Астравеччына, край дарагі…

6.

Адзін дзень з Расціславам Арсенцьевічам Гертам. Культуры нестае кадраў. У вёсцы, якую ўпамінаў Пушкін. Дыялог у школьным музеі. Адкуль у Беларусі тундра? Калгас назвалі імем «жалезнага камісара». Над быстрай Віліяй, у Быстрыцы. Слова — жанчыне. Чалавек, які прыручыў ваўка

Паступова пачынаю арыентавацца, «хто ёсць хто» ў Астраўцы. У кожнага з кіраўнікоў раёна — свой стыль работы, свой характар.

З намеснікам старшыні райвыканкома Расціславам Арсенцьевічам Гертам я знаёмы даўно — яшчэ з таго часу, калі ён быў дырэктарам Гудагайскай школы. Пасля ён сакратарстваваў у калгаснай партарганізацыі, загадваў аддзелам народнай асветы. З 1968 года па сутнасці кіруе ўсёй раённай культурай.

Сустракаемся мы з Расціславам Арсенцьевічам пагодлівым суботнім ранкам. Гады густа прыцерушылі сівізной ягоныя чорныя валасы, але вялізныя карыя вочы паглядаюць молада і засяроджана. У машыне дамаўляемся, што паедзем у завілейскую частку раёна, якую я менш за ўсё ведаю. Райвыканкомаўскі «газік» імчыць хутка і плаўна.

— Расціслаў Арсенцьевіч, — пачынаю гаворку. — Пазаўчора мне давялося быць у Завельцах. Спадабаліся мне яны сваёй акуратнасцю. Зайшоў і ў сельскую бібліятэку, якая ужо даўно называецца бібліятэкай выдатнай работы. Але нічога асабліва выдатнага там не пабачыў. Праўда, унутры ўтульна. Тэлевізар, радыёла, шторы, настольныя лямпы. Людзі многа чытаюць мастацкай літаратуры, асабліва беларускай. Аднак так званыя мерапрыемствы праводзяцца пераважна з вучнямі. Краязнаўства ніякага. Новая бібліятэкарка, нядаўняя дзесяцікласніца, не ведае дакладна, за што і як брацца. Вакол бібліятэкі гола. Ні дрэў, ні кветак.

— Трэба будзе падказаць, каб восенню правялі суботнік.

— Суботнік суботнікам, а добра было б пашырыць традыцыю, якая жыве ў Мікалаеўшчыне, на радзіме Якуба Коласа. З месяц таму мне давялося там пабываць з групай славацкіх і польскіх гасцей. Дык ведаеце, што іх найбольш уразіла? Бясхітрасны расказ Яўгеніі Мікалаеўны, жонкі Уладзіміра Іванавіча Міцкевіча, дырэктара філіяла коласаўскага музея. «Вось гэта дрэва, — паказвала яна, — мы пасадзілі, калі нарадзілася дачка, гэта — калі прыйшоў на свет сын, а гэтыя — у гонар нявесткі і зяця». І дрэвы растуць. Ніхто іх не ламае. Чаму б не зрабіць гэта звычаем і на Астравеччыне? Народзіцца чалавек — пасадзі ў скверы ці парку дрэўца, жэняцца маладыя — хай пасадзяць клёнік з бярозкай, ідзе хлопец у армію, пакідае вёску — хай пакіне пасля сябе аднавяскоўцам і нейкую жывую памяць!

— Атрымаецца амаль па-горкаўску: ты паехаў, а дрэўца, пасаджанае табой, расце…

— Але не адсутнасць зелені найбольш мяне ўразіла ў Завельцах. Пытаюся ў аднаго сустрэчнага чалавека, у другога: ёсць бібліятэкарка на рабоце ці не? А хто яго ведае, адказваюць, можа, прызначылі новую, а можа, і не… Нават старшыня калгаса не мог сказаць нічога пэўнага. Нельга ўявіць сабе, што людзі не ведалі б, ці ёсць у калгасе аграном, заатэхнік, інжынер. А ўвага да спецыялістаў ад культуры… Ці не таму і іх прэстыжнасць, як паказалі сацыялагічныя даследаванні, у дзесяць разоў ніжэй прэстыжнасці настаўнікаў і ў дваццаць разоў — механізатараў?! Ці не таму такая цякучасць кадраў у культуры?! З сорак аднаго работніка бібліятэк сёлета звольнілася па раёну семнаццаць — амаль палавіна.

— Так, кадры — наша балючае месца. Мала нам даюць спецыялістаў з вышэйшай і сярэдняй спецыяльнай адукацыяй. Ды і з раёна не хочуць ісці ў культработнікі. Адзіная надзея на Інстытут культуры. Наступная наша бяда — памяшканні. Толькі тры з трыццаці пяці клубных будынкаў узведзены па тыпавых праектах.

— Гэта дрэнна. У рэшце рэшт прыгадаем, што запісана ў Праграме нашай партыі: «…ад культурнага росту насельніцтва ў велізарнай меры залежыць уздым вытворчых сіл, прагрэс тэхнікі і арганізацыя вытворчасці…»

— Няўжо вы сумняваецеся ў тым, ці дбаем мы пра культуру? Нядаўна работу раённага аддзела культуры па-дзелавому абмеркавалі на бюро райкома партыі, прынялі канкрэтнае рашэнне. Мушу заўважыць, што ўсё пазнаецца ў параўнанні. Многага нам яшчэ нестае, бо абмежаваны нашы магчымасці, але колькі зроблена ў параўнанні з мінулым!

— Тады пяройдзем, калі ласка, да канкрэтных лічбаў і фактаў.

— Пра асвету асабліва гаварыць не буду, бо вы самі прысутнічалі на настаўніцкай канферэнцыі. Скажу хіба, што, калі я прыехаў сюды пасля Мінскага педінстытута, мы ціха марылі пра васьмігадовы ўсенавуч. А сёння мы блізкія да завяршэння ўсенавуча сярэдняга. Больш трохсот чалавек вучыцца ў чатырох вячэрніх школах і дваццаці сямі вучэбна-кансультацыйных пунктах. Да вызвалення на ўсю Астравеччыну былі тры дактары і пяць фельчараў. Лячылі яны за вялікія грошы. А сёння ў трыццаці медустановах працуе дзвесце трыццаць медработнікаў, у тым ліку дваццаць сем урачоў. Інтэлігенцыя актыўна ўдзельнічае ў грамадскім жыцці. Настаўнікі і медыкі — асноўныя нашы лекары. Толькі па таварыству «Веды» сёлета прачытана каля дзвюх тысяч лекцый. Працуе сем народных універсітэтаў. Праўда, малавата чытаецца лекцый для моладзі, на маладзёжныя тэмы.

— Дзе ж моладзь можа сабрацца, каб пагаварыць, правесці вольны час? Калісьці сустракаліся на вечарынках або папрадушках — па чарзе ў кожнай хаце. Цяпер у хаты не пускаюць: дарагая мэбля, маляваная падлога… А клуб часам далёка, за пяць кіламетраў бездаражы.

— Нельга ж у кожнай маленькай і бесперспектыўнай вёсачцы будаваць клуб. Не бойцеся, цяпер моладзь узброена матацыкламі, пераадолее, калі захоча, любую адлегласць. У раёне для яе адчынены семдзесят пяць культурна-асветных устаноў. Хаця не ўсе яны добра працуюць — часам няма людзей, малавата кніг і абсталявання.

— Але ж ёсць і лепшыя?

— Тут магу назваць Гірскую сельскую бібліятэку. Бібліятэкай выдатнай працы яе зрабіла Антаніна Фамінічна Багачова. Кнігі тут бярэ чатырыста пяцьдзесят пяць чытачоў. На кожнага ў год прыпадае па дванаццаць выдач. Гэта адзіная ў нас сельская бібліятэка, якая карыстаецца прамым міжбібліятэчным абанементам. Добрыя кантакты са школай, з сельсаветам. Гіры — вельмі чыстая вёска, многа кветак. І выключная мастацкая самадзейнасць. Пажылыя паказваюць старадаўнія літоўскія танцы — «Польку старых», «Малунеліс», «Сукцініс», «Ланцугеліс», беларускую «Лявоніху». Ездзілі з імі на агляд у Гродна, у суседні Швянчонскі раён. Кіруе ансамблем Вацлавас Лукшас, былы артыст ансамбля «Летува». Той жа ансамбль памог нам народнымі касцюмамі. Увогуле дружба з Літвой стымулюе нашу мастацкую самадзейнасць. Усе хочуць выступаць у канцэртах у Швянчонісе. Швенчанеляі або Пабрадзе. Літоўцы так цёпла нас спатыкаюць: з духавым аркестрам, кветкамі, з пеністым півам і кменістым сырам. Паказваюць нам выстаўкі, музеі, мясціны агульнай партызанскай славы. А як горача апладзіравалі астраўчане спектаклям Швенчанеляйскага народнага тэатра. У яго рэпертуары ёсць і творы беларускіх драматургаў.

— Памятаецца, як пачыналася гэта дружба год дваццаць назад. З Жарнель тады адправілася ў Буйвіджай адна фурманка. Ні музыкі, ні кветак, ні самадзейнасці…

У гаворцы незаўважна праляцелі Філіпаны, Варняны, Газа. Выскачылі на Полацкі тракт.

— Вёска паступова змяняецца, — працягвае Расціслаў Арсенцьевіч. — Калісьці ніхто не думаў пра сваю аўтамашыну, рэдка ў каго было радыё. А цяпер у раёне каля двухсот асабістых машын, дзве тысячы трыста трыццаць матацыклаў, чатыры тысячы тэлевізараў. У Вароне і Карвелях выраслі дыхтоўныя цагляныя дамы для калгаснікаў. Варона, цэнтральная сядзіба калгаса імя Карла Маркса, спланавана па-сучаснаму: дзейнічае клуб на дзвесце месц, на плошчы перад клубам — помнік Марксу, пракладваецца цеплатраса і водаправод. У калгасах «Рассвет», імя Калініна, саўгасах «Рытаньскі», «Падольскі» будуюцца тыпавыя магазіны, у Варнянах, Рытані і Рымдзюнах — тыпавыя майстэрні. І галоўнае, змяніўся лад мыслення селяніна, узрасла яго сацыяльная актыўнасць.

Тым часам наш «газік» імкліва ўзбег на пагорак, і ўперадзе адкрылася шырокая, парослая лясамі пойма Віліі. На яе беразе раскінуліся Міхалішкі — старадаўняе мястэчка з багатай гісторыяй і рэвалюцыйнымі традыцыямі. Калісьці яно называлася Вілеа, потым жа змяніла назву па прозвішчу ўладальнікаў Міхальскіх. Пасярод мястэчка ўзвышаюцца дзве вежы манументальнага і лаканічнага барочнага касцёла, пабудаванага ў 1653 годзе дойлідам Пенсам для манахаў-аўгустыянаў. Багатае ўнутранае ўбранства, разьбу для шасці алтароў выканаў італьянскі скульптар Перэці — той самы Перэці, які афармляў славуты віленскі сабор Пятра і Паўла. Памагалі яму мясцовыя вучні, Жалевіч, напрыклад. Пад касцёлам знаходзяцца вялікія катакомбы з грабамі Бжастоўскіх, фундатараў гэтага будынка. Зрэшты, грабніцы былі абрабаваны яшчэ ў пачатку мінулага стагоддзя.

— А вы ведаеце, што і Міхалішкі, і гэты касцёл упаміналіся самім Аляксандрам Сяргеевічам Пушкіным? — пытаюся ў Расціслава Арсенцьевіча.

— Дзе іменна?

— У «Гісторыі Пятра І», — дастаю з партфеля выпіскі. — Вось паслухайце: «Пётр сабраўся ехаць у Польшчу, але 5 мая захварэў ліхаманкай — і паспеў выехаць не раней, як у канцы мая. Па шляху да Полацка, аглядваючы сад і касцёл у мястэчку Мікалішкі (так у Пушкіна названы Міхалішкі. — А. М.) у пана Бжастоўскага, атрымаў ён паведамленне, што шведы морам і сухім шляхам ідуць да П. Б. (Пецярбурга. — А. М.). Пётр адправіў туды Меньшыкава, але той хутка вярнуўся, даведаўшыся па дарозе, што шведы ўжо прагнаны». Пушкін тут крышку недакладны, бо было гэта не ў канцы мая, а ў пачатку ліпеня, калі Пётр ехаў ужо з Полацка ў Вільню. У Міхалішкі ён прыбыў 6 ліпеня, начаваў тут і назаўтра атрымаў звесткі з Пецярбурга аб узмацненні непрыяцеля. Князь Меньшыкаў выехаў у Пецярбург пасля абеду, але, ад’ехаўшы сто кіламетраў, вярнуўся назад. З Міхалішак Пётр паслаў у Маскву, да Ціхана Мікітавіча Стрэшнева, пісьмо, надрукаванае ў «Деяниях Петра Великого» ў 1788 годзе.

— Вось у Пушкіна ўпамінаецца пан Бжастоўскі. Ці захаваліся пра яго якія звесткі?

— Больш — пра ягоных продкаў, якія былі даволі цікавымі людзьмі. Бжастоўскія, дакладней палкоўнік літоўскіх войск Ян Бжастоўскі, купіў Міхалішкі ад Міхальскіх у 1604 годзе. Ён жа пачаў разгалінаваную міхалішскую лінію Бжастоўскіх. Найбольшую вядомасць у ёй атрымаў сын Яна Цыпрыян. Нарадзіўся ён у Міхалішках у 1612 годзе. Вучыўся ў віленскай акадэміі, потым набіваў руку ў дыпламатыі пры двары Альбрыхта Радзівіла. Гэта Цыпрыян фундаваў у Міхалішках касцёл і запрасіў сюды аўгустыянаў. У гісторыю ён увайшоў галоўны чынам як прадстаўнік Рэчы Паспалітай на перагаворах з Маскоўскай дзяржавай, прыхільнік міру паміж абедзвюма краінамі. З яго ўдзелам быў заключаны Андрусаўскі мір 1667 года. Бжастоўскі тройчы ўзначальваў пасольства ў Маскву і карыстаўся павагай рускіх цароў. Міхаіл Фёдаравіч падараваў яму нават багаты абраз багародзіцы.

У адрозненне ад Цыпрыяна яго сын Канстанцін Бжастоўскі, з якім і гаварыў, відаць, Пётр Першы, бо памёр ён у 1722 годзе, вызначаўся рэакцыйнасцю. Атрымаўшы адукацыю ў Рыме і стаўшы віленскім біскупам, ён насаджаў фанатызм, цкаваў беларускага атэіста Казіміра Лышчынскага. Чалавек жорсткі і валявы, вёў крывавыя міжусобныя войны з іншымі магнатамі. Пакінуў пасля сябе некалькі кніг па тэалогіі. Пляменнік Канстанціна Юзаф вымураваў у Міхалішках палац, спалены ў вайну 1812 года. Апошнія з Бжастоўскіх праславіліся толькі празмернай скупасцю і прагнасцю. Разам з адміраннем дваранства як класа пачалася фізічная і маральная дэградацыя магутнага раней роду.

— Усё гэта вы абавязкова перадайце завучу Міхалішскай школы Кляцоўскаму. У сябе ён стварыў лепшы ў раёне краязнаўчы музей. Часта расказвае пра знаходкі ў раённай газеце. Гарачы энтузіяст краязнаўства.

У новым двухпавярховым будынку Міхалішскай школы Расціслава Арсенцьевіча акружылі настаўнікі. Трэба было вырашыць мноства неадкладных спраў. Шэсць чалавек пасля восьмага класа не пайшлі ў дзевяты. Чаму? Ці пагаварыў хто з імі і з бацькамі? Да ўчарашняга дня не працавала школьная сталовая. Што зрабіў дырэктар, каб дзеці мелі гарачы абед? Хутка восень, а настаўнікі не забяспечаны палівам. Ці нельга на гэта выдзеліць грошы з цэнтралізаваных сродкаў? З Маркун, вялікай вёскі ў сотню двароў, не арганізавана падвозка дзяцей. Хадзіць ім прыходзіцца за пяць кіламетраў па дрэннай дарозе. Ці звяртаўся дырэктар у праўленне калгаса? І ці нельга было б арганізаваць суботнікі па рамонту дарогі? Пытанняў процьма, і па кожнаму намеснік старшыні райвыканкома прымае кваліфікаванае рашэнне.

Потым усе гуртам ідзём у вузенькі пакойчык школьнага музея. Каменныя сякеры і рубілы, знойдзеныя вучнямі ў ваколіцы — тут, дзе зліваюцца з Віліяй Страчанка, Сарачанка і Ашмянка, дзе ланцуг азёр стварае штучную перашкоду з поўначы, людзі сяліліся даўно. Пад шклом ляжаць паржавелая зброя, грошы, пячаткі. Праз Міхалііпкі ішоў шлях многіх заваёўнікаў.

— Кажуць, — тлумачыць Міхал Андрэевіч Кляцоўскі, — што пасля няўдачнага бою шведы закапалі дзесьці тут сваю казну. У маладога Котвіча, міхалішскага пана, нават быў нейкі патаемны план. Ён многа капаў, але нічога не знайшоў.

— А ці ведаеце вы, што ў час касцюшкаўскага паўстання каля Міхалішак, у Палесціне, стаялі войскі палкоўніка Дзеева? Ён накладваў кантрыбуцыю на навакольныя вёскі, таму што ў іх успыхвалі бунты. За Дзеевым, гаворыцца ў дакументах, ішлі «натоўпы ўзброеных сялян».

— Не, пра гэта мы не ведалі. Але затое вядома, што ў Міхалішках быў Напалеон. Пры раскопках французскіх магіл калісьці, кажуць, знайшлі залатое стрэмя. А бліжэй да возера Падкасцёлак ёсць Зязюлькін лес. У легендзе гаворыцца, што назвалі яго так, бо тут спыніўся на адпачынак Напалеон. Павесіў на сук капялюш. І тут яму якраз закукавала зязюля. «Панове, — сказаў імператар, — нядобра яна нам вяшчуе. Ці не прыйдзецца нам яшчэ раз тут пабываць?» І праўда, пабываў пры адступленні. Не тут, дык у Ашмянах.

— У тую вайну 1812 года праз Міхалішкі сцягваў да Свянцян войскі Барклай-дэ-Толі. 19 чэрвеня Міхалішкі абміналі воіны Дохтурава, сярод якіх быў і Вікенці Равінскі, верагодны аўтар беларускай паэмы «Энеіда навыварат». А бліжэй да Альхоўкі ў лясах партызанілі беларускія прыгонныя сяляне.

— Народ тут заўсёды вызначаўся непакорным духам. Вось метрыка аднаго з прыгонных, які ўдзельнічаў у бунце 1861 года. Тут і ў Турлах мужыкі ўзяліся за косы. Пан Котвіч выклікаў царскія войскі.

— Трэба вам неяк паказаць «непаслушэнства і значны бунт супраць двара», якія ў 1692 годзе ўчынілі жыхары вёсак Маркуны і Чэхі. Прыгонныя ўзняліся супраць Радзівілаў і іх арандатара шляхціца Падарскага. ІІасля падаўлення на вёскі быў нкладзен штраф у 250 злотых.

— А яшчэ старажылы ўспамінаюць, што ў Міхалішках былі хваляванні ў 1905 годзе Але дакументальн звестак у нас няма.

— Магу вам тут удружыць. не так даўно ў Вільнюсеод папераў адваката Тадэвуша Урублеўскага, мне далося адшукаць «Акты» па справе беспрацоўнага міхалішскага настаўніка Гірша Каварскага і яго сяброў, дзе красамоўна расказваецца аб рэвалюцыйных падзеях. Узнавіць іх можна прыкладна так.

…У той дзень, 9 студзеня 1906 года, неспакойна было на сэрцы ў міхалішскага паліцэйскага стражніка Клінцэвіча. Напярэдадні прыйшла з павета папера: спаўняецца гадавіна з дня расстрэлу ў Пецярбургу, бальшавікі зноў пададуць голас, будзьце напагатове, бо інакш навісне пагроза над вашай кар’ерай. Спачатку Клінцэвіч толькі ўсміхнуўся: у глухім мястэчку — ды рэвалюцыянеры. Але тут жанчыны прынеслі вестку, што ў Міхалішкі з’ехалася нешта з дваццаць чалавек рамеснага люду з Вільні, Смаргоні і Свіра. Прыбыў да бацькоў і галоўны бунтаўшчык Гірш Каварскі. Маладыя сабраліся і пачалі аб нечым раіцца.

— Трэба разагнаць! — вырашыў Клінцэвіч і, націснуўшы на вушы форменную шапку, скіраваўся на местачковую плошчу. Дайшоў да вугла — і струпянеў: насустрач яму правільнымі шэрагамі ішлі дэманстранты. Уперадзе горда крочыў Каварскі, за ім — местачковы шавец Вайнштэйн, кацельшчык Гайкоўскі — чалавек з пяцьдзесят. Марозны ветрык паласкаў чырвоны сцяг. Над калонай узвілася песня:

— Р-разыдзіс-ся! — падаў голас стражнік, але дэманстранты яго не слухалі. Загучэла новая песня: «Марш, марш вперед, рабочий народ!» Клінцэвіч разгубіўся: не даруюць яму гэтага ў павеце. Падышоў ён да моладзі і стаў угаворваць:

— Разыдзіцеся па-добраму. Ужо позна, вы людзям спаць перашкодзіце.

— Няхай старыя спяць! — дзёрзка адказаў Каварскі. — А мы, маладыя, ужо прачнуліся!

Аб тым, што адбылося ў Міхалішках, Клінцовіч падрабязна данёс павятоваму прыставу. Справа была скіравана ў Віленскую палату. Рэвалюцыянерам пагражала турма, бо следства ўстанавіла, што яны мелі зброю, чыталі лістоўкі, былі звязаны са смаргонскай групай сацыял-дэмакратаў. Але Каварскі і Гайкоўскі на суд не з’явіліся, Вайнштэйна ж абараніў Урублеўскі…

— А потым эстафету барацьбы перанялі кэпэзэбоўцы. Нелегальную дзейнасць вёў тут ураджэнец Бабраўнік Іван Адамавіч Лукша. Будучы сакратаром Пабрадскага райкома партыі, першую ячэйку ён арганізаваў у Баранях. Потым ячэйкі з’явіліся ў Міхалішках, Варнянах, Жукойнях. Сакратаром Міхалішскага падрайкома КПЗБ быў Іосіф Гражуль, актывістамі — Рамуальд Маціеўскі, Ізідор Бяляўскі, Франц Бублевіч. Лукшу выдаў пляменнік. Уцёкшы з камеры смяротнікаў у Францыю, наш зямляк стаў членам французскай кампартыі, удзельнікам Супраціўлення. У сорак сёмым вярнуўся на радзіму з білетам, падпісаным Марысам Тарэзам.

— Тут, я бачу, ляжаць кнігі В. Цімафеева «Таварышы лётчыкі» і Г. Гофмана «Нараджэнне подзвігу». Якое яны маюць дачыненне да Міхалішак?

— Самае непасрэднае, — цяпер тлумачыць Міхал Андрэевіч. — Іх аўтары ў сорак першым годзе сустрэлі ў Міхалішках вайну. Тут знаходзіўся тады вучэбны аэрадром з летнім лагерам. Яшчэ 21 чэрвеня курсанты давалі ў міхалішскім клубе канцэрт. А назаўтра з захаду з’явіўся аднаматорны самалёт без апазнавальных знакаў і сеў недалёка ад хутара, пад лесам. Высадзіў двух пасажыраў і на відавоку адляцеў на захад. Пакуль дабеглі нашы патрулі, невядомыя скрыліся ў лесе. А праз дзесяць мінут загарэўся хутар. Гэта быў сігнал. Адразу ж з’явіліся дваццаць чатыры варожыя пікіроўшчыкі і пачалі бамбіць аэрадром.

— Трэба было б увекавечыць памяць той трагедыі помнікам.

— І не толькі той. Памяць мірных жыхароў Міхалішак, пастраляных ва ўрочышчы. Памяць двух невядомых лётчыкаў. Старая Лаздоўская расказвала мне, што ля былога двара ў жніўні 1944 года невядомыя людзі, якія гаварылі не па-руску, але і не па-нямецку, пахавалі з салютам двух сваіх таварышаў. Магчыма, гэта былі лётчыкі з эскадрыллі «Нармандыя-Нёман».

— Наколькі мне помніцца, гэта эскадрылля ў Міхалішках не дыслацыравалася.

— Ну і што? Нейкі падбіты самалёт мог сесці на запасны аэрадром.

Глянуўшы на экспанаты больш позняга часу — камсамольскі білет дэпутата Міхалішскага сельсавета Васіля Гнядоўскага, які не вярнуўся з фронту, фатаграфіі воінаў, што вызвалялі Астравеччыну, пісьмо школьнікам В. Нікалаевай-Церашковай, мы выходзім на ганак. Кароткі перакур.

— Дзе яшчэ ў раёне ёсць школьныя музеі? — пытаюся.

— Абавязкова пабывайце ў Быстрыцкай васьмігодцы. Ну і, вядома, у Спондах, у партызанскім музеі Мартынава. А якія крыніцы вы яшчэ параілі б для міхалішскага музея?

Можна выкарыстаць кнігу вядомага археолага Канстантага Тышкевіча «Вілія і яе берагі», выдадзеную на польскай мове ў Дрэздэне ў 1871 годзе. Аўтар апісвае навуковую экспедыцыю, арганізаваную ім на плытах па Віліі. У кнізе ёсць малюнкі Міхалішак. Калі Тышкевіч быў тут, мястэчка лічыла тры з палавінай сотні жыхароў, шэсцьдзесят два дамы. На запушчаным квадратным рынку месціліся маленькія крамы. Абгарэлай стаяла ратуша. Трэба сказаць, што з 1689 года Міхалішкі карысталіся прывілеямі: новыя пасяленцы не плацілі дзесяць год падаткаў, местачкоўцы мелі ўласны мяшчанскі суд, маглі праводзіць у год чатыры ярмаркі. Тышкевіч падрабязна апісваў выгляд мясцовых сялян і мяшчан. Сярод жанчын пераважалі бландзінкі з малымі круглымі часамі і прадаўгаватымі тварамі. Маладзейшыя насілі хусткі на галаве, стракатыя фартушкі, гарсэцікі, пацеркі, півоніі ў валасах. Больш пажылыя хадзілі ў каптурках, кабаціках, каляровых спадніцах. «Мужчыны апрануты не менш чыста, носяць яны нейкія невыразнага крою сурдуты з шэрага сукна — нешта сярэдняе паміж старой капотай і сучасным сурдутам; усе ў доўгіх ботах, часта падперазаныя зверху чырвоным поясам».

— Мусіць, Тышкевіч апісаў і міхалішскі касцёл?

— Вядома. У касцёле яго прывабіла высокамастацкае скульптурнае афармленне. Быў тут апраўлены ў серабро і каштоўныя каменні абраз святой Кацярыны з славянскім надпісам — трафей з часоў вайны Рэчы Паспалітай з Масквой 1612 года. Вісеў бронзавы звон з гербамі Бжастоўскіх, датаваны тым жа годам. Прытым самы вялікі з чатырох міхалішскіх званоў, піша Тышкевіч, быў утоплены пры перавозе ў Віліі. Моста тады тут не было, толькі перавоз.

З Міхалішак мы, ужо ўтрох, скіраваліся ў завілейскую частку раёна. Паўз дарогі мільгалі старыя меднастволыя сосны, прасціраліся непраходныя балоты, марэнныя азёры.

— Зараз мы вам пакажам сапраўднае дзіва прыроды, — паабяцаў Герт. — На правым беразе Страчы ёсць адзінае ў Беларусі адлажэнне міжмарэнных лентачных глін з рэшткамі арктычнай расліннасці. У прыледавіковых слаях знойдзены сляды тундравай флоры: лісточкі і насенне травяністай івы, карлікавай бярозкі, курапаткавай травы, лапчатніка з групы снежных. Адным словам, Арктыка ў Беларусі.

— Мне пра гэтыя адлажэнні расказваў вядомы беларускі геолаг Леанід Мікалаевіч Вазнячук. У 1966 і 1967 гадах ён вёў тут, на Паўднёва-Свірскай градзе, геалагічныя даследаванні. Упершыню адлажэнні на беразе Страчы адкрыў у 1931 годзе польскі вучоны В. Галіцкі. Але ў яго не было грошай на раскопкі. У падмарэнных глінах, парушаных ціскам ледавіка, Вазнячук знайшоў, апрача рэштак дрыясавай флоры, больш ста ракавін малюскаў, у тым ліку аднаго марскога. У часы валдайскага аледзянення ён быў занесены сюды аднекуль з поўначы, можа, з Рыжскага заліва. Радыёвугляродным метадам у Ленінградскім універсітэце вызначылі, што ўзрост гэтых рэштак — каля дваццаці тысяч год.

Мінуўшы хутар Камарышкі, спыняемся на высокім, у чатыры метры, беразе Страчы. Павольна і шырока плыве яна тут, злёгку віруе на павароце. У паўдзённых промнях сонца відаць, як сярод гнуткай травы ляніва ходзіць рыба. За тысячагоддзі рака выгрызла луку метраў у трыццаць. Агаленне нагадвае слоены пірог. Спачатку ідзе шэры пясок, потым — шэравата-буры, брудна-чорны, ніжэй — зеленаваты суглінак, у самым нізе — шэравата-карычневыя гліны, зноў пясок. Усё гэта спрасавана і выгнута ўверх-уніз. Без мікраскопа ніякіх «арктычных» рэшткаў, вядома, не пабачыш…

У той дзень мы яшчэ многа калясілі па паўночнай частцы Астравеччыны. Расціслаў Арсенцьевіч цікавіўся, як нарыхтаваны кармы ў «Зары» і пачаўся новы павучальны год у Завідзіненцкай васьмігодцы. З гордасцю паказаў маляўнічы, схаваны сярод лясоў, на беразе рыбнага става, пасёлак кардоннай фабрыкі «Альхоўка». Цяпер тут скрыжаваліся інтарэсы розных рэспублік. З Беларусі і Літвы ідзе макулатура, Расіі — цэлюлоза, Украіны — вугаль і гліназём. На фабрыцы працуюць беларусы і рускія, літоўцы і палякі, украінцы і татары.

Пад вечар, шукаючы сляды Баляслава Андрэевіча Шукевіча, які ў рэвалюцыю 1905 года чытаў на кямелішскім цвінтары адозвы і заклікаў жанчын «адпусціць сваіх мужоў і сышоў на ўзброенае паўстанне», мы пабывалі ў Кямелішках і нават заехалі ў Літву, у заасфальтаваную і асветленую лямпамі дзённага святла вёску Прэнай, адкуль Шукевіч быў родам. Але даведаліся толькі, што ў 1907 годзе, калі яму ўдалося ўцячы з пецярбургскай турмы, ён, хутчэй за ўсё, падаўся за акіян. Вярталіся ў змроку, так і не паспеўшы толкам агледзець унікальны драўляны касцёл у Кямелішках, збудаваны генералам Прушынскім у 1781 годзе, а таксама старыя будоўлі ў былым маёнтку, якія помняць дзёрзкія напады сялян і батракоў 1923–1924 гадоў. Побач, у Рызгорах, кажуць, ёсць драўляны палац, варты, каб яго перавезці ў скансен.

Зваротны шлях ляжаў па Жукойні, на калгас імя Гімбіцкага.

— Чаму — імя Гімбіцкага?

— На гэта пытанне вам лепш адкажа Міхал Андрэевіч. Разам з юнымі краязнаўцамі ён раскапаў усю гісторыю, напісаў у раённую газету. Потым перайменавалі калгас.

— Вы пшэбольшваеце мае заслугі, — сціпла падаў голас з задняга сядзення Кляцоўскі; ён доўга настаўнічаў у Літве, таму некаторыя беларускія словы вымаўляе на літоўскі або польскі лад. — Гэта вучні знайшлі ў лесе, акаля вёскі Сарочча, закінутую магілу, зацікавіліся, каго тут пахавана. Аказалася — Канстанціна Аляксандравіча Гімбіцкага. У Жукойнях ён чалавек прышлы, ад Докшыц. Ажаніўся за Польшчай. Брашуркі людзям чытаў. У саракавым выбралі яго старшынёй Жукойненскага сельсавета. Дзяліў землі пана Рамінскага, які збег сабакам сена касіць. У Шайкунах і Падліп’і арганізаваў калгасы. А тут немцы. З імі вярнуўся пан Рамінскі. Выпытаў, хто яго зямлю дзяліў. Выследзілі Гімбіцкага, калі ішоў з партызанскім заданнем. Прывязалі за шыю да фуры, да аглобляў, і пагналі праз вёску. Доўга катавалі. Потым прымусілі самому сабе выкапаць дуобу, магілу значыць. І расстралялі. Цяпер перанеслі астанкі ў Жукойні, помнічак паставілі.

— У раёне ёсць яшчэ калгасы, пазваныя імёнамі мясцовых герояў?

— А як жа, быстрыцкі калгас імя Яўсеева. Яўсееў загінуў тут у грамадзянскую вайну. «Жалезным камісарам» яго ўсе звалі. Будзеце ў Быстрыцы — паглядзіце пра яго экспазіцыю ў школьным музеі.

Быстрыца так ці інакш была намечана ў маім маршруце. Па-першае, гэта адно з самых старадаўніх пасяленняў на Астравеччыне. У хроніках Стрыйкоўскага і Каяловіча гаворыцца, што тут знаходзілася першая сталіца Вялікага княства Літоўскага. Каля Быстрыцы, ля хутара Лінаморгі, ёсць старадаўняе гарадзішча або язычаскае ахвярнае месца, пад назвай «Замкаўшчына» падрабязна апісанае Тышкевічам. У 1390 годзе Ягайла заснаваў тут адзін з першых у княстве касцёлаў і пасадзіў манахаў-пакутнікаў. Як цэнтр аднайменнага стараства Быстрыца назначана на карце Т. Макоўскага 1613 года, выдадзенай у Амстэрдаме. Па-другое, хацелася даведацца, ці застаўся ў жывых А. Касаты, адзін з арганізатараў Савецкай улады на Астравеччыно ў 1919 годзе. У Быстрыцы, Варнянах і Міхалішках тады ўзніклі рэвалюцыйныя камітэты. 2 лютага 1919 года віленская газета «Грамадзянін» паведаміла: «М. Быстрыца. 28 студзеня адбыўся сход воласці. Выбралі рэўком. Калі раней сяляне дзякуючы ксяндзоўскай агітацыі не хацелі выбіраць свайго сельскага камітэта, дык цяпер чуецца рэзкі пералом у псіхіцы народных мас, цяпер сяляне з ахвотай бываюць на сходках і агульнымі сіламі ствараюць сваю ўладу. Трэба заўважыць, што вельмі многа працы на арганізацыю мясцовага сялянства палажыў т. А. Касаты з засценка Юзэфова».

Гарысты шлях, паабапал якога сярод раллі віднеліся язычаскія курганы, прывёў назаўтра аўтобус у Быстрыцу, цэнтр калгаса імя Яўсеева. На скрыжаванні дарог узвышаўся помнік «жалезнаму камісару». Грошы на яго будаўніцтва сабралі камсамольцы. Цяпер стала традыцыяй уручаць каля помніка камсамольскія білеты.

Памяць пра Трафіма Якаўлевіча Яўсеева свята зберагаюць вучні Быстрыцкай васьмігодкі. Разам з дырэктарам школы Генадзем Мікалаевічам Глінскім аглядаем стэнды сціплага, але змястоўнага музея. З перапалавіненай белякамі фатаграфіі, падараванай вучням дачкой камісара, на мяне глядзяць калючыя чорныя вочы. Загарэлы твар, скуранка. А побач — радкі з песні Пуцілаўскага кавалерыйскага палка, у якім камісарам быў Яўсееў:

Трафім Якаўлевіч — сын уральскай зямлі. Нарадзіўся ён у горадзе Ніжняя Салда. Парабкаваў, рабіў на заводзе. У першую імперыялістычную служыў у лейб-гвардзейскім Гродзенскім палку, атрымаў Георгіеўскі крыж. Кастрычніцкая рэвалюцыя зрабіла Яўсеева ваенным камісарам. Ваяваў з калчакаўцамі, быў дэлегатам VІІІ з’езда бальшавіцкай партыі. А калі на Краіну Саветаў папалі пілсудчыкі, аказаўся са сваім палком ля Віліі. У час баёў за пераправу, у ліпені 1920 года, правёў разведку мясцовасці, паказваючы прыклад, першым кінуўся ў атаку, заклікаў варожых салдат павярнуць зброю на паноў афіцэраў. Нечаканая куля абарвала жыццё камісара. Утрымаўшы пераправу, байцы пахавалі яго на беразе Віліі. А праз год Радзіма ўзнагародзіла Яўсеева ордэнам Чырвонага Сцяга. Пра ўральскага рабочага-бальшавіка сардэчна пісаў у сваіх успамінах легендарны Гая Гай.

Мясцовыя жыхары А. Сімановіч, Б. Нарэйка, А. Ільюк запомнілі месца, дзе быў пахаваны герой, і расказалі аб ім быстрыцкім і кямелішскім школьнікам. Пачаўся збор матэрыялаў. Аказалася, што ў Ніжняй Салдзе ёсць вуліца імя Яўсеева. Быстрыцкія піянеры ездзілі туды калгасным коштам, а пасля прымалі ў сябе ўральскіх следапытаў.

Школьны музей расказаў мне і пра іншыя старонкі гісторыі. Звычайна лічыцца, што на Астравеччыне ў 1940–1941 гг. былі толькі тры калгасы — у Варнянах, Гервятах і Вітках. Але вось учора ішла гаворка пра арцелі, арганізаваныя Гімбіцкім; сёння ж з музейных матэрыялаў даведаўся, што батрацкі калгас на чале з А. Слядзевічам быў таксама ў Быстрыцы, а сяляне Рагалішак, Жарнель і Ракішак, аб’яднаўшыся ў арцель, выбралі старшынёй Архіпа Васілеўскага.

У быстрыцкім музейчыку ёсць яшчэ адзін экспанат, міма якога нельга прайсці без хвалявання. Гэта выцвілая ад часу фатаграфія маладой і прыгожай дзяўчыны з хутара Юзэфова Валерыі Ігнатаўны Тубіс. Рамантычна-ўзнёслая, у дзевятнаццаць год яна стала першай у наваколлі камсамолкай, першай быстрыцкай «ізбачкай». У акупацыю збірала і перапісвала лістоўкі, скінутыя з самалётаў. Аднойчы восенню паліцаі ўварваліся ў дом Тубісаў, знайшлі камсамольскі білет. Босую, па мёрзлай зямлі пагналі Валерыю ў Жарнелі на допыт. Хацелі выведаць, з кім мела сувязь. Дзяўчыну білі, адлівалі вадой і зноў білі. Але яна нічога не сказала, толькі гідліва плюнула ў вочы паліцаю. Расстралялі камсамолку ў лесе, ля хутара Санова.

— Школьныя і калгасныя музеі варацца, як кажуць, ва ўласным соку, ніхто ім не дапамагае, не кіруе імі, — паскардзіўся Глінскі, калі мы выйшлі на вуліцу. — Па прыкладу Швянчонскага раёна на Астравеччыне даўно пара стварыць дзяржаўны ці грамадскі гісторыка-краязнаўчы музей. Рашэнне аб яго арганізацыі вынесена сесіяй раённага Савета яшчэ ў пачатку 1973 года. Але пра сам музей пакуль што нічога не чуваць. Ці то няма энтузіяста, ці то няма экспанатаў.

— Як няма экспанатаў! Столькі матэрыялаў захавалася ва ўдзельнікаў падполля, воінаў, што родам з Астравеччыны, партызан. Скажам, сельсавецкая пячатка, якую збярог у вайну Ушакевіч, франтавы блакнот Дамброўскага, фатаграфіі Калгушкіна, Шастапалава, Палуніна. Колькі каштоўнасцей знікае з раёна! Зусім нядаўна яшчэ жыла ў Варнянах «сабачая пані». Празвалі яе так, бо заўсёды карміла зграю сабак. У яе былі кнігі XVІ стагоддзя, карціны, гравюры. Прыехалі прыватныя калекцыянеры і скупілі ўсё гэта за шалёныя грошы. Або міхалішская калекцыя лекара Мінкоўскага. Тышксвіч бачыў у яго рэчы, выкапаныя з магіл этрускаў, тонкі саксонскі фарфор. Некуды ж усё гэта дзяецца…

З Генадзем Мікалаевічам мы агледзелі касцёл, збудаваны ў 1760 годзе. У яго барочнай архітэктуры перакрыжаваліся самыя розныя ўплывы — мясцовыя і італьянскія. Канстанты Тышкевіч, які з дапамогай валаснога праўлення запісаў у Быстрыцы некалькі беларускіх народных песень, бачыў у гэтым касцёле тры званы з гербамі Бжастоўскіх і дзве куніцы, прыбітыя ля дзвярэй на знак, што тут здзяйснялася «арбітральная ўлада над сялянамі». Зразумела, цяпер ужо нічога такога мы не пабачылі. А не пабачыўшы, скіраваліся на высокі бераг Віліі, падмыты быстрымі водамі. Тут рака сапраўды віляе, робіць крутыя павароты. Відаць, таму і завецца Вілія, хаця так думаюць далёка не ўсе антрапанімісты. Некаторыя выводзяць гэту назву ад старажытнаславянскага велья — вялікая, іншыя — ад літоўскага вільніс — хваля або вілюс — здрада. А Тышкевіч прыводзіць легенду, у якой і рака і яе назва бяруць пачатак ад слёз няшчаснай Вуляны, мужа якой бог ператварыў у камень.

Сёння апетая паэтамі Вілія прыкметна памялела. З’явіліся пясчаныя косы. Высока вытыркаюцца камяні, названыя ў народзе то Макрагузамі, то Казакамі. А калісьці па рацэ густа плылі стругі, байдакі, лайбы, плыты. У 1856 годзе праз Быстрыцу прайшло да тысячы плытоў з лесам. Мясцовыя флісакі сплаўлялі драўніну ў Прусію, а па дарозе назад, ля Катлоўкі і Міцкун, іх падпільноўвалі разбойнікі. Па Віліі плылі ўверх, да Міхалішак, гарматы, якія Стэфан Баторый браў з сабой у паход супраць Івана Грознага. А яшчэ раней тут была камора, дзе бралі пошліну (мыта). Захаваўся прывілей Сігізмунда І, пісаны ў 1542 годзе ў Вільні на старажытнай беларускай мове. У прывілеі, між іншым, гаворыцца: «Там, в Быстрыцы і Пеменчыне, где перед тым стародавно мыто было бірано, мают ад плоту протэстёвого і бервенного і тэшнічного по тры грошэй плаці, а в плоце протэсовом і бервенном і тэснічном по трыдцаці бервен мает быці. А што на онех плоцех будет вложено, яко бочкі, драніцы, збожжа, сена і якекольвек жывносці, масла, яйца, сыры і рыбы і ў вершог і колько чолнов будет накладено, от того всего нікоторого мыта не мает быці брано, а в колодном плоту дрэвнянном 60 колод мает быці, як од дрэвнянного, так і од пліценія мыта по 12 пенязей мают даваці. Іно мы тепер с выроку нашого на том жэ зоставуем, іж там, в Быстрыцы і Неменчыне, от плоту протесового і борвеннаго і теснічного по 3 гроша, а от плоту дрэвенного і от пліценіц по 12 пенязей за мыта мают даваці».

Сёння чыгункі і шасейныя дарогі ўзвалілі на сябе ношу, якую раней несла Вілія. Хіба што рыбацкая лодка пакажацца на яе «лініі гнуткай вечнага руху», як пісаў у вершы «Вілія» Мар’ян Дукса, або саматужны паром. У Быстрыцы моста няма, і з-за гэтага машынам прыходзіцца рабіць круг у 40 кіламетраў — на Міхалішкі. Бо падзея на паром малая. То парвецца канат, то збяжыць перавознік (тут цэлая вёска так і завецца: Перавознікі).

Яшчэ з паўдня пайшло на тое, каб высветліць, што пра Касатага ў наваколлі ніхто нічога не памятае. Няўмольны час хутка згладжвае чалавечыя сляды, калі іх своечасова не фіксаваць і не ўвекавечваць.

А як гэтыя сляды зберагаюцца, скажам, у Вароне? «Вёска, якая лётае», мае таксама багатае мінулае. Варонская капліца з адзінай, па-мойму, у Беларусі рэнесанснай атыкай упамінаецца ў многіх працах па архітэктуры. Тут раней вісела палатно выдатнага жывапісца Ш. Чаховіча «Святы Францішак Ксаверы сярод індзейцаў». Жыхары Вароны і навакольных вёсак удзельнічалі ў падзеях Кастрычніка. Баніфацы Георгіевіч Стакун з Нідзян у 1917 годзе ўзначальваў атрад Чырвонай гвардыі, ахоўваў Смольны. З Арджанікідзе, дзе ён цяпер жыве, прыязджаў у Варону, перадаў вучням каштоўныя экспанаты. Блізкі родзіч Баніфацыя Георгіевіча Міхал Іосіфавіч Стакун — член партыі з 1912 года. У 1917 годзе быў у рэўкоме Выбаргскай стараны, сустракаўся з Ільічом. У канцы 30-х гадоў быў старшынёй ЦВК БССР. А хіба не варты асобнага музейнага стэнда былы воін, вызваліцель Будапешта Міхал Лукіч Купрэвіч, які дваццаць год, да пенсіі, узначальваў калгас імя Карла Маркса, вывеў яго ў лепшыя?! Або каваль з саракагадовым рабочым стажам і віленскай вывучкай Мечыслаў Сцяпанавіч Гіновіч, на грудзях якога — шэсць урадавых узнагарод СССР і ПНР?! Або даярка Малання Станіславаўна Жыліс, узнагароджаная ордэнам Леніна і залатым медалём ВДНГ СССР?!

Але ў Вароне аказалася, што ніякай такой музейнай экспазіцыі ў школе ўжо няма. Спіхнуўшы з плячэй, яе перадалі ў праўленне калгаса, а там — звалілі ў кут, запёрлі на замок. Паўтарылася тая ж гісторыя, што ў Гервятах. Выходзіць, гісторыка-краязнаўчыя музеі існуюць, пакуль яны пры школе. І сапраўды, як тут абысціся без настаўнікаў, без вучняў?!

Са школы іду шукаць Маланню Станіславаўну Жыліс — пагаварыць з ёй мне абавязкова раіў Дзмітрый Канстанцінавіч. Сярод новых цагляных дамоў знаходжу драўляную хату. Малання Станіславаўна была якраз дома, нешта варыла на сняданне ці, можа, каб было з запасам, на абед на шырокім прыпечку. Пабачыўшы незнаёмага чалавека, зняла чыгунок з трыножніка, прыгасіла трэскі і запрасіла прайсці ў вялікую і прахалодную чыстую палавіну, дзе пад сукаватымі фікусамі стаяў стол, засланы абрусам. Мянялася тэма гаворкі — мяняўся і твар гаспадыні. Ён станавіўся то валявым і суровым, то іранічна-насмсшлівым, то па-жаноцку лагодным.

Расказвае Малання Станіславаўна Жыліс:

— Як я стала даяркай? О, гэта доўгая песня. Нарадзілася я не тут, а паблізу, у Кулішках. Гэта я ўжо ў Варону потым замуж выйшла. Скончыла сем класаў, пайшла памагаць бацькам. Адзін раз пасу сваю Рагулю, а тут узмежкам ідзе Купрэвіч, наш быўшы прадсядацель. Нешта ж яму кінулася ў вочы, як я з каровай абыходзілася. Ідзі, кажа, да мяне на ферму даяркай, не пашкадуеш. Даўно гэта было, у пяцьдзесят шостым годзе. А і праўда, не пашкадавала. Даяркай дак я чалавекам стала. У школу вучні просяць. Дэпутатам раённага Савета выбралі. Такрочным годам я ад каровы надаіла па чатыры тысячы шэсцьсот сорак восем кілаграмаў малака. Сёлета дала слова чатыры тысячы семсот. Толькі вот яшчур нам нашкодзіў. Малако сільна ўпала, бо толькі на адным полі мусілі пасціць. За восем месяцаў маю па дзве тысячы дзевяцьсот пяцьдзесят кілаграмаў ад кожнай з дзевятнаццаці кароў. Можа, і вазьму сваё. Раней кароў мы не падкормлівалі. А цяпер даём канюшыну, муку. Удзень выганяю да трохсот кілаграмаў, па чатырнаццаць ад каровы. Болей не выходзіць. Ведаеце, мяне сёлета Соня Янушковіч абганяе. І Ядзя Ігнатовіч. А было ж, у мяне яны вучыліся. Спачатку перажывала, а цяпер не надта гарую. Адной жа гадоўлі з імі, разам у дзеўках хадзілі. Няхай і яны трохі пацешацца славай. А там і я зноў, можа, уперад вырвуся. Баюся толькі даярак з «Запаветаў Ільіча». Саўко там добра ідзе, Мацкела. У іх пашаў болей. Бо ў нас кароў падвоілася, а пашы засталіся тыя ж. Цяпер во лёнам яшчэ заслалі.

Як я дабілася такіх надояў? Ведаеце, карову любіць трэба. Адным і тым жа часам даіць. Вымя памасіраваць, падмыць. Вунь на беразоўскай ферме, з якой мы сараўнуемся, кажуць; калі дасі палізаць солі або паласавацца канцэнтратаў, тады і добра. У абед дак у абед, вечарам дак вечарам. А каровы тым часам ад чакання нервуюцца, малако зарываюць. Чысціня трэба. Мы ў сябе на ферме вокны белім, летам кветкі ставім. Кароўнік у нас цяпер новы, на дзве сотні галоў. Доім «Імпульсам», рукамі толькі паддойваем. Гной транспарцёрам вывозяць. Так што рабіць лягчэй стала. Цяпер я так прывыкла да кароў, што, здаецца, без іх жыць не магла б. Стараюся, як каля сваіх. Бывае, што і ў хаце чаго не дараблю. Неяк пашэнціла зламаць руку, дак усё роўна на дойкі хадзіла, глядзела, каб зменшчыца кароў не запусціла.

Ці не цяжка мне адной, без мужа, упраўляцца і на ферме, і дома, гадаваць трое дзяцей? Цяжка, а што ж вы думаеце. Увесь час подбегам. Людзі казалі: не разводзься, у цябе ж і гады немаладыя, і дзеці ўсе ўжо школьнікі. Але ў мяне ж і свой розум, свой гонар ёсць. Не магла я мірыцца далей. І піў, і рукі доўгія меў. Цяпер вунь сваю цётку ганяе начамі. На аліменты мала плаціць, бо суткамі на ложку валяецца. Яго ўжо нічым не паправіш. І пры ім я дома ўсё сама рабіла — дровы шчапала, сена касіла. Цяпер хоць душа спакойная. Яно-то раней чалавек цярпеў бы, свая зямля не дала б годнасць паказаць. А цяпер не той час, каб над чалавекам здзекаваўся хто. Не плаціць аліменты, дак сваіх грошай хваціць — па сто семдзесят у месяц выходзіць. І дзяцей у людзі выведу. Мушу вывесці!

Па ўсяму відаць было, Малання Станіславаўна ўжо спяшалася на ферму, таму, пажадаўшы ёй поспехаў у жыцці, пайшоў на аўтобусны прыпынак. У чаканні нейкага транспарту прысеў на лаўцы побач з паўнаватым і добра сівым мужчынам. Ён аказаўся на лёгкім падпітку і ахвотна распачаў гаворку. Колькі слоў пра дажджы, што зноў зачасцілі, колькі слоў пра запушчанасць варонскага помніка архітэктуры. Потым запанавала няёмкае маўчанне, і, каб парушыць яго, я спытаў на ўсякі выпадак:

— Вы не ведаеце часам, у каго тут ёсць прыручаны воўк? Нядаўна ў беластоцкай «Ніве» чытаў, што каля Вароны быў зняты аматарскі фільм пра гэтага ваўка. Па тэлебачанні яго яшчэ паказвалі.

— А братка ж ты мой! Так бы адразу і спытаў… У мяне той воўк жыве! А фільм здымаць прыязджаў Аляксандр Ляховіч. То пойдзем да мяне паглядзець, на ваўка. І на дзікіх качак, што пад акном плаваюць. Баюся толькі, як старая нас прыме, бо сёння ж я трохі правініўся. Ну нічога, маім грамаадводам будзеце. Пры чужым чалавеку літаніяў яна не чытае.

Падхапіўшы мяне пад руку, мужчына весела прадставіўся:

— Вацлаў Іванавіч Блажэвіч, калісьці млынар, а цяпер ляснік. А заадно старшыня Варнянскага таварыства паляўнічых. А з кім маю гонар?

І нечакана задэкламаваў па-польску:

— О Літво, ойчызно моя, ты естэсь, як здрове…

Потым усю дарогу да Тартака нешта ды дэкламаваў. Міцкевіча, Багушэвіча, Сыракомлю. Сур’ёзнае і фрывольнае. Як і належыць былому мельніку, а цяпер лесніку, сыпаў анекдотамі, паляўнічымі гісторыямі.

— Яўрык у мяне як з’явіўся. Пайшлі мы гуртам на паляванне з маёй сучкай Ледзі. Глядзім — логава, пяцёра ваўчанят. Праседзелі ўвесь дзень, чакалі ваўчыцу, але яна не прыйшла. Тады падзялілі малых. Хто пазабіваў і здаў, а я стаў гадаваць. Воўк у лесе таксама патрэбны. Ён санітарную службу нясе. Мала цяпер нешта ваўкоў стала… Ну, а Яўрык вырас вялікі. У клетцы сядзіць, бо курэй душыць. Старая на мяне злуецца, кажа, мяса на яго не набярэшся. Але нічога, хай жыве. Бывае, я яго на паляванне з сабой бяру, у пару з Ледзі. Добра цікуе, толькі што не брэша, а яўкае. Заўжды са мной вернецца дахаты.

— А як цяпер дзічыны ў лесе — большае або меншае?

— Больш стала. Як замацавалі на Гродзеншчыне лясы за паляўнічымі арганізацыямі, то больш. Мы ж падкормліваем звяроў, тапінамбур для іх садзім. Нядаўна падлічвалі дзічыну, то налічылі каля двухсот дзікоў, каля васьмідзесяці ласёў, дзве з паловай сотні баброў, казуль многа. Цяпер дзікоў і ласёў па ліцэнзіях для заграніцы адстрэльваем. Нядаўна быў дэлегатам раённай канферэнцыі Таварыства па ахове прыроды, то чуў пра ўсё гэта. Наша таварыства мае сто сорак чатыры пярвічныя арганізацыі, болей семнаццаці тысяч членаў. Ёсць каму абараняць прыроду. Раённая газета часта друкуе старонку «Прырода і чалавек». Хаця і браканьераў хватае. Вунь у Жарнелях нядаўна стралялі без ліцэнзіі ў лася, а забілі калхознага каня. Што з такімі рабіць — не ведаю.

— У Чэхаславакіі добра прыдумалі. Ружжы — не ў паляўнічых, а ў праўленні таварыства. Ідзеш на калектыўнае паляванне — бяры ружжо.

— Хіба што так зрабіць. І яшчэ бяда ёсць з рыбай. Рыбы ў нас многа: стронга водзіцца, плотка, харыус, каля Альхоўкі — шчупакі па дзесяць кілаграмаў. Але зімой часта на Янаўскай ГЭС раптам спускаюць ваду. Вясной, калі лёд растане, ляжаць адны рыбіны костачкі. Спускаюць ваду і ў нераст. А колькі труецца хлоркай, аміячнай вадой. У «Перамозе» з дзіравай бочкі вылілася з дзесяць тон аміяку, дык усю рэчку Голштуп затрулі. Ну ладна, цяпер ша, самы небяспечны момант: вунь на панадворку мая старая стаіць.

І Вацлаў Іванавіч раптам пачаў ісці задам.

— Навошта ж так?

— А каб мая мела па чым адразу плескача даць!

Але плескача не было. Было гасціннае запрашэнне ў хату. Пакуль гаспадыня ўкройвала вэнджанага кумпячка, мы падышлі да Яўрыка. Пабачыўшы гаспадара, воўк радасна забегаў і нават лізнуў яму руку. Калі ж я падсунуўся да клеткі, ён халодна бліснуў вачыма, ашчэрыў жоўтыя зубы. Нерухома стаў у ненатуральнай позе.

— Артыст, праўдзівы артыст, — засмяяўся Вацлаў Іванавіч. — І ў фільме ён так іграў.

Потым мы агледзелі пасеку, стары млын, дзе калісьці, відаць, пілавалі дошкі, бо адкуль жа тады назва Тартак. Цяпер ён, замшэлы, стаяў нерухома. Толькі па латаку звонка цурчэла крынічная вада. Бегла яна з става, акружанага ніцымі вербамі. А па тым ставе плавала чародка дзікіх качак. Ад людзей яны не хаваліся, надчэквалі, ці не кіне ім хто жменьку збожжа.

— Дзівы дзіўныя цяпер з жывёлай творацца, — філасофстваваў Вацлаў Іванавіч. — Не баіцца ні людзей, ні машын, у гарады ідзе. Птушкі ў радыятарах трактараў гнёзды віюць. Клімат змяніўся, ці што. Каля Петраполя лебедзі сталі зімаваць. Качкі таксама не хочуць адлятаць.

Зімой ім тут зацішак, бо стаў не замярзае. Кругом лясы. На гарах мяцеліца свішча, а сюды, у лагчыну, вецер не дастае. Ды што там, лепей пойдзем у хату.

А ў стогадовай хаце Блажэвічаў — сапраўдны музей. Над халадзільнікам апошняй маркі вісіць цьмянае люстэрка ў разной раме. Бабка гаспадыні атрымала яго ад сваёй бабкі. Стаіць пузатая камода з тонкай разьбой. Уселіся мы на шырокай лаве з высокай спінкай, упрыгожанай разьбою. На маленькім падаконніку чырвоным полымем цвілі пеларгоніі. Прыкрыты кужалем стаяў тэлевізар. У закутку бялела пральная машына.

— Каб гэта такое жыццё ў маладыя гады! — уздыхнуў гаспадар, наліваючы ў чарачкі першаку. — У мяне розум быстры быў, але вучыцца давялося мала. Бацькам памагаў, потым на свой хлеб сеў. У вайну на фронце ваяваў, у балотах мок, Кенігсберг штурмаваў. У калгас уступіў. Тады здавалася: аддай зямлю, аддай каня, а як жыць без усяго свайго? А цяпер калі б хто сілком сунуў тую зямлю назад, сказалі б: навошта яна, адчапіся! Значыць, не зямля сама па сабе шчасце дае. Вунь я на калгасным сыноў вывучыў. Адзін заатэхнікам у сваім калгасе, другі шафёрам у Астраўцы, трэці армію дабывае. Чаго ж болей хацець.

— Так ужо нічога і не хочацца! — тут я рашыў паўтарыць пытанне, пастаўленае пару тыдняў назад Дзмітрыю Канстанцінавічу. — Уявіце, што перад вамі чараўнік, які можа выканаць тры любыя жаданні. Што б вы папрасілі?

— Першае — каб дзеці шчасліва жылі…

— І каб жонак добрых знайшлі, — перабіла гаспадыня. — Цяпер жа столькі разводзяцца.

— Другое — каб вайны ў нас доўга не было…

— Што ты чаўпеш, стары, — зноў перабіла гаспадыня. — Каб ніколі не было. Нідзе і ніколі.

— Ну, і каб дажыць да камунізма. Паглядзець сваімі вачыма, як яно там будзе!