Астравеччына, край дарагі…

4.

Адзін дзень з Дзмітрыем Канстанцінавічам. Усё пачынаецца з дарогі. У што абыходзяцца зачыненыя вокны? Сустрэча з дзелавым чалавекам. Зямлю трэсці нельга! Што даюць тры «кіты»? Дружба ідзе на карысць. Старшыня — калісьці і цяпер. І Астравец — свету не канец

Ад Рыгора Рыгоравіча Панамарова праз Максіма Логвінавіча Язычэнку ланцужок гістарычнага развіцця савецкай Астравеччыны прыводзіць нас да Дзмітрыя Канстанцінавіча Арцымені. У сённяшні дзень.

Першы заўсёды істотна ўплывае на аблічча раёна. Ад яго ў многім залежаць эканамічныя паказчыкі і маральны клімат.

Ідучы ў прызначаны дзень і час на другую сустрэчу з Дзмітрыем Канстанцінавічам, я стараўся ўспомніць, што пра яго чытаў і чуў. З біяграфіі, надрукаванай у сувязі з выбраннем у Вярхоўны Савет БССР, ведаў, што нарадзіўся ён у 1932 годзе на Брэстчыне ў беднай сялянскай сям’і. Рана асірацеў. Вучыўся ў Пінску на меліяратара. Працаваў у Зэльве сакратаром райкома камсамола. Пасля Вышэйшай партшколы быў на партыйнай і савецкай рабоце. З 1967 года ў Астраўцы. Усё ў гэтым шляху тыпова і ўзаемазвязана логікай нашага жыцця.

— Строгі, але справядлівы, — гаварыў мне трактарыст, які пабываў у яго на «каўры». — Доўга возіцца з чалавекам, нібы з арэхам. Усё прыкідвае, як раскалоць яго, каб глянуць, ці ёсць усярэдзіне нейкае здаровае зерне. І толькі калі ўнутры пуста або ўсё спарахнела — рубіць з пляча.

— Да яго ідуць усе, — гэта ўжо словы жанчыны. — Ці муж зап’е, ці з пенсіяй цяганіна, ці ў садзіку не топяць. Другія не вырашаць, а ён вырашыць.

— Працуе на знос, — чуў я з вуснаў старшыні калгаса. — Ніколі не адпачывае. Вырвецца на поўдзень — і то да канца пуцёўкі не дацерпіць. Часта бярэ на сябе тое, што павінны рабіць іншыя.

Па дарозе мяне агарнулі сумненні. Што Дзмітрый Канстанцінавіч павязе мяне ў лепшыя гаспадаркі, у гэтым я быў перакананы. Які сапраўдны гаспадар не ганарыцца сваімі дасягненнямі?! У рэшце рэшт, я і прыехаў, каб пабачыць лепшыя, характэрныя рысы Астравеччыны. Дрэннае — яно часовае. Але ці атрымаецца ў нас гаворка пра тое, што праблемнае? Ці часам агульныя лічбы не заслоняць сапраўдны сэнс падзей?

Разабраўшыся з наведвальнікамі, Дзмітрый Канстанцінавіч сходзіць па прыступках уніз, скіроўваецца да машыны. Прафесіянальна абстуквае скаты, засяроджана глядзіць на шчыток.

— Шафёра чакаем? — пытаюся.

— Навошта шафёр? — здзіўляецца Дзмітрый Канстанцінавіч. — Паехалі!

Дваццаць год назад раённае начальства не мысліла сябе без шафёра. Нават старшыні калгасаў не хацелі самі лейцамі тузаць…

З другога боку, тое, што Дзмітрый Канстанцінавіч сам сядзіць за рулём, мяне крышку збянтэжыла. Значыць, размова не атрымаецца. Цяжка кіраваць і адначасна адказваць на пытанні.

Аднак паступова я адчуў, што Дзмітрый Канстанцінавіч не толькі плаўна вядзе машыну і абдумана падтрымлівае гаворку, але і дакладна прыкмячае ўсё, што робіцца паабапал, на калгасных палях. І не толькі прыкмячае, але і ўзважвае, ацэньвае, каб потым за адно старшыню пахваліць, за другое паўшчуваць. З некалькіх варыянтаў выбірае найлепшы. Нібы ў той кібернетычнай машыне. Закладваеш у яе мноства разнастайнай інфармацыі, а яна выдае аптымальнае рашэнне.

— З чаго пачнём?

— Пачнём з дарогі. Добрая дарога — гэта і эканоміка, і быт, і культура…

— З дарогамі справы ў нас дрэнныя, — загарэлы, абветраны твар Дзмітрыя Канстанцінавіча адразу хмурнее. — У раёне няма ніводнага кіламетра асфальтавых дарог. Толькі заасфальтаваныя вуліцы ў Астраўцы, Варнянах, Страчанцы. На галоўных дарогах ляжыць стары, даваенны брук. Прызначаны для коннага руху, ён не вытрымлівае вялікіх нагрузак. Прыходзіцца ўвесь час рамантаваць.

— Каля Філіпан я бачыў такую карціну. На дарозе разабрана нешта з кіламетр бруку. Машыны аб’язджаюць па канавах, узбочынах, ламаюцца, сутыкаюцца. А на дарозе адзінока сядзіць брукар і павольна ўкладвае камяні. Неяк не вяжацца гэта: сотні машын — і адзін чалавек.

— Няма спецыялістаў. Павывеліся. У век асфальту ніхто не хоча ісці ў брукары. А асфальту нам не даюць. Тут мы намнога адстаём ад суседняй Літвы.

— Гэта я таксама заўважыў. Пераедзеш мяжу — ці па Полацкаму ці па Чорнаму трактах — адразу пачынаецца асфальт. Прыпынкі добра абсталяваны, указальнікі ўсюды, лаўкі для адпачынку. Нават розныя анекдоты на дарожныя тэмы хадзіць пачалі.

— А нам не да смеху. Адзінае выйсце пакуль што — у добрых гравійках. Пракладваем дарогу на Шумск, каб напрамкі звязацца з Вільнюсам. Падсыпаем старыя тракты на Быстрыцу і Ізабелін. Цяпер на чале ДЭУ паставілі былога экскаватаршчыка маладога ініцыятыўнага камуніста Мар’яна Гана. Не пабаяўся ён розніцы на шэсцьдзесят рублёў у зарплаце, найшоў, дзе цяжка. І адразу відаць: не памыліліся мы.

За некалькі дзён я паспеў пераканацца, што Дзмітрый Канстанцінавіч любіць маладыя кадры і смела давярае ім адказныя ўчасткі. Загадчыкі аддзелаў народнай асветы і культуры Леанід Уладзіміравіч Батура і Мікалай Мікалаевіч Ялоўскі, галоўны ўрач раёна Валянцін Аляксандравіч Ражко — усе з 1944 года. У саракавыя гады нарадзіліся старшыні калгасаў імя Леніна і «Чырвоная зара» Іосіф Пятровіч Сантоцкі і Вячаслаў Іосіфавіч Адахоўскі. Спалучэнне старых, вопытных кадраў і моладзі дае добрыя вынікі.

— Доўгі час Астравецкі раён плёўся ў хвасце не толькі вобласці, але і рэспублікі, — расказвае Дзмітрый Канстанцінавіч. — Дзесяць гадоў таму ўраджай у сем цэнтнераў з гектара лічыўся высокім дасягненнем. За надой у дзве тысячы літраў ад каровы прадстаўлялі да ўзнагароды. Але з часу, калі адбыўся гістарычны сакавіцкі Пленум ЦК КПСС, усё змянілася да лепшага. Сельская гаспадарка Астравеччыны крута пайшла ўверх. Сёлета ў нас вельмі неспрыяльны год. Вясна была халодная і сухая. Прыйшлося перасяваць дзве з паловай тысячы гектараў азімых. Перасявалі б і яравыя, калі б слепа выконвалі ўсе дырэктывы, паспяшаліся з сяўбой. Бачыце, у нас прагноз надвор’я часам набывае дырэктыўны характар. Потым прагноз не збываецца, а расплачваюцца за ўсё калгасы… Летам, наадварот, абяцалі засуху, а пачало ліць як з вядра. Збожжа палягло, парасло. На некаторых участках — сто працэнтаў палегласці. Гадоў з няць назад не ўбіралі б, спісалі б на стыхіі. А сёння ўбіраем. І ведаеце, колькі намалочваем? — Дзмітрый Канстанцінавіч павярнуўся ад руля і задаволена прыжмурыў вочы. — Па трыццаць — сорак цэнтнераў з гектара. На некаторых участках у «Чырвоным Кастрычніку» і «Рассвеце» ячмень дае да сямідзесяці цэнтнераў! Ніколі не было ў нас такога ўраджаю. На круг па раёну атрымоўваецца па дваццаць восем цэнтнераў. За апошнюю дзесяцігодку валавы збор збожжа павялічыўся ў нас у тры з паловай разы. Якім шляхам мы гэтага дабіліся? Проста. Далі больш угнаенняў, лепш сталі апрацоўваць глебу. Пачалі па-сапраўднаму сеяць ячмень. Сёлета яго пасевы складаюць у нас сорак восем працэнтаў усіх збожжавых. Адна замена жыта і аўса ячменем дала нам сёлета прыбаўку ў дзесяць тысяч тон збожжа. Таму рэальны ўраджай супадае з нашымі прагнозамі, а часам і пераўзыходзіць іх.

— А як справы ў жывёлагадоўлі? Раён жа мае жывёлагадоўчы ўхіл.

— І тут гэты год для нас цяжкі. Вясной чыгуначнікі занеслі аднекуль яшчур. Прыйшлося знішчыць дзве тысячы трыста свіней, шэсцьсот кароў. Чатыры тысячы свіней здалі некандыцыйнымі. Людзі змагаліся самаахвярна. У Варнянах мусілі дняваць і начаваць на ферме. Яшчур здаўся, не пайшоў далей, хаця да суседняга хлява заставалася трыццаць метраў. Але страты нанёс нам вялікія, нешта на восемсот тысяч рублёў. І ўсё ж сёлета ў нас паказчыкі вышэй леташніх. Валавая вытворчасць малака за год павялічылася на пяць працэнтаў, а надой ад каровы — на сто адзінаццаць кілаграмаў. А ў параўнанні з 1966 годам пагалоўе жывёлы ўзрасло ўдвая, вытворчасць мяса з трыццаці чатырох цэнтнераў на сто гектараў сельгасугоддзяў — да ста чатырнаццаці цэнтнераў. Жывёлу цяпер здаём сярэдняй вагой трыста семдзесят два кілаграмы. Аб’ём валавой прадукцыі сельскай гаспадаркі павялічыўся за дзесяцігоддзе ў два разы, а прадукцыйнасць працы — у два з лішнім разы. За ўсё гэта ў 1973 годзе атрымалі пераходны Чырвоны сцяг ЦК КПБ, Савета Міністраў БССР, Белсаўпрофа і ЦК ЛКСМБ з выдачай другой грашовай прэміі.

— Я разумею, — працягваў Дзмітрый Канстанцінавіч, — ад мяне вам хацелася б пачуць не голыя лічбы, а каларытныя факты. Але для мяне гэтыя лічбы — як музыка. За імі — напружаная, цяжкая праца трынаццаці тысяч нашых калгаснікаў. І радасна, што праца іх усё вышэй аплачваецца. Да 1966 года грашовая выручка ўсіх гаспадарак складала шэсць мільёнаў рублёў. А сёлета маем шэсць з паловай мільёнаў толькі чыстага прыбытку, уся ж грашовая выручка ўзрасла да дваццаці дзевяці мільёнаў. Гэта дало мажлівасць удвая павялічыць аплату аднаго чалавека-дня: з двух рублёў у 1966 годзе да без малога чатырох у гэтым годзе.

Злева замільгалі густыя прысады былога маёнтка. Сто гадоў таму тут, у Малях, жыў першы рускі консул у Японіі, аўтар першага японска-рускага слоўніка Іосіф Гашкевіч. Пісаў тут свае працы па ўсходняй філалогіі.

— Варта было б увекавечыць яго памяць.

— Не меншай памяці ў нашчадкаў заслужылі сённяшнія жыхары Маляў, — Дзмітрый Канстанцінавіч дыпламатычна накіроўвае гаворку ў іншым кірунку. — Цяпер тут лепшы ў раёне калгас «Чырвоны Кастрычнік». І паказчыкі тут намнога вышэй. На сто гектараў сельгасугоддзяў атрымліваюць па пяцьсот восем цэнтнераў малака і дзвесце восем цэнтнераў мяса. Сярэднесутачныя прывагі адкормачных бычкоў складаюць семсот шэсцьдзесят грамаў. За ўсё гэта ў 1973 годзе калгас атрымаў памятны Чырвоны Сцяг Міністэрства сельскай гаспадаркі СССР і ЦК прафсаюза работнікаў сельскай гаспадаркі і нарыхтовак. Што яшчэ? Выраслі цудоўныя людзі. Даяркі Яніна Казюлевіч і Галіна Ждановіч, узнагароджаныя нядаўна ордэнамі Працоўнага Чырвонага Сцяга. Загадчыкі вытворчых участкаў Эдмунд Ракоўскі і Іосіф Стэх. Аграном Валянцін Балабановіч. Заатэхнік Міхал Новікаў. Сакратар партарганізацыі Яніна Новік. Ну і старшыня, выпускнік Беларускай сельскагаспадарчай акадэміі Часлаў Рынкевіч. Калі ён прыйшоў сюды ў 1959 годзе, калгас замыкаў зводку ззаду. А цяпер менш, чым за чатыры гады, выканаў пяцігодку па мясу і завяршае па малаку. Нядаўна Часлаў Іосіфавіч атрымаў ордэн Кастрычніцкай Рэвалюцыі.

— Пачакайце, ці не з Альгінян ён родам?

— Так, ён з Альгінян, з мясцовых сялян.

— Тады я добра памятаю яго па школе. Яшчэ расказваў, як будучы хлапчуком, у вайну, разам з Вяржбіцкім, тым самым, што цяпер настаўнічае ў Альгінянах, папярэдзіў партызан аб фашысцкай засадзе ля Гур. Партызаны паехалі іншай дарогай і самі ўстроілі засаду на немцаў. Многа таксама было гаворкі, як яго бацька, яшчэ аднаасобнік, паехаў у гервяцкі калгас, доўга хадзіў па фермах і палях і здзіўлена ківаў галавой: няўжо людзі могуць жыць без уласнай зямлі?! Ці мог ён прадбачыць, што сын стане старшынёй лепшага ў раёне калгаса!

— Зараз сустрэнем і яго самога, — сказаў Дзмітрый Канстанцінавіч, затармазіўшы ля мальскага клуба — першага калгаснага клуба ў раёне.

Часлаў Іосіфавіч сядзеў у вялікім і пустым кабінеце. Толькі сціплы стол і пару крэслаў. Ні дывана, ні штор.

— Мільёнамі варочаеце, а мэблі талковай купіць не можаце, — незадаволена пачаў, вітаючыся, Дзмітрый Канстанцінавіч. — Калгас пачынаецца з кабінета старшыні.

— Няма дзе купіць, — апраўдваўся Рынкевіч. — Можа, толькі літоўцы памогуць.

— Дарэчы, як у цябе дружба з літоўцамі? Часта бываеш у Швянчонскім раёне?

— Цяпер мы адгружаем для калгаса «Ляўдэс драўгістэ» элітнае насенне. А яны за нас збожжапастаўкі здаюць.

— Кілаграм за кілаграм?

— Вядома. На дружбе нажывацца — грэх. Яны ж нам таксама дапамагаюць. То запчасткамі, то вопытам закладкі шматгадовых культурных пашаў.

— Ну добра, тады паехалі на ферму!

Хоць ужо з тыдзень прыпякала сонца, але да фермы даехаць было цяжкавата. Машына буксавала ў гразі. Дзмітрый Канстанцінавіч рэзка пераключаў скорасці.

У валоўніку стаялі тлусценькія бычкі і, адбіваючыся хвастамі ад бязлітасных мух, вяла хрумсталі кукурузнае лісце. У нос ударыла спёртае паветра — хоць ты сякеру вешай!

— Дзе ветэрынар? — злосна спытаўся Дзмітрый Канстанцінавіч.

Іван Касмовіч, увесь кругленькі, вырас, нібы з-пад зямлі.

— Ты спытай у жывёлы, як ёй дыхаць! Хіба цяжка адбіць вокны?

— Усе людзі на рабоце, — бліснуў шкельцамі акуляраў ветурач.

— Ах, на рабо-о-це! А ў гэтай духаце кожны бычок не дабярэ за суткі ў вазе мінімум сто пяцьдзесят грамаў! Памнож на чатырыста. Ды гэта ж шэсцьдзесят кілаграмаў у дзень, тысяча восемсот у месяц. Цяпер памнож на тры рублі. Пяць тысяч чатырыста рублёў страты ў месяц! Ты якую зарплату атрымоўваеш?

— Ну, няхай, дзвесце.

— Твая зарплата за два гады! Каб сёння ж усё выправілі!

— А цяпер паехалі ў Едаклані. Паглядзім, як там Ракоўскі ўбірае, — пачаў тушыць пажар Часлаў Іосіфавіч.

Насустрач ужо імчыцца на матацыкле Ракоўскі. Калісьці ён таксама прайшоў разам з намі праз «пансіён» пані Адэлі. Потым не пайшоў вучыцца. Упушчанае наганяе цяпер завочна.

— Як жнецца?

— Цяжка. Раней такую палеглую збажыну нават касой ніхто не касіў бы. А цяпер Часлаў Тухта, наш ветэран, пад нуль стрыжэ. Праўда, камбайн толькі ў адзін бок прыходзіцца пускаць. Але затое які ўраджай! Па сорак восем цэнтнераў на лепшых участках!

— Па калгасу на круг смела трыццаць сем цэнтнераў будзе, — устаўляе Рынкевіч. — Гэта на дзесяць цэнтнераў больш, чым летась.

— Малайцы, хлопцы! Узялі псіхалагічны рубеж! Раней лічылі: вышэй трыццаці не ўзнімемся. Цяпер пара думаць пра сорак пяць на круг.

— І так тут ужо Украіну развялі! — смяецца аграном Соф’я Дубіцкая, якая, убачыўшы машыну, падаспела на размову — вёрткая, рухавая, толькі вочы блішчаць і зубы бялеюць на загарэлым твары.

— Можам і да пяцідзесяці ўзняцца, — пагаджаецца старшыня. — Цяпер землі ў пас выраўняліся. Няма дрэннай зямлі. Кладзі ўгнаенні — і ўсюды будзе запраграмаваны ўраджай. Механізатары выраслі, агратэхніку ведаюць. Ганарацца сваім ураджаем, сваім калгасам.

— На людзей не крыўдуем, — разважліва дадае Дубіцкая.

— Вашых людзей — на руках насіць, — пагаджаецца сакратар. — Асабліва даярак. Толькі глядзіце: «Запаветы Ільіча» пачынаюць вас па малаку абстаўляць.

— Не дадзімся!

— А вы сапраўды раззлуйцеся і не дайцеся. Хай закране гэта ваша самалюбства. Кармоў удосталь. Каровы на вашай ферме лепшыя, чым у Малях, а надоі ніжэй. У чым справа?

— Можа быць, статак завялікі…

— Не ведаю. Паглядзіце, пашпіёньце ў Малях іх сакрэты. Падрыхтуйцеся і па-дзелавому пагаварыце з людзьмі. Можа, з прэміямі ўраўнілаўка? Каровы розныя, магчымасці розныя, а прэміі аднолькавыя… Калі надоі не падцягнеце — размаўляць з вамі больш не буду!

З Едаклань дарога прывяла нас у Ліпнішкі, на будаўніцтва тыпавога кароўніка на дзвесце галоў. Дзмітрый Канстанцінавіч і тут усіх ведаў па прозвішчу, з усімі быў на «ты». Прызнацца, спачатку такое «ты» мяне крыху бянтэжыла: ці не прыніжае яно часам чалавечую годнасць? Але потым адчуў, што ў ім не было пі высакамернасці, ні панібрацтва, што гучала яно проста і натуральна.

У кароўніку, а затым на таку, на полі Дзмітрый Канстанцінавіч часта нешта прапаноўваў: пашырыць стойлы, больш рацыянальна класці падлогу, ачышчаць збожжа, на іншай скорасці весці камбайны. Выкладваў аргументы, сыпаў спецыяльнымі тэрмінамі. Людзі слухалі ўважліва, але без ліслівасці. Часцей за ўсё пагаджаліся: так будзе лепш. Часам аспрэчвалі. Тады ўсе аргументы ўзважваліся. І Арцыменя без ценю самалюбства пагаджаўся:

— Не трэба! Калі зерне пры другой паніжанай скорасці будзе заставацца ў саломе, тады не трэба. Працуйце на першай.

Яшчэ раз пераехаўшы Малі, палюбаваўшыся новымі цаглянымі дамамі (гадоў восемдзесят таму тут было ўсяго дзевятнаццаць хат, у 1960 — сорак дзевяць, а сёння — сто дзевяць, цэлых пяць вуліц!), узялі кірунак на Варняны. Паабапал дарогі рыжэла ржышча.

— Непрыгожыя, голыя становяцца палі, — уздыхнуў Дзмітрый Канстанцінавіч. — На іх люба глядзець, калі спее ўраджай. Тады зямля мае асаблівы сэнс і прыгажосць.

— А вось у Макаёнка, у п’есе «Таблетку пад язык», адзін герой кажа, што зямлю трэба трэсці, як грушу.

— Не-е. Ты патрасеш яе, дык яна потым цябе так трасяне, так дасць па зубах, што дзесятаму адхочацца. Зямля — самы каштоўны дар прыроды, і калі яе трэсці, то што застанецца наступным пакаленням? Што яны — дзякуй нам скажуць? Не-е, зямлю песціць, даглядаць, любіць трэба. Па мне, той не хлебароб, хто коласам не любуецца, у каго сэрца не баліць, калі гэты колас дажджом да зямлі прыбівае. Любіць так, як Рынкевіч. Паглядзіце, як палі ў яго выраўняны, уходжаны.

Сакратар глянуў скоса на мой блакнот, у якім ад трасаніны з’яўляліся адны загагуліны, і павярнуў гаворку ў іншым кірунку:

— Я тут крыху паўшчуваў Рынкевіча, і магло здацца, што ён не вельмі гаспадарлівы старшыня. Гэта не так. Рынкевіч дзелавы чалавек. Асоба, якая зрабіла пры сацыялізме кар’еру ў лепшым сэнсе гэтага слова. Ён носам чуе, дзе можна атрымаць рубель.

— Пра такіх у народзе кажуць, — жартую, — што яны за капейку здольны носам вош па ржэўніку на кіламетр гнаць…

— Правільна. Толькі Рынкевіч зробіць гэта не за асабістую, а за калгасную капейку. У яго высокая рэнтабельнасць. Кожны рубель, укладзены ў вытворчасць малака, прыносіць пяцьдзесят чатыры капейкі прыбытку. Кожныя сто гектараў сельгасугоддзяў даюць у яго прадукцыі на пяцьдзесят з нечым тысяч рублёў у год. Галоўнае ж, Рынкевіч бачыць перспектыву, адчувае і выкарыстоўвае новае. Праўда, часам празмерна захапляецца. Возьмецца за адно — забудзе іншае. Жывы чалавек. Ідэальныя — яны толькі ў кніжках бываюць.

— А як у яго з кадрамі? Калгас жа побач з Астраўцом. Людзі ўцякаюць?

— Раней уцякалі. Цяпер — вяртаюцца. Стварае ўмовы, дае кватэры, механізатарам — новую тэхніку, то і вяртаюцца. Цяпер з «прыгарадных» калгасаў, дзе ёсць культура, дзе некаму з сям’і можна на завод устроіцца, ніхто не бяжыць. Вакол Астраўца праблемы з рабочай сілай няма. Найбольшы адток — якраз з глыбінных вёсак, дзе дрэнна з бытам, з культурай. Нам бы, — уздыхнуў Дзмітрый Канстанцінавіч, — нейкі заводзік, каб зімой можна было б заняць частку калгаснікаў. Зімой бы працаваў у дзве змены, летам — у адну. Вось вы, літаратары, ледзь не трагедыю робіце, калі жонка застаецца ў калгасе, а муж ідзе на завод або наадварот. А па мне, такія сем’і стаяць на найбольш трывалай эканамічнай і маральнай аснове. Спалучаюцца гарадская цывілізацыя і вясковая блізкасць да прыроды. Больш устойлівымі становяцца заработкі. У вёсцы цяпер зарабляюць не менш, чым у горадзе, і не дзеля заробкаў у горад ірвуцца. Ірвуцца таму, што праца цяжэй, менш механізаваная, што летам з рублём лёгка, а зімой з заробкамі слабавата.

— Але ж матэрыяльны дабрабыт часам мае свае выдаткі. Ёсць грошы — больш пачынаюць піць.

— Не абавязкова. Ёсць у нас у «Рассвсце» вёска Завельцы. Адна з самых багатых у раёне. У кожным доме тэлевізар. Трынаццаць легкавых аўтамашын на вёску. Дык у тых дамах, дзе з’явіліся аўтамашыны або збіраюцца купіць, менш сталі піць. Нейкая мэта з’явілася. Аўтамабіль становіцца не раскошай, не модай, а прадметам ледзь не першай неабходнасці. П’юць там, дзе нізкая культура, дзе ў сям’і няма ніякай мэты. У цэлым жа дабрабыт з’яўляецца вялікай рухаючай сілай. Раней людзі былі незадаволены: працуем, працуем, а атрымоўваем мала. Цяпер такіх скаргаў ужо не пачуеш. А сталі людзям больш плаціць — сталі яны лепш, больш якасна працаваць. Важна толькі, каб чалавек ведаў мору, не стаў крахаборам.

Машына плаўна ўзляцела на ўзгорак, і ўперадзе паказаліся ажурныя — у стылі ракако — вежы варнянскага касцёла. Нібы спаборнічаючы з імі, узняліся ўвысь, гатовыя да старту, блішчастыя шапкі сянажных вежаў. Справа разлягліся новыя жывёлагадоўчыя карпусы.

— Наша гордасць! Міжкалгасны механізаваны комплекс па адкорму свіней. Цяпер тут адначасова стаіць тры тысячы дзвесце галоў. З дапамогай студэнтаў Гродзенскага медінстытута будуецца новы корпус на чатыры тысячы васемсот свіней. А ўсяго тут, у калгасе імя Чапаева, будзем адкормліваць дваццаць чатыры тысячы ў год.

Ля фермы нас сустракае аператар Іван Станіслававіч Равойць. Акуратны такі, падцягнуты, у халаце. Ён адзін корміць тысячу пяцьсот свіней. Зрэшты, корміць — не тое слова. Пяць разоў на дзень ён прыходзіць сюды, каб паглядзець, як працуюць механізмы. Мука ж сама паступае па трубаправодах, сыплецца ў загарадкі. Віславухім застаецца толькі падбіраць яе. Віску пры гэтым, праўда, мнагавата.

— Тэхналогія венгерская, — тлумачыць Дзмітрый Канстанцінавіч. — Гэта трэці такі свінарнік у Саюзе і першы ў Беларусі. Будавалі — многія былі супраць. Нават спагнаннямі нам запахла. А збудавалі — праз паўгода тут абласны семінар правялі. Палякі прыязджалі з Беласточчыны, дык ім таксама вельмі тут спадабалася. Вось так і жывём: за адно і тое ж спачатку пакараюць, а потым пахваляць.

— А колькі свініны можа адкарміць адзін чалавек? Памятаю, год дваццаць назад самы высокі паказчык па раёну быў у Ядвігі Таргонскай з калгаса імя Куйбышава. Тады яна адкарміла пяцьдзесят восем свіней і дала краіне пяцьдзесят шэсць цэнтнераў мяса. Цікава было б параўнаць гэтыя лічбы з цяперашнімі.

— Вось і падлічыце з Іванам Станіслававічам. Я ж тым часам пагавару са старшынёй калгаса Пострашам. Бачыце, вунь падрульвае на машыне да нас.

Расказвае Іван Станіслававіч Равойць:

— Колькі ў год атрымліваю свініны? Давайце зрахуем. Стаіць у мяне на адкорме звычайна тысяча пяцьсот галоў. Прывозяць іх па трыццаць кілаграмаў. Сярэдняя прывага ў суткі складае да паўкілаграма. Значыць, за дзень атрымліваю да сямі з паловай цэнтнераў свініны. За тыдзень маю амаль столькі, колькі было ў Таргонскай за год. Ну, а за год мы здаём дзяржаве больш трох тысяч кабаноў сярэдняй вагой да ста сарака кілаграмаў. Праўда, сёлета яшчур, каб на яго немач, трохі нашкодзіў.

Якія ў мяне заработкі? За цэнтнер прывагі я атрымліваю рубель. Значыць, сем з паловай рублёў у дзень, дзвесце з гакам у месяц. Да гэтага дадайце прэміі. Іншыя шэпчуць: мнагавата, ён жа там толькі кнопкі націскае. Але ж той, хто рукамі на полі робіць, дае за дзень прадукцыі, чытаў аб гэтым у газетах, сама болей на дзесяць рублёў. Рабочы на заводзе — на пяцьдзесят — семдзесят рублёў. А я адзін — ну, можа, не зусім адзін, ёсць жа падвозчыкі кармоў, — калі лічыць на рубель дзевяноста за кілаграм, даю прадукцыі ў дзень на тысячу трыста рублёў з нечым. Цэлая фабрыка мяса!

Які ў мяне рабочы дзень? У восем прыходжу карміць. Запальваю лямпачкі — гэта для жывёлы сігнал. Уключаю аўтакармленне і аўтапаенне. За гадзіну спраўляюся. Потым — з часу да двух і з пяці да шасці. На вячэрнюю кармёжку ўжо не іду, за мяне ўсё робяць аўтаматы. Нядзелю таксама маю вольную. Часамі яшчэ трэба нешта паправіць, праводку праверыць. Так што, лічыце, я ўжо рабочы. І не рукамі раблю, а болей галавой. І ў свінарніку чыста, гноем не смярдзіць. На дварэ горача, а тут прахалода, дзве мікракліматычныя ўстаноўкі ўключаны. Зімою грэецца падлога. Толькі пылу зашмат. Мука распыляецца, на сценах асядае, на трубах. Збіраемся на грануляваны корм перайсці. Тады стане зусім чыста.

Што я рабіў раней? Маё жыццё простае, як ва ўсіх. Вучыўся ў школе. Нас у маці засталося трое, таму толькі шэсць класаў скончыў. Пайшоў у армію. Пасля арміі ўчотчыкам на ферме рабіў. Калгас быў тады слабы. На ферме — чатыры даяркі, тры свінаркі. За год давалі трыццаць сем тон мяса, цяпер жа разам даём тон нешта семсот. Пакуль стаць аператарам, гадоў дзесяць участкам у Варнянах заведваў, лепшы ў раёне ўраджай збіраў. Зараз вот ужо другі год, як тут. Жыву пад дастаткам, усяго хватае. Домік толькі цеснаваты. Бачылі два рады мураванак на рынку? Іх яшчэ Абрамовічы строілі, дзвесце год назад. Раней былі аднолькавыя, цюцелька ў цюцельку, кожная на дзве сям’і. Гэта цяпер усялякія катухі да іх дарабілі. Ну дык вось, жыву я ў палавіне такой мураванкі. Сам будавацца не маю часу і сілы, а калгас дамоў будуе мала.

Якія ў мяне планы? Галоўны план — вывучыць сыноў, вывесці ў людзі. Іх у мяне трое. Старшы хоча найсці на інжынера па сельгасмашынах, улюбёны ў тэхніку. Сярэдняга на агранома цягне. Дзеці павінны быць разумнейшыя, чым мы. Мы спачынем, а ім далей ісці.

— Цудоўны камуніст, — ціха прамовіў Дзмітрый Канстанцінавіч, калі мы з Варнян выехалі на абсаджаны старымі дрэвамі гервяцкі тракт. — Такімі, як Равойць, паступова стануць усе работнікі сельскай гаспадаркі. За імі будучыня. Вёска пераходзіць на індустрыяльную аснову. Адбываецца рэвалюцыя, роўная калектывізацыі.

— Калі не большая! Аб’яднаўшыся ў калгасы, людзі, вядома, аб’ядналі сваю зямлю, прылады працы. Але працавалі па-старому, уручную. Коньмі аралі, з сявенькі сеялі, сярпом жалі, часам цапом малацілі. На працадзень атрымоўвалі тое ж жыта, малолі яго, самі пяклі хлеб. Кожны калгас меў чатыры фермы — прынамсі, да гэтага заклікалі. Адным словам, ледзь не натуральная гаспадарка, толькі што агульная. Але паступова вёска асвойвалася з механізацыяй, электрыфікацыяй, хімізацыяй. І вось колькасныя змены перайшлі ў якасныя. Адбыўся скачок. Узніклі буйныя індустрыяльныя комплексы. Нядаўна мяне папрасілі быць перакладчыкам пры некалькіх групах польскіх партыйных работнікаў, якія вывучалі наш сельскагаспадарчы вопыт. Разам з імі паглядзеў Задняпроўскае тэрытарыяльнае аб’яднанне каля Оршы, комплексы пад Віцебскам. І быў прыемна здзіўлены, што за гэтых дваццаць год, пакуль займаўся толькі гісторыяй літаратуры, наша вёска пайшла так далёка ўперад. Цяпер зноў прыемна ўражаны, што такія ж комплексы ўжо дзейнічаюць на маёй Астравеччыне. Праўда, чысціні там было болей. І кветак. І пад’язныя дарогі лепшыя. Вонкава варнянскі комплекс пакуль што не надта радуе вока.

— Не ўсё адразу. Прыйдзе час і на кветкі. Каля комплексу перагародзім рачулку, штучнае возера створым. Зламаць старыя формы, перайсці на новыя, індустрыяльныя рэйкі нялёгка. Але мы павінны гэта зрабіць, інакш адстанем ад жыцця. Тры «кіты», канцэнтрацыя, спецыялізацыя і кааперацыя, даюць нам велізарныя перавагі і магчымасці інтэнсіфікаваць вытворчасць. Хіба раней можна было б пабудаваць такі варнянскі комплекс? Ён жа каштуе семсот тысяч! Адзін калгас не мог выдзеліць такія грошы.

— А колькі гаспадарак яго будавала?

— Сем калгасаў вытворчага аб’яднання «50 год СССР». Яны ж сумесна правялі залужэнне на плошчы звыш чатырохсот гектараў. Цяпер разам у Варнянах будуць будаваць завод камбікармоў, два цэхі па вытворчасці вітаміннай травяной мукі. Усё робіцца на аснове паглыбленай кааперацыі. Калгас імя Чапаева спецыялізуецца на адкорме свіной, а маладняк сюды паступае з рэпрадуктарных гаспадарак «Рассвет», «Запаветы Ільіча» і імя Кірава. У сваю чаргу «Радзіма» спецыялізуецца ў гэтым аб’яднанні на адкорме бычкоў, там будуецца валоўнік на чатыры тысячы галоў разавай пастаноўкі. Маладняк дагадоўвае «Перамога». Племянных жа цялушак усім дае калгас імя Леніна. Такая ж спецыялізацыя і ў земляробстве: адны вырошчваюць на насенне збожжа, другія — бульбу, трэція — лубін, чацвёртыя — шматгадовыя травы. У раёне створаны чатыры аб’яднанні. У будучым застануцца два, а можа, і адно на ўвесь раён. З міжкалгаснымі севазваротамі, сапраўднымі фабрыкамі мяса і малака.

— Ну, а канкрэтныя вынікі спецыялізацыі?

— У 1968 годзе свінагадоўляй у раёне займаліся дваццаць дзве гаспадаркі. Разам яны далі восемсот трыццаць дзве тоны мяса. Цяпер — шэсць гаспадарак, але даюць яны каля дзвюх тысяч тон — у два з паловай разы больш. Сабекошт цэнтнера свініны ў калгасе імя Чапаева складаў сто шаснаццаць рублёў, цяпер — семдзесят рублёў. У Равойця затраты часу на цэнтнер складаюць гадзіну.

— А праблемы?

— Кааперацыя нясе і свае праблемы. Адны гаспадаркі лепш выконваюць абавязацельствы, другія — горш. Рассветаўцы пастаўляюць у Варняны здаровых, укормленых парасят, а кіраўцы — слабых, хілых. Часам па руках і нагах звязвае банк. Ніяк не хацеў адкрыць рахункі для аб’яднанняў. Няма добрых тыпавых праектаў вялікіх кароўнікаў. Заказваць жа індывідуальныя дарагавата. Людзі цяпер павучыліся лічыць капейку. Асабліва такія, як Рынкевіч, як Галагаеў, старшыня гервяцкага калгаса…

Андрэй Андрэевіч Галагаеў, мажны мужчына з добра сівой шавялюрай, якраз аддаваў распараджэнні каля канторы. Усюды — абкладзеныя паўцагелкамі рады вяргіняў і настурцый, акуратна памаляваныя плоцікі. Сама кантора таксама нібы разнафарбная вясёлка. Усярэдзіне — густоўная і даходлівая наглядная агітацыя. Стаяць фікусы, трумо. У адрозненне ад рынкевічаўскага, кабінет абстаўлены з густам. Блішчыць паліраваная мэбля. На стале — свежыя кветкі. У шафе — БелСЭ і іншыя даведнікі. На сценах — драўляныя сувеніры. Адным словам, прыемна зайсці і пасядзець.

Але мы доўга не расседжваліся. Паехалі глянуць на будаўніцтва новага збожжатока і валоўніка. Потым — у Гайголі, дзе ішло жніво. Уздоўж дарогі сцяной у два метры стаяла крыху пажоўклая кукуруза, цэнтнераў так на пяцьсот трыццаць масы з гектара. Зелянела лапушыстая куузіка. Чарнелі дажджавальныя ўстаноўкі, непатрэбныя у гэтым годзе. Як і ў Малях, павітаўшыся з людзьмі, Дзмітрый Канстанцінавіч падзадорваў іх: чаму па прывазе адстаіцё ад «Чырвонага Кастрычніка», а па ўраджаю — ад «Рассвета»? Дзе ваша самалюбства? У вас жа ўсе магчымасці ёсць, аграном такі талковы, дысертацыю завяршае. Глядзіце, трымайце яго, а то ў інстытут перацягнуць. Дарэчы, вось і ён сам, ваш Сігізмунд Сігізмундавіч Валуевіч, мчыцца на машыне. Чарнявы, стройны, барадаты, у чорнай «чортавай скуры». Памахаў рукой праз акно і знік у клубах белага пылу.

У Гайголях, на вялікай роўнядзі, плылі чарадой шэсць камбайнаў. Мы доўга стаялі і любаваліся, як Эдуард Скерла спрытна паднімаў палеглую збажыну мудрагелістым самаробным прыстасаваннем, навешаным спераду на машыну. Стаяў на мосціку і пільна ўглядаўся ўніз.

— Віртуозы! — усклікаў сакратар. — Сапраўдныя прафесары ад тэхнікі! Ім бы пры жыцці помнікі будаваць! На дажынках абавязкова пастаўце іх на п’едэстал славы. Нічога страшнага не будзе, калі і пачастуеце. Толькі запрашайце абавязкова з жонкамі.

— Значыць, добры стары абрад дажынак жыве?

— А як жа! Выстройваюцца ў шарэнгу камбайны, пераможцы ўзнімаюць сцяг, падносяць старшыні каравай і сноп. Лепшым — прэміі, ганаровае месца ў застоллі. І ніхто на людзях не напіваецца. Напіваюцца за вугламі… Пакрыху ўкараняюцца ў нас і новыя абрады, святы. Да Дня работніка сельскай гаспадаркі прыўрочваем раённую выстаўку. Запрашаем гасцей з Літвы, Украіны, суседняга Смаргонскага раёна. Падводзім вынікі спаборніцтва, ладзім канцэрт. Сапраўднае свята працы і дружбы народаў.

— Калісьці, — прыгадваю, — з гэтай дружбай у Гервятах не ўсё было ладна. У вільнюскіх архівах мне даводзілася сустракаць многа судовых спраў, заведзеных на гервятцаў у сувязі з нацыянальнымі канфліктамі. Людзі абражалі адзін другога, ламалі рэбры, пісалі даносы, падпальвалі хаты. А цяпер?

— Раней улады наўмысна нацкоўвалі народ на народ. А цяпер няма чаго дзяліць. За ўсе гады прабывання на Астравеччыне не прыпомню ніводнага нацыянальнага канфлікту. Літоўцы вучацца ад беларусаў і наадварот. У адной і той жа хаце гавораць па-беларуску, па-літоўску, па-руску, па-польску. Добрай школай інтэрнацыянальнага выхавання тут служыць наша спаборніцтва з Швянчонскім раёнам. Мы ідзём уперадзе па ўраджаях, а яны па малаку і мясу. Мы ім даём насенне больш ураджайных сартоў жыта і бульбы, а яны нам — насенне траў. Сустрэчамі асабліва не захапляемся, але часта бываюць дзелавыя паездкі. Правяраем выкананне абавязацельстваў, дзелімся сакрэтамі. Нам асабліва прыдаўся іх вопыт асушкі балот дрэнажным спосабам. Праводзім дні Швянчонскага раёна ў нас, а яны дні Астравецкага раёна ў сябе. Над Віліяй збіраемся на сумесныя святы. Літоўскі і беларускі друк многа піша пра наша спаборніцтва.

— Мы швянчонцам нават свайго старшыню ўдружылі, — дапаўняе Андрэй Андрэевіч. — Міхала Куліса з Гальчун. Ён цяпер калгасам «Кратуоніс» кіруе. Летась мы далі ім дзесяць тон насення жыта «белта». Занеслі іхніх лепшых людзей у сваю кнігу гонару. Яны ж нас штучнаму арашэннню абвучылі. Мы ім дапамагаем скараснымі касілкамі, а яны нам — дыскавымі сеялкамі. З канцэртамі ў Гервяты прыязджаюць. Наша дружба прыносіць падвойную карысць — матэрыяльную і маральную.

Паабяцаўшы гервяцкаму старшыні, што я яшчэ прыеду, каб падрабязней пра ўсё распытацца, мы развітваемся, рассаджваемся па розных машынах. Наш курс цяпер на Рымдзюны, на «Рассвет». Еду туды з асаблівай цікавасцю. Год дваццаць таму мяне паслалі ў «Рассвет» напісаць нарыс пра старшыню калгаса. Прозвішча старшыні называць не буду, бо ён ужо нябожчык ды і партызаніў нядрэнна. Тады прагрымеў на ўвесь раён дзвюма калгаснымі цагельнямі, якіх ужо і след загінуў. Прыехаў я, застаў яго ў абед у ложку. Ён абліўся халоднай вадой, сказаў брыгадзіру прыгнаць брычку. І конь пацягнуў нас па пясках уздоўж Ашмянкі і Віліі. Старшыня паціху кляваў носам, прывязаўшы лейцы да ручкі. А конь на памяць зварочваў куды трэба, спыняўся ля хутароў. З хаты нехта выбягаў, запрашаў «пана прэдседацеля» ў пакой. Старшыня для прыліку аднекваўся, але ахвотна ўсаджваўся за стол. На стале з’яўлялася заткнутая папяровым коркам пасудзіна з самагонкай, маласольныя агуркі, рыжыкі са смятанай, вашчына з мёдам. А калі на адным стале не з’явілася нічога, старшыня мутна глянуў на скручанага ў тры пагібелі гаспадара і, бразнуўшы дзвярыма, выйшаў на панадворак. Каля пярэплату ляжала копка сена. «А, накасіў усё-такі ў маім лесе!» — узрадаваўся старшыня. Падышоў да копкі, злосна раскідаў яе нагамі. Я тут жа рашыў, што з мяне хопіць, і вярнуўся ў Астравец. Рэдакцыйнае заданне так і засталося нявыкананым.

Дык вось той старшыня ды і іншыя тагачасныя старшыні баяліся «раённага начальства». Прадчуваючы разнос, загадзя сыходзілі з канторы, хаваліся на хутарах. Пасыльныя цэлымі днямі для прыліку шукалі іх і вярталіся ні з чым або таксама напіўшыся.

Цяпер жа, пераканаўся я за сённяшні дзень, старшыня сам ахвотна ідзе насустрач «раённаму начальству». Каб атрымаць параду, даведацца, як там у суседзяў, а то і папрасіць нешта. Вунь ізноў легкавушка насустрач пыліць. Не іначай старшыня «Рассвета». Так і ёсць: Леанід Міхайлавіч Дарафей, чацвёрты «матарызаваны» старшыня за сённяшні дзень.

— Ці езджу я на кані? — усміхаючыся, перапытвае рымдзюнскі старшыня. — Не, не езджу, бо нікуды не паспеў бы. Цяпер з маладых рэдка хто ўмее і каня запрэгчы. Усе за руль рвуцца.

У адрозненне ад Рынкевіча і Галагаева Дарафей больш маўклівы. Кожнае слова ўзважвае. Гаворыць ціха, спакойна. І ўвогуле ўвесь ён — увасабленне засяроджанасці і ўраўнаважанасці. Вонкава ў ім мала ад старшыні: невысокі, апрануты ў звычайную тэніску (хоць і пры чорным капелюшы), ён, спачатку здалося, неяк раствараўся сярод іншых калгаснікаў. Але я ўжо ведаў, што дысцыпліна ў Леаніда Міхайлавіча выдатная, што ўмее ён гаварыць з людзьмі, як ніхто іншы. Спакойны, ветлівы, але настойлівы, калі захоча каго пераканаць. І людзі за ім ідуць, вяртаюцца сюды пасля арміі. Па выніках 1973 года калгас атрымаў Памятны сцяг ЦК КПСС, Савета Міністраў СССР, ВЦСПС і ЦК ВЛКСМ. Цяпер на год раней тэрміну завяршае пяцігодку па збожжу. Ячмень «Маскоўскі–121» даў тут па пяцьдзесят цэнтнераў з гектара пры запраграмаваных сарака.

— Леанід Міхайлавіч, — пытаюся, — а ці было часам, каб вы разгневаліся?

— Было аднойчы, — неяк зусім па-дзіцячаму прызнаецца старшыня. — Прыязджаю гарачай парой на поле. Гляджу: п’юць у кустах чарніла. Тут не стрымаўся: што вам, іншага часу, лайдакам, няма!

Утрох аглядаем апошнюю нязжатую ніву. Камбайны якраз ціха стаялі пад жнівеньскім сонейкам, што зрэдку хавалася за распараныя, млявыя хмаркі. Людзі, таксама схаваўшыся на ўзмежку ў цянёк, елі поўднік — сёрбалі боршч, вылоўлівалі адтуль кускі мяса. Потым калгасная кухарка разам з сынком-памочнікам сабрала алюмініевыя талеркі ў аўтобусік, таксама калгасны, і прысела паслухаць, што новага скажуць сакратар і старшыня. А гаварылі яны толькі прыемнае. Што сёлета на круг будзе па цэнтнераў трыццаць пяць збожжа, у абавязацельствах жа запісана трыццаць. Што лепшых людзей, такіх, як Генадзь Ярмак і Зянон Тэрас з сынам Іванам, шафёр Браніслаў Аўгуль, які перавёз на ток пад дзве сотні тон збожжа, трэба, звыш іншых прэмій, звазіць на экскурсію ў Ленінград.

За якіх мінут дваццаць камбайнеры зноў былі на сваіх мосціках, зноў паплылі ў знойнае мроіва, старанна абжынаючы слупы розных ліній.

— А ці не здаецца вам, што гэтых слупоў на палях замнога?

— Здаецца, ох, яшчэ як здаецца! Эканомім на дроце, а губляем на полі. Трэба было б лініі весці толькі ўздоўж дарог, аб’ядноўваць, дзе гэта мажліва.

— А вазьміце лес. Вядуць лінію — пад ёй прасека. Колькі драўніны гіне. Кажуць, такую завядзёнку пачалі ў нас немцы яшчэ ў першую вайну. Каб лінія праглядалася, каб ніхто не пашкодзіў. У сябе, нябось, прасекаў не робяць…

— Ну, гэтага мы тут не вырашым, — перапыніў нас Леанід Міхайлавіч. — Давайце лепш з’ездзім у Завельцы, паглядзім наш рэпрадуктар.

На ўскраіне чысценькіх, дабротных Завельцаў, тых самых, дзе ў кожным шостым двары ёсць аўтамабіль, а ў кожным другім — матацыкл, стаіць з дзесятак пабудоў, старых і новых. У новым свінарніку, дзе падлога падаграваецца электрычнасцю, а кармленне і ўборка цалкам механізаваны, пад электралямпамі ляніва грэюцца парасяткі, уткнуўшыся лычыкамі ва ўлонні сваіх мацёр. Ад кожнай свінаматкі ў год тут атрымліваюць да дваццаці парасят. Потым адсюль іх вязуць на адкормачны комплекс у Варнянах, ідуць, прабачце мне, вегетарыянцы, на біфштэксы і адбіўныя…

А барвовае — на добрае надвор’е — сонца няўмольна набліжалася да небасхілу. Ад Ашмянкі, а можа нават ад самой Віліі пацягнула прахалодай. Камары шалёна затаўклі мак. Пара збірацца назад. Дамаўляюся, што пры наступнай сустрэчы Леанід Міхайлавіч пазнаёміць мяне з цікавымі людзьмі.

— Ты з Бублевічам звядзі, з Уладзімірам Іванавічам, — напамінае Арцыменя на развітанне Дарафею. — Я пра яго Пятру Міронавічу Машэраву расказваў, калі мы былі ў Рымдзюнах. Гэта ж падумаць! Персанальную пенсію прапануем, а ён адмаўляецца. Гаворыць, мне і так усяго хапае.

— Дзмітрый Канстанцінавіч, а ад чаго не адмовіліся б вы? — задаю крышку правакацыйнае пытанне, калі мы выехалі на гервяцкую дарогу. — Уявіце, што я чараўнік і магу выканаць тры вашы любыя жаданні. Што б вы папрасілі?

— Гм, трэба падумаць, — Дзмітрый Канстанцінавіч прымае правілы гульні. — Найперш папрасіў бы тэхнікі. Столькі, колькі трэба. Нам не хапае дзвесце трактароў МТЗ або пяцьдзесят «кіраўцаў». Трэба было б яшчэ сто камбайнаў. Потым папрасіў бы мінеральных угнаенняў! Цяпер мы ўносім па пяць-шэсць цэнтнераў на гектар, а трэба хаця б дванаццаць. Па-трэцяе, нестае будаўнічых матэрыялаў. Наша ПМК-88 штогодна не выконвае план будаўніча-мантажных работ. Толькі за апошнія чатыры гады недаасвоіла звыш шасцісот тысяч рублёў капіталаўкладанняў. А гэта значыць, што каровы стаяць у старых хлявах, людзі не справілі наваселляў. Можна яшчэ дадатковае жаданне? Запчасткі! Чорт яго ведае, куды яны дзяюцца. У газетах пішуць, што запчастак выпускаецца ў чатыры разы больш, чым прадугледжана абгрунтаванымі нарматывамі. А трактары і машыны стаяць! У «Сельгастэхніцы» не дастанеш, а ў запаслівага левака за пару бутэлек водкі — дастанеш. Я думаю, што тут бяда ў размеркаванні. Адказвала б «Сельгастэхніка» за спраўны стан калгасных трактараў — усё інакш было б.

— А жаданні асабістыя?

— Якія там асабістыя. Сваім лёсам — выбарам жыццёвага шляху, ці што — я задаволены. Астравеччына мне спадабалася адразу. Прыгожыя мясціны, сумленныя, працавітыя людзі. Не кляўзнічаюць, не закідваюць скаргамі. Хіба што паступіць адна кляўза ў месяц ды і то ад местачкоўцаў. Вядома, раён адстаў у развіцці. Асабліва ў 1962–1965 гадах, калі яго не было. У Ашмянах і Смаргоні глядзелі на далучаныя калгасы як на пасынкаў, фінансавалі іх дрэнна. Калі б не гэта, многія хлопцы былі б ужо героямі. А так мы толькі цяпер выходзім на карэліцкі ўзровень. Радуе, што вось і сын працавіты расце. Сёлета сам пасля школы папрасіўся ў «Шлях Леніна» памочнікам камбайнера. На дзесятым небе быў, калі набіў зернем першы бункер… Адно толькі, што часу малавата. Чытаць няма калі. Толькі ў водпуску ці зімой.

— І што апошнім часам прыпала да густу?

— Уважліва перачытаў усяго Быкава. Пачалі пра яго многа спрачацца, дык рашыў мець сваю думку. Чытаў з задавальненнем. Праўда, не спадабалася, што Быкаў абавязкова выведзе на пярэдні план і нейкага слабенькага чалавека. Але тут я, як і кожны, магу памыляцца.

У Малях мы на хвілінку звярнулі на збожжаток. Спускаўся змрок. Ад лагчын узнімаўся густы, нібы сырадой, туман. Сыта рыкалі, ідучы з пашы, каровы. Разнастайныя вячэрнія гукі выразна даплывалі сюды, на ток, дзе ляжалі, нябачна выпраменьваючы назапашанае цяпло, вялікія груды ячменю. Прасунеш у яго руку — знутры ідзе густы хмельны пах. Мільёны зярнятак, і ў кожным затоена новае жыццё.

На «газіку» пад’ехаў да нас Рынкевіч і ўзбуджана пачаў расказваць, як яму ўдалося знесці яшчэ два хутары. На адным жылі старыя брат і сястра. Калісьці бацькі не дазволілі ім завесці свае сем’і, бо не было б каму абрабляць дваццаць восем гектараў зямлі. Потым бацькі памерлі, дзеці пастарэлі. Жылі на хутары без святла, без радасці. Нават людской пасцелі не мелі. Цяпер калгас даў ім у Малях дом за дзесяць тысяч, купіў тэлевізар, нават белыя прасціны. Расплакаліся, калі першы раз ім уключылі святло. Тады здаўся і другі хутаранін. Да гэтага доўга супраціўляўся: на хутары можна і курэй выпусціць у калгаснае збожжа, і сенца лішняга на продаж урваць, і самагону выціснуць з пудзік. Прыйшлося і суседу пераехаць у вёску.

— Так, у жыцці ўсё складана, — пад’язджаючы да Астраўца, Дзмітрый Канстанцінавіч нібы падвёў вынік усяму дню. — З Свіслачы мне дужа не хацелася ехаць сюды. Астравецкі раён лічыўся самым глухім у вобласці. «Астравец — свету канец!» — хадзіла пагаворка. Жонка плакала: чым ты правініўся? Але выклікалі ў Гродна і сказалі: трэба. Ад цябе, сказалі, мы не патрабуем многага, аднаві толькі ў Астраўцы годнасць партсакратара — раней раёну доўга не шанцавала. Так я згадзіўся і так прыехаў сюды. І цяпер не шкадую.