Астравеччына, край дарагі…

5.

Калі настаўніцу, дык з машынай! Сустрэча з сельскім інтэлігентам. Чалавек, які двойчы гарэў. Аграном з сям’і аграномаў. Два погляды на жыццё. Рымдзюнскія перамены

Паступова асэнсоўваючы паездку з Дзмітрыем Канстанцінавічам Арцыменем, я зразумеў, што яе маршрут быў выбраны не выпадкова. Гэта нібы рэкамендацыя: вось сюды, у Варняны, Гервяты, Рымдзюны, варта вярнуцца яшчэ раз, каб паглядзець усё больш уважліва, без спешкі.

На аўтастанцыі аказалася, што на Варняны цяпер аўтобусы ходзяць кожную гадзіну, а раніцай і вечарам — яшчэ часцей. Ужо за Варнянамі яны расходзяцца ў розныя бакі: які на Вільнюс, які на Міхалішкі і Кямелішкі, які на Гервяты, Рымдзюны і Маладзечна. Гэта не тое што год дваццаць назад, калі на Астравеччыну пралёг першы маршрут Вільнюс–Гіры.

На аўтобусным прыпынку, абшарпаным і непрыбраным, сабралася спорна народу. Маладыя хлопцы, па руках відаць — механізатары, гучна і бессаромна ўспамінаюць свае начныя прыгоды:

— Так ты да яе кінуў хадзіць?

— А мне што — цацкацца, калі бацькі за ёй «Жыгулі» не даюць?

— А кошкі, мабыць, на душы скрабуць. Навучыцелька ўсё ж.

— Шмат я відзеў такіх навучыцелек… Які ў яе там заробак! Не бойся, пры маёй халтуры знайду сабе кралю і з «Жыгулямі».

Старая ў вялікай клятчатай хустцы ўсё памыкалася ўмяшацца ў гэту гаворку. Але не наважылася. Толькі нешта шаптала высахшымі вуснамі. А калі хлопцы, галёкаючы, уселіся на спадарожную машыну, замахала ім услед кароценькім кійком.

— А кыш-ш! А кыш-ш, паскудства!

Пра сцэну на аўтобусным прыпынку за якую гадзіну я расказваў Эдуарду Міхайлавічу Пяткевічу, дырэктару Гервяцкай дзесяцігодкі. Школа нібы вымерла — усе былі на бульбе. Ён жа сядзеў у вузенькім кабінетчыку і запаўняў доўгую зводку.

— Цяпер у вёсцы стала модна мець жонку з дыпломам, — нявесела ўсміхаецца дырэктар. — З інстытутаў пераважна прыязджаюць дзяўчаты. А за каго загадаеце ім замуж ісці? За калгаснікаў. Калгаснік жа часта зарабляе ўдвая больш, чым настаўніца. Чаму б не пафарсіць, легкавушку ў пасаг не запатрабаваць?

— Але ж такі сямейны саюз вытворчасці і адукаванасці, культуры можа даць добры плён!

— Чаму не. Тут усё залежыць ад таго, хто каго павядзе, чый пачатак пераможа. Бывае, прысядзібны ўчастак, пагоня за рублём давядуць настаўніцу да таго, што нічога інтэлігентнага ў ёй не застанецца. Бывае, яна ўзніме мужа да свайго ўзроўню, прымусіць яго вучыцца.

— Значыць, цяга да навукі ў хлопцаў цяпер ніжэй, чым у дзяўчат?

— Выходзіць, што так. Проста змяніліся стымулы. Раней веды асацыіраваліся з дастаткам. Цяпер такой сувязі няма, Матэрыяльныя стымулы змяніліся маральнымі, прэстыжнымі. Калі хлопцы і паступаюць, то толькі не ў педагагічны.

— А куды яны ідуць? Эдуард Міхайлавіч, вы, здаецца, працуеце ў Гервятах даўно, можаце зрабіць абагульненні…

— Працую я тут сапраўды гадоў ужо дваццаць. Ужо дзеці маіх першых выпускнікоў скора стануць выпускнікамі. Новае пакаленне прыйшло.

— І якое ж яно, гэтае пакаленне? Як складваўся лёс колішніх выпускнікоў і складваецца лёс цяперашніх?

— У 1956 годзе ў нас быў першы выпуск. З яго ў вышэйшыя школы паступіў кожны чацвёрты. А з дваццаці шасці выпускнікоў 1973 года — толькі два, сёлета — таксама два.

— Шэсць-восем працэнтаў. Удвая менш, чым у сярэднім па краіне. Чаму?

— Пры ўсім нашым старанні сельскім выпускнікам цяжка дужацца з гарадскімі. У сувязі з пераходам на новыя праграмы семдзесят — восемдзесят працэнтаў нашых дапаможнікаў устарэла. Цяпер нам патрэбны тэлевізары, магнітафоны, адных мікраскопаў — дваццаць штук. З бюджэту ўсяго гэтага не купіш.

— А дапамога калгаса? Дарэчы, як у вас узаемаадносіны з калгасам увогуле? Наколькі мне вядома, жонка і дачка старшыні працуюць у вашай школе. Значыць, адносіны павінны быць добрыя.

— Не спяшайцеся з вывадамі. У наш планавы век не павінна быць нічога стыхійнага. Таму і нашы стасункі рэгулююцца дакументам. Мы першымі ў раёне сёлета распрацавалі сумесныя мерапрыемствы з калгасам. Яны адобраны райкомам партыі, апублікаваны ў газеце. Давайце разам пройдземся па асобных пунктах. «Калгас абавязваецца дапамагчы школе ў абсталяванні кабінета па вывучэнню трактароў і сельгасмашын» — тут усё ў парадку, далі нам вузлы. «Штогодна выдзяляць школе да тысячы рублёў на наглядныя дапаможнікі, спортінвентар і кнігі для бібліятэкі» — тут нічога мы не атрымалі, бо ў праўленні нібы не ведаюць, як і на што можна пералічыць грошы. «Выдзяляць тэхніку і ўгнаенні для прышкольнага ўчастка, забяспечваць школьны трактар і аўтамашыну гаруча-змазачнымі матэрыяламі» — з гэтым у нас нядрэнна. «За кошт калгаса накіроўваць выпускнікоў у інстытуты і тэхнікумы» — нічога не выйшла, бо не знайшлося ахвотнікаў ды і спецыялістаў у калгасе дастаткова. «Наладзіць з верасня бясплатнае харчаванне для дзяцей калгаснікаў» — таксама загвоздка. Наш старшыня ківае пальцам на суседзяў: пачакаем, як яны, іхнія дзеці таксама ходзяць у нашу школу. «Скіраваць у завочную вучобу моладзь, якая не мае сярэдняй адукацыі» — паслана пяць чалавек, пераважна дзяўчат з канторы. «Накіраваць важатымі восем перадавікоў вытворчасці» — сказалі, што няма магчымасці. І гэтак далей.

— Цяпер возьмем другі бок, школу.

— Сваё слова мы трымаем. Штогодна ўбіраем калгасу звыш чатырохсот топ бульбы, сто пяцьдзесят тон караняплодаў. Сёлета паша вытворчая брыгада вырасціла пяць гектараў буракоў. Вучні — найпершыя памочнікі Валуевіча ў яго навуковых доследах. Штогодна чытаем для калгаснікаў да ста лекцый, ставім канцэрты, шэфствуем над ветэранамі вайны і працы. Вядзём прафарыентацыю. Амаль усе выпускнікі выходзяць ад нас з правамі трактарыстаў-машыністаў трэцяга класа. Летам многія вучні працавалі памочнікамі камбайнераў.

— Значыць, засталіся пасля выпуску ў родным калгасе?

— Уявіце сабе, не. З апошняга выпуску засталіся толькі два троечнікі. Астатнія — хто куды: у тэхнікумы, вучылішчы, на заводы падаліся. Прадбачу ваша пытанне: чаму мы арыентуем, а яны не арыентуюцца? Таму што іх не задавальняе перспектыва. Наш калгас дае ім добрыя заработкі, але не стварае належныя культурна-бытавыя ўмовы. Жылыя дамы амаль не будуюцца. Пра дзіцячы сад гаворка вядзецца год з дваццаць. Клуба фактычна таксама няма. Есць старая, яшчэ, мусіць, дарэвалюцыйная развалюха. А ў ёй — ані самадзейнасці, ані вечароў. Культработнікі пабудуць з год і шукаюць лепшае месца. Узнікаюць нажніцы паміж культурнымі запатрабаваннямі і рэальнымі магчымасцямі іх задаволіць. А запатрабаванні ў нас высокія. Амаль з кожнай сям’і, асабліва з літоўскай, хтосьці жыве ці вучыцца ў Вільнюсе. Ёсць з чым параўнаць.

— Калі не памыляюся, Гервяцкая школа — адзіная дзесяцігодка ў Беларусі, дзе вядзецца выкладанне літоўскай мовы.

— Так. Прыкладна шэсцьдзесят працэнтаў нашых вучняў — літоўцы. Па свайму выбару яны могуць вывучаць літоўскую ці беларускую мову. Многія потым паступаюць у літоўскія інстытуты, становяцца вядомымі ў Літве людзьмі. Праўда, цяжкавата ім. У мясцовай літоўскай гаворцы многа беларусізмаў, дыялектных форм.

— Пра гэта я ўжо чытаў у працы Тамары Міхайлаўны Суднік «Диалекты литовско-славянского пограничья». Там ёсць цэлы раздзел пра гервяцкую гаворку. Даследуюць яе і вільнюскія філолагі.

— Цяпер з Вільнюса і з Мінска да нас часта прыязджаюць комплексныя навуковыя экспедыцыі. Найбольш буйная была ў 1970 годзе. Арганізавалі яе Інстытут літоўскай мовы і літаратуры АН Літоўскай ССР і Літоўскае таварыства па ахове помнікаў і краязнаўству. Але ўдзельнічалі таксама вучоныя з Мінска, Масквы, Таліна — усяго сто пяцьдзесят чалавек. Прыехалі да нас фалькларысты, этнографы, гісторыкі, медыкі, метэаролагі, харэографы, кампазітары. Усебакова даследавалі пятнаццаць вёсак, запісалі ад двухсот з нечым выканаўцаў больш трох з паловай тысяч твораў літоўскага і беларускага фальклору, часта унікальных. Напрыклад, у Гірах захавалася рэдкая літоўская песня пра паўстанне 1863 года і Кастуся Каліноўскага, па матывах якой вядомы літоўскі мастак Арунас Тарабілда зрабіў цыкл гравюр. Асабліва цікава выключная блізкасць літоўскіх і беларускіх працоўных песень; латышскія роднасныя літоўскім па мове, але намнога далей па зместу. Перад ад’ездам вучоныя арганізавалі ў Рымдзюнах развітальны вечар. А потым запрасілі лепшых выканаўцаў у Вільнюс.

— Пра гэта я ведаю. Расказвала наша фалькларыстка Лія Салавей. Сустрэча ў Вільнюсе выглядала так. У памяшканні школы мастацтваў адкрылася выстаўка сабраных этнаграфічных матэрыялаў. Пра вынікі экспедыцыі дакладвалі яе кіраўнікі: Норбертас Велюс, прафесар Бернардас Падзегімас, філолаг Алаізас Відугірыс. У перапынках іграла народная капэла з Рымдзюн — скрыпка, гармонік і бубен. Зала зачаравана слухала літоўскія і беларускія народныя песні, а часам нават асцярожна падхоплівала і дапамагала, калі хто крыху збіваўся. Апошнюю, віншавальную песню праспявалі ўсе стоячы. Самы стары з гервяцкіх гасцей абвязаў Велюса, нібы маршалка на вяселлі, васьмярнёвым ручніком. Потым дэманстравалі фільмы, знятыя ў экспедыцыі. Сустрэча закончылася пачастункам гасцей — абслугоўвалі іх хлопцы і рабілі гэта сур’ёзна і спрытна.

— Літоўцы ўмеюць рабіць такія святы. Тая сустрэча надоўга застанецца ў памяці нашых калгаснікаў. Як праяўленне дружбы двух народаў-суседзяў.

— Застанецца і кніжка. Нашы дзве акадэміі рыхтуюць тоўстую манаграфію «Гервяты», прысвечаную гэтаму непаўторнаму астраўку двуадзінай культуры.

— Будзе ў гэтым томе і мой краязнаўчы артыкул. Пра дасягненні мясцовага калгаса, развіццё асветы.

— Прабачце, Эдуард Міхайлавіч, з якой вы сям’і? Калі вы прамаўлялі на жнівеньскай канферэнцыі, мне здалося, што вы патомны інтэлігент. Такія бездакорныя манеры, дыкцыя. Тое ж самае гаварыла мне, калі я збіраўся сюды, антраполаг Лідзія Цягака. У шэсцьдзесят сёмым годзе яна збірала ў вас матэрыялы. «Такая бібліятэка багатая, — захаплялася яна, — такія рознабаковыя інтарэсы, столькі грамадскіх спраў!»

— Мне прыемна пачуць гэтыя словы, — Эдуард Міхайлавіч упершыню за ўсю сустрэчу па-сапраўднаму ўсміхнуўся. — Але я і мая сястра-настаўніца інтэлігенты толькі ў першым пакаленні. Нарадзіўся я непадалёку, у Снігянах. Гэта ўжо Смаргоншчына. Бацькі былі звычайнымі сялянамі, але любілі кніжкі. Памятаю, як чыталі «Скрыпачку беларускую» Багушэвіча. Прыносіў яе дзед з суседняй вёскі Падбярозы.

— Напэўна «Скрыпачка»? З партрэтам аўтара?

— Партрэта не прыпамінаю. Але такіх па зместу твораў больш нідзе не сустракаў. Усе клаліся ад смеху, дзівіліся, што аўтар так ведае вясковае жыццё. Можа, гэта і быў той трэці зборнік Багушэвіча, які ўсе так упарта шукаюць.

Тым часам Эдуарда Міхайлавіча выклікалі ў раён, а я пайшоў палюбавацца школьным дваром. На клумбах другі раз у гэтым годзе зацвіла шыпшына. У садзе нязвычна, бо сярод жоўтай лістоты спялелі вішні. Раслінны свет аніяк не мог сарыентавацца ў капрызах сёлетняй пагоды.

Са школы пайшоў у цэнтр Гервят, над якімі ўзвышаўся чырвоны шпіль неагатычнага касцёла, збудаванага на пачатку стагоддзя віленскім дойлідам Вацлавам Міхневічам. Тут пачынаў мастацкую дзейнасць славуты літоўскі спявак Кіпрас Пятраўскас. Яго брат Мікалас працаваў у касцёле арганістам, арганізаваў хор. Бацька сталярнічаў, любіў рабіць скрыпкі. У той цяжкі час Пятраўскасы арганізавалі ў Гервятах духавы аркестр, які іграў народныя песні, «Варшавянку» і «Марсельезу».

Некаторыя аматары лічаць гервяцкі касцёл галоўнай архітэктурнай славутасцю Астравеччыны, хаця па сваёй гістарычнай і мастацкай каштоўнасці ён намнога ўступае варнянскаму ансамблю і барочнаму касцёлу ў Міхалішках. Адзінае, што тут ёсць сапраўды выключнае, гэта перавезены з Клюшчан пяцікутны уніяцкі абраз «Дзева Марыя — апякунка ўсіх веруючых». Мастацтвазнаўца Гурый Барышаў, які паказваў мне здымак гэтага абраза, вагаўся: рэнесанс ці можа нават готыка… Невядомы мастак быў несумненна смелым для свайго часу чалавекам. Лісліва ўзнімаюць вочы ў неба манархі, сквапна паглядаюць манахі. Кволы анельчык цягне з пякельнага бяздоння душы шляхціца і ксяндза. Падумаць толькі, на што ішоў мастак: памясціць у пекле нават ксяндза! Захацелася паглядзець на арыгінал, але на плябаніі сказалі, мусіць, дзеля адчэпнага, што ксяндза няма дома.

За касцёлам, на беразе Лошы, аглядаю ўкрыты шатамі дрэў стары абшаляваны дом. Цяпер тут акуратненькая бальніца на пяцьдзесят ложкаў. Радуюць вока стэнды з выказваннямі рускіх і беларускіх класікаў пра здароўе. А раней тут жылі жорсткія паны Дамейкі, супраць якіх бунтаваліся мясцовыя сяляне на чало са сваім завадатарам Валэйкам. У сваю чаргу Дамейкі купілі ў 1801 годзе Гервяты ад рускага пасла ў Стамбуле Шусэл-Жуфрэ. Да гэтага мястэчка належала віленскаму біскупству. Атрымала яно Гервяты ў 1434 годзе, відаць, ад князя Сігізмунда Кейстутавіча і потым увесь час павялічвала маёнтак — у 1474 годзе за трыццаць пяць коп грошы пражскіх біскуп купіў халопа Лелюша з сынамі Янам і Трабусам, што «сядзелі» пад ракой Лоша («Галоша»), а ў 1480–1491 гадах прыдбаў дванаццаць чалавек «гальчунцаў», якія акрамя паншчыны плацілі дваццаць шырокіх пражскіх грошы, пуд і два сіты льну і давалі коней на паслугі. А яшчэ раней Гервяты былі ў руках літоўскага князя Германта і называліся Германтамі. Упершыню паселішча ўпамінаецца ў 1271 годзе.

Каля касцёла зноў выходжу на колішнюю рыначную плошчу, упрытык абстаўленую старымі драўлянымі дамамі. Пад канец XVІ стагоддзя тут і «на вуліцах» стаяла трыццаць халуп. У 1912 годзе польскі часопіс «Люд» пісаў, што на плошчы выдзяляліся чатыры шынкі, а ў былой карчме гандляваў таварамі Станіслаў Шэміс, брат мясцовага літоўска-польскага паэта Адама Шэміса, які памёр у невядомасці на віленскім бруку ў 1905 годзе. Цяпер на плошчы ўзвышаецца помнік тым, хто загінуў на гервяцкай зямлі або пайшоў з гэтай зямлі дабіваць фашыстаў і не вярнуўся. Сённяшняе інтэрнацыянальнае брацтва акроплена тут крывёй прадстаўнікоў розных народаў: рускіх лейтэнанта Васіля Вяслова і сяржанта Аляксея Ксенафонтава, літоўцаў Леанардаса Даўгуля і Вацловаса Гродэля, беларуса Івана Шаўракі і паляка Станіслава Бараноўскага. На плошчы выраслі новыя будынкі сталовай, магазіна. Воддаль красуецца абноўленая кантора калгаса… Пара зайсці туды і задаць старшыні пытані, што ўзніклі пры гаворцы з дырэктарам школы.

Андрэй Андрэевіч якраз нервова гаварыў па тэлефоне. Мяркуючы па тону — з раённым начальствам:

— Ды зразумейце ж вы! Сёння раніцай ужо быў мароз! Трэба ратаваць кукурузу, а сілы мала. Няма людзей, кажу, няма транспарту. Трэба і лён абмалачваць, і развозіць яго на сцелішчы. Усё ўпіраецца ў транспарт. Тры машыны стаяць без рысор. Не, рысоры ў «Сельгастэхніцы» ёсць, але кажуць, што мы ўжо свой ліміт выбралі. Падкіньце пару машын з аўтабазы… Ах, нават так… Тады буду вымушаны пісаць афіцыйна!

— Паехаў Дзмітрый Канстанцінавіч — і нельга вырашыць нават простае пытанне, — Андрэй Андрэевіч раз-пораз глыбока і цяжка ўздыхае. — Ніхто не хоча браць на сябе адказнасці.

— Што, не хапае рабочай сілы?

— Пазарэз не хватае!

— А пасля дзесятага класа хто-небудзь да вас прыйшоў?

— Не ведаю. Была тут у мяне адна на прымеце, Вольга Гражуль. Правы трактарыста мае, летам памочнікам камбайнера працавала. Абяцаў ёй першы новы трактар.

— Адна — з трыццаці двух сёлетніх выпускнікоў? Сапраўды выходзіць, як у тым вершы Бураўкіна: «Уцякаюць хлопцы ў гарады, ад зямлі бацькоўскай уцякаюць, іх плугі і косы не цікавяць, надакучыў жніўня пыл руды…»

— Прычым тут плугі і косы… У нас усё цяпер механізавана. Збожжа і сеюць, і жнуць машыны, закладваюць сянаж — таксама. Значыць, менш калгаснікаў трэба. Вось толькі ўборка бульбы, лён. Вымушаны школьнікаў браць, студэнтаў запрашаць…

— Але ўсё ж уцякаюць ці не? Можа, плаціце мала? — прыкінуўся я недасведчаным.

— І заработкі ні пры чым. Даярка Гэнуэфа Бублевіч зарабіла ў нас за год дзве тысячы восемсот рублёў, механізатары Іван Стэх і Антон Койра — па тры тысячы шэсцьсот рублёў. А з хаты ж яшчэ нехта ходзіць. На яду гэтыя грошы траціць не трэба, бо і мяса, і малако, і бульба — усё сваё. Хіба што на хлеб і цукар.

— Куды ж ідуць такія грошы?

— Купляюць тэлевізары, халадзільнікі, пральныя машыны, матацыклы. Пачалі купляць аўтамашыны, але пераважна сваім дзецям — у Вільнюс. І ўсё роўна грошы застаюцца, ляжаць.

— Дзе? У ашчаднай касе?

— Напалавіну. Часта па звычцы дома, у старой панчосе. Потым то згінуць, то згараць, то злодзей украдзе. Вунь у Лаўрыновіча быў пажар, дык тысячы абгарэлі. Чаму не кладуць у касу? Часам па спрадвечнай сялянскай недаверлівасці. Часам не хочуць важданіны. Бо ў пагоні за планам накапленняў работнікі кас любяць чыніць штучныя перашкоды, калі хто захоча ўзяць уклад назад.

— Ведаю некалькі такіх фактаў. Мясцовыя дзеячы прымушаюць хадзіць па грошы некалькі разоў падрад, пісаць заявы, на што патрэбны тыя грошы… Але мы ўхіліліся ад асноўнай тэмы: чаму маладым не сядзіцца ў вёсцы?

— Нікуды не ўхіліліся. Таму і не сядзіцца, што няма дзе і як рэалізаваць заробленыя грошы. Не на водку, а культурна. Як у горадзе.

— Во-во! А калгас хіба не павінен ім тут дапамагчы? Маладым ой як трэба добрая кватэра, асабліва пасля вяселля. Колькі разводаў таму, што цяжка ўжыцца з цешчай або з свякрухай. Зноў жа, калгасніку хочацца мець усе выгоды. Гарачая вада ў доме яму трэба больш, чым іншаму гараджаніну, бо гараджанін пераважна не працуе ў такім пыле і не ходзіць па такой гразі. Вось вазьміце і дапамажыце маладому калгасніку, прывяжыце яго да зямлі калгаснай кватэрай. Або хай будуецца кааператыўна. Грошы ж у яго ёсць. Колькі вы цяпер дамоў будуеце?

— Тры дамы. І будуем якраз кааператыўна. Трыццаць працэнтаў пакрывае калгас, семдзесят — на выплату. Але пералічылі мы рамонтна-будаўнічаму ўпраўленню трыццаць тысяч, заклалі яны фундаменты і — кінулі… Тут я з вамі згодзен, што мы часам недальнабачна робім. Закінем культуру і быт — адаб’ецца на вытворчасці. Трэба нам браць прыклад з Літвы. Многіх яна перавабіла ад нас лепшымі бытавымі ўмовамі. Але тут мы бяссільныя: будаўнічыя арганізацыі не спраўляюцца з аб’ёмам работ. Грошы ў нас ёсць, а аб’ект не ўключаецца ў тытульны спісак.

— Значыць, грошы цяпер ёсць…

— А як жа. Прыехаў я сюды ў шэсцьдзесятым годзе — а да гэтага працаваў бухгалтарам, вызваленым партсакратаром — у сейфе толькі неаплачаныя ведамасці за тры гады. Ды і ў ведамасцях тых — як кот наплакаў: па трыццаць капеек на працадзень старымі. Усе хлявы раскрыты, салому на корм, ведаеце, аж з Эстоніі вазілі. Кінуў усе сілы на лён. Здалі мы яго патаемна, на суседні «Рассвет» аформілі, бо ў нас усе банкаўскія рахункі былі замарожаны. Выручылі першых дзвесце тысяч. Выдалі патроху людзям. Паверылі яны нам. Потым перайшлі на гарантаваную аплату. У год выдавалі па трыста тысяч… А летась выплацілі семсот, сёлета будзе каля васьмісот. Даход летась склаў каля паўтара мільёна, з іх чыстага прыбытку — шэсцьсот восемдзесят тысяч. Рэнтабельнасць вытворчасці даведзена да сарака двух працэнтаў.

— Куды ж ідзе прыбытак?

— Звыш чатырохсот тысяч — на папаўненне асноўных фондаў. Цяпер мы многа будуем: вялікі тыпавы механізаваны валоўнік, збожжаток і сховішча на тысячу тон збожжа. Купілі чатыры арашальныя ўстаноўкі. Маем дванаццаць камбайнаў, сорак трактараў, дваццаць пяць аўтамашын, у тым ліку пяць легкавых — усе галоўныя спецыялісты забяспечаны транспартам. У загадчыкаў участкаў — матацыклы… Яшчэ тысяч семдзесят — восемдзесят выдзяляем на дадатковую аплату, прэміяванне.

— А на культурна-бытавыя патрэбы?

— Як і належыць, як і належыць, не больш і не менш, тысяч пятнаццаць. Расходзяцца яны неяк…

— Вунь у школе скардзяцца, што грошы на дапаможнікі абяцалі, а не пералічаеце. Бясплатнае харчаванне вучням не арганізавалі.

— А што мы можам, што мы можам… У банку нам сказалі: не маем такога права. А з харчамі пачакаем, як іншыя калгасы.

— Навошта ж было тады падпісваць сумесныя мерапрыемствы? Як вы школе, так і школа вам…

Такі паварот гаворкі не вельмі падабаецца старшыні. Зрэшты, у мяне склалася ўражанне, што ён сам разумее хісткасць многіх сваіх аргументаў. Ды і што гэта я ўвесь час толькі пра моладзь, культуру, быт. Андрэй Андрэевіч сапраўды лепшы старшыня ў раёне, сапраўды ўмее лічыць і берагчы капейку. А што парой беражэ не там, дзе трэба, дык тут вінаваты не ён адзін: за вытворчасць здымаем стружку, а за культуру хіба што паўшчуваем. Прыгадаліся словы з нарыса «Курземітэ» Іманта Зіедоніса, які якраз пачаўся друкавацца ў «Дружбе народов»: «Палітыка будняў ёсць, няма палітыкі выхаднога дня».

— Учора ў абласной газеце прачытаў, што ваш калгас за чатыры гады справіўся з пяцігадовым планам па вытворчасці збожжа. Выходзіць, можна вас, Андрэй Андрэевіч, павіншаваць.

— Ёсць такое, — твар Галагаева адразу святлее. — Планавалі на канец пяцігодкі дзве тысячы тон, а сёлета сабралі дзве тысячы восемсот. Па трыццаць тры цэнтнеры з гектара выйшла, а было, калі прыехаў сюды, усяго па пяць-шэсць цэнтнераў. І не толькі па збожжу. За тры з паловай гады завяршылі пяцігодку па вытворчасці мяса, цяпер завяршаем на малаку. На сто гектараў зямлі сёлета ўжо атрыманы сто дваццаць адзін цэнтнер ялавічыны. Праўда, не ўсе фермы працуюць аднолькава. Усё залежыць ад людзей.

— Раскажыце, хаця б коратка, пра лепшых.

— Каго б тут выдзеліць? Выдатна працуе даглядчык Часлаў Глаўдзель. У яго волікі прыбаўляюць на адкорме амаль па кілаграму за суткі. Вывучае новае, цікавіцца літаратурай. Сярод даярак лідзіруе Генуэфа Бублевіч з Гайголяў. Здаецца, сёлета яна першай у нас пераадолее чатырохтысячны рубеж. Добрае слова трэба сказаць пра звеннявую Марыю Равойць. Сёлета лён палёг, машыны яго не ўзялі. Прыйшлося рваць па-дзядоўску, рукамі. А плошча немалая, трынаццаць гектараў. Лічым, што ў яе будзе да васьмі цэнтнераў валакна з гектара. На раённую Дошку гонару збіраемся рэкамендаваць. Працуе Равойць у Міцюнах. Загадчыцай вытворчага ўчастка там Тарэза Сцефановіч, мясцовая, з Бабраўнік. Маладой дзяўчынай прыехала яна да нас пасля Гродзенскага сельскагаспадарчага інстытута. Працавала аграномам-насенняводам. А тут загадчык у Міцюнах захварэў. Паслалі яе. Прыглядалася, раілася са старшымі. Цяпер міцюнскі ўчастак ідзе ўперадзе не толькі па калгасу, але і па раёну. Або вазьміце нашых галоўных спецыялістаў. Калі прыехаў сюды, усе былі з сярэдняй асветай. Цяпер і заатэхнік, і галоўны інжынер, і загадчык майстэрнямі маюць інстытуцкія дыпломы. Галоўны аграном кандыдацкую піша. Дарэчы, з ім я раю вам спаткацца асабіста. Увогуле людзі за апошні час змяніліся. Раней прыходзілі на сходы п’яныя, абы-як адзетыя, выступленняў талковых не было. Цяпер гаспадарамі сябе лічаць. І, паверце, для мяне найбольшая радасць, калі адчуваеш, што ты людзям патрэбны. Неяк пусцілі паніку, што мяне ў суседні калгас хочуць узяць. Што тут пачалося! Так заядла выступаць пачалі, каб толькі мяне пакінулі…

Тут Андрэй Андрэевіч глянуў на гадзіннік і дакорліва паківаў галавой:

— Глядзі ты, колькі прагаварылі! Гадзіны з тры. А ў колькі ацаніць рабочую гадзіну старшыні? Ніхто яшчэ не падлічаў. І не падлічыць. Ну ладна, — Андрэй Андрэевіч адчуў маё пачуццё вінаватасці, — паедземце разам. Можа, дзе па дарозе Сігізмунда Сігізмундавіча зловім. Носіцца, як учадзелы. Толькі ці ўдасца ў вас гаворка. Яму як якая лейчына пападзе…

— Андрэй Андрэевіч, — спытаў я, калі «газік» ужо нёсся ці то ў Гялюны, ці то ў Гальчуны, ці то ў Гайголі — вечна блытаю гэтыя тры падгервяцкія вёскі, — рэдакцыйныя хлопцы расказвалі мне, што вы двойчы гарэлі: на фронце і ў мірны час. Было такое?

— Было. Калі мяне прызвалі ў армію, а прызывалі са Шклоўшчыны, папаў я ў танкавыя часці. Стаў механікам-вадзіцелем. І тут вайна. У першы ж дзень пайшлі ў контратаку. Вопыту асаблівага не было, адзін форс. Люкі задраіў моцна, на ўсе вінты. Танк загарэўся з сярэдзіны, ад мяне. Разрадзіў я тушыцель, прыбіў агонь, але люк раздраіць не магу, задыхаюся. Непрытомнага выцягнуў мяне Міша Усольцаў, наш заражаючы. Потым на танку прарваліся з акружэння. Эх, Міша, Міша, ці жывы ты? Я ж доўга цябе шукаў, бо жыццём табе абавязаны. Потым шмат ваявалася. На мінах падрываўся, пад Сталінградам у абедзве рукі раніла. А той першы бой пад Кандалакшай і цяпер стаіць у вачах. Другі раз… Ды што другі раз, хіба яго параўнаеш з першым? Пераехаў сюды. Прыглядаюся. На вясковае вяселле неяк мяне запрасілі. Толькі селі за стол — пажар у Гудзеніках, за кіламетр. Дабеглі, патушылі — і ўсё.

Па сціпласці старшыня прамаўчаў, што і ў той, другі раз таксама было цяжка. Ратуючы дзяцей, жывёлу, дабро, прыйшлося не раз кідацца ў полымя. Пасля таго вяселля доўга смылелі апёкі.

— Рашучы чалавек Андрэй Андрэевіч, адважны, — пацвердзіў мае меркаванні Сігізмунд Сігізмундавіч, калі я ля бульбяных буртоў перасеў са старшынёвай машыны ў аграномаўскую. — І гаспадар добры. У яго прыроджанае чуццё ёсць, дзе, калі і што сеяць, на чым можна зарабіць грошы.

— А спрачацца часта даводзіцца? — прыгадаліся мне словы Галагаева пра «лейчыну».

— Уявіце сабе, за шэсць год Андрэй Андрэевіч ні разу не падняў на мяне голас. Раімся, спрачаемся — хто каго пераканае.

— І да дысертацыі вас не раўнуе?

— Уявіце сабе, не, — Сігізмунд Сігізмундавіч доўга і заразліва смяецца. Увогуле, як я пераканаўся, усё ён робіць весела і напорыста. — Лаяльна ставіцца. Кажа, вартая справа. І публікацыі ў часопісах з’яўляюцца, і практычная аддача ёсць.

— Значыць, як звычайна гаворыцца, тэму падказала жыццё…

— Нялёгкае жыццё, дадайце. Неяк прыехаў да нас з райкома Арцыменя. Заклікае падвоіць пагалоўе жывёлы. «А чым карміць будзем?» — пытаю. «А навошта цябе пятнаццаць год вучылі?» — адказвае. Ён паехаў, а я хаджу, прыкідваю. Поле — яго не расцягнеш, яно не з гумы. Але два і нават тры ўраджаі з яго сабраць можна. Скосім мы на зялёны корм жыта, пачынаем сеяць салодкі лубін, куузіку. Толькі цяпер уся загвоздка, калі, як і чым засяваць, як зямлю абрабляць. Зноў узнімаць яе плугам? Зноў яе, сардэчную, культыватарам ці дыскамі? Не-е. Вы чыталі кнігу «Вар’яцтва ратая» аднаго амерыканскага фермера? Шкада, многа згубілі. Дык вось: вар’яцтва — гэта бясконца пераворваць глебу. Ад гэтага разбураецца яе структура, пачынаюцца пылавыя буры. Таму рашыў прымяніць іншы спосаб, сеяць без апрацоўкі. Лубін — ён прарастае. Пачаў доследы, вучняў зацікавіў, нават жонку — яна тут эканамістам, значыць, лічыць умее. Уявіце сабе, спачатку ледзь не ўсё сарвалі галубы. Выбіраюць насенне — і, пішы, прапала. Прыйшлося старога ставіць, каб рукамі махаў. Вядома, сучаснай сеялкай можна заправіць лубін і па глыбіню. Але ж усё гэта трэба высветліць.

— Тэма як фармулюецца?

— Так і фармулюецца: «Асаблівасці вырошчвання кармавога лубіну ў паўкосных пасевах». Кіраўнік мой — у Інстытуце земляробства.

— Пасля абароны, вядома, вас, як практыка, перавабяць туды. Ці, можа, выкладаць пойдзеце?

— Так я вам і скажу! — Сігізмунд Сігізмундавіч зноў весела і заразліва смяецца. — А ўвогуле, я патрыёт Астравеччыны. Тут, у Малых Дзяранках, я нарадзіўся. Тут працаваў аграномам бацька. У Жукойнях аграномам робіць сястра. Брат таксама падаўся ў Гродзенскі сельска-гаспадарчы. Так што, лічыце, вырасла цэлая валуевічаўская дынастыя аграномаў. А якая дынастыя без зямлі, без гэтых вось палёў.

А на палях тым часам прыжмуранае вока агранома прыкмячае непарадак. Гродзенскія студэнты сядзяць на сцірце саломы, чакаюць, пакуль разгоняць барозны. Адвозіць бульбу таксама няма каму.

— Не разагналі з учарашняга, бо баяліся замаразкаў, — апраўдваюцца мужчыны. — Вот і цяпер не ведаем, разворваць на заўтра ці не.

Валуевіч нейкую хвіліну вагаецца, якое прыпяць рашэнне. Наараць — можа прымерзнуць, не наараць — людзі будуць з раніцы марнаваць час… Кідае спрактыкаваны погляд на сонца, на хмары.

— Разганяйце! Без рызыкі нічога не бывае.

— А адвозіць бульбу, да скрыні, Дамастой нікога не даў. Нават на нарадзе не быў, — з задавальненнем удае свайго загадчыка ўчастка круглатвары здаравяка. — Пры нашым Ромусі такога не відалася.

— Зноў Дамастой! — порахам узрываецца аграном. — Вечна мне за яго нарады рабі!

Мы імчымся ў Гайголі, і Сігізмунд Сігізмундавіч расказвае мне: раней тут брыгадзірыў Раман Сыс, з практыкаў. Але ўсяго чатыры класы меў, сваяцтвам аброс. У вёсцы, дзе палова пасельнікаў — твае сваты або кумы, гэта цэлая праблема. Рашылі замяніць спецыялістам з сярэдняй спецыяльнай адукацыяй. А тут прыслалі гэтага Івана Дамастоя… Вечарам укіне пяцьсот грамаў і ідзе рагатаць да дзяўчат. А днём спіць як пшаніцу прадаўшы.

На наш бразгат клямкай Дамастой выходзіць па ганак, сонна пацягваецца, пачэсвае рэдкую бараду. Усе ўшчуванні праз адно вуха ўваходзяць, праз другое выходзяць.

— Флегмы — на цэлы калгас, — паківаў кучаравай галавой Валуевіч, калі мы пайшлі шукаць чалавека да скрыні. — Цэлая праблема, гэты Дамастой. Хоць і з троечнікаў, але ўсё ж спецыяліст. Паспрабуй звольніць. Ды і Сыс назад не пойдзе, гонар мае.

— Вось і прыходзіцца вам за такога спецыяліста ўсё самому рабіць.

— Прыходзіцца. Працуеш на знос. Не помню ўжо, калі ў выхадны адпачываў. Па праўдзе кажучы, то і адпачываць няма дзе. У клубе — ніякай культурнай атмасферы. Нават касцюм адзяваць не хочацца, калі ідзеш туды…

У той празрысты вераснёўскі дзень мы яшчэ доўга калясілі па палях «Радзімы»… Адкрыта кажучы, мне прыемна было любавацца, як працуе калгасны аграном. Стройны, падцягнуты, па-сучаснаму барадаты, ён імкліва бег ад машыны то да трактарыстаў, якім не ўдавалася прыкрыць палеглае ржышча, то да буртаўшчыкоў, у якіх бурты выцягваліся ледзь не на кіламетр. Кожнага ведаў па імю, кожнаму даваў нейкую параду. У гэтага хапала энергіі на цэлы калгас.

— І якая ў вас мэта на бліжэйшы час? — спытаў я ў Валуевіча, калі мы развітваліся каля калгаснай канторы.

— Абараніцца, вядома. Гэта ж не толькі мая асабістая, прыватная справа… Потым — выйсці на першае месца ў раёне па ўраджаях. Уявіце сабе, заядае самалюбства. Бал зямлі ў нас вышэй, чым у суседнім «Рассвеце», у Дарафея, а ўраджай з гектара — ніжэй. Ніяк не зразумею, чаму. Нейкі сакрэт, мусіць, маюць.

— Паспрабую выведаць гэты сакрэт, — жартую. — Заўтра якраз выбіраюся ў Рымдзюны.

— А сёння ўжо ў гасцініцу?

— Не, яшчэ хачу адшукаць у Гервятах двух рэвалюцыянераў. Літоўскі мастацтвазнаўца Уладас Дрэма, дарэчы, таксама выхадзец з вашых мясцін, гэтай зімой расказваў мне, што ў трыццатыя гады ён вёў тут па заданню КПЗБ нелегальную работу, раздаваў і расклейваў лістоўкі. Гервяцкае падполле тады ўзначальваў дзядзька Дрэмы Юрый Юр’евіч Мацко. Цікавы чалавек. Да Кастрычніка . служыў у Петраградскім лейб-гвардзейскім сапёрным палку. Слухаў Леніна на Абухаўскім заводзе, потым, вярнуўшыся ў Гервяты, разам з Іванам Юшко, Іванам Кулісам і Рафалам Рэмісам устанавіў сувязь з ашмянскай арганізацыяй КПЗБ. Пасля трыццаць дзевятага быў тут першым старшынёй сельсавета, сакратаром партарганізацыі.

— Тады ведаю яго. Але вы спазніліся. Юрый Юр’евіч, або, як яго ўсе тут называлі, Ягор Ягор’евіч памёр чатыры гады назад.

— А Іван Андрэевіч Юшко? Ён быў першай рукой Мацко. Немцы яго прыгаворвалі да расстрэлу…

— Юшко жыве. Толькі нічога ўжо не бачыць. Дом яго адразу ж за клубам.

— Тады бывайце. Толькі не працуйце на знос. Хай Дамастоі менш спяць!

…На стук у дзверы Іван Андрэевіч Юшко адказаў па-літоўску: прашаў! Па-літоўску адказаў і ўнуку, які прыбег з другой палавіны хаты з пытаннем, а дзе ж бабуля — бобутэ. Але са мной гаварыў па-беларуску. А потым высветлілася, што Іван Андрэевіч добра гаворыць яшчэ па-руску і па-польску. Працуючы фарбавальшчыкам у Рызе, крыху падвучыўся па-латышску і нямецку. А ў Гельсінгфорсе, куды лёс закінуў яго яшчэ да рэвалюцыі, ужо сёе-тое разумеў па-фінску.

— Мой бацька быў у пані Дамейкавай за парабка, жыў у рудэры на чатыры сям’і, без даху, — успамінае ён, гледзячы выцвілымі невідушчымі вачыма ў мой бок. — Ніяк яна не хацела, каб я ішоў у свет, у заработкі. «Гды сына пусьціш, — прыгразіла бацьку, — то і сам вон пуйдзеш». І што вы думаеце, выгнала. Людзі тады далёка шукалі хлеба. Мой сын, — невідушчы позірк скіраваўся ў кут, завешаны фатаграфіямі, — паехаў за работай аж у Аўстралію. Анагдайшым летам прыязджаў сюды, плакаў — так не хацелася зноў кідаць роднае месца. Каб не сям’я, застаўся б тут.

Тым часам у хату ўвайшла і сама бобутэ. Хударлявенькая, чысценькая, светленькая. Узяла ля прыпечка зэдлічак, паставіла яго на саматканай дарожцы, што пралягла да стала па вышараванай да жаўцізны падлозе, села сціпленька і, сплёўшы рукі на каленях, замілавана слухала. Часам памыкалася ўставіць якое слова.

— Ты лепей скажы чалавеку, як у Вільню на з’езд ездзіў.

— А што расказваць. Ну, быў у Вільні на капэзэбоўскім з’ездзе разам з Вінцуком Буцвілам. Адтуль ворак нелегальнай літаратуры прыцягнуў. На плячах з Гудагая пяшком нёс. Потым вяскоўцам пад вялікую ноч раздаў. У якім гэта годзе было? Як жа вам, дарагі чалавек, прыпомніць, столькі вады ў Лошы працякло з таго часу. Быў я знаёмы і з Дзяржынскім, і з Бабінскім, і з Міцкявічусам-Капсукасам. Каб так раней — і на валовай скуры не спі’салі б усяго, што я вам нагаварыў бы. Жаль, што паперы прапалі. Уваткнуў у страху, калі меліся прыехаць з вобыскам, і забыў места. — А ў апошнюю вайну?

— У вайну многіх гервяцкіх пастралялі. Быў тут пісарам у гміне Войцех Шутовіч. брат віленскага беларускага літаратара Янкі Шутовіча. Літоўскія паліцаі ўзненавідзелі яго, што гаварыў па-беларуску. А тут адкрылася, што яшчэ партызанам памагаў. Пагналі ў Астравец і расстралялі. Забілі майго швагра Ядзевіча. За падпольную работу. Мьі тады часта збіраліся ў Антопа Ашкялойця, наша радзіва тайком слухалі. Мяне таксама прыгаварылі да расстрэлу за бальшавізм. Свае ж прыгаварылі, літоўцы. Тады літоўцы на літоўцаў шлі. Добра, што стрыечны брат мяне выручыў, за свіной выкупіў. Цяжка было тады, але мы верылі, што будзе так, як цяпер стала.

А старшыня калгаса, успомнілася мне, жаліўся, што няма чаго паказваць у невялікім пакойчыку, мансардзе, якую, пераабсталёўваючы кантору, прызначылі пад музей. Стаіць той пакойчык пусты. Толькі пара каменных сякер, знойдзеных школьнікамі, валяецца ў куне.

А пройдзе час. Трэба будзе адчыняць музей. І тады людзі схамянуцца, што ў іх вёсцы жыў, працаваў, змагаўся рэвалюцыянер Іван Андрэевіч Юшко. Але акажацца, што нават фатаграфіі талковай не збераглося. Як пасля Юрыя Юр’евіча Мацко. Зайшоў — ужо зусім перад прыходам аўтобуса — да ягонай дачкі Марыі Юр’еўны Русінскай, а ў яе толькі пажаўцелы, непрыгодны для рэпрадуцыравання здымак часоў царскай арміі.

…І зноў, як пісаў Генадзь Бураўкін, я «душою падарожніка прадаўся зялёнай магіі дарог». На гэты раз — магіі абсаджанага старымі бярозамі тракту-гасцінца, што вёў на Рымдзюны.

А кожная чарговая паездка — гэта свежыя краявіды, сустрэчы з новымі людзьмі, новыя размовы, якія наводзядь на роздум.

От і на гэты раз. Не паспеў аўтобус спыніцца на скрыжаванні дарог, як у яго неяк крадком заглянула жанчына з вяроўкай у руках. Прыклала далонь прыстрэшкам да броваў, змерала ўсіх вачыма.

— А я думала, што будзе хто знаёмы ехаць, — звяртаючыся да ўсіх нас, голасна прамовіла яна. — Гэтак ж бо кароўку на базу завяла. Грошай вялікіх з хаты не брала, думала, заплацяць за кароўку. А тут на табе, ні рубля ў касе, сказалі. Цяпер пехатой прыйдзецца тупаць…

— Нашто пехатой, — дружна абурыўся аўтобус. — З кім не бывае! Колькі тых няшчасных капеек…

— Гэта ж бо, — лапатала жанчына, узлезшы на высокае пярэдняе сядзенне, — як вясной кароўку здавала, то адразу выдалі. А цяпер прыйдзецца ліха ведама колькі ездзіць.

— Пэўна, што так, днёўкі шкада, — пагадзілася жанчына з перавязанай рукой.

— Якой там, людцы мае, днёўкі. Не хаджу я на работу. Нэрвы дактары ў мяне прызналі. Бядую, што зноў не будзе на каго гаспадарку кінуць. Трое свінчат у мяне, цялушку ў нядзелю на рынку купілі. Гэта ж мужык мой у Вільні ўкалывае, толькі па суботах прыязджае. Заробак прывязе ці памыць што.

— Куды ўдваіх такія грошы дзяваць…

— Гэта ж бо лавачніца мне халадзільнік добры дакляравала. За гэта мой платы ёй па нядзелях гародзіць. Гэта ж бо ў людцаў ёсць, а ў нас няма. Хай стаіць, есці не просіць.

— І на той свет з сабой узяць можна, — уядала ўсё тая жа жанчына з забінтаванай рукой. — У пекле свая прахалода будзе.

— Якое там пекла, пляцеш, людзіна, абы-што, — спалохалася жанчына з вяроўкай. — Мне, можа, у нядзелю ксёндз разграшэнне ад усіх грахоў даў.

Усе нялоўка замоўклі. Маўчалі і тады, калі жанчына з вяроўкай выходзіла, падзякаваўшы хлопцам за тыя капейкі. І толькі калі шафёр, бразнуўшы дзвярыма, даў газу, аўтобус дружна загуў:

— Ёй — даваць? Што ў вас, хлопцы, капейку няма куды дзець?

— Яна ўсіх нас купіць і прадасць.

— Халадзільнік ёй трэба! Будзе стаяць для красы. За элекстрыку пашкадуе плаціць.

— А хто ёй ад гультайства дасць разграшэнне?!

— Чым чалавек болей грэшыць, тым болей у модлы кідаецца. Вунь у астравецкім касцёле Андралойць якім набожным прыкідваўся. За градусамі кленчыў, ксяндзу прыслугоўваў. А аказалася, што касцельныя грошы краў. Чалавек для касцёла варотцы за так выкаваў, а Андралойць сказаў, што трыста рублёў яму за гэта заплаціў. У нядзелю бабы таму Андралойцю комжу пасярод касцёла здзёрлі, калі хацеў зноў прыслугоўваць.

— А ў Быстрыцы вунь раскралі грошы, што людзі на цвінтарную агароджу збіралі.

— Божачка, што робіцца, я на рынку ў Міхалішках чула…

І пайшло, і пайшло…

— Жывуць жа людзі, — нібы падсумавала жанчына з пакалечанай рукой. — На полі лён яшчэ нявыцераблены стаіць, бульба ўся непачатая, а ёй каб хоць душа засмылела. Сядзіць дома, цялушак і парсюкоў сваіх корміць. І болей нас заробіць, як сыр у масле качаецца.

Усю гэту размову я пераказаў Леаніду Міхайлавічу Дарафею, рымдзюнскаму старшыні, які выпадкам аказаўся на сваёй машыне каля аўтобуснага прыпынку. Мы паехалі ў кантору, дзе прыемна пахла свежымі кветкамі, была ціш і спакой. Пасля нервовай атмасферы ў «Радзіме» гэты спакой асабліва ўразіў. Ніхто не ўсоўваў галаву, каб вырашыць дробязную справу, ніхто не «выбіваў» з раённага начальства дапамогу.

— Што ж, жанчыны ўхапілі, як кажуць, за жывое, — павольна падбіраючы словы, выказвае сваю думку Леанід Міхайлавіч. — Выкарміць іншая за год пару цялушак і пару вепрукоў — ужо тысячы з дзве і мае. Нашто на калгасную работу хадзіць? Вядома, у калгасе зарабляюць не менш, а то і больш. Свінаркі ў Завельцах маюць да трохсот рублёў у месяц. Да чатырохсот на сям’ю выходзіць. Але ў калгасе гэтыя рублі цяжэй дастаюцца. Двайная работа: і на ферме, і ў сваім агародзе. Таму і не любяць у вёсцы такіх людзей, што для сябе жывуць, як тая жанчына з вяроўкай.

— На адным полюсе — эгаісты. А на другім хто?

— Людзі, для якіх на першым месцы — агульнае, калгаснае. Такіх у нас большасць. Назваць прозвішчы? Свінарка Марыя Іванаўна Аўсюкевіч з Завельцаў. Васемнаццаць год на ферме. Дарошчвае парасят, аднятых ад свінаматкі. За год да дзвюх тысяч іх выходжвае. Нядаўна ордэнам Працоўнага Чырвонага Сцяга ўзнагароджана. Загадчык участкам Альфонс Карлавіч Аўгуль. У яго самыя высокія ўраджаі збожжа. Свінар-механізатар Іван Іванавіч Рожка. Днюе і начуе на ферме. Франц Адамавіч Міхно з Завельцаў, былы чапаевец. Уладзімір Іванавіч Бублевіч, пра якога вам тады расказваў Арцыменя. Зрэшты, пагаварыце з ім самі.

— Леанід Міхайлавіч, а ці не атрымоўваецца так, што эгаісты жывуць сабе ўволю, карыстаюцца ўсімі асалодамі жыцця, а сумленныя калгаснікі не бачаць за работай свету, забываюць пра асабістыя клопаты. Гэта толькі мааісты заклікаюць да аскетызму, выступаюць супроць матэрыяльных даброт для народа. Нам жа — тут я не буду арыгінальным — патрэбна гарманічнае спалучэнне грамадскага і асабістага. Ёсць такое спалучэнне ў вашых «маякоў»?

— Нейкая залатая сярэдзінка, значыць. У ідэале яно і павінна быць. У жыцці ўсё складаней. Пагаварыце самі з людзьмі.

— Тады добра. Цяпер крыху пра тых жа людзей, толькі з іншага боку. Адкрыта кажучы, мне здаўся нязвычным спакойны настрой у вашым калгасе. Нібы і няма ўборкі. У вас што, студэнты бульбу капаюць?

— Якія там студэнты, — усміхаецца Дарафей. — Не далі ніводнага. Нават старшакласнікаў няма на полі. Усе ў Гервятах. А мітусні няма, таму што кожны пры дзеле. Абыходзімся сваімі сіламі.

— Значыць, моладзь ад вас, так сказаць, не мігрыруе?

— Патроху выязджаюць, асабліва дзяўчаты. Але стараюся ўгаварыць. Пасля васьмігодкі хлопцы ідуць у СПТВ у Ашмяны, вяртаюцца трактарыстамі. У нас цяпер сорак маладых механізатараў — па два на трактар. Таму і сярэдняя выпрацоўка на экіпаж амаль у два разы вышэй, чым па раёну — нешта каля дзвюх тысяч васьмісот гектараў. Шафёры дык пасля арміі застаюцца. Даведаюся, што вярнуўся каторы — паеду, пагавару, абяцаю, што змагу. Асабліва важна падтрымаць яго ў першы месяц, пакуль яшчэ не прыжыўся, яшчэ і туды і сюды кідаецца. Так што збоку механізатараў не бярэм. Кадры ў нас у норме.

— А што гэтыя кадры маюць для душы ў вольны час?

— Малавата. Заключаем дагаворы з філармоніяй, Гродзенскім драмтэатрам. Даём бясплатна турысцкія пуцёўкі. Бібліятэку ў Завельцах за свае грошы пабудавалі, тэлевізар і радыёлу туды купілі. Клуб, праўда, у нас стараваты. Прыглядаемся да будынка Міжкалгасбуда ў Астраўцы — зала там добрая. Але цяжка дабіцца, каб уключылі ў тытульны спісак, потым знайсці падрадчыка.

— Пакуль вы ставілі машыну, да мяне тут падышоў адзін каларытны стары. Не ведаю, дзеля чаго, скардзіўся мне, што ў Навасёлках днём і ноччу гоняць цукроўку. Днём і ноччу прыязджаюць да іх аматары таго зелля, аж у вясковых сабак, як ён выразіўся, пашчэнкі забалелі ўвесь час брахаць. Значыць, п’юць яшчэ ў выхадныя?

— Патроху п’юць. Але стараемся стрымліваць. Зарплату д’яніц жонкам аддаём. Сёлета ў нас двое паляцелі за шклянку з кіруючых пастоў. А раней быў проста страх. Прыехаў я сюды першы раз у жніўні. Уборкі ніякай, камбайны стаяць. На праўленне прыходзяць пад газам. Чалавек па пяцьдзесят набіваецца. Гамоняць усе разам. Цяпер многае змянілася. Вёска, людзі, надоі, ураджай.

— Дарэчы, аб ураджаях. Учора ў Гервятах Валуевіч з сапраўднай зайздрасцю казаў мые, што ў вас, відаць, ёсць нейкія сакрэты. Зямля ў вас горшая, а збожжа збіраеце болей.

— Сапраўды так. У нас бал трыццаць восем, каля Віліі — адны пяскі, а ў іх — сорак чатыры, сярэдні для раёна. Але на круг у нас выйшла каля трыццаці пяці цэнтнераў. А планавалі па дваццаць тры. І то толькі на семдзесят пяты год. Сёлета намалацілі амаль дзве з паловай тысячы тон.

— Пачакайце хвілінку. Нядаўна ў вільнюскім архіве мне трапілася гаспадарчая кніга рымдзюнскага маёнтка з 1834 па 1850 год. Належаў ён тады не то Куркоўскаму, не то Яздоўскаму. Рымдзюнскі пан скрупулёзна запісваў, колькі выгнаў гарэлкі на броварах у Рымдзюнах і Віктасіне, колькі прымусова спаіў яе сялянам у сваіх корчмах у Кністушках, Пелегрындзе, Петрыках, Гірах, колькі чаго высеяў, колькі сабраў. Возьмем для прыкладу 1834 год. У цэлым па маёнтку, а межы яго блізкія да межаў вашага калгаса, было нажата тысяча шэсцьсот дзевяноста дзевяць коп збожжа, пераважна жыта. Кожная капа тады давала ў сярэднім два з паловай пуды. Накінем яшчэ паўпуда, бо панская зямля была ўгноена лепш сялянскай. Выходзіць больш пяці тысяч пудоў, каля васьмідзесяці тон. Накінем яшчэ столькі ж збожжа, сабранага з сялянскіх загонаў. Разам сто шэсцьдзесят, ад сілы дзвесце тон.

— У дзесяць — пятнаццаць разоў меней, чым намалацілі мы сёлета. І ўлічыце яшчэ, што бульбы той пан садзіў мала, кукурузы і кармавых буракоў не ведаў увогуле. Асноўны даход, відаць, быў ад збожжа, якое пераганялася на гарэлку. Дарэчы, суму даходу той пан не запісаў?

— Запісаў. У 1850 годзе яго гадавы даход склаў восем тысяч семдзесят чатыры рублі. Паступіў ён пераважна ад карчмароў. Трохі яшчэ далі індыкі і сыры, прададзеныя ў Вільні і Ашмянах.

— Вось бачыце. А мы ў мінулым годзе атрымалі мільён дзвесце тысяч рублёў прыбытку, з іх пяцьсот тысяч чыстага. Расходы таксама ў той кнізе ўказаны?

— А як жа. То на заморскае віно, то на кватэру ў Вільні, то на дарагія сукні жонцы. У віст праігрываў многа. Імшу ў гірскай капліцы закупляў. На культуру расходаваў капейкі: на білет у віленскі тэатр, дагератыпны здымак, французскі часопіс. Найбольш мяне ўразіла, што ў гэтым спісе не аказалася ніводнага рубля, патрачанага на кнігі. А пан жа быў заможны, сына ў Дэрпцкім універсітэце вучыў.

— Цяпер у нас толькі ў Завельцаўскай бібліятэцы звыш сямі тысяч кніг.

— А куды ідуць калгасныя грошы?

— Многа будуем. Узвялі цэлы комплекс у Завельцах, дзе мы сёлета збіраемся атрымаць каля шасці тысяч парасят. Увялі там цэхавую арганізацыю працы. Збудавалі механізаваны збожжаток са складам на тысячу тон. Бульбасховішча на паўтары тысячы тон. Цяпер на чарзе — тыпавыя майстэрні, свінарнік на паўтары тысячы галоў, тры дамы для спецыялістаў. Жылля будуем усё яшчэ замала. Замала і на культуру выдаём: нейкіх пяць-дзесяць тысяч рублёў…

— Але мы ўхіліліся ад пытання, пастаўленага ўчора Валуевічам. Як вам удаецца атрымаць большы ўраджай, чым у «Радзіме»? Выкладвайце сакрэты.

— Сакрэтаў ніякіх няма. І Валуевіч гэта добра ведае. Проста стараемся ўзняць агульную культуру земляробства. Якім чынам? Па-першае, угнаенні. На гектар збожжавых сёлета ўнеслі трыста пятнаццаць кілаграмаў мінеральных тукаў у дзеючым рэчыве. Апрача таго пад ураджай гэтага года вывезлі васемнаццаць тысяч тон арганічных кампостаў. Па-другое, структура пасеваў. Цяпер больш палавіны збожжавага кліна занята ячменем, які даў па сорак чатыры цэнтнеры. Сеем толькі першакласным насеннем, раяніруем новыя сарты. Па-трэцяе, агратэхніка. Добра ўзарэш, у час пасееш і збярэш, то і збожжа ў свірне будзе. Толькі такім чынам мы дабіліся сёлета прыбаўкі ўраджаю на сем цэнтнераў з гектара. Іншых сакрэтаў у нас перад Валуевічам няма. Так і скажыце яму, калі будзеце вяртацца праз Гервяты.

— Перш, чым вяртацца, трэба было б пабачыцца з Бублевічам.

— Гэта мы мігам. Бублевіч недзе каля сваёй піларамы. Зараз прыйдзе.

Праз пару хвілін, далікатна пастукаўшы, у кабінет зайшоў Уладзімір Іванавіч Бублевіч. Падцягнуты, вастраносы, з характэрным для літоўска-беларускага пагранічча падбародкам, ён не мігаючы глядзеў светла-блакітнымі вачыма і стараўся зразумець, дзеля чаго яго адарвалі ад работы. Леанід Міхайлавіч уздыхнуў з палёгкай і адразу ж кудысьці памчаўся на машыне, даверыўшы нам свой зацішны кабінет.

Расказвае Уладзімір Іванавіч Бублевіч:

— Вот вы хочаце дазнацца, як я жыў за панскім часам. Цяжка жыў. Родам я не адсюль, а з Вашкун. Там на нас, чатырох братоў, тры гектары зямлі было. Застаўся я сіратой у чатырнаццаць гадоў, пачаў батрачыць. Потым у прымы ў Рымдзюны пайшоў. Раней калі хлопец меў зямлю, то ўсюды славіўся. А я не моў нічога, толькі вот гэтыя рукі. Таму прыстаў да бяднячкі. Прымачы хлеб — сабачы. Палоскі ў нас вузенькія. Летам босыя ходзім. Ярмячок, посны халаднічок, бульбачка. Хоць ты ў магілу кладзіся жыўём. Народ тады вакол сябе нічога не відзеў. Толькі што на рынак з’ездзіш. Усе няграматныя. У школу я не хадзіў аніводнага дня. Гэта сам праз сябе навучыўся чытаць, рахаваць. Цяпер любы аб’ём вымераю, да ўсяго галавой дайду. Але колькі тую галаву накруціш.

У сорак чацвёртым, калі прыйшлі нашы, пагаварылі мы з мужчынамі і рашылі ісці ў армію, гітлераў дабіваць. Служыў у сапёрах. Ехаў дахаты, думаў, пачнецца спакойнае жыццё. Ажно не, бандытаў трэба было вылавіць, яцманцаў. У Сакалойцях яны майго брата, сакратара сельсавета, забілі зімой. Завезлі да Вяллі і кінулі цела ў пролубку.

У сорак дзевятым я першым закапёршчыкам калгаснага строю стаў. Палохалі нас багацейшыя, гразіліся вешаць на бярозах. Але я сказаў: давай, хлопцы, пісацца, уся Расія, уся Беларусія ў калгасах, а мы што, будзем адставаць? Мяне выбралі кладаўшчыком. Кладаўшчык тады пасля прадсядацеля і брыгадзіра трэцяя фігура была. Людзі прывозілі мне збожжа, я важыў, адбіраў насеннае. Чысцілі мы яго ўручную — веялі шуфлямі. Колькі злосці, нянавісці было. Але і колькі радасці, дабрыні. Восем гадоў кладаўшчыком прарабіў, потым два гады намеснікам старшыні быў, жывёлаводам, брыгадзірам. Цяпер камандую калгаснай піларамай. Усе гэтыя гады старшыня рэўкамісіі. Работы хватае.

Чаму я адмовіўся ад персанальнай пенсіі? А што мне з гэтых грашэй — кашу варыць? Мая пенсія, жонкі, рублёў трыццаць на раме зарабляю. На сваіх харчах. Дзеці ў мяне ўжо асобна жывуць. Старэйшыя тут, у калгасе. Новыя дамы маюць. Часам мне памогуць, часам я ім сталярку зраблю. Малодшы на шахту завербаваўся. На рускай там ажаніўся. Добра так жывуць, дружна.

Ці давольны я цяперашняй маладзёжай? Розная яна бывае. Некаторыя раздзічэлі з выгоды. Людской культуры ім не хватае. Калі б я быў маладым, то больш акуратна рабіў бы, чым яны. Не падабаецца мне, што ў Рымдзюнах ніводнай маладой дзяўчыны не застаецца. Усе ў навуках. А хто ж будзе лён абрабляць? На кім нашы хлопцы пасля арміі жаніцца будуць? Перацягнуць іх гарадскія.

Як склалася жыццё маіх братоў? Я ж казаў ужо, што аднаго забілі бандыты. Другі жыве ў Вільнюсе і лічыць сябе літоўцам. Трэці выехаў у Польшчу і лічыць сябе палякам. Я ж пачуваюся беларусам. Цэлы інтэрнацыянал, калі з’едземся разам.

Што б мне яшчэ хацелася? Пажыць хоць годзік па-гарадскому. Каб такія выгоды. Не, не абавязкова ў горадзе, але па-гарадскому. Каб гэта ўсё табе на месцы. Як гэта зрабіць, каб маладыя ў горад не рваліся? Не ведаю. Забараняць нельга. А можа, з таго хлапчука вялікі чалавек выйдзе. Тады, можа, горад прыціснуць, каб там не так улежна было? Хаця што гэта такое я вам гавару. Прыціскаць — гэта дрэнна, трэба вёску падцягваць, каб як у горадзе было. Што мне яшчэ хацелася б? Памаладзець напалавіну. Тады я ўжо ведаў бы, што з сабой рабіць. Вучыўся б, кнігі грыз. І жыў бы ўволю. Цяпер жа жыві і жыць хочацца — так яно ўсё навокал стала.