Восень у Вільні

Пахапліва, сюд-туд натыкаючыся адно на другога, носім цыгарэты ў шафу.

— А я гляджу — ты ў акне мільганула. Чаму не на працы? — сакоча ад парога цётка Юстына. Цётка, калі гамоніць з суседзямі, збіваецца на «простую» мову.

— Скончылася праца, — маці папраўляе збітыя валасы. — Учора прыйшлі, а нам кажуць: разыходзьцеся, цэх зачыняецца.

— А што ж гэта робіцца? — плаксіва енчыць цётка Юстына, выціраючы вочы ражком хусткі. — Майго ж Тадэка ў войска забралі. Спачатку казалі, у паліцыі будзе служыць… — цётка заліваецца слязьмі, і маці, незаўважна для госці, ківае на дзверы.

Радасны, збягаю па прыступках, падбягаю да падвальнага акенца, стукаю косткамі пальцаў па фанерыне і чую прыглушаны жаночы голас: «Нікуды не пойдзеш». Усё зразумела: Юзіка гэтаксама не пускаюць на вулку.

Да тумбы падыходзяць людзі.

— «Польскія летакі бамбардуюць Берлін, — хтосьці чытае газету ўслых. — Летакі эскадрылі “Ласі пазнанскія” здзейснілі дзёрзкі налёт на берлінскі аэрадром. У выніку гэтай акцыі была знішчана значная колькасць нямецкіх бамбавозаў…»

— Не чытайце гэтай лухты! Хутка швабы тут будуць, — гукаюць з другога боку вуліцы.

Там стаіць паранены капрал. Адна рука ягоная боўтаецца на тальмаху, а другой рукой абхапіў за шыю маладзенькую пеленгнярку, якая дапамагае яму ісці.

— Панове, не слухайце панікёраў! — загадна прамаўляе даўгяла ў фацэтным капелюшы. — Гэта ён чытаў услых газеціну.

Капрал адпіхвае пеленгнярку, робіць пару крокаў і стогне ад болю.

— Ах ты, курва! — гракае капрал, а перапуджаная пеленгнярка хапае яго за руку.

Даўгяла, зыркнуўшы спадылба, папраўляе капялюш:

— Я ж магу панам і зацікавіцца.

— Зацікавіцца? Запісвай, кур-рва… першы ўзвод… трэці швадрон пятага палка ўланаў Заслаўскіх! — капрал называе сваё імя і прозвішча, пеленгнярка малітоўна енчыць: «Пану нельга так хвалявацца!», а фацэт, насунуўшы капялюш на бровы, спешна адыходзіць убок.

— Чаму Францыя спіць? Чаму не дапамагае? — народу ля тумбы сабралася даволі шмат, нават не бачна, хто пытаецца.

— Як жа… дапаможа… як хваробе кашаль, — выдыхае разам з махорачным дымам сівы дзед у даматканай світцы. Дзед мовіць не па-польску, а «па-простаму».

— Вы, беларусіны, толькі і чакаеце нашага скону, — устаўляе слова па-моднаму апраненая кабета. Модніца адмах­ваецца ад махорачнага дыму, збіраецца нешта сказаць, але ў гэты міг у небе нараджаецца густы самалётны гуд, і кабета, перажагнаўшыся, улякнута лапоча: «Хоць бы не бамбілі». Усе стаяць, увабраўшы галовы ў плечы, і спалохана сцепаюцца ад грукату пад’езных дзвярэй. Гэта Юзікава маці ляснула ўваходнымі дзвярыма. Задаволена паціраю рукі, і калі пані Зоф’я — так завуць кабету — заварочвае за рог суседняга будынка, шыбую да падвальнага акенца.

— Хутка немцы прыйдуць, — я дапамагаю сябру вылезці з падвала.

— Хто табе сказаў?

— Вунь той паранены капрал.

Капрал, на якога паказваю, паволі чыкіляе, абапёршыся на пеленгнярку, у бок шпіталя.

— Цябе за цыгарэты ўшчувалі?

— Ушчувалі.

— І мяне, — Юзік абабівае калашыны картовых штаноў.

— Панове, прашу ў кучу не збівацца і мітынгі не ладзіць, — пагрозлівым басам прамаўляе Скачыляс, падышоўшы да тумбы.

— Якія мітынгі?! — адзываецца модніца ў чорным капелюшы. — Газеты чытаем!

— Пачыталі і праходзьце. Не замінайце дарожнаму руху.

Наўкол між тым няма ніякага руху. Скачыляс любіць без дай прычыны чапляцца да людзей. Вось Тадэк, сын цёткі Юстыны, той ні да каго не чапляўся. Летась нават дапамог лятаўца змайстраваць, якога я потым на Панарскай гары пускаў. А цяпер Тадэк недзе ў войску, з немцамі ваюе.

Зрэшты, нейкі рух усё ж такі адбываецца. Ад Пагулянкі выруліў чырвоны арбон, а з завулка выехалі калёсы, наладаваныя прадаўгаватымі скрынямі. Ці не трунамі? Калёсы спыняюцца, двое рабочых здымаюць з іх збітую з дошак скрыню з надпісам «Гасьнік».

— Што за халера? — азываецца Юзік.

— Ты што, не бачыш? Супрацьпажарныя скрыні, — гучна, каб усе чулі, кажу я сябру. — Іх на сцены павесяць, вогнетушыльнік упіхнуць і на замок зачыняць. А бамбіць пачнуць — будзе чым агонь тушыць.

— А як тушыльнік дастанеш, калі замок павесяць? — не сунімаецца Юзік.

— Ключ камусьці пакінуць. Магчыма, тваёй маці.

Сябар з лёгкай трывогай паглядае ў канец вуліцы.

— Не, хлопе, як пачнуць бамбіць, ніякі вогнетушыльнік не дапаможа, — керхае дзед у даматканай світцы.

У небе густым чмяліным гудам азываецца самалёт.

— Нельга збірацца грамадой, бо як гахне бомбу — і разляцімся на шматкі, — з загаднай інтанацыяй прамаўляе Скачыляс. Паліцыянтам, відаць, далі загад разганяць натоўпы — вось ён і прыдумляе розныя жахі.

Як ні дзіўна, народ пачаў разыходзіцца. І першай, падцягнуўшы спадніцу, адскочыла ад газет модная пані.

Больш за ўсё віленчукі баяцца нямецкіх самалётаў. Навокал толькі і гамоняць пра тое, як швабы бамбардуюць Варшаву. Нас, на шчасце, не бамбілі. Я ўвогуле не ўяўляю — як можна паляцець у чужую краіну і пачаць кідаць бомбы на жывых людзей? Дзялюся гэтай думкай з сябрам.

— Немцы палякаў здаўна ненавідзяць. Таму і пайшлі вайной, — тлумачыць Юзік, а чарговым разам зірнуўшы ў канец вуліцы, з адчаем гукае: — Матка! — і нырцуе ў падвал.

Ноччу доўга кручуся на ложку. Ляжу з расплюшчанымі вачыма, прыслухоўваюся да навакольных зыкаў: пошуму ветру, цікання ходзікаў і пошчаку конскіх падкоў. Гэта паліцэйскі дазор раз-пораз праязджае па начной Вільні. Сплю ў маленькім пакойчыку. Не ў пакойчыку нават, а ў катушку, дзе змясціліся адно рассохлы ўслон ды драўляны тапчан. Матчын ложак стаіць у святліцы. Маці таксама не спіць, а пачуўшы ляскат падкоў, штораз уздыхае.

Разам з парывам ветру недзе ўдалечыні нараджаецца мерны гуд. Цяжка сказаць — з якога боку ён далятае. Ці то ад Ландварова, ці то ад Новай Вялейкі. Штосьці бухае, я бягу да акна, адсоўваю коўдру. За акном цёмна, хоць пальцам у вока. Дзіва што. У доме насупраць надоечы загарэлася святло, на першым паверсе, дык тут жа Скачыляс палкай у шыбу пастукаў. Ён штовечар ходзіць ды паглядае на вокны — каб нідзе агню не было. Знадворку зноў, гулка і раскаціста, грымнула, і неба асвяцілася кволай яснасцю.

— Езус Мар’я, хаця б да нас не даляцелі, — шапоча маці і не спехам, як звычайна, а з павольнай урачыстасцю жагнаецца.

Раніцою мяне абуджае стук у дзверы і ахрыплы бацькаў голас:

— Ну, жывыя вы там?

Вомігам злятаю з тапчана і лячу адчыняць дзверы. Але позна: іх ужо адчыніла маці і з плачам торкнулася носам у левы бацькаў плячук. Я ціснуся носам да правага плечука. Палітон патыхае цвіллю.

— Вы надта не абдымайце, — кажа бацька, сунімаючы матчыны слёзы, — у вязніцы вошай да халеры.

— Цябе адпусцілі ці ты збег? — маці падхоплівае насоўку.

— З вязніцы не збяжыш. Адпусцілі. На загад віленскага ваяводы. Ім не да нас. Ну а ты як? Не сваволіш? — халодная бацькава рука кладзецца на спіну.

— У школу не пусціла, загадала дома сядзець, а ён збег ды ў нейкі склад убіўся, — маці адчыняе шафу, і адтуль сыплюцца на падлогу цыгарэтныя пачкі. — Іх на фронт збіраліся везці, а тут малыя рабаўнікі падаспелі.

— Ды які там фронт, — бацька падхоплівае з падлогі пачак. — О! «Гурнік»! Падсушыць трэба. Цыгарэты сёння даражэйшыя за грошы. — Бацька калісьці сам паліў, ды кінуў, бо лекары выявілі зацямненне на плюцах.

— Уся вопратка ў шафе тытунём прасмярдзела, — буркае маці.

Мы п’ем гарбату, слухаем аповеды пра вязніцу, і нечакана бацька звяртаецца да мяне:

— Збегай да дзядзькі Янкі. Скажы, што я на свабодзе.

Дзядзька Янка — лепшы бацькаў сябар. Жыве ў Зарэччы, поруч са старымі габрэйскімі могілкамі. Так што ісці да яго трэба праз усё места.

Выбягаю з дому і перш-наперш сунуся да Юзікавага лаза ды стукаю па фанерыне. Мне не адказваюць. У падвале, падобна, нікога няма.

— А што ўначы бухала? — пытаюцца каля тумбы. — Там павесілі свежую газету і сабраўся людскі збой.

— Аэрадром бамбілі, — па голасе пазнаю ўчарашнюю модніцу.

— «Французы прарвалі лінію Зігфрыда ў трох мясцінах, — чытае, перакрываючы гаману, малады і, як падалося, ладна падпіты фацэт, — палова нямецкіх войск перакінутая з польскага фронту на захад!»

— Нарэшце! — выдыхае модніца і налягае маладзёну на спіну, спрабуючы прачытаць газетныя загалоўкі.

Цікава паслухаць, што кажуць людзі, але ж трэба ісці да дзядзькі Янкі.

Па дарозе чамусьці сустракаюцца адны старыя габрэі. Яны брыдуць па ходніках і неўпрыкмет заварочваюць у двары. Бліжэй да цэнтра сталі пракідвацца і купкі вайскоўцаў. Зусім нядаўна вайскоўцы хадзілі шыхтамі, перацягнутыя рамянямі, а зараз усе пацёхканыя, са злымі і цёмнымі ад загару тварамі. Няйначай, прыбылі з фронту. На рагу Дамініканскай і Універ­сітэцкай грувасціцца двухвежавы танк. Каля яго сабраўся народ. Спрачаюцца, у каго тэхніка лепшая: у палякаў ці ў немцаў. Ніколі не бачыў такога танка. Спрабую прабіцца да двухвежавай гаргары, але мяне хапаюць за каршэнь.

— Не лезь пад гусеніцы! — гукаюць у вуха, і той жа голас паведамляе: — Куды нашаму да немца. У шваба 50-міліметровая гармата тырчыць, а ў нашага два кулямёты.

У адной з вежаў штосьці бразгае, і танк, пусціўшы аблачыну сівушнага дыму, кранаецца з месца. «Двухвежавік» ляскоча гусеніцамі, адчайна дыміць, знікае з вачэй, завярнуўшы на Нямецкую вуліцу.

На мосце праз Віленку спыняюся, навальваюся грудзінай на парэнчы. Па цёмнай вадзе плыве сухое лісце. Сярэдзіна верасня, а таполі амаль згалелі. Даўно не было дажджу, таму лісце і ссохла. А вось ліпы Бернардзінскага саду, які агінае Віленка, толькі крыху зжаўцелі і шумяць ад ветру.

«Няўжо сюды прыйдуць немцы?» — з гэтай думкай углядаюся ў рачное прадонне. І на якую халеру сюды пруцца? Чаму ім не сядзіцца ў сваёй Нямеччыне? І што зменіцца пасля іх прыходу? А што тут можа змяніцца? Гэтак жа будзе плыць па Віленцы сухая лістота, гэтак жа будзе шумець пад ветрам Бернардзінскі сад, і Гедымінаву вежу гэтак жа, як зараз, будзе ахутваць правідная смуга. Зрэшты, сёе-тое зменіцца. На вежы залунае сцяг са свастыкай, на тумбе перад нашым домам з’явяцца нямецкія плакаты, а на рагу Дамініканскай і Універсітэцкай будзе тарахцець не двухвежавая танкетка, а грымець вялізны танк з 50-міліметровай гарматай. Мая маці баіцца немцаў і штовечар, перад тым, як класціся спаць, жагнаецца і шапоча: «Божухна, каб яны спрахлі!» А вось дзядзька Янка, да якога іду, той немцам нібыта і рады. Таго дня, як швабы напалі на Гдыню, прыбег да нас, узрушана хадзіў вакол стала, паліў цыгарэту за цыгарэтай і казаў, што беларусам трэба адразу ж выявіць ініцыятыву і дамагчыся ад немцаў адчынення нацыянальнага ўніверсітэта. А яшчэ казаў, што, магчыма, удасца стварыць беларускую аўтаномію ці нават незалежную Заходнебеларускую рэспубліку. Я потым спытваў бацьку, што такое аўтаномія, але той адмахнуўся і наказаў, каб я не лез у дарослыя размовы. Бацька з дзядзькам Янкам тады зацята спрачаліся, колькі будзе доўжыцца вайна. Бацька быў перакананы, што яна расцягнецца надоўга і што калі немцы захопяць Познань, дык палякі павінны захапіць Усходнюю Прусію, а ягоны сябрук у адказ хмыкаў і казаў, што польскае войска створана выключна для дэфілядаў, а не для сучаснай вайны і што праз два тыдні немец захопіць Варшаву.

Дзядзька Янка жыве адзінцом ва ўласнай хаце. Хата складзеная з пачарнелага бярвення, а пакрывае яе высокі гонтавы дах. З аднаго боку да жытла падступае Антокальскі гай, а з другога стаяць перакрыўленыя каменныя помнікі з шасцікутнымі зоркамі наверсе. Мясціна для жыцця не надта прыемная, але дзядзьку падабаецца, бо тут зацішак і шмат зеляніны.

Бацькаў сябар стаіць пасярод двара і сячэ дровы. Прычым робіць гэта з асалодай, з першага разу расколваючы тоўстыя бярозавыя цурбакі. З зачараваннем гляджу, як бліскае лязо сякеры, як узлятаюць угору палены, як пырскаюць ва ўсе бакі жоўтыя трэскі. Неўзабаве адно палена адлятае да маіх ног, і дзядзька Янка выпроствае спіну.

— О, якія госці! — жартам, але з насцярогай вітаецца дзядзька і пераключаецца на сур’ёзны лад: — Што, выпусцілі бацьку?

Размашыста, як той конь, ківаю галавой.

— Ім зараз не да нас, — паўтарае дзядзька Янка бацькавы словы, з сілай заганяе сякеру ў цурбан. — Я, братка, сам толькі што на волю выйшаў. Ад паліцыі хаваўся, — дзядзька з пакутаю аддзьмухваецца. — У школу ходзіш?

— Маці не пускае. Баіцца, што немцы прыйдуць.

— Кепска, што цябе ў беларускую школу не выправілі. Што ж ты за беларус такі вырасцеш? Кніжкі хоць нашы чытаеш?

— Чытаю, — няўпэўнена кажу я. — Чытаць беларускія кніжкі цяжка, бо напісаныя расейскімі літарамі.

— Ну а якую апошнюю кнігу прачытаў? — дзядзька Янка падымае пінжак, які ляжыць на кучы палення, дастае з кішэні капшук табакі.

— «Абразкі», — кніжку гэтую, немаведама калі выдадзеную, з лядашчымі і зжаўцелымі старонкамі, адолеў на летніх вакацыях.

— А-аа… «Пяюць начлежнікі» — дзядзька скручвае цыгарку, летуценна мружыць вочы. — «Слоў не разбярэш — надта закацістая песня, але зірнеш адкуль яна плыве, і ўбачыш чырвоны слуп з чорнай каронай над лесам — гэта вогнішча начлежнікаў…» — дзядзька Янка зацягваецца цыгаркай, а ў вачах ягоных бліскае слязіна. — Пачакай хвілінку, — дзядзька са свістам выпускае дым, ідзе ў хату і выходзіць з кніжкай у руках.

— На, пачытай. Тарас Гушча… ён жа Якуб Колас. Прадаўся, на жаль, бальшавікам.

«У глыбі Палесся», — бягуць па вокладцы няроўныя літары. З насцярожлівай павольнасцю пхаю кніжку пад кашулю. Маці не любіць беларускіх кніг. Кажа, што праз іх нашай сям’і няма жыцця, бо яны ў Менску надрукаваныя, а там сядзяць камуністы. Так што кніжку і чытаць не буду, прыхаваю дзе-небудзь, а потым вярну ўладальніку.

— Скажы, што заўтра зайду. Бачыш, колькі працы, — дзядзька апошні раз зацягваецца цыгаркай, адкідвае недапалак і, падхапіўшы сякеру, хвацкім ударам палавініць цурбак.

На мосце праз Віленку стаяць паліцыянты. Каб не патрапляць ім на вочы, — а раптам абшукаюць ды знойдуць беларускую кніжку, — паварочваю на Млынавую і пераходжу рэчку па іншым мосце. Дзіўна, але места абязлюдзела. Нават вайскоўцы некуды пахаваліся. Узнікне сям-там чалавечая постаць і тут жа знікае за маўклівымі дзвярамі. А ўвечары, як сцямнее, наогул усё замірае. Адно вайсковыя патрулі на конях ды паліцыянты з пажарнымі блукаюць па мёртвым горадзе. Маці на мінулым тыдні затрымалася на працы, вярталася ў поцемках, дык паліцыянты яе хацелі ў пастарунак забраць, бо не мела пропуску. Ледзь адбілася.

Каля дзвярэй пад’езда ўзбіваюся на Юзіка. Той, дашчэнту змораны, з вільготнымі валасамі, сядзіць на цэментным ганку.

— Чаму такі мокры? — вусны мае кранае ўсмешка.

— Матка працу знайшла. У шпітальнай пральні. Хадзіў ёй дапамагаць.

Усмешка знікае з маіх вуснаў.

— Ты што там, вопратку мыеш?

— Ды не, мядніцы цягаю. З бруднай вопраткай лёгкія, а з памытай цяжкія. І пара такая, што сцен не відаць. А што ў цябе там на чэраве? Цыгарэты?

— Ды не, гэта кніга.

— Пакажы!

Не хочацца паказваць кнігу, але мушу лезці за пазуху.

— Дык не па-нашаму, — паныла мармыча Рыдз, разглядаючы вокладку.

— Па-беларуску, — тлумачу я, заўважаючы, што кніга выдадзена ў Вільні.

— А ты што, беларусін?

— Беларусін, — адказваю, уздзёршы падбароддзе.

Юзік глядзіць на мяне так, нібыта я не беларусін, а які аўстралійскі тубылец, фотаздымак якога змешчаны ў падручніку.

— Ану… скажы што-небудзь па-беларусінску.

Зацята чухаю скронь.

— Слоў не разбярэш… закацістая песня… пяюць начлежнікі…

— А хто такія начлежнікі?

— Начлежнікі? То сон вэндровцы, ктуры леглі спаць в лесе, — тлумачу па-польску.

— А вам кніжкі саветы прысылаюць?

— Разуй буркалы. Бачыш, на вокладцы напісана: «Ві­ленскае выдавецтва Клецкіна»

Рыдз мыліць вуснамі, спрабуючы прачытаць надпіс, і вяртае кнігу.

— Чакаеце, калі сюды бальшавікі прыйдуць?

Мяне як халадзёнкай аблівае. Мой бацька і дзядзька Янка ніколі не казалі, што чакаюць бальшавікоў. Дзядзька Янка наогул іх ненавідзіць. Удыхнуўшы паветра, б’ю Рыдза кніжкай па галаве і, адчыніўшы дзверы, бягу па лесвіцы, пера­скокваючы праз тры прыступкі.

Ранак выдаўся сонечным, і на тонкай фіранцы — яна аддзяляе мой катух ад пакоя, — раз-пораз узнікае рухавы цень. Гэта дзядзька Янка ходзіць, па старой завядзёнцы, вакол стала.

— Ваякі сраныя… двух тыдняў не пратрымаліся. Задача была якая: каб немцы ў Польшчы захраслі, пасля чаго французы дзеўбануць з захаду, — дзядзькава галава на фіранцы смешна выгінаецца, а нос то задзіраецца, то ападае долу, — а тут і немцы не захраслі, і французы не дзеўбанулі.

— Як жа… дзеўбануць твае французы. Сядзяць за лініяй Мажыно як мышы пад венікам, — падае голас бацька. — Чэхію Гітлеру ў зяпу ўкінулі, а той праглынуў і не папярхнуўся. Цяпер Польшчу кінулі. Думаюць, нажарэцца. Ён і Францыю праглыне і не паморшчыцца.

Дзядзька спыняецца ля фіранкі, і ягоны нос спачатку ператвараецца ў вясёлую кірпу, а затым глюгасціцца.

— Немеччына да вайны рыхтавалася, а гэтыя пілі, гулялі, баб пярдолілі…

— А можна без гэтага? — перабівае дзядзьку маці. — Дзіцё ў хаце, а яны языкі распускаюць, — маці рыпае масніцамі, шамаціць палітонам і неўзабаве грукае дзвярыма.

Маці не любіць дзядзьку Янку. Лічыць, што ён збівае бацьку з тропу сваёй беларушчынай.

— Не звяртай увагі, — бацька зацята кашляе, — да Юстыны пабегла. — Сяброўка ейная, жыве праз дарогу.

На фіранцы мільгае імклівы цень.

— Ого, «Гурнік». Дзе ўзяў? — пытаецца дзядзька Янка.

— Жонка набыла, яшчэ да вайны, — хлусіць бацька, — грошы ўжо нічога не вартыя, а цыгарэты заўсёды ў цане.

— Маеш рацыю… Ужо на гарадзенскую махорку перайшоў. І тая хутка скончыцца.

— Ну а што па радыё перадаюць?

Я наструньваю слых. Дзядзька, як высвятляецца, слухае радыё. І ў нас ёсць старэнькі прымач, але паліцыя выдзерла лямпу і паставіла пломбу на ўключальнік.

— Кракаў, Познань, Лодзь змоўклі. Варшава-2 перадае натхнёныя адозвы, модлы ды нешта няўцямнае. Уяўляеш, перапыняюцца на паўслове і гарлаюць: «Увага! Увага! Надходзі!» І нейкія лічбы называюць. Хто там надыходзіць — халера іх ведае. А пра тое, дзе ідуць баі, — ані слова.

— А Гляйвіц што перадае?

— Што нямецкія часткі ўвайшлі ў Берасце.

— Дык хутка і ў нас будуць? — голас бацькавы прыкмет­на дрыжыць.

— Хутчэй за ўсё, дзеўбануць у напрамку Баранавічаў. Адрэжуць Усходні калідор. Так што ў нас, дзякуй богу, зацятых баёў не прадбачыцца. Складуць палякі зброю — і вайне канец, — дзядзька чыркае запалкай, і на фіранцы скача ўвішны вогнік.

— Жонка тытунёвага дыму не пераносіць, — бурчыць бацька, і вогнік, матлянуўшыся, патухае.

Фіранкі калыхаюцца, адбіваючы знявечаны бацькаў профіль.

— Слухай, Янка, а чаму цябе паліцыя не прыхапіла?

Хвіліну пануе ціша, якую перарывае абураны дзядзькаў голас:

— Ты што, агента дэфензівы ў маёй асобе ўбачыў? — дзядзька зноў чыркае запалкай. — Да мяне ўваліліся ды не заспелі. Пасля таго схапіў прымач пад паху ды ў Купрыянішкі кінуўся, да швагра. Увесь час там і адседзеў. Учора першы раз на сваім ложку спаў. Я, уласна, чаго завітаў, — пераскочыў на іншую тэму дзядзька Янка. — Трэба тэрмінова збіраць агульны сход. Зараз іду да Антона. Пайшлі разам… Ці жонка не пускае? — хмыкае госць, і бацька здымае з вешака палітон. Антон, вясёлы лысы дзядзька, раней часцяком да нас забягаў, а цяпер чамусьці не заходзіць.

На сняданак, як і ўчора, дарэшты абрыдлы жур. Ён трасецца на сподку, што тая квашаніна, і не лезе ў глотку. Трымаю сподак, глытаю кіславатую брыду і сядаю на падаконнік. На скрыжаванні стаіць жаўнер у шынялі. Каля тумбы сабралася жменя народу. Чарада галубоў узнялася ў паветра. На супраць­леглым доме, якраз пад вокнамі цёткі Юстыны, з’явіўся яшчэ адзін надпіс: «Не слухай ману варожага радыё!» А можа, сапраўды немцы набрахалі, што занялі Берасце? Давячыся, глытаю рэшту журу, выцягваю з ранца падручнік па геаграфіі. Там, на першай старонцы, намаляваная мапа Польшчы. Ваджу носам, шукаючы Бжэсьць-над-Бугем, знаходжу той Бжэсьць і ўражана лыпаю вачыма. Як далёка зайшлі немцы! Перасоўваю палец да Баранавічаў, затым да Стоўбцаў і натыкаюся пазногцем на чырвоны пункцір мяжы. Вільні, можна сказаць, пашанцавала. Яна прыкрытая Літвой. Калі б не Літва, немцы б даўно нас дзеўбанулі, як любіць казаць дзядзька Янка. Напрасткі ад Юзікавых Сувалак да Вільні — крок ступіць.

На вулцы штосьці жаласліва гудзе, потым скуголіць, урэшце плаксіва завывае, і знадворку зычна гарлае Скачыляс:

— Грамадзяне, паветраная трывога!

— Збірайся хутчэй! — крычыць маці.

Мы бяжым, скачучы праз тры прыступкі, па лесвіцы, перабягаем вуліцу, даем нырца ў падвал супрацьлеглага дома. Дом стары, падвал там глыбокі, і ў ім можа прыхавацца, як сведчыць надпіс на сцяне, 50 асобаў.

У падвале цёмна. Разам з намі па пакручастых сходах спускаецца некалькі чалавек. Наперадзе войкаюць, і цэментавыя сходы здрыгаюцца: хтосьці спатыкнуўся і паляцеў долу. «Асцярожней. Асцярожней», — папярэджваюць з усіх бакоў. Спусціўшыся ў падвал, рухаемся ўздоўж сцяны, абмацваючы рукамі паветра, і маці, наткнуўшыся ў цемры на некага, узрадавана выдыхае:

— Ты, Юстына?

Цётка Юстына прыхапіла коўдру, і я ладкуюся на той коўдры, падбіўшыся пад друзлы цётчын бок.

— Мой жа ў горад пайшоў. Баюся, каб пад бомбы не патрапіў, — уздыхае маці, скалыхнуўшы вогнік васкоўкі, якую запалілі непадалёку.

Запалілі яшчэ адну свечку, і ў паветры запахла так, як у Святадухаўскай царкве, куды мяне вадзіў бацька. Адно што ў царкве светла і прасторна, а тут цёмна і задушна.

— Патушыце свечкі, і так дыхаць немагчыма, — выдыхае, уперамешку з кашлянінай, нейкі дзед.

— Дзверы адчыніце! Задыхнёмся! — чутны старэчы жаночы голас.

Дзверы адчыняюць, але дыхаць усё адно цяжка, я нават высалапіў язык.

Наструньваю слых, намагаючыся пачуць гукі выбухаў, але нічога такога не чую.

Дзесьці праз гадзіну, змучаныя і мокрыя, выпаўзаем з бамбасховішча.

— Чыгуначную станцыю бамбілі, — паведамляе Скачыляс, дапамагаючы нямоглым бабцям выбрацца з падвала.

Мы з маці не паспяваем дайсці да пад’езда, як зноўку, ужо з шалёнай натугай, пачынае завываць сірэна…

Увечары да нас забягае цётка Юстына.

— Людзі на пахаванне сабраліся, а немец па іх з кулямёта паласнуў. На Дамініканскай каля пякарні хлеб чакалі, а гэты паскуда на іх бомбу кінуў. І вязніцу бамбануў. А зладзеі, што там сядзелі, пахапалі торбы ды разбегліся. Нам вайна гора, а зладзеям радасць…

Сёння пахмурна і дажджыста. Выходжу з пад’езда і перш-наперш заўважаю: падвальнае акенца забітае не падгнілай фанерай, а бліскучай бляхай, з якой тырчыць крывая труба. Няйначай, у падвале паставілі жалезную печку. Дым з трубы не ідзе, значыць, Юзік з маткай пайшлі ў пральню. Мне раптам становіцца шкада сябра. Дарма ляснуў яго кніжкай. Ды тут жа схамянаюся, мацаю гузак на макаўцы. Ён па-ранейшаму шчыміць і крывавіць. Правільна зрабіў, што ляпнуў, — супакойваю сябе. Не будзе больш на беларусаў плявузгаць. Дзядзька Янка кажа, што ўсе нашы бядоты ад таго, што мы, беларусы, занадта рахманыя і самі сябе не паважаем.

Народу каля тумбы няшмат. Пры гэтым мінакі моўчкі праглядаюць газетныя старонкі і, не сказаўшы ні слова, адыходзяць. Я сунуся да тумбы. Цікава, ці пішуць там што пра Бжэсьць-над-Бугем.

Свежую газеціну наляпілі наўскасяк, закрыўшы плакат з выяваю Рыдз-Сміглага. Ад «начэльнага водза» засталіся вуха ды край рагатыўкі.

«Безнадзейнае становішча нямецкага флоту»; «У Славач­чыне недахоп збожжа»; «Ваенныя аркестры авіятараў», — мільгацяць уваччу тлустыя загалоўкі.

— Як і вайны няма, — басавіта прамаўляюць за спінай.

— А пра што пісаць? Пра тое, што немцы Варшаву атачылі? — азываецца цётухна з лісіным каўняром на плячах. Каўнер той, як бачна, даядае ўвішная моль.

Леваруч з-пад газеціны вытыркаюцца дзве таўшчэзныя гарматныя стваліны, і я ў думках маракую: куды гарматы патрапяць, калі раптам стрэляць?

— Эй, хлопец, дзе тут жыве пані Юстына Мікалайчык? — пытаецца жаўнер, што спыніўся непадалёку.

Жаўнер толькі што з фронту. На ім выцвілая шапка і такі ж выцвілы мундур, прычым правае рукаво да локця абпаленае.

Паказваю на Юстынін дом.

— Вунь яе акно, з альвасам на падаконні.

Жаўнер глядзіць на акно, задуменна перабірае пальцамі лямку рэчмяшка, расшпільвае і зноў зашпільвае верхні гузік мундура. Яму, відаць, не надта ахвота ісці да цёткі Юстыны.

Здушаны лямант спыняе сэрца. Усе, хто таўчэцца каля тумбы, зацкавана глядзяць на акно з альвасам. «Сына, відаць, забілі… Якога сына? Ну Тадэка…» — гамоняць ля тумбы. Я адступаю, спінай наперад. Урэшце, чапляюся за нешта, падаю і, прыхапіўшыся на ногі, лячу дадому, каб распавесці пра цётчына гора. У пад’ездзе сутыкаюся з Рыдзам. Той на мяне нават не зірнуў. «Чорт з табой, — думаю я, узбягаючы па сходах, — цяпер будзеш паважаць беларусінаў».

Наступнай раніцы ўсёй сям’ёй п’ём гарбату з зёлкамі, і маці, шторазу ўсхліпваючы, распавядае, як учора ўвечары хадзіла да Юстыны.

— Той жаўнер казаў, што і да фронту не даехалі. За Беластокам немец наляцеў і цягнік разбамбіў. Прынёс Тадэкавы дакументы… а яны ўсе крывёю запэцканыя, — маці гучна шморгае носам, і буйная слязіна ціўкае ў кубку гарбаты.

Хтосьці нецярпліва і ўпарта стукае ў дзверы.

— Паліцыя, — шапоча маці.

— Адчыніце! Свае! — гучыць за дзвярыма знаёмы голас.

— Здарылася што? — у голасе бацькавым гучыць трывога.

— Здарылася, браток, — дзядзька Янка ўвальваецца ў хату, плюхаецца на крэсла, зморана пераводзіць дых. — Саветы ідуць.

— Як ідуць? Куды? — маці спалохана жагнаецца.

— Куды-куды… да нас, вядома, — дзядзька Янка сёрбае гарбаты з матчынага кубка. — Раніцою перадалі: «Савецкі ўрад даў загад Чырвонай арміі перайсці мяжу ды ўзяць пад ахову жыццё і маёмасць насельніцтва Заходняй Беларусі».

— А можа, да нас не дойдуць? — маці дрыжачымі рукамі падлівае з імбрыка гарбаты, і тая праліваецца на абрус.

— Як жа… не дойдуць. Ад Радашкавічаў да Вільні рукой дастаць. Так што сустракайце дарагіх гасцей.

Маці ўсхліпвае і жагнаецца.

— Будзе вялікая вайна, — бацька ўсхвалявана, па прыкладу сябра, шнуруе вакол стала. — Нямецкае войска прэ з захаду, савецкае — з усходу, дзе-небудзь пад Гораднам сутыкнуцца і пачнуць кіямі рэбры мацаць.

— Не пачнуць, — дзядзька адкідваецца на прыслон крэсла. — Нездарма ж у жніўні Рыбентроп у Маскву гойсаў. Там аб усім і дамовіліся: дакуль саветы даходзяць, дакуль немцы.

— Ты думаеш?

— А тут і думаць не даводзіцца.

— І што рабіцьмем? — бацька хадзіў у адзін бок, цяпер прайшоўся ў другі.

— Перш, чым да вас забегчы, да Антона завітаў. Той параіў напачатку сядзець ціха. А калі што, збегчы ў навакольныя вёскі, а то і ў Ковенскую Літву паспрабаваць перабрацца. Але гэта на крайні выпадак.

— Ну а як возьмуць ды ўсіх гамузам пахапаюць? — бацька выцірае далонню ўпрэлы карак.

— А ты чаго дарослыя размовы слухаеш? — усхопліваецца маці. — Ану ідзі пагуляй троху.

Нацягваю на плечы палітон і ўжо на ганку чую матчын загад: «Далёка не адыходзь!»

Ля тумбы тоўпіцца народ. Там вісіць свежае «Слова», але яго ніхто не чытае. «Саветы… саветы», — адно і чуваць сярод людской гаманы.

— Ну, ты задаволены? — прамаўляюць за спінай. Гэта рыжы Юзік.

— Чым? — мармычу, не павярнуўшыся.

— Саветы ідуць.

— Ды яны ў Менску ўсіх беларусаў прыбралі — каго на той свет выправілі, каго ў Сібір загналі, — кажу былому сябру і толькі тады абарочваюся.

З Юзікавага твару збягае блазнаватая ўсмешка.

— Дзе ты пра гэта пачуў?

— Шмат будзеш ведаць — галава лысай стане, — згадваю матчыну прымаўку і ківаю на трубу, што тырчыць з падвальнага акенца. — Хто гэта вам зрабіў?

— Шмат будзеш ведаць — галава лысай стане, — са злосцю выдае Рыдз, але раптоўна мяняе танальнасць: — Матчын стрыечны брат у шпіталь патрапіў. Дык ён свайго сябра, у плячо параненага, падбіў і яны нам тую печку прыцягнулі. На шпітальным двары валялася. Сталі трубу выводзіць, а тут Скачыляс падбег і пачаў: «Прыбірайце печку і з памяшканне вымятайцеся». А дзядзька Мірэк, брат матчын, слухаў-слухаў дый як гаркне з падвала: «Зараз, тылавы шашок, выйду і шпокну пры ўсім народзе». Скачыляс пабег некуды, нібыта па падмогу, а сам цэлы дзень на вуліцы не з’яўляўся.

— Шкада, што не шпокнуў, — я згадваю, як паліцыянт арыштоўваў бацьку і пры гэтым падступна пасміхаўся. Сын цёткі Юстыны, такі ж паліцыянт, на вайну пайшоў і загінуў, а гэта таўстун толькі тым і займаецца, што людзей ад тумбы адганяе.

Наступнай хвілінай мы з Рыдзам глядзім у неба. Там, раз-пораз губляючыся ў аблоках, ляціць самалёт. Кволае сонца бліскае на срэбных крылах, а з хваста вырываюцца срэбныя аблачынкі. Аблачынкі паволі раздзімаюцца, расцягваюцца даўгім шнуром. «Улёткі!» — гарлае Юзік. Порсткі ветрык гоніць завілы шнур у бок Новага Свету. Мы з Юзікам бяжым, як апараныя, пазіраючы ўгору. Поруч з намі бяжыць тузін такіх жа, як мы, падшыванцаў, і рэха бязладнага тупацення блукае ў вузкіх вулках. Паперыны лётаюць над дахамі, чапляюцца за вершаліны дрэваў, але на зямлю не апускаюцца. Каб першаму схапіць запаветны лісток, сябрук лезе на згалелую ліпу, у вецці якой заблыталася нябесная бібула, і ў гэты момант адна з улётак сядае мне на шапку. Яна надрукаваная па-польску. «Савецкі ўрад лічыць святым абавязкам працягнуць руку дапамогі сваім братам-украінцам ды братам-беларусам… — брыняць уваччу няроўна надрукаваныя літары, — …наша Рабоча-Сялянская Чырвоная Армія і гэтым разам дэманструе сваю баявую моц…» Юзік, абламаўшы тоўсты сук, скача на зямлю, і мы, хапануўшы ў жменю ўлётак, мелькам іх праглядаем, бяжым дахаты, і ў галаве маёй віхурацца страхотныя словы «вялікі Сталін», «Чырвоная Армія» і «заможныя савецкія калгасы».

— З летака скінулі! — гукаю, зачапіўшыся за парог.

Маці нават не зірнула на паперкі. Скамячыла і кінула ў печку.

…Першы савецкі танк убачылі познім вечарам. Святло ў нас адключылі, і цяжка было разабраць штосьці ў цемры. І толькі гнутыя трубы, што спавівалі вежу, ды кароткая стваліна гарматы сведчылі, што гэта ляскоча савецкі танк.

Усю ноч на гарадскіх ускраінах глуха бухала; па вулцы раз-пораз нехта прабягаў і тады бацька падаваўся да акна і ўглядаўся ў цемру; і на зацягнутым хмарамі небе блукала барвовая палымніца.

Раніцою мяне нібыта тыцкаюць у плячук. Я расплюшчваю вочы і не даю рады даўмецца — што за гукі мітусяцца па кватэры, ад якіх дзынкаюць шыбы на вокнах і якія нахабна лезуць у вушы. І, канчаткова абудзіўшыся, уцямліваю, што шыбы дзынкаюць ад пошчаку конскіх падкоў.

Бацькі, ужо апраненыя, стаяць каля акна, прыціснуўшы насы да халоднай шыбы.

— На ногі што-небудзь насунь ды кашулю надзень! — кажа маці, але мне не да таго.

— Кипучая, могучая, никем не победимая… — спяваюць жаўнеры, і гарадскія вароны абурана гракаюць на іх з высокіх дахаў.

Міма нашага дома, расцягнуўшыся даўжэзным шыхтом, едзе на конях Чырвонае войска, пра якое пісалі ва ўлётцы. Войска тое, аднак, не чырвонае, а шэрае. На жаўнерах даўжэзныя, аж ног не бачна, шынялі, а на галовах цьмяна бліскаюць гламаздаватыя каскі з невялічкім грэбнем на макаўцы.

— А што за грэбні такія? — торкаю бацьку ў бок.

— Вентыляцыйныя адтуліны. А каб вада не патрапляла, пласцінамі закрытыя, у форме грэбня.

— Ага-а, — выдыхаю я, хаця і не цямлю, што такое вентыляцыйныя адтуліны і дзеля чаго яны патрэбныя.

— У палякаў лепшыя каскі, — бацька адрывае нос ад шыбы.

— А чаму ж немцы Варшаву атачылі, калі ў іх такія добрыя каскі? — падае голас маці.

— У немцаў каскі яшчэ лепшыя, — паўжартам адгукаецца бацька.

На сняданак у нас панцак без масла. Каша захрасае ў горле. Даўлюся ёю, стоячы ля акна. Саветы едуць па двое, не звяртаючы ніякай увагі на месцічаў, што выйшлі іх сустракаць. Адзін конь занаравіўся, і на вулцы ўтварыўся невялічкі затор.

— Я да Антона, — бацька на хаду даядае абрыдлую кашу.

— Паеш як чалавек. Што ты бегаеш як апантаны! — крычыць наўздагон яму маці, і бацька, ужо з калідора, адгукаецца:

— Няма калі!

Мне карціць вылецець з хаты.

— Ма… я на ходніку пастаю. Пагляджу на бальшавікоў.

— Нікуды не пойдзеш, — маці выскрэбвае з рондаля рэшткі падгарэлай кашы, — не хапала, каб на цябе конь наехаў.

Памыўшы посуд, маці сядае на ўслон, хвіліну сядзіць нерухома, спрытна падымаецца на ногі. Ёй і самой не сядзіцца ў хаце. Праз імгненне яна накідвае на плечы пуховую хустку і трасе ўзнятым пальцам, маўляў, на двор не выходзь. Пабегла да цёткі Юстыны — паслухаць апошнія навіны. Чакаю, калі на лесвіцы заціхнуць крокі, і здымаю з вешака палітон.

Паветра працятае непрыемным пахам — ці то поту, ці то дзёгцю, ці то яшчэ нейкай халеры. Людзей на ходніку ня­шмат. Усе глядзяць на чырвонае войска з акон, пазначаючы цёмныя шыбы бледнымі плямамі твараў.

— Ну і коні, — хмыкае сівы дзядок, што стаіць ля трубы Юзікавай печкі, — адны скабы тырчаць.

Коні ў саветаў і насамрэч нядошлыя ды нізкарослыя.

— Овса им хоть даёте? — па-расейску крычыць дзядок жаўнеру, конь якога спыніўся і задзёр храпу.

— Н-но, блядь! — гракае жаўнер, падганяючы каня, і дзядок ціснецца да сцяны.

— Гляньма, на манголках едуць, — крычаць ад Юстынавага дома.

Станаўлюся на дыбкі і задзіраю падбародак, выглядаючы, што гэта за манголкі такія, і бачу вершнікаў на маленькіх кудлатых коніках.

— Як Хаджа Насрэддзін, — зазначае асмялелы дзядок.

Гляджу на жаўнера, ногі якога траха не кранаюцца бруку, і згадваю фільм, які круцілі летась у «Вандзе». Там Хаджа Насрэддзін ездзіў на ішаку і выцягваў наперад ногі, каб тыя не чапляліся зямлі.

Цікава паглядзець на Чырвонае войска, але тут маці выйшла ад цёткі Юстыны, і я нырцую ў дзверы пад’езда.

II

З шэрага неба ляніва сыпле імжа, і ў непрагледдзі ранішняй смугі кратаюцца нечыя размытыя постаці. Я роспачна пазяхаю, прыкрыўшы зяпу далонню, і пазнаю ў нехлямяжай постаці паліцыянта Скачыляса. Сагнуўшыся склюдам, ён тупае, не разбіраючы дарогі, па лужах, а следам за ім сунуцца двое з чырвонымі павязкамі на рукавах. Гэта рагварды — чальцы рабочай гвардыі, што дзень да ночы сноўдаюць па горадзе. У аднаго з рагвардыстаў у руцэ пісталет.

— Ма, Скачыляса арыштавалі! — крычу, не адводзячы вачэй ад рагвардыста з пісталетам.

Маці хаця і занятая — выцірае ручніком памытыя талеркі, — але падыходзіць да акна.

— Езус Мар’я! Што ён ім кепскага зрабіў?

— Знайшла каго шкадаваць, — я чарговым разам згадваю, як паліцыянт арыштоўваў бацьку і як адганяў людзей ад тумбы. Скачыляс аднойчы і на маці наляцеў. Тая развесіла прасціны ля дрывотні, а гэты загадаў зняць. Бо прасціны выгляд вуліцы псавалі. А дрывотня ж не на вуліцы стаіць, а ў двары.

Тройца хаваецца за рогам будынка, і ў той жа міг з-за рога выкульваюцца яшчэ трое. Першы, высокі і падхорцісты, нясе жалезную скрабалку; другі, нізенькі і плюгавы, трымае пад пахай скрутак плакатаў; а трэці, знаёмы мне расклейшчык газет, цягне вядро з клеем. Тройца падыходзіць да тумбы, аглядае яе з усіх бакоў, пасля чаго расклейшчык становіцца вокрач, падхорцісты даўгяла ўзбіраецца яму на карак і жалезнай скрабалкай здзірае з тумбы рэшткі газет і плакатаў. Пры гэтым чалавек з плакатамі паказвае рукамі, як трэба ўпраўляцца са скрабалкай. Расклейшчык паволі паўзе вакол тумбы, папяровае ашмоцце ляціць яму на голаў, і небарака ўвесь час дзьмухае пад нос, спрабуючы збіць ашмётак, што прыстаў да лабаціны.

На тумбе чырванее вялікі плакат са Сталіным, які паказвае рукой на дом цёткі Юстыны.

— А я не ведала, што пан Сталін такі высокі, — уражана лапоча па-моднаму апраненая цётка. Яна штодня прыходзіць чытаць свежыя газеты.

— Ды які там высокі. Ён маленькі да рабаціністы, — папраўляе на галаве капялюш укормлены бамбіза.

— Параіў бы пану сцішыцца, — уторкваецца ў размову мужчына ў вайсковым мундуры са слядамі аддзёртых пагонаў на плячах. — Пачуюць падсабачнікі — вомігам рукі скруцяць.

— А што я такога сказаў? — бамбіза мелькам азіраецца.

— У НКВД растлумачаць. Мой сусед вякнуў нешта пра Сталіна — таго ж дня апынуўся на рагу Міцкевіча і Ахвярнай, — чалавек у мундуры стрымана кашляе ў жменю.

Тройца кепска саскрэбла старыя плакаты, і з-за сталінскага азадка тырчыць патыліца Рыдз-Сміглага. «Водза Начэльнага» заўважыў не толькі я.

— А дзе Сміглы? — цікавіцца модная кабета.

— У Румынію збег. На пару з Масціцкім, — цэдзіць скрозь зубы чалавек у мундуры і, памаўчаўшы, дадае: — Сволачы.

Усе ўтрапёна глядзяць на вайскоўца.

— Сволачы, — паўтарае той ужо з упэўненасцю ў голасе. — Дзядэк ніколі б не збег. Адстрэльваўся б да апошняга патрона. А гэтым і бяды няма. У іх рахункі ў швейцарскім банку.

— Што ўжо Дзядэка згадваць. Чатыры гады як памёр, — уздыхае модніца і мружыцца на пацямнелую ад імжы газету. — Па-расейску, здаецца. Ві-лен-ская пра-у-да, — чытае цётухна па складах, і я з годнасцю тлумачу:

— Па-беларуску, а не па-расейску.

— А ты што, падшыванец, ведаеш беларускую мову? — настаўляе на мяне падмаляваныя вочы модніца.

Замест адказу пачынаю перакладаць па-польску: «19 верасня раніцай войскі Рабоча-Сялянскай Чырвонай Арміі ўступілі ў Вільню. Народ хлынуў на плошчы, пакрыў іх жывым, узрадаваным натоўпам. Усе вітаюць Чырвоную Армію…»

— Лухта нейкая, — перабівае модніца, — паглядзі, ці напісана што пра харчы. Калі ўжо іх падвязуць?

— Як жа… падвязуць. У іх там у саміх галадуха, — абуджаецца жаночы голас.

Ліхаманкава аглядаю газетныя старонкі, знаходжу невялічкую зацемку:

— «Часовая ўправа Віленскай акругі папярэджвае ўсіх уладальнікаў крамаў, складоў, рэстаранаў, што цэны на харчы і тавары павінны заставацца на ўзроўні, які існаваў да прыходу частак Чырвонай Арміі. Усялякае падвышэнне цэн будзе разглядацца як спекуляцыя і варожыя дзеянні, а асобы, вінаватыя ў спекуляцыі, будуць аддадзены пад суд па законах ваеннага часу».

— Вось гэта правільна, — азываюцца колькі галасоў.

Пакуль чытаў, вакол сабралася ладна народу.

— Якая спекуляцыя?.. чым спекуляваць?… крамы і склады пустыя… — бухае, што тая бомба, магутны бас.

Паварочваюся, каб паглядзець, хто там басіць, і бачу маці. Тая стаіць каля пад’езда і шукае мяне вачыма.

Раз на два дні мы ходзім па дровы. Дрывотня знаходзіцца ў глыбіні двара. Такая двухпавярховая спаруда з драўлянай галерэяй на ўзроўні другога паверха. Кожная кватэра мае свой закут. Наш, пад нумарам 13, крайні на першым паверсе.

Дроваў не так і шмат, таму палім на дзень восем паленаў. З апалам у Вільні зусім кепска. Дровы нам прывозіў Ёсель з Рудаміны, цяпер жа саветы перакрылі дарогі, і, каб выехаць ды заехаць у горад на падводзе, трэба мець адмысловы пропуск. Некаторыя цягнуць дровы на сабе, прабіраючыся ляснымі сцяжынамі. Але ці шмат прынясеш на карку?

Іду па засмечаным дзындрай двары і чую малітоўны енк за спінай:

— А свенты Паньсцы!

Наша клець расчынена, а дзверы вісяць наўскасяк, трымаючыся на адной завесе. У клеці, гэта бачна здалёк, не засталося аніводнага палена.

— Познанцы, — вусны матчыны плаксіва закапыленыя. — З’ехалі і дровы прыхапілі.

У крайняй клеці на другім паверсе жылі ўцекачы з Познані. Дзверы там разнасцежаныя, і ў пройме зеўрае шэры прыцемак.

Маці шморгае носам, змахвае слязіну, нядобрым словам згадвае бацьку.

— Змерзнем узімку. А гэты бегае па Вільні, усёршыся, — плаксіва выдае маці «па-простаму». Калі хвалюецца ці плача, маці забываецца на польскую мову і пераключаецца на гаворку родных Лаварышак.

Плятуся дадому і бачу Юзіка. Той стаіць, наваліўшыся плечуком на бляшаную рыну, і грызе зялёны яблык.

— У вас што, забілі некага?

— Дровы скралі.

— Такой бяды. Мая матка штодня са шпіталя пару паленаў прыносіла, — няўцямна, чвякаючы яблыкам, заўважае сябар, — а пазаўчора каля шпіталя вартаўніка паставілі. Нічога не вынесеш. Адзін санітар хацеў прасцірадлу прысабэчыць, дык злапалі і ў камендатуру завезлі.

Юзік адкідвае агрызак.

— У цябе малаток ёсць?

«Няйначай, хоча якія замкі пазбіваць, — я гляджу на вераб’ёў, што ўзяліся дзяўбсці яблычны агрызак, — патрапіш у тым Юзікам у гісторыю… таксама ў камендатуру завязуць».

— Ды не хвалюйся ты, — гугнявіць Юзік, выціраючы яблычны сок з падбароддзя, — пойдзем дровы нарыхтоўваць.

Як і мінулым разам, кіруем у бок чыгункі. Яшчэ зусім нядаўна на перакрыжаваннях стаялі савецкія танкі, цяпер іх няма, і толькі каля шпіталя вуркоча рухавіком бронеаўтамабіль. Мінакоў на вуліцах стала больш. Але крамы спрэс зачыненыя. Міжволі спыняюся каля шырокай, з памутнелымі кутамі, вітрыны, углядаюся ў крамнае нутро. Мясная лаўка Шварца. Зачынілася на пачатку вайны. Рыдз натыкаецца на маю спіну.

— Каўбасу тут куплялі, — паведамляю з уздыхам і, згадаўшы пах «Кракаўскай», глытаю густую асцу.

Хлебная крама Ліўшыца, у якую мы ходзім па хлеб, таксама зачынена. Тут сабралася ніштаватая гурма. «Пякарня ад раніцы працавала! Павінны падвесці!» — крычаць у натоўпе.

Ля рэкламнай тумбы — рыхтык такой, як і ля майго дома, — віруе народ, і нехта зычна чытае распараджэнні ды загады.

— «Катэгарычна забараняецца склікаць сходы і нарады, арганізоўваць дэманстрацыі і друкаваць любыя матэрыялы без дазволу Часовай управы», — народ ля тумбы ўражана гамоніць, хтосьці гучна чхае, і ўсе аціхаюць. — «Свабоднае хаджэнне дазваляецца да 8 гадзін вечара. З раніцы хаджэнне па вуліцах…» — калі можна хадзіць ад ранку, не пачулі, бо народ бязладна загаманіў. — «Грамадзянам, якія прыбылі ў Вільню пасля ўступлення Польшчы ў вайну, належыць вярнуцца на месцы сталага жыхарства. Грамадзяне, месцы жыхарства якіх занятыя нямецкім войскам, мусяць перасяліцца ў сельскія паселішчы Віленскай акругі».

— Мусяць перасяліцца… — мармыча Рыдз. — Куды ж нам перасяляцца? У якія такія паселішчы?

— «Нармальныя заняткі ў школах павінны пачацца…»

— У падвале сядзім, і адтуль выкідваюць, — бубніць Юзік, я торгаю пальцам, каб той аціх, але калі пачнуцца заняткі, так і не пачуў.

— Давядзецца ў школу ісці, — я мацаю свярблівую макаўку: гузак дагэтуль не сышоў.

— А я ў школу не пайду, — адзываецца сябар. — Падручнікі са сшыткамі згарэлі, а новых ніхто не дасць.

Навыперадкі ўздыхаем — я таму, што мушу цягнуцца ў школу, а Юзік таму, што саветы могуць выселіць яго і маці з падвала.

— Ну, дзе твае дровы? — мы выходзім на Каляёвую. Наперадзе вялікі, фарбаваны зялёнай фарбай плот, за якім гучна пыхкае паравоз.

— Ты што, дроў не бачыш?

Толькі цяпер заўважаю: дошкі ў плоце шмат у якіх месцах адарваныя, і праз шчыліны бачныя паравозныя колы і таварныя вагоны. Леваруч плот наогул павалены, і там, пад’ехаўшы задам да пралому, вуркоча маторам крыты брызентам грузавік.

— Учора запрыкмеціў — дзядзькі дошкі цягаюць. Не грэх і нам разжыцца.

— А як спытаюць, дзе ўзялі? Што скажам?

Рыдз азіраецца і, мрукнуўшы: «Што-небудзь скажам», лезе ў шчыліну і пачынае грукаць малатком.

Раз за разам адцягваю дошкі ад плота і раптам застываю з цяжкой дылёўкай на плячы. Брызент на машыне варушыцца, з кодаба скачуць чырвонаармейцы, а яшчэ адзін вайсковец, відаць камандзір, вылазіць кабінкі.

— Эй, давай сюды, — вымалёўваецца ў праломе заклапочаны Юзікаў твар.

Пералажу на другі бок плота. Трое чырвонаармейцаў сцягваюць з кодаба старое, з разнымі ўпрыгожаннямі люстра, а трэці рассоўвае непадатныя вагонныя дзверы. Запіхнуўшы люстра ў вагон, жаўнеры цягнуць з машыны музейнага выгляду канапу з абабітым залацістай тканінай прыслонам, потым піяніна, і ў гэты момант заўважаем што камандзір зыркнуў у наш бок і штосьці сказаў падначаленаму. Даём нырца ў пралом, падбягаем да дошак, прыхоўваемся за кустамі.

Дошкі валачэм дварамі, пакідаючы на зямлі завілыя барозны. З абодвух канцоў дылёвак тырчаць іржавыя цвікі. Хацеў іх загнуць, але Рыдз адгаварыў. Загнеш, а потым цяжка будзе выбіваць. Вось яны і скрабуць зямлю. Шыбую, не падымаючы вачэй, і бачу заляпаныя глінай чаравікі без забарсаў. Перада мной стаіць, шырока рассунуўшы ногі, чарнявы рагвард.

— Адкуль цягнем? — пытаецца «гвардзеец».

— Ад чыгункі, — тлумачыць сябрук. — Жаўнеры плот павалілі, каб машына магла пад’ехаць. А камандзір загадаў нам дошкі прыбраць.

— А навошта іх прыбіраць?

— Бо цвікі могуць скаты прабіць.

Рабочы гвардзеец мацае востры цвік, маракуючы, ці даваць веры Юзікавым словам, — і торгае галавой. Маўляў, цягніце.

«Усё ж такі языкасты гэты Юзік. З такім языком не прападзеш», — захоплена думаю я.

— А калі б рагвард вырашыў праверыць — скралі мы дошкі ці іх нам далі? — я пакутліва крыўлю рот: цвікі непрыемна шоргаюць па бруку, цвелячы і без таго напружаныя нервы.

— Папёрся б да чыгункі, пабачыў машыну і назад вярнуўся.

— А калі б у камандзіра спытаў?

— Якога камандзіра… ды гэтыя рагварды баяцца саветаў больш, чым мая матка.

— Хто вам дазволіў дошкі браць? — сустракае каля дрывотні буркатлівы бацькаў воклік. Бацька навешвае на дзверы новы замок.

Мы страшэнна змучаныя, у далонях стрэмкі, а ў мяне да крыві прабіты цвіком мезены палец.

— Камандзір дазволіў, — кажу, злізваючы кроў з мезенца.

Бацька дакорліва трасе чупрынай, выносіць з закута аднаручную пілу.

Пілуем з Юзікам тоўстыя дылі да самага прыцемку. Піла тупаватая, таму яе грабежнікі і не прыхапілі, а да таго ж Рыдзу трэба распілоўваць на маленькія аскабалкі, бо даўгія не залезуць у печку.

Вячэру гатуем на крадзеных дошках. Яны добра гараць — высахлі на ветры і сонцы, — але ад іх застаецца кіслы дух і непрыемны пах.

— Фарба смярдзіць, — бацька шуруе качаргой у печцы, паварочваецца да мяне: — Дзе нагледзелі?

— Ля чыгункі, на Каляёвай. Саветы плот павалілі, каб машына магла да цягніка пад’ехаць.

— Ці не муку ў цягніку прывезлі?

— Ды не, з машыны старую канапу сцягнулі ды ў вагон закінулі. А потым піяніна.

— Сёння каля Габрэйскага музея ішла, дык саветы адтуль скрыні выносілі. На мітынгах гарлаюць, што яны вызвольнікі, а насамрэч звычайныя рабаўнікі, — на рондалі трывожна ляскоча накрыўка. — Ну добра, спалім мы тыя дошкі. А што далей? Зіма на носе, а ў нас за душой ні палена.

Бацька з робленай роспаччу ўскудлачвае валасы на скронях. Заўсёды так робіць, калі хоча пасмяяцца з маці.

— Смейся-смейся. Паглядзім, што ты рабіцьмеш, як маразы прыціснуць. У кастрычніку прымаразкі абяцаюць, — маці, пырскаючы кроплі на распаленыя колцы, памешвае лыжкай у рондалі.

— У дзядзькі Янкі цэлая гара дроў. Пасярод двара ляжыць, — уключаюся я ў размову.

— Ці мала ў каго што ляжыць, — матчын голас па-ранейшаму незадаволены. — За грошы нічога не возьмеш. Злотымі толькі печку паліць. Дый тых няма.

— А калі абмяняць на цыгарэты? Дзядзька за іх што хочаце аддасць.

Маці застывае з лыжкаю ў руках. Яна даўно ходзіць на Завальную — мяняць цыгарэты на харчы.

— А гэта ідэя, — жвавее бацька. — Зараз напішу яму цыдулку. Аднясеш зранку.

Раніцай, як заўжды, іду да тумбы. Там прыляпілі свежую газету, якую чытаюць услых, прычым уразнабой, у тры глоткі.

— «Народ са слязьмі на вачах сустракаў Чырвоную Армію — армію-вызваліцельніцу». — «На скурзаводзе Штэйна адбыліся выбары ў Рабочую Гвардыю». — «Жыхары Заходняй Беларусі зазналі шчасце жыць пад залатымі промнямі Сталінскай Канстытуцыі…»

— Чулі гэтыя казкі пра райскую канюшыну! — гукае нехта. — Ці пішуць што пра газу ды вугаль? На мітынгу абяцалі падвезці, і хвастом накрыліся.

Знянацку ўсе паварочваюць галовы ў мой бок. Я застываю ў непаразуменні і азіраюся. Па вулцы валакуцца два рагварды, а за імі чырвонаармеец з вінтоўкай за плячыма. Вінтоўкі ў саветаў даўгія, няўклюдныя, каранаваныя вострымі штыхамі, і я, пазіраючы на чырвонаармейцаў, кожнага разу дзіўлюся — як яны не павыколвалі адзін аднаму вочы.

Патруль падыходзіць да людскога збою, і хтосьці жартам, тэатральна пастаўленым голасам чытае:

— «Лепшыя з лепшых уступаюць у рады Рабочай Гвардыі, каб захоўваць у горадзе рэвалюцыйны парадак. Між тым адзначым, што асобным варожым элементам удалося прабрацца ў Рабочую Гвардыю. Так, у 3-і батальён пралезлі былы сяржант польскай арміі Сасноўскі ды віленскі паліцэйскі Рынкевіч».

Грамада глядзіць на рагвардаў, як бы высвятляючы — ці не Сасноўскі з Рынкевічам стаяць пасярод вуліцы?

У Зарэчча іду не напрасткі, а даю кругаля. Ахвота прайсціся па цэнтры ды зірнуць, што там робіцца.

На Міцкевіча вобмаль мінакоў і зусім няма машын. Машын паменела адразу ж, як пачалася вайна: прыватны транспарт рэквізавалі на карысць войска. Зараз па Вільні сноўдаюць толькі савецкія грузавікі. Адзін з іх, крыты брызентам, стаіць каля гандлёвага дома братоў Яблкоўскіх. Чырвонаармейцы выносяць з магазіна вялізныя скрыні і, азіраючыся, спехам запіхваюць у кодаб. Пяціпавярховы гмах зеўрае на свет сваімі цёмнымі вокнамі. У маленстве я любіў хадзіць сюды з маці і прасіў купіць цацку, а маці цягнула за руку і зацята мармытала: «Як усё дорага». А аднойчы наогул згубіўся ў натоўпе, і па радыё абвясцілі: «Хлопчык у сініх майтках знаходзіцца ў пакоі адміністрацыі». На рагу Міцкевіча і Ахвярнай, дзе месціўся гарадскі суд, цяпер месціцца НКВД. Дома гэтага маці страшэнна баіцца. Ды не толькі яна. Вунь і мінакі, якія ішлі па ходніку, перабягаюць на другі бок вуліцы. Перабягаю і я, краем вока пазіраючы на вайскоўцаў у даўгіх шынялях, якія стаяць каля галоўнага ўвахода.

Над Кафедральным пляцам уздымаецца лёгкі дымок. Гэта чырвонаармейцы расклалі перад саборам вогнішча і вараць у казане сёрбанку. Адзін з чырвонаармейцаў, худы і вузкавокі, памешвае ў казане лыжкай, падміргвае мне мангольскім вокам, і нейкая старая пані, што дыбае поруч, спалохана жагнаецца: «Анёле Божы…»

Па старой завядзёнцы спыняюся на мосце праз Віленку. Рачулка ўсё так жа бруіцца між кустоў і ўсё так жа расчэсвае даўгія космы водарасцяў. А вось Бернардзінскі сад змяніўся. Ліпы скінулі зялёныя шаты і марнеюць на пагорку, счарнелыя і змрочныя, як тыя мніхі з капюшонамі на галовах, якіх бачыў улетку ля Станіслаўскага касцёла. Змяніўся і колер вады ў рэчцы. Дагэтуль рака мела брунатную водцень, а тут раптам прасвятлела, адкрыўшы вачам мазаіку рознакаляровых каменьчыкаў на дне. Я задзіраю голаў. Шчыльная апона хмараў паволі расхінаецца, саступаючы месца ружовай смузе, і ў ружовае акенца зазірае бялёсае сонца. Вада ў Віленцы бруіцца больш імпэтна, мазаіка на рачным дне ажывае, пачынае варушыцца, а на самой вадзе адбіваюцца зырка-змяістыя бліскі. Гэта сонца напярэдадні халоднага кастрычніка, пакінула свой аўтограф.

Паленне ў дзядзькавым двары складзенае пад страхою ў вялізны касцёр, і я паціраю рукі.

Дзверы доўга не адчыняюць, нарэшце бразгае клямка, і ў пройме мільгае ўстрывожаны твар.

— О-о-о, стары сябрук, — басіць гаспадар, і я заходжу ў прыцемныя сені.

Колькі бываю ў гэтай хаце, столькі дзіўлюся колькасці кніг, якія тут сабраныя. Кнігамі забітая шафа, іх стосы мініяцюрнымі небасягамі высяцца на пісьмовым стале, поўняць бамбукавую этажэрку, а важкі фаліянт прымасціўся на краі квадратнай кадзі, у якой лапушыцца «мядзведжая лапа». У нас некалі расла такая, ды ссохла.

— Ну як, спадабалася? — пытаецца дзядзька Янка, пабачыўшы, як я цягну з-за пазухі «У глыбі Палесся». Кніжку я так і не прачытаў. Агораў толькі некалькі старонак.

Неакрэслена перасмыкваю плечукамі.

— Ты хоць прачытаў? Хто там галоўны герой?

— Лабановіч.

— А хто ён такі?

— Вясковы настаўнік, — мармычу хуткагаворкай і, папярэджваючы іншыя пытанні, працягваю бацькаву цыдулку.

Дзядзька разгортвае паперку, упрыкмет насупліваецца.

— І што, усе дровы пакралі?

— Усе, — адказваю, заўважаючы, што дзядзькаў твар праяснеў, як тое неба над Віленкай.

— А шмат іх у вас?

— Каго?

— Цыгарэт.

— Шмат, — я выцягваю з левай кішэні пакамечаны па краях пачак.

— Ух! — выдае дзядзька Янка, прагна нюхнуўшы пачак. — Да вайны «Егіпецкія» паліў, цяпер і «Гурніку» рады.

Дзядзька прыпальвае цыгарэціну, пускае ў столь струмок дыму і тут жа ляпае мяне па плячы: «Хадзем».

Мы выходзім на двор, і дзядзька, не выпускаючы цыгарэты з зубоў, накладае мне ў абярэмак палення.

— Столькі знясеш?

— Як жа я панясу? Дарогі не відаць, — палены накладзены вышэй галавы.

— Кідай на зямлю. Што-небудзь прыдумаем, — дзядзька выцягвае з кішэні даўгую вяроўчыну.

Спрытныя пальцы абвязваюць абярэмак з аднаго боку, потым з другога, пакінуўшы вялікую пятлю пасяродку. Закідваю пятлю на плячук.

— Дацягнеш?

— Дацягну, — кажу без асаблівай упэўненасці: вяроўка балюча вярэдзіць плячо.

— Скажаш бацьку — паслязаўтра прывязу. У абед. У суседа падвода будзе вольная, — а калі выходжу за весніцы, дзядзька крычыць наўздагон: — У абмен на цыгарэты, грошай не трэба!

Пакуль цягнуў паленне, перакідваючы з аднаго пляча на другі, мінакі сто разоў спыталі: дзе прадаюць дровы? Перад самым пад’ездам скідваю цяжар на брук, і ў мяне адчуванне, што нейкая сіла цягне ўгору.

На тумбе з’явілася новая афіша: «У кіно “Эдэн” савецкі фільм “Вялікі грамадзянін”». Каля тумбы круціцца мой аднакласнік Міцька Шверубовіч. Міцька самы высокі ў класе, і дзякуючы цыбатым нагам займеў мянушку Чапля.

— Дзе купіў? — здалёк гукае Міцька.

Абрыдла адказваць на такое пытанне, таму строю гімору пакутніка, і Чапля, падышоўшы, панылым тонам паведамляе:

— Заўтра ў школе заняткі пачынаюцца.

Да пад’езда іду ледзь жывы, і ўжо не нясу дровы, а цягну за вяроўчыну. «Ці гаварыць маці пра пачатак заняткаў?» — менавіта гэтая думка, а не цяжкая ношка, канчаткова знясіліла. Маці казала, што ў бальшавіцкую школу не пусціць. А як возьме ды выправіць? А як пойдзеш, калі трэба бацьку дапамагчы дровы выгрузіць ды ў дрывотню занесці? Два тыдні ў школу не хадзіў, прапушчу яшчэ адзін дзянёк. Думка такая надае сілы. Увайшоўшы ў пад’езд, наверх не іду. Спускаюся ў падвал, стукаю ў дзверы Юзікавай «кватэры» і, перадаўшы сябру два палена, паведамляю, што паслязаўтра ў абед пад’едзе падвода з дровамі і можна будзе разжыцца якім абярэмкам.

Дзядзька Янка толькі пад’язджае да дрывотні, а з дома ўжо выбягаць людзі і пытаюцца, ці прывязе ён ім дровы. Лядачы, шарай масці конік, які запрэжаны ў падводу, гучна пырхае, а дзядзька роблена заняпалым голасам тлумачыць, што і сам не ведае, як працягнуць да вясны, бо дроваў у яго зусім няшмат.

— Не памрэм з галадухі, дык ад холаду дакладна скалеем, — шамкае старая цётка ў накінутым на плечы палітоне. Я яе ўпершыню бачу. Відаць, уцякачка. — І ў Новым Свеце ўзяліся дрывотні чысціць. Мужчыны сталі па чарзе ў іх начаваць і злапалі двух. А яны, як аказалася, з рабочай гвардыі.

Гамузам — я, Юзік, маці з бацькам і дзядзька Янка — цягаем паленне з воза ў дрывотню, а калі людзей сабралася з добры тузін, маці не вытрымлівае і са злой весялосцю выдае:

— На заводах штодня мітынгі, а цяпер ля дрывотні мітынгуеце?

Крыху дроваў пакідаем на возе. Юзіку за працу.

Навязаўшы каня, дзядзька завітвае да нас.

Дровы цягалі подбегам, гэта дарэшты змарыла, і я, не зняўшы чаравікаў, валюся на тапчан.

— Раз, два, тры… — лічыць бацька пачкі, якія з ціхім шолахам падаюць на стол. Падаюць даволі доўга, нарэшце дзядзька прамаўляе:

— І пачак прэміяльных.

— Ну што там у свеце чутно? — пытаецца неўзабаве бацька.

— Нічагусенькі не чутно. Батарэі селі.

— Ну а ўсё ж такі?

— Варшава і Модлін капітулявалі.

— Ну, гэта мы ведаем.

— Працоўныя Заходняй Беларусі цяпер жывуць пад жыццядайным Сталінскім сонцам. І гэта вы ведаеце? — усё тым жа жартаўлівым тонам прамаўляе дзядзька Янка, і тут жа сур’ёзнее: — Прафесара Якавіцкага арыштавалі.

— Божухна, знайшлі ворага. Жанчын лекаваў чалавек, — шморгае носам маці.

— Ну, а як у вас на заводзе? — дзядзька Янка пазірае ў матчын бок.

— Учора мітынг быў. Спачатку пра Сталінскае сонца казалі і што мы цяпер усе сталі свабоднымі ды шчаслівымі, а задалі пытанне: калі працаваць будзем? — сказалі, што як прывязуць сыравіну, так і пачнём.

— А пакуль не прывезлі, што рабіць збіраецеся?

— Новы дырэктар паабяцаў выпуск прадукцыі мэблевай тэматыкі наладзіць. Да вайны радыёпрымачы рабілі, па сорак тысяч штук у год, а зараз збіраюцца ўслоны гламэздаць.

— Недзе там бутэлька прыхаваная… гарэлачнай тэматыкі. Не перашкодзіла б гэтую справу абмыць, — з ліслівым прыдыханнем кажа бацька.

Маці корпаецца ў буфеце, ставіць на стол пачатую пляшку гарэлкі. Мне гэта бачна, бо фіранка, якая вісіць на дзвярах катуха, напалову адсунутая.

Цуркае гарэлка ў шклянцы, і дзядзька Янка, хукнуўшы ў далонь, кракае:

— Ну… каб добра гарэлі!

Штонядзелі маці ходзіць у касцёл і прачынаецца раней звычайнага. Сёння нядзеля. Я таксама прачнуўся і слухаю, як маці ўстае з ложка і як яе голыя ступакі ліпнуць да халоднай падлогі. Маці насоўвае лямцавыя апоркі, ідзе да печкі, пстрыкае запалкай. Сухія трэскі стракочуць, як восеньскія сойкі, чырвонымі плямамі мітусяцца на столі, робяць жывымі вясельны фотаздымак бацькоў на сценцы ды памаранчавы гарбуз, які грувасціцца на буфеце. Яго надоечы прынесла цётка Юстына. Даўно прагну пакаштаваць гарбузовай кашы, але маці кажа, што згатуе яе, як надарыцца нейкая святочная падзея.

«І ахвота маці падымацца на золку і цягнуцца ў касцёл», — з гэтай думкай закідваю рукі за патыліцу. Вунь, бацька пахрапвае і бяды не ведае. А калі і ходзіць у царкву, дык толькі на Вялікдзень. Мая лаварышкаўская бабця і дагэтуль бядуе, што яе дачка пабралася з праваслаўным. І жартам называе зяця бальшавіком.

Маці сядзіць на зэдліку каля печы, утрапёна глядзіць на агонь, які тым часам паспеў зжаўцець, і жоўтыя вогнікі жвава блукаюць на кудзерках матчыных валасоў. На лесвіцы чутны гулкія крокі. Кудзеркі страсянаюцца, спрабуючы скінуць дакучлівыя вогнікі. У дзверы нягучна грукаюць, і бацька, кінуўшы храпці, устрывожана рыпае ложкам.

— Свае, — паўшэптам азываюцца з лесвічнай пляцоўкі.

Дзядзька Янка спатыкаецца на парозе, зморана пераводзіць дых. Ды так, што варушыцца фіранка на дзвярах.

— Ну, з чым завітаў? — пытаецца бацька.

— Антона арыштавалі.

Запаноўвае цішыня, якую перарывае плясканне босых бацькавых ног.

— Ты глядзі… і выступ на сходзе не дапамог. Памятаеш, як даваў перуноў польскім памешчыкам і капіталістам? — бацька, трымаючы рукой споднікі, нервова прайшоўся вакол стала.

— Тэпці! — спалоханым фальцэтам крычыць маці, ляпае імі па падлозе, і бацька рашуча адмахваецца.

— А можа, адпусцяць? — пакрыўджана выдыхае маці.

— Ды не, з энкавэдэ проста так не адпускаюць. А часцяком наогул не адпускаюць, — дзядзька Янка на мігах папрасіў у маці дазволу прыпаліць, і, зламаўшы тры запалкі, выпусціў шызую аблачыну, якая паплыла да печкі. — Ляцім невядома куды, па непрадказальнай траекторыі.

— А ты ці не ў Купрыянішкі ляціш? — бацька з неахвотай насоўвае тэпці.

Дзядзька такога пытання, падобна, не чуе.

— Учора еду ад вас на кані. Гляджу, якісьці знаёмы акулярамі свеціць. Прыгледзеўся — а гэта Вячка Багдановіч. З рэдакцыі «Віленскай праўды» ішоў. Ён пра Антона і паведаміў.

— Днямі бачыў Вячку, — насуплена бурчыць бацька. — Ганарыцца, што яго саветы з Картузаў выпусцілі.

— Каго-каго, а яго саветы арыштоўваць не будуць. А нас з табой… — дзядзька Янка абрывае фразу. — Карацей, чакаем два-тры дні. Калі яшчэ кагосьці з нашых возьмуць, давядзецца хавацца. Палякі наогул дома не начуюць. У энкавэдыстаў завядзёнка: хапаць па начах. Так што ўначы ўсе тыя лекары-выкладчыкі па падвалах ды куратніках хаваюцца. Каго не пабачу — ва ўсіх пысы азызлыя з недасыпу.

— Мо сапраўды на які час у Лаварышках схаваешся? — з пакутаю ўздыхае маці, калі дзядзька выкульваецца з хаты. — А там і мы пад’едзем. Дый страху заадно адрамантуеш. У трох месцах працякае.

— Не мітусіся, — бацька ў задуменні пацірае лабаціну. — Янка любіць наганяць паніку. Пачакаем пару дзён — тады будзем штосьці вырашаць.

Учора хадзілі на рыбу. Пайшлі на Вяллю а пятай раніцы, як скончылася каменданцкая гадзіна. Бацька ведае адну мясціну ў Закрэнце, дзе добра бяруцца акуні. Там і закінулі вуды. Цэлы дзень на беразе адседзелі, змерзлі як цуцыкі, але рыбы налавілі больш як паўвядра — і акунёў, і платвіц. Падчапілі нават невялічкага шчупака. Звечара маці пачысціла рыбу, а сёння ўзялася гатаваць юшку.

Юшка апетытна пахне, я з нецярплівасцю прыўзнімаю накрыўку, а пачуўшы матчын воклік «Не чапай, хай даварыц­ца», — іду да акна.

На вуліцы пуста, калі не лічыць Міцьку Шверубовіча, які стаіць перад тумбай, утаропіўшыся ў плакат з рэкламай савецкага фільма. На Міцькавым карку боўтаецца заплечнік, — сказаў, відаць, маці, што пайшоў у школу, а сам мерыцца пайсці ў кіно. Прыкладаю далонь да разяўленага рота, збіраючыся салодка пазяхнуць, і бачу дзядзьку Янку. Дзядзька шыбуе па ходніку і ўвесь час азіраецца.

— Дзядзька Янка! — крычу праз плячук, і маці, у прадчуванні кепскіх навін, змучана вохкае.

— О! Пад самую юшку паспеў! — з робленай бадзёрасцю выдыхае бацька.

— Не да юшкі, браток. Ноччу Самойлу ўзялі… і Багдановіча.

— Багдановіча? — бацька бязвольна апускаецца на крэсла. — Ён жа кагадзе з Картузаў выйшаў…

— Самойла? Той стары… з бародкай? што з сынам прыходзіў? — усхліпвае маці.

Дзядзька Янка здымае капялюш, з роспаччу ў вачах прылашчвае валасы.

— Іх усіх у Старую Вялейку звозяць. А некаторых у Менск, — дзядзька плюхаецца на крэсла, грукае кулаком па стале, і мы з маці ўздрыгваем. — Не, вы чулі? Галоўнымі ворагамі Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі з’яўляюцца свядомыя беларусы. Каб вы, падлы, спрахлі разам са сваім вусатым правадыром.

— У маёй знаёмай муж у банку працаваў, — маці гатовая расплакацца, — хаваўся па начах у адрыне. Змёрз дарэшты, захварэў запаленнем плюцаў, дык хворага з пасцелі ўзялі, — накрыўка на рондалі пачынае бразгатаць, юшка праліваецца, гучна сыкае, але маці не чуе — плача, заціснуўшы рот ражком хатняй хусткі.

— Ты дзе начаваў? — як не сваім голасам пытаецца бацька.

Дзядзька падымаецца, нацублівае капялюш.

— Я б і табе раіў дзе-небудзь прыхавацца. У цябе ж цешча ў Лаварышках. Заўтра ад ранку і шыбуй. А то і сёння не позна. З горада выбірайся праз Дунайку. Там у іх няма пастоў. І прабірайся ляснымі дарогамі, на полацкі тракт не выходзь.

Дзядзька бярэцца за ручку дзвярэй:

— Пайшлі… выйдзем на хвілю, — госць хоча паведаць бацьку якісьці сакрэт і з кволым смяшком на вуснах звяртаецца да маці: — Кульчыцкую ў Менск забралі. Будзе там аперэткі спяваць.

— Хоць на адну сучку ў Вільні менш стала, — гамзае маці скрозь слёзы, здымае накрыўку з рондаля, тая падае і з грукатам коціцца па падлозе.

Ноччу не спім, уздрыгваючы ад кожнага зыку. Бацька збіраўся падавацца ў Лаварышкі адразу па абедзе і сабраў кайстру з бялізнай, ды маці адгаварыла. Сказала, што ўсялякія сур’ёзныя справы трэба рабіць з раніцы. Цяпер бацькі, пачуўшы крокі на вуліцы, навыперадкі зыркаюць у акно.

Знадворку свеціць белы ветах, заліваючы пакой серабрыстым святлом, і на яго тле бацькава кайстра, якая грувасціцца на стале, здаецца маленькай, невыразнай формы пачваркай.

Я ляжу нерухома, углядаючыся ў цёмную столь, і неўзабаве пачынаю насцярожана лыпаць павекамі. З вуліцы далятаюць нечыя шаргатлівыя крокі. Гэтым разам да акна падбягае маці.

— Патруль. Пастаялі і пайшлі да Пагулянкі.

— Чаго бегаць… энкавэдысты на машынах прыязджаюць, — гэтак жа ціха адказвае бацька. — Трэба было ў дрывотні пераначаваць.

— Ага, у дрывотні, — матчын голас убіраецца ў сілу, — каб запаленне плюцаў падхапіць.

Навокал пануе наструненая ціша. Я нават баюся дыхаць. Дзесьці далёка — ці то на яве, ці то ў сне — нараджаецца здушаны зык. Усё адно як дзіцё плача, убіўшыся тварам у падушку. І вось ужо дзіцячыя енкі гучаць непадалёку, і я прачынаюся.

— Машына! — з панікай шапоча маці.

Залятаю ў пакой і, наляцеўшы на бацьку, адчайдушна гукаю:

— Бяжым у падвал!

На злом карка, басанож і ў адной кашулі, лячу па лесвіцы, і ў скронях, разам з гарачай крывёй, пульсуе думка: «Хутчэй бы адчынілі!»

Косткі пальцаў стукаюць па бляшаных дзвярах з надпісам «Рамонт абутку», і тыя адразу ж адчыняюцца. Мы з бацькам праслізгваем у дзверы, заміраем нерухома. У цёмным куце хтосьці варушыцца, і я заўважаю, што тут, апрача Юзіка і ягонай маці, яшчэ два чалавекі — мужчына і жанчына. Прыглядаюся і пазнаю суседзяў цёткі Юстыны.

Нос казыча пах абутковага клею, а пяткі смыляць ад холаду цэментавай падлогі.

— Насунь тэпці, — звяртаецца да мяне Юзікава маці, потым падае нейкі абутак бацьку, і той сарамліва ціснецца да дзвярэй, паціраючы далонямі споднікі.

У суседнім доме лямантуе жанчына.

— Пана Шверубовіча вяжуць, — азываецца з цёмнага кута сусед цёткі Юстыны, і мяне пачынае даймаць дрыготка.

Бацька трасе за плячук:

— Бяжы дахаты. Змёрз увесь. Я пазней прыйду, як машына ад’едзе.

Маці сустракае на парозе. Тыцкаюся лбом у цёплыя грудзі, дрыжу ўсім целам, і маці лашчыць мяне па спіне.

На стале — там, дзе ляжала бацькава кайстра, — стаіць школьны заплечнік. Учора да нас прыходзіла настаўніца і пытала, чаму не хаджу ў школу. Сёння мусіў пайсці, але ўсю ноч даймалі дрыжыкі, і маці, памацаўшы раніцай мой лоб, прамармытала: «Дабегаўся басанож».

Зранку хоць і калаціла, ды злёгку, цяпер жа трасуся як асінавы ліст, і лоб гарыць як варам апараны. Укруціўся ў дзве ватныя коўдры, але не даю рады сагрэцца. І, што дзіўна, заплечнік варушыцца ўваччу. То пашыраецца ў памерах, то змяншаецца, то расплывацца бруднай плямай.

Маці запарыла шклянку ліпавага квету, а сама пайшла на завод. Даведацца, ці будзе той працаваць. Адвар, ляскаючы зубамі па шклянцы, выпіў, але мне толькі горш зрабілася. Каб пазбыцца дрыжыкаў, з галавой зашываюся пад коўдру і чую, як ад Пагулянкі з перарывіста-плаксівым гудам едзе легкавушка. Энкавэдысты! Тапчан круціцца пада мною, я задыхаюся, адкідваю коўдру, і слых поўніцца аднастайным гудам — ужо не адна, а сотні чорных легкавушак едуць да нашага дома.

Лоба кранаецца халодная рука, і я з цяжкасцю раздзіраю павекі. Маці.

— Агнём гарыш. Горайка ты маё чубатае.

У кватэры прыцемна. Маці, не здымаючы палітона, падкідвае трэсак у печку, гучна бразгоча чайнікам. А можа, і не гучна. Проста кожны, нават кволы, гук б’е ў вушы, і мне ад таго робіцца страшна.

— Выпі, — зубы б’юцца аб край шклянкі.

Гарбата з малінавым сочывам. Маці ўлетку згатавала сочыва аж тры слоікі. Два я ўжо з’еў, а трэці яна прыхавала.

Тапчан ужо не круціцца, але галава гарыць агнём, а па спіне збягаюць струмені гарачай вады. Вочы засціць пара. Гэта мы з бацькам мыемся ў лазні на Пагулянцы. Бацька шугае на распаленыя камяні конаўку квасу, у твар б’е пякельная гарачыня. Вада, што ліецца аднекуль згары, робіцца ўсё больш халоднай, і я размежваю павекі. Глыбокая ноч і мёртвая ціша. Мацаю млявай рукой мокрую чупрыну і клічу маці.

— Як з лазні выкуліўся, — матчыны пальцы мацаюць грудзіну, — кладзіся пакуль на маю пасцель, буду бялізну мяняць.

Не адчуваючы ўласнага цела, з матчынай дапамогай, раб­лю пяць крокаў і кулём падаю на ложак.

Мяне абуджае прыдушаны шэпт:

— Цэлую ж ноч гарэў, а потым пацеў. Два разы бялізну мяняла.

— У мяне каліва мёду засталося. Магу прынесці.

Гэта маці перамаўляецца з цёткай Юстынай.

— Ну, а на працу хадзіла? Калі ўжо пачняце працаваць? — усё такім жа здушаным шэптам пытаецца цётка.

— Як жа… пачнём. Прыходжу ўчора, а там варштаты на машыны грузяць. Завод з усім майном і прычындаллем у саветы перавозяць. А каля заводскай управы Міхалеўская круціцца. З майго цэха. Ёй прамову напішуць, а тая на мітынгах чытае. «Што, — гавару, — дагарлалася?» А яна ў адказ мацюгамі. Саветы ёй нейкую пасаду паабяцалі.

— Во грабежнікі… А пра шчаслівае жыццё гаварылі, — цётка Юстына гучна смаркаецца. — Без працы можна неяк пражыць, а як мне жыць… без Тадэка?.. Нявестка ўчора прыходзіла. Разам паплакалі, — у дзверы нясмела стукаюць.

— Ён спіць, — прыглушана шапоча маці, і я крычу са свайго катуха:

— Ужо прачнуўся!

Юзік доўга блытаецца ў фіранках, якія маці шчыльна зацягнула.

— Ну як ты?

Перасмыкваю плечукамі.

— Учора на мітынг хадзіў, — голас Юзікаў поўніцца жарсцю.

— А дзе быў мітынг.

— На Лукішскім пляцы.

— І што там было?

— Ды я ззаду стаяў, нічога не чуў і не бачыў. Хацеў на дрэва залезці, каб штосьці ўгледзець, ды жаўнер схапіў за калашыну і на зямлю сцягнуў.

Сябрук захоплена распавядае, як ён брыкаўся, не жадаючы злазіць з дрэва, але я яго перабіваю:

— Слухай, а што за людзі ў вас начавалі?

— У доме насупраць жывуць. Ты ж іх павінен ведаць. Ва ўніверсітэце выкладчыкамі працуюць. Баяцца, што саветы арыштуюць, таму на ноч да нас перабіраюцца. Пані Ядвіга — ну… што ў нас начуе — прапанавала, як зіма настане, да іх перабірацца.

Тым часам цётка Юстына выпраўляецца дахаты, і маці адгортвае фіранку:

— Ну, Юзік, прыходзь пазней. Буду свайго хворага карміць ды лекаваць.

Тры дні ляжу ў ложку і не магу ачомацца. Гарачкі няма, але апанавала страшэнная немач, і, калі ўстаю з пасцелі, падлога зыбаецца і плыве пад нагамі. Карціць што-небудзь пачытаць, ды ў катуху цёмна, і мы памяняліся з маці ложкамі. Ляжу і гартаю «Рыцэж непакаляны» — нядошлы часопісік, які выпісвае цётка Юстына, а прачытаўшы, прыносіць нам. Апошні перад вайной нумар. На вокладцы польскі жаўнер пагрозліва пазірае ўдалеч, аберуч схапіўшыся за карабін. «Бог апякуецца над Польшчай» — чытаю на наступнай старонцы, і ўвушшу гучаць словы дзядзькі Янкі: «На Бога і Францыю спадзявайся, але і сам старайся». Маці, праўда, па-іншаму кажа: «Працуй, паляк-нябожа, тады і Бог паможа». Хаця і спаў трое сутак, аднак рот заходзіцца ад позеху. Дарма аддаў беларускую кнігу, не дачытаўшы. Зараз бы пачытаў. Там малады настаўнік ехаў на радзіму — спачатку на калёсах, потым цягніком, — выпадкова сустрэў старога сябра, яны зайшлі ў мястэчка і сталі граць з мясцовымі ў карты. І так доўга гралі, што давялося адкінуць кніжку.

Маці спіць у катуху. Змучылася, начамі каля мяне бегаючы.

Па лесвіцы хтосьці тупае. Цётка Юстына. Звычайна цётка стукаецца як і Юзік, асцярожна, з перарывамі, а тут грукае як мае быць.

Маці — улякнутая, расціраючы далонню прыспаныя вочы, — выбягае з катуха, шорхае па падлозе голымі пяткамі.

— Пачуў Пан Бог нашы малітвы! — цётчын голас дрыжыць, хрыпіць і зрываецца, а жалобная хустка збілася на патыліцу. — Нас Літве перадаюць!

— Якой Літве?

— Ковенскай, якой жа яшчэ.

— Усю Польшчу?!

— Ды не, адну Вільню.

— А чаму нас Літве перадаюць, а не Латвіі? — пытаецца маці пасля хвілі роздуму.

— Ды дзе тая Латвія… А Літва вуньдзека, за Ландваровым.

— Шкада, — летуценна прамаўляе маці. — У Латвіі заводы, дарогі, культура. Нашы інжынеры ў Рыгу ездзілі, на такі ж радыёзавод. Казалі, там вытворчасць, як у Амерыцы.

— Ты што, тыя заводы есці будзеш? У літоўцаў вэнджаныя гусі, кілбас дзесяць гатункаў, сала з кменам.

Цётка з маці выкульваюцца з кватэры. Вырашылі падзяліц­ца навіной з суседкамі. І тут жа ў дзвярной пройме паўстае ўскудлачаны Юзік.

— Чуў? — азываецца сябар ад парога.

— Чуў, — адгукаюся я, і дадаю: — Можа, гэта плётка?

— Якая плётка! Усе толькі пра Літву і гамоняць. І ў газеце пра тое напісана.

Звешваю з ложка голыя лыткі.

— Будзь сябрам, прыцягні тую газету.

— Здзерці? З тумбы? — сябар сунецца да акна. — Можна. Якраз там нікога няма. Адзін Міцька Шверубовіч афішу чытае. Саветы яго бацьку забралі, а ён на іхныя «кіны» бегае.

Усё ж такі Юзік добры хлопец. Што ні папрасі — усё зробіць. І з цыгарэтамі файна атрымалася. Маці штодня на Завальную ходзіць, на хлеб іх мяняе. Шкада, толькі пяць пачкаў засталося.

Сябар кідае на ложак дзве газеціны. «Віленская праўда». Распраўляю на каленях пакамечаную, з адарванымі ражкамі, газету. «У дружнай сям’і народаў Савецкага Саюза будзем будаваць сваё радаснае і шчаслівае жыццё». «Звяртаемся да Вас, родны наш бацька і правадыр…» «Гастролі ў Вільні аркестра беларускіх народных інструментаў». Пра Літву нічога няма.

— А гэта хто такі, побач са Сталіным? — Юзікаў палец тыцкаецца ў партрэт вайскоўца.

— Маршалак Варашылаў. Савецкі Рыдз-Сміглы.

Бяру другую газету, уголас чытаю:

— «У мэтах замацавання дружбы паміж СССР і Літвой горад Вільня і Віленская вобласць перадаюцца Савецкім Саюзам Літоўскай Рэспубліцы».

— А калі тыя літоўцы з’явяцца? — Юзік зразумеў усё без перакладу.

Акідваю вачыма артыкул, паціскаю плячыма:

— Не напісана.

— У савецкую школу не пайшоў, не пайду і ў літоўскую, — сябар ківае на мой заплечнік. — Пані Ядвіга, якая ў нас начуе, казала, што літоўская мова вельмі цяжкая. І як на ёй вучыцца?

III

Усё ж такі мусіў пайсці ў школу. Вучымся па-польску, па старых падручніках. Вучняў у нашым класе засталося менш за палову. Астатнія падаліся з бацькамі на вёску, каб перажыць ліхую часіну.

Літоўцы так і не з’явіліся, і ад бацькі няма ніякіх звестак. Выпраўляўся ў Лаварышкі, абяцаў ліста перадаць. Ходзяць жа людзі з тых мясцін у Вільню. Але так і не перадаў. І маці з тае нагоды ўсю ноч круціцца на ложку і цяжка ўздыхае. Вось і зараз, вярнуўшыся са школы, запытальна торгаю падбародкам, маўляў, ці ёсць што ад бацькі, і маці апускае вочы.

— Давай у нядзелю туды злётаю! — я скідваю долу заплечнік.

Мы з бацькам у Лаварышкі безліч разоў ездзілі. Нара­чанскім арбонам. А мінулым летам вырашылі пехатой прайсціся. Дайшлі да Міцкунаў, а там нас знаёмы лаварышкавец на калёсы пасадзіў. Так што дарогу добра ведаю.

— Бацька знік, і ты хочаш знікнуць? Саветы ўсё перакрылі. Па горадзе ідзеш, і то пропуск патрабуюць, — памаўчаўшы, маці шапоча: — і калі ўжо тыя чортавы літоўцы з’явяцца?

З цікавасцю зыркаю ў акно. Хаця толькі што прайшоўся па вуліцы, з акна яна выглядае больш цікавай. Каля тумбы нікога няма. «Віленскую праўду» хоць і вывешваюць, але яе ніхто не чытае, бо пра Вільню там не пішуць. Друкуюць даўжэзныя спісы нейкіх дэпутатаў ды заклікаюць ісці на выбары. На перакрыжаванні, як і раней, стаіць чырвонаармеец са сцяжком у руцэ. Учора ён стаяў без працы, пазяхаў ды паглядаў на мясцовых дзяўчат, а сёння машыны едуць адна за адной, і жаўнер увесь час махае сцяжком, паказваючы, куды трэба паварочваць. Адзін з грузавікоў, з брызентавай будай на кодабе, спыняецца, жаўнер ускоквае на падножку, штосьці тлумачыць кіроўцу. Машына кіруе ў наш бок, і я цісну скронь да шыбы, спрабуючы ўгледзець, што вязуць пад брызентам. Краем вока бачу, што там, шчыльна прыціснуўшыся адзін да другога, сядзяць жаўнеры.

…Ноччу нас абуджае няўцямны гуд і жалезны ляскат. Мы з маці падаёмся да акна. На перакрыжаванні, у кволым месячным святле, ідуць вайсковыя шыхты, а за імі кратаецца, ляскаючы гусеніцамі, танк.

— Ці не літоўцы аб’явіліся? — шапоча маці.

Танк савецкі, і я трасу галавой.

— Людзей пахапалі, завод скралі і ўпрочкі падаліся, — маці са стогнам кладзецца на ложак.

— А чаму саветы ноччу з’язджаюць? — я праводжу танк неадрыўным позіркам.

— А зладзеі ўсё па цёмнаму робяць, — маці адварочваецца да сцяны і здушана плача.

У школу ходзім з Міцькам Шверубовічам. Шторанку падыходжу пад ягоныя вокны, свішчу ў чатыры пальцы. Сёння ж Міцька сам сустракае мяне каля пад’езда.

— Чуў, бальшавікі ноччу з’ехалі.

— Ведаю, — адказваю без усялякай ахвоты і ўбіваю галаву ў плечы.

Наперадзе, па Вялікай Пагулянцы, цугам ідуць вайскоўцы. І йдуць не проста так, а коцячы поруч ровары.

— Літоўцы! — лапоча Чапля, і мы бяжым насустрач цугу.

Паспяваем убачыць толькі апошніх раварыстаў. Следам за імі, нервова тузаючыся і засцячы Пагулянку шызым дымам, рушыць маленькая танкетка — з кулямётам на вежы замест гарматы. Мы з Міцькам сунемся бліжэй, каб лепш разглядзець гэтае дзіва, і бамбіза ў чорным шынялі і ў фуражцы з чырвоным верхам зласліва трасе кулаком.

Народу на ходніках няшмат, а тыя, што ёсць, смяюцца, а то і рагочуць, паказваючы пальцамі на танкетку.

— Ну і войска! — галёкае хударлявы пан з вусамі як у Пілсудскага. — Дзве танкеткі, тры гуляйнагі — прыехалі да нас на пірагі.

Усе наўкол рагочуць, а вайсковец, што вытыркаецца з танкеткі, прыязна пасміхаецца. Думае, што на ягоны адрас сказалі штосьці добрае. Следам грукаюць ботамі абвешаныя гранатамі жаўнеры.

— Глянь, якія ў іх каскі, — торгае за рукаво Міцька Шверубовіч. — На перакуленыя казаны падобныя.

— Каскі нямецкія, з той вайны, — не сунімаецца даўгалыгі «Пілсудскі», — няйначай, у васямнаццатым годзе нямецкі склад абрабавалі.

— Ці пойдзем у школу? — пытаюся ў Міцькі, і той, мне на радасць, адказвае:

— Якая школа? Не бачыш, дарогу перакрылі.

Дахаты, уволю набегаўшыся, вяртаюся адвячоркам. На лесвіцы ледзь перастаўляю ногі, адчыняю дзверы і чую вясёлы смех. Бягу ў святліцу, абхопліваю бацьку за шыю. Той сядзіць у новай кашулі і есць па выпадку звараную гарбузовую кашу.

— Лабас! — кажа бацька і я няўцямна лыпаю вачыма. — Прывітанне па-літоўску. Прывыкай да гэтай мовы.

Даводзіцца пацерці лабешнік, запамінаючы мудрагелістае літоўскае слова.

Заплечнік зрываецца з плечука, гучна падае на падлогу.

— Заняткі былі? — пытаецца бацька і, не чакаючы адказу, працягвае перарваны маім прыходам аповед. — Карацей, гнілую дранку на хаце замяніў, плот адрамантаваў, палову хлява новай саломай перакрыў. Ну і кабана закалолі. Сусед дапамог.

Бацька прыехаў з Лаварышак не з голымі рукамі. На стале ляжыць аполец сала, з-за яго вытыркаецца ладны, з жоўтымі кроплямі тлушчу, кус тварожнага сыру, а на дзверцах шафы вісіць, кранаючыся падлогі, вянок цыбулі.

— Юстына казала, літоўцы наўрад ці затрымаюцца, — маці накладае ў місу гарбузовай кашы.

— А-а… ну раз Юстына казала — так яно і будзе, — бацька падміргвае мне вясёлым вокам, маўляў, бяры лыжку і сядай за стол.

Мяне запрашаць за стол не трэба. Прогліца напала такая, што асца з роту цячэ.

— Вы з Юстынай кепска ведаеце літоўцаў, — бацька так­сама добра згаладаўся — есць кашу так, што нос угінаецца. — У іх там немаўля нараджаецца, а яму кажуць: Вільня наша. Так што іх адсюль попліскай не выганіш.

— Як жа… іхняя, — маці ўпрыкмет злуецца. — Ды я амаль усё жыццё ў Вільні пражыла і толькі аднаго літоўца бачыла. Працаваў у нашым цэху. І той па-польску размаўляў. Скуль тут літоўцы возьмуцца?

— Скуль… з Літвы прыедуць.

— Ага, ускінуць майно на калёсы, пасадзяць смаркатых дзяцей на клункі — і наперад?

— Менавіта так і будзе, — бацька аблізвае лыжку, і маці пляскае ў місу дабаўкі.

— А куды палякаў падзенуць? А габрэяў? А вас, беларусаў?

— Ты што хочаш, — бацька кідае лыжку ў талерку, — каб я ўзяў дзяркач і пайшоў выганяць літоўцаў?

— Еш ужо! — падхопліваецца маці, завязвае цёплую хустку і падаецца з кватэры.

— Зараз гэтая балбатуха ёй сем мяхоў навярзе. Не знясеш, — гугніць бацька, але згадаўшы, што ў балбатухі забілі сына, суравее тварам.

— Дзядзька Янка не заходзіў?

Я ўздыхаю.

— А што там за газеты? — бацька глынуў кампоту з кіслых яблык. — Кампот самы раз падсаладзіць, ды цукар даўно скончыўся.

— «Віленская праўда». З тумбы здзерлі.

Бацька чытае газеты ў напружанай паставе. Адну адкінуў са словамі «зусім мовы не ведаюць», падхапіў другую і, каб лепш зразумець сэнс надрукаванага, замармытаў:

— «Савецкаму Саюзу прадастаўляецца права трымаць ва ўзгодненых пунктах літоўскай тэрыторыі строга абмежаваную колькасць савецкіх наземных і паветраных сіл».

— Цяпер зразумела, чаму Сталін ім Вільню ўплішчыў, — бацька падхопліваецца, абыходзіць, па прыкладу дзядзькі Янкі, стол, зноў убівае вочы ў газету.

Парываюся спытаць — з якой нагоды Сталін уплішчыў Вільню, — але, пакаштаваўшы тварожнага сыру, забываюся пра ўсё на свеце. Сыр страшэнна смакуе, і я з асалодаю запіваю яго кіслым кампотам.

Вятрыска ўсхадзіўся не на жарты. Б’е ў шыбы, шамаціць выпетранай лістотай, ганяючы яе па бруку. Раней лісце прыбіралі дворнікі, зараз ім завалены двары і вуліцы. Такою парою, калі вые вецер, калі на даху бразгоча адарваная бляха і ціха брынкае пячная юшка, горад здаецца пустэльным і страшным.

Бацька храпе на ўсе застаўкі. З ім такое здараецца. Зазвычай маці яго будзіць, просіць павярнуцца на правы бок. Але зараз толькі ўздыхае, варушачы подыхам фіранку на дзвярах.

«Ну і дзіва, — я неадрыўна пазіраю на столь, — было места польскім, потым прыйшлі саветы і стала савецкім, цяпер жа, невядома адкуль, прыйшлі літоўцы… А дзе беларусы? Чаму яны не ідуць?» Бацька з дзядзькам Янкам кажуць, што беларусы — сялянская нацыя і што гарады захапілі іншыя народы. А чаму ж тады ў Лаварышках сяляне хоць і размаўляюць «па-простаму», але сябе палякамі называюць? «Прывязі ў Лаварышкі беларускага ксяндза ды адчыні беларускую школку, а тады і спытвай у тамтэйшага люду нацыянальнасць», — сказаў аднойчы дзядзька Янка.

Спрабую заснуць. Заўтра святочны дзень: урачыстая сустрэча літоўскай арміі, і ад самага ранку будуць званіць у касцёлах. І, панурыўшыся праз хвілю ў сонную замарач, чую далёкі звон. Я пазнаю яго. Так, з надтрэснутым гудам, бомкае касцёл у Зарэччы.

Пасля начной бессані прачынаюся позна. Церусіць дробны дождж. Званы не звоняць, і нават вецер, які ўсхадзіўся з вечару, аціх. Чутны адно асцярожлівы шорхат. Гэта бацька голіцца перад люстэркам. Пагаліўшыся, пырскае на падбароддзе адэкалон, гучна кракае, і я канчаткова абуджаюся.

— Бульба сёлета ці ўрадзілася? — пытаецца маці.

— Урадзілася. І выкапалі за два дні. Зямля сухая.

— А што ў Лаварышках пра вайну кажуць?

— Ды там адно і ведаюць, што вайна пачалася, бо людзей у войска забралі. Брат твой стрыечны — табе, дарэчы, прывітанне ад яго, — пытаўся, ці хутка палякі з французамі Берлін будуць браць. А пазаўчора ксёндз завітваў. Цэлую гадзіну распытваў ды пацеры перабіраў. Во здзівяцца лаварышкаўцы, як даведаюцца, што іх да Літвы далучылі.

Гучна пазяхаю, даючы зразумець, што прачнуўся, і падымаюся з ложка.

Не паспяваю даесці гарбузовую кашу, як пад вокнамі ўжо свішча Рыдз. Мы з ім дамаўляліся ісці на дэфіляду.

— Аддасі гасцінец сябру, — маці адразае ад апольца лад­ны скрыль сала, кладзе ў торбу і, падумаўшы, вылузвае з вянка колькі цыбулін.

На дэфіляду ідзем утрох — я, бацька і Юзік. Яна, падобна, пачалася, бо з Кафедральнага пляца, адбіўшыся ад дажджыста-попельнага неба, далятае барабаннае буханне і людская гамана.

Пасярод Вялікай вуліцы стаіць літоўскі паліцыянт, паказваючы рукой у бок Кафедры. Бацька са здзіўленнем глядзіць на ягоны строй — чорны шынель з двума радамі бліскучых гузікаў і дзіўнага крою шапку з цэшкай, белым старчаком і чырвоным верхам.

— Паліцыянтаў у Літве «калакутасамі» клічуць, што значыць «індыкі». Памятаю, свойчас падзівіўся, скуль такая мянушка? — кажа бацька, разглядаючы «калакутаса».

Людзей на Вялікай процьма, і ўсе рухаюцца ў бок пляца.

— А добра, што сюды прыйшлі літоўцы? — пытаецца Юзік.

— Ведаеш, хлопец, адразу і не адкажаш, — бацька глядзіць на крыж Мікольскай царквы, — тое, што прыйшла ўлада, якую ніхто не клікаў і ніхто не чакаў, — гэта мінус. А тое, што сышлі саветы, — гэта плюс. — Зірнуўшы яшчэ раз на крыж, бацька хрысціцца, чаго раней ніколі не рабіў.

Вакол Кафедральнага пляца цёмна ад народу, і прабіцца наперад немагчыма. Стаім, сціснутыя з усіх бакоў, і бачым толькі вайскоўцаў са сцягамі, якія сшыхтаваліся на ганку сабора. З гучнаварыльніка вырываецца на прасцяг знявечаная рэхам прамова, і немагчыма разабраць аніводнага слова. Прамаўляюць, падобна, па-літоўску. У гэты момант нехта чырванатвары, з клінападобнай бародкай, прабіраецца скрозь натоўп, рукаецца з бацькам.

— Ну як маешся? Дзе хаваешся? — бацька ляпае знаёмца па плячы.

— Адным сказам не апавядзеш, — адказвае знаёмец і, наструніўшы слых, выстаўляе ўгору палец.

Рэпрадуктар керхае, трашчыць і пачынае гаманіць па-беларуску.

— Ад імя віленскіх беларусаў шчыра вітаю літоўскую армію… мы жылі цягам стагоддзяў у адной дзяржаве, падзяляючы з літоўцамі гора і радасці… выказваю спадзяванне, што беларусы знойдуць у асобе літоўскага ўрада разуменне і падтрымку…

— Ці не Адольф ля мікрафона заліваецца? — бацька становіцца на дыбачкі, пазірае паўзверх людскіх галоў.

— Ён, — трасе бародкай знаёмца.

— Каму толькі не даводзілася беларусам у ногі кланяцца, — бурчыць бацька.

— Думае, літоўцы яму газету дазволяць выдаваць. Таму і гарлае як варона на дождж.

— А чаму званы не звоняць? — убіваюся я ў размову, і «барада», прамовіўшы: «Ялбжыкоўскі не даў дазволу», — цягне бацьку за локаць. Хоча пагаманіць без чужых вушэй.

Грымнуў духавы аркестр, і дэфіляда пачалася. Мы з Юзікам бачым толькі бліскучыя, падобныя на казаны, каскі. Пратупаўшы міма нас, жаўнеры заварочваюць на вуліцу Міцкевіча. Прадзіраемся з сябрам скрозь натоўп, збочваем на тую вуліцу, мяркуючы, што чым далей ад пляца, тым меней народу будзе стаяць на ходніках. Над нашымі галовамі вецер матляе вялізны лозунг. «Віль-ня-ус гі-вен-то-яй свей-кі-ма Ліе-ту-вос Ка-ріо-ме-не!» — чытаем па складах, задзёр­шы галовы.

— Што тут напісана? — Рыдз перачытвае лозунг, бязгуч­на мылячы вуснамі.

Я касавуруся. Няма поруч бацькі — ён бы пераклаў.

— Аніводнага слова не зразумела, — Юзік выцірае смар­качы з-пад носа. — Ад нашых Сувалак да Літвы недалёка, але ніхто да іх не едзе, і яны да нас не прыязджаюць.

— Дык прыехалі ж. З кветкамі сустракаюць. Вунь, зірні, — да жаўнераў раз за разам падбягаюць кабеты з вяліз­нымі букетамі.

— Ды цётка радуецца, што саветы сышлі, а не таму, што літоўцы прыехалі, — кажа сябар, і я, падумаўшы, пагаджаюся.

— А што за сцягі павесілі?

— Дзе?

— Ды вунь… чырвона… зялёна… жоўтыя.

— А чорт іх ведае, — адмахваюся ад сябра, — пытаешся, быццам я літовец.

Рыдз шморгае носам, я лезу ў натоўп, а калі азіраюся, сябра за спінай ужо няма. Пакрыўдзіўся. Ёсць у Юзіка такая паганая рыса: крыўдзіцца з любой нагоды. Пайшлі на дэфіляду ўтрох, а зараз я адзін застаўся. «Ну дык не прападу», — і з гэтаю думкаю выбіраюся на край ходніка.

Праваруч стаіць маладая кірпатая пані, якая ўвесь час тыцкае мне ў твар мокрым букетам. Адпіхваю кветкі, але пані сюд-туд нахіляецца, казыча нос махровай астрынай. Нарэшце, крыкнуўшы «Вой!», «кірпа» вырываецца наперад і аддае букет вершніку на буланым кані.

— А мне падабаенцца вунь той, што з таго краю едзе, — гугнявіць другая пані, сяброўка «кірпы», і дзяўчыны, прыкрыўшы раты далонямі, пырскаюць гуллівым смехам.

— Прыехалі б кітайцы, і іх кветкамі засыпалі б, — сіпата прамаўляюць за спінай, і дзеўкі, азірнуўшыся, аціхаюць. — А коні ў жамойтаў добрыя, няйначай, аўсом кормяць, — зазначае той жа самы голас. — Гэта ў саветаў манголкі ішлі ды хісталіся.

Кафедральны пляц скаланае гучны рокат, паветра зацягвае шызая смуга. І вось ужо па вуліцы едуць танкеткі. Танкеткі зусім маленькія. Вышынёй прыкладна з «калакутаса», што важна, як той індык, ходзіць непадалёку.

— На такіх драндулетах да Варшавы не даедзеш, не кажучы ўжо пра Берлін, — не сунімаецца ўладальнік сіпатага голасу. — Старыя французскія «Рэно».

— Гэта не «Рэно»! Гэта брытанскія «Вікерсы», — крычаць ля майго вуха.

— Якія «Вікерсы»? Я што, «Вікерсаў» не бачыў? — пярэчыць сіпаты, і «кірпа», адчуўшы, што прыйшла пара сказаць слова, гугнявіць праз плячук:

— Панове, перашкаджаеце глядзець дэфіляду.

Танкетак у літоўцаў даволі шмат. Колькі стаім, а яны ўсё едуць і едуць. Я ўжо змёрз і шморгаю, як той Юзік, носам. Нечакана сіпун керхае для прачысткі горла і галёкае на ўсе затаўкі:

— Па коле ездзяць! «Соты»… «сто першы» — трэцім разам іх бачу.

Танкеткі пазначаныя лічбамі, і гэта іх выдала.

Наўкол смяюцца, зычна свішчуць, кабета ў чорным капелюшы, што стаіць пад бокам, ашалела гарлае: «Прэч адсюль, жмудзяцкія блазны!» Тым часам «кірпа» з сяброўкай шлюць танкістам паветраныя пацалункі, і тыя прыязна ківаюць галовамі.

Ліхенькі палітон не грэе. Іду дахаты напрасткі, дварамі, і на Наваградскай мяне траха не збіваюць з ног. Збой хлопцаў ляціць насустрач, бязладным тупатам скаланаючы наваколле.

— Куды ляціце, як ашалелыя? — енчыць старая бабця, прыхаваўшыся за ліхтарняй.

— Літоўцы дармавую кашу даюць! — чуецца ў адказ, і я, разгублена азірнуўшыся, бягу следам за хлопцамі.

На бойкім месцы, перакрыжаванні Наваградскай і Піл­судскага, у атачэнні натоўпу стаяць, пыхкаючы парай, дзве палявыя кухні. У людзей, што тоўпяцца ля кухань, у руках збаны, місы, талеркі і нават плеценыя кашы.

Залятаю ў хату, ды так, што маці падскоквае з перапуду. Грукнуўшы па пліце чайнікам, хапаю мядніцу, у якой маці мые посуд, і падаюся да дзвярэй.

— Ты што, звар’яцеў? Навошта табе мядніца?! — гучыць за спінай, але я ўжо збягаю па лесвіцы.

Каля кухні — жалезнага бака з адкінутай накрыўкай, — завіхаецца жаўнер у цыратавым хвартуху і з вялікім чарпаком у руцэ. Падступіцца да яго няма ніякай магчымасці.

— Кладзіце ў прыпол! — крычыць нейкая цётка, і кухар кладзе ёй ладную порцыю.

Паставіўшы мядніцу на голаў, спрабую прабіцца да кухні, мяне хапаюць за каўнер, цягнуць назад.

— Лабас! — крычу кухару, той наструньваецца, махае чарпаком.

Падумаўшы, што я літовец, людзі расступаюцца. Кухар таксама, відаць, думае, што перад ім спакрэвіч. Плюхае ў мядніцу поўны чарпак, потым, падумаўшы, другі, штосьці гергеча па-свойму, і я выбіраюся з натоўпу.

— Куды столькі кашы хапануў! — чуюцца абураныя галасы, і даводзіцца патлумачыць:

— Хворым у шпіталь.

У пакоі апетытна пахне кашай. І не абрыдлым панцаком, а грэчкай, прыпраўленай кавалкамі мяса. Хоць і прынёс з вулкі, але каша гарачая і абпальвае паднябенне.

На парозе з’яўляецца бацька, уражана водзіць носам, і маці накладае яму поўную талерку літоўскага смакоцця. Бацька кідае на вяшак капялюш, падаецца да стала.

— Ты б палітон зняў, — гугнявіць, з поўным ротам кашы, маці.

Агораўшы дзве талеркі, бацька аблізвае лыжку.

— Далібог, мне літоўцы пачынаюць падабацца. Войска ў іх кволае, затое каша магутная.

— Пачакай, пачнуць вас, як тыя саветы, з ложкаў падымаць, — маці прыбірае са стала талеркі.

Бацька ідзе да вешака, выцягвае з кішэні палітона складзеную ў столку карталюшку.

— Ліста перадалі… ад Янкі.

— І што піша? — маці налівае ў мядніцу вады.

Бацька сядае за стол, насуплівае бровы.

— «Па мяне прыходзілі. Завіталі ў Зарэчча, а затым і ў Купрыянішкі. Выпадкова ўратаваўся. Учора арыштавалі Трэпку і Пазьняка, так што ў Вільні заставацца небяспечна. Збіраюся падацца ў Коўна, пагатоў мяжа, кажуць, практычна не ахоўваецца. У мяне там стрыечная сястра, так што знайду часовы прытулак. Як наладзіцца паштовая сувязь, абавязкова напішу. Прывітанне жонцы і сыну. Янка».

Нядзеля. Маці ад ранку пайшла ў касцёл, бацька падаўся шукаць сваіх сяброў, і я, даеўшы рэшткі грэцкай кашы, выходжу на вуліцу. Прычым з рондалем у руках — на выпадак, калі літоўцы зноў падгоняць свае кухні.

Тумбу ад ранку чарговым разам паскрэблі. Аж да бетоннай асноведзі, пакінуўшы толькі рэшткі рэкламы польскага фіята ды афішы фільма «Павел і Гавел». Фільма таго так і не паглядзеў. Маці не дала грошай. Сказала, што ён для дарослых.

Я вельмі люблю кіно. А яшчэ люблю прыходзіць у кінатэатр адным з першых. Ладкуюся на заднім радзе і з зачараваннем гляджу на белы экран. Нават халадок падступае да грудзіны ад адчування, што неўзабаве ў зале стане цёмна, пад столлю заварушыцца струмень святла і на экране ўзнікне дзея, поўная мужных твараў, імклівых цягнікоў, шляхетных мушкецёраў і індзейцаў на ўзмыленых конях. Шкада, што каштуе тое шчасце аж 40 грошаў, і маці дае іх раз у месяц.

Здалёк далятаюць гукі аркестра. Ці не ладзяць літоўцы зноў дэфіляду? Цягнуцца аднаму ў цэнтр горада няма ахвоты. З трубы Юзікавага жытла цягнецца лёгкі дымок. Падыходжу да трубы, стукаю па ёй косткамі пальцаў.

…Людзей у цэнтры, як ні дзіва, мала, а Ратушны пляц наогул пустэльны. Адно рамізнікі паныла сядзяць на козлах, насунуўшы на насы брылі сваіх чорных фуражак. Вільню ахутала халодная імжа, а ў паветры лунае няўцямнае рэха — ці то песні, ці то малітвы. Мы з Рыдзам круцім галовамі, і сябар тыцкае пальцам у бок Вастрабрамскай вуліцы.

Каля касцёла святой Тарэсы віруе людскі збой. Мяркуючы па шапках, тут сабраліся студэнты.

— Гляньце на іх — ужо і Вострую Браму прысабэчылі, — гучыць над натоўпам. — Перадайце ўсім: а першай гадзіне збіраемся на Замкавай і адтуль ідзем маршам!

Нарэшце заўважаем «калакутасаў». Уладна рассунуўшы ногі, яны стаяць упоперак вуліцы, перакрываючы дарогу да Вострай Брамы. На браме варушыцца ад ветру літоўскі сцяг, у паўкруглым акне кратаюцца размытыя імжой белыя постаці, і ўся вуліца шарая ад стрыжаных жаўнерскіх галоў. Гэта літоўскія ваякі прыйшлі на набажэнства.

— І ксяндзоў сваіх паспелі прывесці! — гучыць усё той жа голас.

Відаць, гэта хтосьці з «фалангістаў». У нашай школе некаторыя старшакласнікі да іх запісаліся.

Юзіка вулічныя закалоты не надта цікавяць. Ён задзірае голаў, захоплена шапоча:

— Прыгожы касцёл!

— Святой Тарэсы, — тлумачу я. — Маці сюды ў дзяцінстве вадзіла.

Мне было гадоў шэсць, а можа і меней. Маці прывяла ў гэты касцёл, і сэрца маё парывіста забілася — ад дзіўнага паху, ад шарага прыцемку, ад позіркаў святых, што стаялі на алтары і глядзелі ў мой бок. Пад скляпеннямі грымнуў пагрозлівы голас, усе наўкол, у тым ліку і маці, укленчылі, і мне стала страшна. Страшна і ў адначас цікава — чаму цётухна, што ўкленчыла поруч, раптам узнялася і пайшла, панурыўшы вочы, да вялізнай шафы. Стала каленямі на пацёртыя аксамітавыя падушкі, штосьці зашаптала ў разную адтуліну. Я ціхенька, незаўважна для маці, падышоў да шафы, зазірнуў у цёмнае нутро і здрыгануўся. Там сядзеў хтосьці вялікі і белы. Павекі ягоныя былі заплюшчаныя, але знянацку ён асавела зірнуў на мяне адным вокам, і я зайшоўся плачам. Яшчэ нехта, таксама ўвесь белы, які трымаў у руках срэбную тацу з грашыма, нахіліўся нада мной, і я загарлаў немым духам. Мяне доўга сунімалі — вунь там, на касцельных прыступках, дзе стаіць «калакутас», — пырскалі ў твар вадой, лашчылі па галаве і шапталі малітвы. З тае пары маці хадзіла ў касцёл адна.

— Ты што, заснуў? — сябар тыцкае пальцам у плячук.

Я схамянаюся. «Калакутасы», сашчапіўшы рукі, ідуць насустрач. Набажэнства ў Вострай Браме скончылася, і паліцыянты пнуцца вызваліць дарогу.

— Рушым на Замкавую! — абвяшчае «фалангіст», і мы прыстройваемся да шумлівай студэнцкай грамады.

На Замкавай поўна людзей, а каля Святаянаўскай званіцы пачынаецца мітынг.

— Літоўцы заяўляюць, што Вільня іхняя сталіца, а самі, цягам стагоддзяў, не пабудавалі тут аніводнага будынка, — галёкае, узбіўшыся на ліхтарны слуп, бялявы маладзён. — Яны пераназвалі Вільню ў Вільнюс і патрабуюць, каб і мы так называлі пракаветнае места. Дулю вам з макам, з пастарнакам, дарагія жмудзякі! — маладзён хоча нешта дадаць, але яго сцягваюць са слупа, і на ліхтарню ўзбіраецца новы прамоўца.

— Літоўская гліна ходзіць па Вільні, узяўшы рукі ў бакі. І я вам скажу чаму: таму, што Гітлер са Сталіным выдалі ім карт-бланш. Маўляў, душыце палякаў, а мы, калі што, вам дапаможам. Паглядзім на гэтых фанабэраў, калі атрымаюць каменем у лабешнік! — натоўп ухвальна гудзе, б’е ў ладкі, прамоўца з’язджае са слупа і тут жа зноў узбіраецца: — А выкацяць супраць нас свае смярдзючыя танкеткі, мы іх спалім, як спалілі нядаўна пяць савецкіх танкаў!

Наступнай на слуп узбіраецца маладзіца ў чорным барэце. Дакладней, не ўзбіраецца, а становіцца некаму на плечы, прытрымліваючыся за слуп рукою.

— Я нарадзілася ў Вільні, на Малой Пагулянцы. Тут нарадзіліся мае дзяды і прадзеды. І вось з’яўляюцца ваякі на роварах і заяўляюць, што Вільня — іх горад. Ды гэтыя літоўцы смеху вартыя. Вы толькі гляньце, на каго падобныя іхныя паліцыянты…

— На індыкоў! — гарлае Юзік, і ўсе глядзяць у наш бок. — А па-літоўску індык — калакутас, — гучна ўдакладняе сябрук, дзяўчына ў барэце перапытвае:

— Як-як?

— Ка-ла-ку-тас! — крычыць Юзік, і натоўп на розныя галасы паўтарае мянушку.

Чарговы прамоўца пнецца залезці на слуп. Ад Кафед­ральнага пляца далятае пошчак конскіх капытоў. Гэта едуць тыя самыя «калакутасы» на сваіх дагледжаных конях. У іх руках гумовыя палкі. Мы з Юзікам нырцуем пад арку. Разам з намі бягуць два студэнты.

— Навошта рондаль цягаеш? — пытаецца ў мяне адзін з іх.

— Мазгаўню закрыць, калі «калакутасы» будуць палкамі біць, — адказвае Юзік.

Студэнт прыцішвае бег.

— А гэта ідэя, — звяртаецца ён да сябра, — аборкі да ручак прывязаў — і каска гатовая, — і сябар, азірнуўшыся, задыхана гамзае:

— А васямнаццатай на Татарскай. Трэба сказаць, каб з хат рондалі прыхапілі.

Яшчэ сплю, і скрозь сон чую цётку Юстыну.

— Мая ж пляменніца на Звярынцы жыве, прыбегла ад ранку. Кажа, усенькую ноч каля разглосні стралялі!

— Якой разглосні?

— Ну дзе па радыё перадаюць. Немец тую станцыю разбамбіў, а саветы, як прыйшлі, адрамантавалі.

Я задаволена пацягваюся. У горадзе ўсю ноч стралялі, значыць, у школу не пайду.

— Міцьку… суседа майго, прынеслі ўчора ўвечары, і галава ўся разбітая. З паліцыяй біўся. Ляжыць ды стогне, — цётка пераводзіць дых, стойвае і без таго ціхі голас. — Бохан жытняга ўжо злоты каштуе! А ўчора хлеб зусім не прадавалі.

Маці апошнім часам мяняла цыгарэты на хлеб, даўно не была ў хлебнай краме, таму і вохкае ад здзіўлення.

— Злоты?! Бохан хлеба? Езус Мар’я!

Да вайны бохан каштаваў трыццаць грошаў. Маці клала мне на далонь тры манеты па дзесяць грошаў і я, заціснуўшы іх у кулаку, бег у краму старога Ліўшыца. Хлеб галавакружна пах і я адкалупваў сухую скарынку ды клаў у рот. А то, як быў галодным, адломваў ладны гамёлак гарачага мякішу і пхаў у рот. Бацька, праўда, заўсёды папярэджваў, што гарачы хлеб есці нельга, бо можа ўтварыцца заварот кішак.

— Усё з-за габрэяў. Прыхавалі муку, пазачынялі пякарні, а мы памірай з галадухі.

Бацька яшчэ не падымаўся, і спружыны ягонага ложка незадаволена рыпаюць.

— А за якія грошы прадаваць? За злотыя? — бацька, падобна, змучыўся чакаць, калі матчына сяброўка пойдзе дахаты. — Абмяняюць злотыя на літы, тады і крамы адчыняцца. Ды і мука на складах скончылася.

Бацька кашляе, звешвае долу ногі ў белых падштаніках — мне гэта бачна праз шчыліну фіранак, — і цётка Юстына, цішком клянучы габрэяў, выпраўляецца дахаты.

— Ад самага ранку няма спакою, — бурчыць бацька, — навіны сыплюцца як з дзіравага меха. Ёй трэба ў рэпарцёры падавацца. Якраз днямі «Кур’ер Віленьскі» пачне выходзіць.

Маці абапіраецца рукамі на падваконне.

— Матка Боска, зноў некага панеслі. Увесь у крыві. Ці не старога Ліўшыца пабілі?

Чутны звон разбітага шкла, тупаніна і брудная лаянка.

— У школу сёння не пойдзеш, — пасля такіх слоў маці ідзе гатаваць сняданак.

Мяне не толькі ў школку не пускаюць, але і на вулку. А там дзеецца штосьці няўцямнае. Міма нашых вокнаў вязуць на брычках скрываўленых небаракаў; «калакутасы», па пяць-шэсць чалавек, бегаюць то ў адзін бок, то ў другі; праехала нават танкетка.

Бацька пайшоў паглядзець, што адбываецца ў горадзе, і яшчэ не вярнуўся. Цётка Юстына, калі што якое, заўсёды да нас прыбягае, а тут і яе няма. Між тым маці і самой цікава — хто там б’ецца на вуліцах, — і яна раз-пораз падбягае да акна.

— Да Міцькі на хвілінку забягу. Пагляджу, як ён там… — умольна енчу каторым ужо разам, і маці дакорліва хітае галавой:

— Але толькі да Міцькі! Буду з акна сачыць.

На тумбе ні абвестак, ні газет. Адно бялее літоўскі плакат з выяваю Вострай Брамы. Хтосьці прайшоўся па ім сцізорыкам, распаласаваўшы на тонкія палосы і тыя матляюцца на ветры. Улетку так паласуюць паперу ды вешаюць на люфцікі, каб адбіцца ад мух.

Дзверы адчыняе Міцькава маці — незразумелага веку кабета з рудымі, як у Юзіка, валасамі. Ранейшым часам яна была вясёлай ды румянай, а цяпер прыкметна згорбілася і зблажэла тварам. Дзіва што. Саветы мужа на юры звезлі, а літоўцы сына пабілі.

Міцька ляжыць з забінтаванай галавой. Над ложкам, у куце, вісіць цёмны абраз ды кволіцца знічка лампады. Шверубовічы, як і мой бацька, праваслаўныя.

— Як маешся?

— Патыліца баліць, а так жыць можна.

— Добра яшчэ абышлося, — Міцькава маці бразгае на кухні посудам, — маглі б і мазгаўню адбіць.

— А што, там «Фаланга» ўсім кіравала? — ціхенька, каб не пачула Міцькава маці, пытаюся ў Міцькі.

— Чаму «Фаланга»?.. Завадатарамі ўсяго былі браты Філіпавы з расейскай гімназіі. У Пецькі, аднаго з братоў, граната ў кішэні была. Хацеў шпурнуць у «калакутасаў», але мы адгаварылі.

«Ужо і Міцька ведае мянушку паліцыянтаў, — я паціраю рукі, — можа, сказаць, хто яе пусціў у народ?»

— Хлопцы што прыдумалі: надзяваюць аблавуху, а наверх рондаль насоўваюць. Калі «калакутас» і дзеўбане дручком, дык не так балюча.

— Гэта я прыдумаў, — кажу Міцьку, і той адрывае забінтаваную галаву ад падушкі.

— Ты?! Прыдумаў?! Ды там і духу твайго не было. Сядзіш пад матчыным прыполам…

Чапля нешта крычыць услед, але я не слухаю. Выходжу з кватэры, гучна бразнуўшы дзвярыма.

Аднекуль з Наваградскай ляціць немы лямант. Маці ў акне не бачна, і я спачатку прыстаўным крокам, а потым як ветрам гнаны лячу па засыпаным смеццем і сухой лістотай ходніку. Неўзабаве, насупраць хлебнай крамы Ліўшыца, спыняюся і ўражана закапыльваю губу. Крама пазірае на свет выбітымі вокнамі і калыша, як на знак развітання, напісанай па-польску і па-габрэйску шыльдай. Шыльда завісла на адным цвіку. У вокны шпурлялі бітай цэглай, бо яна валяецца пад нагамі. Мясная крама выглядае яшчэ страшней. Там аконная рама вылецела і павісла, як тая шыльда. Калі выйшаў на Наваградскую, убачыў раз’ятраны натоўп, які бег некуды і на розныя галасы гукаў: «Прэч жыдоў з Вільні!» Кароткую хвілю стаю пад аркай і трушком, ціснучыся да сцен, прабіраюся да свайго дома.

Увечары адключылі святло, і мы ўтрох — бацька, маці і я — сядзім ля акна. Пагром не сціхае: па вуліцы па-ранейшаму бегаюць узброеныя палкамі і жалезнымі прутамі зграі «фалангістаў» ды шугаюць на конях «калакутасы». А калі сцямнела, на скрыжаванні залескатаў гусеніцамі савецкі танк. Той самы, з гнутымі трубамі ля вежы.

— Няўжо саветы вярнуліся? Можа, не пойдзем на могілкі?

— Паглядзім, — бурчыць бацька. — Танкі з Новай Вялейкі прыехалі. Там у саветаў вайсковая база. Няйначай, літоўцы папрасілі дапамогі.

Паслязаўтра Задушкі. Гэтым днём мы ўсёй сям’ёй наведваем Петрапаўлаўскія могілкі, дзе пахаваная цётка Люцыя, матчына сястра. Яна памерла маладой, і я бачыў яе толькі на фотаздымках. Помнік на цётчынай магіле скасабочыўся, і бацькі з лета збіраюцца яго падправіць. І вось Задушны дзень на носе, а помнік дагэтуль стаіць пакарабачаны.

Ноччу доўга не магу заснуць. У свядомасці гучаць крыўдныя словы Міцькі Шверубовіча, і я кручуся з бока на бок на шышкаватым сенніку. Маці нават уставала і мацала лабешнік. Раніцою абуджае бацькаў воклік:

— Сядзі дома, зачыніся на два замкі і нікому не адчыняй! Чуеш?

— Чую, — адгукаюся з неахвотаю і вомігам засынаю.

Ды як тут паспіш, калі ў дзверы стукаюць — спачатку два разы, а затым, пасля паўзы, яшчэ раз. Юзік!

— Сёння на Росах збіраюцца, — задыхана прамаўляе Рыдз, — а адтуль у цэнтр рушаць.

На могілках Роса пахаванае сэрца Пілсудскага, і штогоду, першага лістапада, там ладзяць урачыстасці ў гонар «начэльніка паньства». Ад кожнай школы выбіраюць па дзесяць вучняў, яны збіраюцца на пляцы каля магільнай пліты, шыхтуюцца і, укленчыўшы на правае калена, слухаюць казані пра тое, як Пілсудскі ўратаваў у 1920-м годзе Еўропу ад усходніх варвараў. Мне, аднак, аддаць гонар ратавальніку Еўропы не даводзілася. Замалы яшчэ. Але на ўрачыстасцях аднойчы прысутнічаў. Чорная пліта, пад якой пахаванае сэрца Пілсудскага і ягоная матка, месціцца перад каменным мурам. Мы з Міцькам на яго ўзлезлі, каб лепей бачыць урачыстасць, а паліцыянт нас сагнаў. На могілкавы мур нельга ўзлазіць, бо гэта святая мясціна.

— Ну ты як? Ідзеш? — сябар з нецярплівасцю тупае ля парогу.

Чухаю свярблівую макаўку. Усё ж такі бацькі загадалі сядзець дома. Ды прыгадваю словы Міцькі Шверубовіча і рашуча выдыхаю:

— Іду!

Рэкламную тумбу шчыльна атачылі месцічы. Літоўцы павесілі свае распараджэнні, і іх услых і навыперадкі чытаюць.

— «Пачынаючы з трэцяга лістапада ў горадзе Вільнюсе будуць арганізаваныя грамадскія працы. Часовае працаўлад­каванне грамадзян будзе ажыццяўляцца пасля адпаведнай рэгістрацыі…»

— А што за працы? — крычаць з усіх бакоў. — І дзе рэгістравацца?

— На біржы! — гукаюць ім у адказ, а тым часам хтосьці непракерханым голасам чытае распараджэнне Літоўскага банка пра абмен польскіх грошай.

— А як мяняць збіраюцца?!

— Літ за пяць злотых!

— А з банкаўскіх рахункаў будуць мяняць?

Міжволі наструньваюся. У нас ляжаць невялічкія грошы ў банку. Паклалі, як лаварышкаўская бабуля цялушку прадала. Аднак у тым вэрхале пра банкаўскія рахункі нічога не дачуўся.

— Учора габрэяў білі, — паведамляе сябар, калі мы прамінаем шпіталь. — Шмат параненых прывезлі.

Усе ходнікі засыпаныя бітым шклом, а ў паветры бухматымі сняжынкамі лётае пух. Успаролі, відаць, сеннікі ды падушкі. Габрэйскія крамы спрэс разбітыя, а ў краме Ліўшыца вокны пазначаныя пасмамі чорнай сажы. Дзіўна, чаму «фалангісты» ваююць не з літоўцамі, а з габрэямі?

— Сволачы твае «фалангісты», — я паслізгваюся на кавалках шкла. — Тут Ліўшыц абаранкі прадаваў. Цэлыя горы былі насыпаныя. А зараз галавешкі валяюцца.

— Ты што, забыўся, як габрэі саветы сустракалі? Як мітынгі ладзілі ды аркестры гралі? А потым у рабочую гвардыю падаліся. Адзін такі падышоў да маёй маці і крыкнуў, асцой пырскаючы: «Усё, пшэкі, скончылася ваша панаванне!» А ў маткі ўжо скура з пальцаў злезла ад мыцця.

— І што, стары Ліўшыц, які хлебную краму трымае, у падсабачнікі падаваўся і карабінам перад тваім носам размахваў?

Твар Юзікаў крывіць гімора. Учора сябар паведаміў, што збіраецца запісацца ў «Фалангу».

— У падручніку напісана, што Пілсудскі на Вавелі пахаваны, — сябар вырашыў змяніць тэму размовы. — А што тады за магіла на Росах?

— Там сэрца пахаванае, і матка ягоная.

— А беларусіны любяць Пілсудскага?

— А за што яго любіць? Абяцаў беларусам школы ды ўніверсітэты, а што даў? Лукішкі ды Картузы? — прыгадваю словы дзядзькі Янкі.

На ўрачыстасць мы спазніліся, бо не паспяваем прайсці ста метраў па Каляёвай, як у паветры залунала, што той птушыны грай, шматгалосая гамана, і з бакавога завулка выйшаў людскі натоўп.

— Ешчэ Польска не згінэла… — дрыготкім голасам заспявала нейкая дзеўчынёха, людская гурма падхапіла гімн, і я далучыў свой голас: «Але згінонць мусі, кеды москаль не побіе, то холера здусі» Гэтак спяваў польскі гімн падпіты дзядзька Янка.

— Вы, беларусіны, такія ж ворагі Польшчы, як і жыды! — крычыць Юзік і подбегам рушыць насустрач грамадзе.

— Бяжы, бяжы, «фалангіст» сраны, — гукаю яму ўслед па-беларуску і шыбую на Вастрабрамскую.

Дзядзька Янка казаў, што «фалангісты» ненавідзяць не толькі габрэяў, але і беларусаў, таму і няма ахвоты да іх далучацца.

Брук на Вастрабрамскай няроўны, шмат дзе прасеў, і я ўвесь час спатыкаюся. А можа, ногі заплятаюцца ад адчування, што следам за мною рушыць гаманлівы натоўп?

— Літоўцы, вяртайцеся ў Коўна! Прэч жмудзякоў з Вільні! Прэч жыдоў і камуністаў! — стагалоса скандуе грамада.

Прыспешваю крок. Трэба адарвацца ад натоўпу, бо могуць наляцець «калакутасы», і тады апынуся паміж двух агнёў — паліцыяй і дэманстрантамі.

Пад Вострай Брамай здымаю шапку. Тут, як заўжды, сядзяць жабракі, а пабожныя бабці бясконца жагнаюцца ды цалуюць пашарпаныя сцены. Пабачыўшы людскую грамаду, бабці хуценька хаваюцца ў галерэю, што лучыць Браму з касцёлам.

Я ўжо не іду, а бягу, намагаючыся вырвацца з вузкай вуліцы на Ратушны пляц, і бачу паліцыю на конях.

— Дзяўчаты назад, хлопцы наперад! — крычаць пад брамай.

Коні аглушальна цокаюць капытамі. Ціснуся да касцельнай сцяны, і ў нос б’е моташны пах конскага поту. Конь зусім побач. Шугае па твары хвастом. Мяне «калакутас» не чапае, але да яго падбягае той самы маладзён, што прамаўляў на Замкавай, хапаецца за збрую, «калакутас» замахваецца гумовай палкай, уваччу бліскае маланка і наступае цемра. Вушы заклала пульхнай ватай, і халодная млосць падступіла да горла.

— Эй, хлапчына… ці жывы ты? — пытаюцца «простай мовай» і злёгку б’юць па шчоках.

З цяжкасцю размежваю павекі. З крывавага туману выплывае старая бабця ў белай хустцы.

— Ну і антыхрысты, — прабіваецца скрозь замарачны шум жаночы голас, — падлеткаў б’юць.

— Выпадкова атрымалася, — бабця падцягвае ражкі белай хусткі. — Паліцыянт замахнуўся палкай на студэнта і шпорай хлопцу ў твар патрапіў.

— Літоўцаў абараняеце? — гучыць старэчы голас.

— Не кажыце абы-што. Дапамажыце лепш хлапчыну ў касцёл занесці.

Мяне падымаюць за рукі і ногі, пры гэтым бабуля прытрымлівае рукой маю патыліцу, нясуць па сходах. «Касцёл святой Тарэсы», — мільгае ў галаве.

У касцельным прыцемку робіцца лягчэй. Галава ўжо так не кружыцца, і я магу свабодна дыхаць. Ляжу на лаве. Уваччу паўстае хтось белы. Здаецца, гэта той самы ксёндз, які калісьці мяне напужаў.

— Трэба ў шпіталь весці, вусну зашываць. Магчыма, і зубы выбітыя. Бяжы да ратушы і вазьмі рамізніка. Толькі арнат не здымай, у ім цябе не зачэпяць, — загадна кажа некаму ксёндз.

Чуюцца ўсхліпы і аднастайнае мармытанне. Непадалёку стаіць купка жанчын.

— Кім естэсь? — бабулька падцягвае ражкі белай хусткі. Яна ўжо гамоніць па-польску.

Мне цяжка нешта сказаць, бо не магу адкрыць рота. І ўсё ж, глынуўшы цёплай крыві, шапяляю:

— Беларус.

— А дзе-етухна ты мая, — спеўна і зноўку «простай мовай» азываецца бабуля. — У мяне ж зяць беларус. Усё бегаў з улёткамі ды нейкіх школ дамагаўся. І ў Лукішкі патрапіў. А перад самай вайной ва Уронкі перавялі. Так і згінуў недзе…

— На Замкавай гранату кінулі. Паліцыянта забіла, — здушана, бо ў касцёле нельга гарлаць, гукаюць ад увахода.

Жанкі пачынаюць няголасна спяваць.

«Гэта браты Філіпавы. Яны гранату шпурнулі», — з гэтаю думкаю заплюшчваю вочы і згадваю Міцьку Шверубовіча. Пасля шпіталя пайду не дахаты, а да Чаплі.

— Да Чаплі, — шапчу скрываўленымі вуснамі, спрабую адарваць галаву ад лавы, і бабуля, падумаўшы, што я трызню, жагнаецца і плаксіва выдыхае: «Мудлісен за намі, Матка Боска Міласэрна…»