Званы Нямігі

НЯМІГА

Тысячамі блакітных ніцей перацінаюць нашу Беларусь ручаі, рэкі, рэчкі, рачулкі. То залівіста, то ціха, то серабрыста, то гулліва пяюць яны славу беларускаму краю, ажыўляюць і аздабляюць ягоны воблік. Ды ёсць сярод іх адна – непаўторная, спракавечная, летапісная. Сапраўдны сімвал Беларусі. Аднак убачыць яе вельмі складана, праплысці па ёй немагчыма, а вось хадзіць можна хоць кожны дзень. Варта толькі спусціцца з пляца Волі, што ў Мінску, на схаваны пад зямлёй старажытны дзядзінец, як вы пачуеце шапаткі голас гісторыі.

“На Немизе снопы стелют головами, молотят чепи харалужными, на тоце живот кладут, веют душу от тела. Немизе кровави брезе не бологом бяхуть посеяни, посеяни костьми руских сынов”.

Так невядомы аўтар знакамітага “Слова пра паход Ігаравы” сілай свайго таленту да скону свету ўвекавечыў у людской памяці мо не самы значны эпізод даўняй гісторыі – няўдалы паход на полаўцаў ноўгарад-северскага князя Ігара Святаславіча. І пакуль людзі не развучацца чытаць, яны будуць згадваць “Слова…”, паход Ігара, плач Яраслаўны, бітву на Нямізе 3 сакавіка 1067 года…

А рэчка тая сёння, як і даўней, -- у самым цэнтры Мінска. Некалі яна была хоць і невялікай, але паўнаводнай і плыннай. Запачаткаваная як спарыш, адзін свой выток Няміга, або ў старадаўнасці Няміза, брала ва ўрочышчы Мядзвежына на паўднёвым захадзе Мінска. Зараз яна цячэ пад зямлёй у раёне праспектаў Жукава, Дзяржынскага, ля Музычнага тэатра, пад вуліцамі Мяснікова і Няміга. Другі выток пачынаўся ў раёне сённяшняга універсітэта культуры і мастацтваў.

Раней яна каля царквы Пятра і Паўла дзялілася на два рукавы. Злучыўшыся з паўнаводнай і вірлівай, рыбнай і бабровістай Свіслаччу, Няміга праз Беразіну і Днепр даносіла свае воды ажно да Чорнага мора. У другой палове ХІ стагоддзя ў вусці Нямігі ўзнік старажытны менскі дзядзінец, а пазней замак, у царкве якога захоўвалася цудадзейная ікона Багародзіцы.

Сёння гэта раён станцыі метро “Няміга”.

Хоць вучоныя яшчэ дагэтуль спрачаюцца, звязваць запачаткаванне летапіснага Менска з Нямігай альбо з Менкай, факт бітвы на Нямізе не выклікае пярэчанняў. Бо пацвярджаецца ён і ў “Лаўрэнцьеўскім летапісе”: “В лето 6574 (1067) варатися Всеслав, сын Брячиславич, Полоческе и зая Новгород; ярославичи же трие, Изяслав, Святослав, Всеволод, совокупивше вои, идоша на Всеслава, зиме суще велице. И придоша ко Меньску и меняне затворишася в граде; си же братья взята Менеск и секоша муже, а жены и дети вдаша на щиты и пойдоша к Немизе и Всеслав пойде противу. И совокупишася обои на Немизе, месяца марта в 3 день и… бысть сеча зла”.

Назва ж Няміга больш вядома сёння па сучаснай аднайменнай вуліцы. Гэтая самая старажытная вуліца старадаўняга горада забудоўвалася ўздоўж ракі. Яна была вымашчана драўляным насцілам, які шматразова ўтоптваўся ў балотную гразь і шматкроць насцілаўся нанава. Бо вуліца і рака знаходзіліся ў самым нізкім і самым забалочаным месцы. Дадаваў клопату знакаміты і вечна шумны Няміжскі, альбо Нізкі, рынак. Тут цягам многіх стагоддзяў мяняне на практыцы ўсталёўвалі рыначныя адносіны не толькі між сабой, а і з далёкімі ад Менска купцамі. Побач з Нізкім на драўляным насціле над руслам Нямігі -- Рыбны рынак, дзе прадаваліся свіслацкія самы, асятры, бялуга.

У ХV стагоддзі ўздоўж вуліцы Нямігі і дарогі на Ракаў пачалася забудова новага прадмесця, якое назвалі Ракаўскім. Пазней тут з'явілася Татарская слабада, Татарскія агароды. Гэта князь Міхаіл Глінскі пасяліў палонных крымскіх татар, разбітых ім у 1506 годзе пад Клецкам.

Нізкі рынак, Свіслач, Пярэспа, Няміга, Татарская слабада, Траецкая гара, Замкавая вуліца, Замкавая царква, Менскі замак, Пятніцкі канец – усё гэта непаўторныя прыкметы старажытнага Менска, гістарычны антураж летапіснай Нямігі.

Тагачасная Няміга нагадвала знакамітую італьянскую Венецыю: менскія дамы, у асноўным драўляныя, цесна тоўпіліся на самых берагах ракі, якая цякла проста пасярэдзіне вуліцы. Таму мянян даймалі частыя затапленні і паводкі.

У ХІХ стагоддзі на Нямізе збудавалі некалькі вадзяных млыноў, перакрылі яе плацінай. Тады ж знік адзін з рукавоў Нямігі. Але рака не хацела здавацца. Яе папаўнялі сцёкавыя воды, дажджы, ручаі, часта падпірала Свіслач. І тады Няміга станавілася грознай і ваяўнічай. Разам са Свіслаччу яна залівала падвалы, магазіны, склады, жылыя памяшканні, зносіла спарахнелыя дамы. Здараліся і чалавечыя ахвяры.

Аднак з часам Няміга станавілася ўсё больш плыткай. На яе няспынна наступалі новыя пабудовы, яе няшчадна засмечвалі. Ды рака па-ранейшаму бунтавала, супраціўлялася – ажно да пачатку ХХ стагоддзя. Пасля разліву ў 1904 годзе гарадскія ўлады нават змушаны былі, як Геракл Аўгіевы стайні, пачысціць русла Нямігі. Але і гэта не спыніла вялікай вады. Мяняне і ў 1906, і ў 1912 гадах мусілі ратавацца ад стыхіі праз вокны сваіх дамоў.

Так і змагаліся яны бясконца – вуліца Няміга з ракой Нямігай. Ды ніхто таго змагання не выйграў. Усё больш драбнела рака, саступаючы напорыстасці мянян. У рэшце рэшт яе змусілі легчы ў бетонны калектар – перш у 1928 годзе і канчаткова ў 1955. Няма сёння берагоў на берагах Нямігі, ніхто не чуе яе плёскату. Далягляд гісторыі і для яе абмежаваны невялічкай панарамай адноўленага Траецкага прадмесця.

Наш знакаміты паэт Васіль Вітка пісаў:

Ля моста цераз Свіслач можна ўбачыць, як точыцца з бетоннай трубы вадзяны струмок некалі слыннай і вірлівай Нямігі, берагі якой шматразова былі крывавымі ад смяротнай сечы і ўзгадавалі сённяшнюю сталіцу Беларусі. А даўнія будынкі вуліцы Нямігі, што спадарожнічала рацэ, зніклі ў 70-я гады ХХ стагоддзя, застаўшыся толькі ў кадрах беларускага фільма “Руіны страляюць…” Адна Петрапаўлаўская царква, збудаваная ў 1611 годзе на пачатку двух няміжскіх рукавоў, захавалася да нашага часу. Яна ціха прытулілася сярод сучасных гмахаў, узносіць сваё шчырае маленне за палеглых і жывых, за вояў і аратых, за даўніх і сённяшніх творцаў беларускай дзяржаўнасці.

Толькі для цікаўных і дапытлівых дрэмле ў цэнтры нашай сталіцы летапіснае водгулле даўніх падзей. Толькі часма чуюцца згукі далёкіх бітваў, калі на Нямізе снапы слалі галавамі, малацілі стальнымі іх цапамі. Толькі да слыху чуйных даносіцца пошапт размаітага жыцця даўнейшага і амаль зніклага Нізкага горада.

Аднак жа званы Нямігі і сёння поклічным рэхам адгукаюцца ў сэрцы кожнага неабыякавага чалавека, абуджаюць яго святое пачуццё павагі і замілаванасці да роднай зямліцы, пачуццё, узгадаванае і выпеставанае нашай пакручастай гісторыяй, нашымі таленавітымі, апантанымі і жыццялюбнымі продкамі.