфлі, залямантавала: — Людзі… Гвалтую-уць!

Апейка схапіў Ленку за шлейку камбінезона, жонка паспрабавала вырвацца, і яны абое паваліліся на дарогу. Тым часам Васька бегаў вакол, не ведаючы, што рабіць і за каго хапацца. Краем вока ўбачыў, як у акне бліжэйшай хаты тарганулася фіранка і шыбу пазначыў шэры твар з прыплюснутым носам. Тым часам купку людзей ля крамы як венікам змяло.

— Адыходзім, — прасіпеў Лёшка, выціраючы густую юшку.

Прыгнуўшы галовы, яны — Ленка першая, а хлопцы за ёй, — кінуліся да лесу.

— Я гэта запомню, — задыхана прамовіў Апейка, выціраючы разбітую нюхаўку.

— Якія да мяне прэтэнзіі? Сам жа казаў, каб усё было натуральна. Я ж не наракаю, што ты мне шлейчыну аддзёр, — шлейка камбінезона матлялася на Ленчынай спіне.

Вясковая вуліца апусцела. Нават цёткі, што завіхаліся ў агародах, пахаваліся.

Пабраўшы вёдры, тройца лясной дарогай, у абыход вёскі, рушыла да станцыі.

— Ну як, Сісадмін, пераканаўся? — Лёшка ішоў, задзёршы ўгору нос: кроў усё яшчэ сачылася.

— Дык гэта вёска. Хто тут ратаваць будзе? Старыя цёткі?

— Якія цёткі?.. Ля крамы мужыкі таўкліся. А поруч джып стаяў. За дзесяць секунд усіх павымятала, — Апейка чарговым разам шморгнуў носам. — А ў горадзе ўжо Танька Даўгалёва эксперымент зладзіла. Таксама ўсе разбегліся.

Сябрук у адказ нічога не сказаў, адно ўздыхнуў ды па старой завядзёнцы патузаў бараду.

Паблукаўшы па кустах, тройца выйшла на асфальтавую дарогу, што лучыла вёску з чыгуначнай станцыяй. Прайшлі па ёй метраў пяцьзясят, і Апейка, схамянуўшыся, кіўком галавы загадаў сысці з асфальту.

— Пойдзем па сцяжыне. А то ці мала што. У вёсцы ўжо, відаць, міліцыю выклікалі. Гэта наш народ любіць.

Перасцярогі такія былі не дарэмныя. Не паспелі яны збочыць з дарогі, як у бок вёскі на вялікай хуткасці праехаў патрульны ВАЗ.

— Па выкліку паехалі, — прамармытаў Лёшка, прыхоўваючыся за стаўбуром таўсценнай яліны. — Трэба варушыцца. А то каб яны нас ля «дызеля» не прыхапілі.

«Дызель» павінен быў з’явіцца праз дзесяць хвілін, і на платформе стала процьма народу. І практычна ў кожнага ў руках было поліэтыленавае вядро з грыбамі.

Ваську, відаць ад гарэлкі, апанавала страшэнныя стома. Ён плюхнуўся на прывакзальную лаву, зморана выцягнуў ногі. Тым часам сябрук з жонкай пашлі набываць квіткі.

Васька заплюшчыў вочы, дзюбнуў носам і ўбачыў пад хвояй вялікі белы грыб. Такі самы, які знайшоў сёння Драматург. Ён сагнуўся, каб адчыкрыжыць грыб сцізорыкам і адчуў як хтосьці з грубай настойлівасцю стукнуў па падэшве чаравікаў.

Перад ім стаяў міліцыянт. Старлей, мяркуючы па пагонах.

— Рэдкая барада… сіняя куртка… зношаныя джынсы… — прамаўляў міліцыянт, ціснучы да вуха «мабілу». Скончыўшы размову, міліцыянт махнуў рукой, загадваючы падняцца на ногі.

Руку вышэй локця сціснуў жалезны спохват. Старлей павёў затрыманага да машыны, і Лабейка ўбачыў Ленку з Лёшкам. Тыя ішлі насустрач, а згледзеўшы сябрука, якога вёў міліцыянт, прыхаваліся за будынкам вакзала.

«Вось каго праверылі на вашывасць, — падумаў Лабейка, залазячы ў міліцэйскую машыну, — сябры называецца. Падышлі б, патлумачылі, што гэта ўсё жарт і ніхто нікога не гвалціў. А яны, сволачы, цягу далі. Маўляў, сам выкручвайся. А як выкруціцца? Што казаць? Што ролі рэпеціравалі? — Лабейка скасіў вока на міліцыянта, які сеў поруч. Твар старлея быў дарэшты суворым. Вадзіла завёў машыну і яны выехалі на тую самую дарогу, якая лучыла станцыю з вёскай.

— Дзьмухні сюды! — загадаў тым часам старлей, падсунуўшы Ваську пад нос штосьці падобнае да мабільнага тэлефона.

— Дзе напарнік і жанчына? — запытаўся міліцыянт, паглядаючы на невялічкае табло, на якім спрытна беглі лічбы.

«Алкатэстар», — мільганула неспакойная думка.

— Будзем у маўчанку гуляць? — са злавеснымі абертонамі выдыхнуў міліцыянт, Васька ўжо збіраўся паведаміць, што напарнік з жонкай едуць у «дызелі», але тут зазваніла «мабіла», і старлей, каротка мацюкнуўшыся, палез у нутраную кішэнь. — Ну што там у вас? — міліцыянт пакасіўся на затрыманага. — Кроў?! І шмат? Можа, Саўдуненку з сабакам выклічам?

Тым часам яны даляцелі да вёскі і, праехаўшы па пыльным пляцы, спыніліся каля крамы. Там стаяла яшчэ адна міліцэйская машына, а поруч таўкліся некалькі цётак. Міліцыянт адчыніў дзверцы, схапіў Ваську за рукаво.

— Гэны! Гэны! — падала голас нізенькая, злая, як стручок кайенскага перцу, і з тварам як печаны яблык бабуля. — Ён, праўда, не біў. Бегаў вакол ды рукамі махаў. А біў кудлаты. А потым паваліў тую гаротніцу і давай душыць…

— А кроў чыя на пяску? — перабіў гаваркую бабулю міліцыянт.

— Дык дзеўка, перад тым як кудла яе паваліў, у нюхалку яму заехала. Бег потым да лесу, нос у неба ўторкнуўшы.

Бабуля яшчэ нешта казала, махаючы рукамі, але міліцыянт не стаў слухаць. Пхнуў Ваську назад у машыну.

— Ну, расказвай, што тут было? Каго вы тут гвалтаваць збіраліся? — спытаў старлей, але ўжо лагодным голасам.

— Лёшка з Ленкай высвятлялі адносіны.

— Муж з жонкай?

Васька кіўнуў.

Міліцыянт раскрыў тэчку.

— Напішы іх прозвішча і адрас. І сваё прозвішча таксама.

Гаваркая бабуля падышла да машыны, пастукала па шыбе, варухнула махнатым, як вусень, брывом, — хацела нешта дадаць, — і міліцыянт ляпнуў вадзілу па плячы. Машына пайшла на разварот, выехала на дарогу і неўзабаве спынілася. Васька няроўнымі літарамі напісаў адрасы і прозвішчы, і міліцыянт, гукнуўшы ў «мабілу»: «Трэба прабіць па базе», — узяўся, блытаючы ў прозвішчах націскі, уголас чытаць нязграбную пісаніну.

Яны стаялі акурат насупраць тоўстай яліны, за якой надоечы хаваўся сябрук. Васька адчуў раптам, што нешта здарылася ў душы, нібыта яе, як той трансфарматар, уключылі на поўную напругу, і душа стала поўніцца няўтольнай злосцю. Злосцю на Лёшку Апейку, на міліцыянтаў, на гаваркую, з тварам як печаны яблык, бабулю. Пяць гадоў вучыўся на акцёра… ідыёт… каму тут патрэбны тэатр? Міліцыянтам? Вясковым цёткам, што таўкуцца ля крамы? З’язджаць адсюль трэба, і чым раней, тым лепш. З іх інстытуцкай групы ўжо сем чалавек за мяжу падаліся. Стараста, Дзімка Суравец, паўгода адпрацаваў загадчыкам літаратурнай часткі і неўзабаве ўсплыў у Галандыі. Прычым ніхто не ведае, як ён там апынуўся. Жыве цяпер з жонкай-галандкай на беразе мора, у мястэчку Дэн-Увер. Там у іх, як пісаў Дзімка, нейкая дамба пачынаецца, што затоку ад мора аддзяляе. Каторы год запрашае прыехаць. Сапраўды, кінуць усё ды сігануць у Галандыю. Можа, там і зачаплюся. Дый Дзімка павінен дапамагчы.

— Вы мяне адпусціце? — спытаў Васька.

Вадзіла-мент пасля такіх слоў азірнуўся:

— Адпусціць? А ты ведаеш, колькі мы з-за вас бензіну спалілі?

«Так бы бензін скралі, а тут на нас давялося змарнаваць», — апанаваны неспакойнымі думкамі, Лабейка панурыў голаў. У ягоным пад’ездзе жыў міліцыянт, у якога ў багажніку машыны заўсёды стаялі дзве паўнюткія каністры.

Старлей уздыхнуў:

— Мы, браток, проста так не адпускаем, — міліцыянт вытрымаў паўзу. — Па-першае, трэба высветліць абставіны здарэння. Так? Так. Па-другое, ты затрыманы для высвятлення асобы. А па-трэцяе, цябе затрымалі ў грамадскім месцы ў стане алкагольнага ап’янення. Паўтара праміле. Усё зафіксавана.

Калі пад’ехалі да станцыі, Васька хацеў спытаць, ці можна прыхапіць вядро з грыбамі, але, зірнуўшы на старлея, зразумеў, што грыбы ўжо не спатрэбяцца. Ды іх там, відаць, і не было. Забралі Апейкі.

«А што зрабілі б у такой сітуацыі галандскія паліцыянты?», — падумаў Лабейка. Ну прыехалі… ну разабраліся… ну пагаманілі з якой дурной цёткай, што іх выклікала…. і з’ехалі. «Таксама з’еду», — сказаў Лабейка сам сабе. Збяру грошы і падамся ў Галандыю. Жыццё напачатку будзе цяжкім, але ж там няма напаўзвар’яцелых цётак, няма мянтоў, што крадуць бензін, і там заўсёды прыйдуць на дапамогу. Васька пацёр балесныя скроні і ўбачыў бясконцае, светлае на даляглядзе мора, што злівалася з выцвілым небам; убачыў санлівыя каналы з зялёнымі ад цвілі берагамі; ветракі, што з павольнай упартасцю махалі крыламі, і тут жа згадаў, што мусіў заўтра ад ранку адрамантаваць камп’ютар у бухгалтэ­рыі. Нечакана з лінялых хмараў зірнула сонца, і густы, яшчэ не крануты халадамі каштан, які стаяў пры дарозе, загарэўся жоўта-зялёным агнём. Акурат такі каштан стаяў непадалёку ад матчынай магілы, і таксама, відаць, па-восеньску зырка свяціўся, з ціхім шолахам скідваючы долу свае даспелыя вожыкі. Ужо каторы год Васька збіраўся паправіць помнік на матчынай магіле і пафарбаваць агароджу. Ратуючыся ад сонечнага святла, ён заплюшчыў вочы і з лёгкім сэрцам зразумеў, што нікуды не з’едзе.