Çавал сарăлсан

1

Пуйӑсран халь ҫеҫ аннӑ Павел самантлӑха вырӑнтах хытса тӑчӗ. Унӑн куҫӗ умне мӗн ачаран палланӑ сӑнсем тухрӗҫ. Илемлӗ те тӑпӑл-тӑпӑл вокзал ҫуртне ӗлӗкхиллех сарӑ сӑрпа сӑрланӑ, алӑкӗсем хӑмӑр. Ҫӳле, балкон чӳречи айне, станцӑ ятне вырӑсла тата чӑвашла ҫырса ҫапнӑ. Мускава ҫитесси миҫе ҫухрӑм юлнине кӑтартнӑ. Балкон чӳречин пӗр куҫӗ ҫӗмрӗк, унтан акӑ икӗ кӑвакарчӑн вӗҫсе тухса кайрӗ. Вокзала кӗрес тесен вӗтӗрех те илемлӗ картлашкапа хӑпармалла. Картлашка ик енӗпе — шӗтӗрнек карта. Карта урлӑ вӗрене турачӗсем усӑнса аннӑ.

Ас тӑвать Павел, паянхи пекех ас тӑвать: Гальӑна института вӗренме ӑсатнӑ чухне вӗсем вӗрене айӗнче тӑчӗҫ. Вӗрени вара сарӑлса кайнӑ, ҫӑка пуснипе йӑлтах перрон еннелле тайӑлнӑ.

Ҫапла, малтанхи хут ӑсатнӑ чухне ҫумӑр ҫӑватчӗ, унран пытанса, Павелпа Галя ҫак турат айне кӗрсе тӑчӗҫ. Самаях вӑрӑм та ҫӑра ҫулҫӑсем тумламсене тытса чараймастчӗҫ пулин те, кунта ҫумӑр ҫуни питех сисӗнместчӗ, сайра тумламсем ҫеҫ патлататчӗҫ.

Ара, ҫамрӑк пулнӑ, ҫынсем курасран та вӑтаннӑ, кунта вара хӗре ыталаса чуп тума та пулать. Гальӑна ӑсатнӑ чух темшӗн-ҫке яланах ҫумӑр ҫӑватчӗ, киле таврӑннӑ чух яланах пылчӑка ҫӑрса утма тиветчӗ. Пулман телее тиек параймӗ тенешкел, пӳрмен шӑпан ҫулӗ те юплӗ пулчӗ пуль. Ӑсататчӗ-ха Павел, пур-ҫук вӑхӑта тивӗҫтеркелесе кашнинчех станцӑна килетчӗ… Юлашкинчен хӑйне ӑсатрӗҫ.

Кӗркуннеччӗ ун чухне, анчах ҫанталӑк ҫуллахи евӗрлех ӑшӑ тӑратчӗ. Пуйӑса кӗтсе каҫ та пулнӑччӗ ӗнтӗ, унта-кунта салтак ачисем юрӑ юрлакалатчӗҫ.

Павелпа Галя каллех вӗрене айне кӗрсе тӑма хӑтланнӑччӗ. Анчах йывӑҫ пӗр ҫултах тата ӳссе кайнӑ, тураттисем тата аяларах усӑннӑччӗ. Кам пӗлет, ҫав хушӑра каччӑ хӑй те ӳснӗ пуль? Вун тӑххӑрта-ҫке. Пӗр вӑхӑт ӗнсине пӗксе тӑнӑ Павел хӗре ҫапла каланӑччӗ:

— Куратӑн-и, пире туратсем те вӑтанма хушмаҫҫӗ. Пире вӗсем пытарасшӑн мар, ҫынсем умне кӑларасшӑн.

— Уссе кайрӑн та шалча пек… — тенӗччӗ хӗр ҫурма шӳтлерех, ҫурма ӳкӗнерех. Хӑй ҫапах та чи малтан тухнӑччӗ, унтан никамран вӑтанмасӑрах, ӑсатма пынӑ ял-йышсем умӗнчех, хулран хул тытӑнса перрон тӑрӑх утса кайнӑччӗ. Пуйӑс ҫитнине те сисменччӗ вӗсем, кӗҫ-вӗҫ тапранса каясси ҫинчен пӗлтерсе пӑравус кӑшкӑртни хыпалантарса ӳкерчӗ. Тӑварлӑччӗ Гальӑн тутисем. Кайран, вакуна кӗрсен ҫеҫ, ҫав тутасен тӑварӗ хӗр куҫҫулӗ пулнине ӑнланчӗ.

— Кӗтетӗп сана, Павел, — тенӗччӗ хӗр.

— Хӑҫанччен?

— Хӑв мана маниччен…

…Тепловоз кӑшкӑртни Павела шартах сиктерчӗ, анчах вӑл вырӑнтан тапранмарӗ-ха. Иртнӗ ултӑ ҫул хушшинче вӗрене турачӗсем сарӑлса кайнӑ, татах та усӑнса аннӑ, халь вӗсен айне вун виҫӗ-вун тӑватӑ ҫулхи ача ҫеҫ кӗрсе тӑмалла… Мӗн тӑвӑн: вӑхӑт та, пурнӑҫ та пӗр вырӑнта тӑмасть. Унтанпа ултӑ хутчен Ҫавал пӑрпа витӗнсе пӑртан тасалнӑ; ултӑ хут ҫӗмӗртлӗх ҫеҫкене ларнӑ.

Павела илсе ҫитӗрнӗ пуйӑс вырӑнтан хускалчӗ. Сасартӑк хӑлхара ултӑ ҫул каялла каланӑ сӑмахсем янраса кайрӗҫ:

— Кӗтетӗп сана, Павел…

— Хӑҫанччен?

— Хӑв мана маниччен, — илтӗнчӗ пек катари хӗр сасси.

— Кӗтрӗн… Урӑх каччӑ тупиччен, — терӗ Павел, чӑматанӗсене ҫӗклесе. Ӑна кӗтсе илнӗн, ӑна ал панӑн вӗренен пӗчӗк турачӗсем хускалчӗҫ. Утма пуҫланӑскер, чаранса тӑрсах тепӗр хут пӑхрӗ: самаях пӗр пысӑк туратне такамӑн чунсӑр алли хуҫнӑ. Хуҫӑк вырӑн пӗвер чирӗпе пурӑнакан ҫын сӑн-пичӗ пек сарӑхнӑ, ун вӑрринчен турат хӑвӑлӗ темӗнле тӑлӑх та мӗскӗн куҫпа пӑхнӑн туйӑнӑть.

— Хуҫӑк турата сыпаймӑн, арканнӑ юратӑва чӑмӑртаймӑн, — аса килчӗҫ халӑх сӑмахӗсем. Ытла та ир-ха. Хӗвел халь ҫеҫ тухма хатӗрленет. Тен, тухнӑ таши, унӑн шевлисем тӳпене йӑлтах ҫутатса янӑ, хӑй ҫеҫ ҫуртсем хыҫӗпе курӑнмасть.

Хурала пуҫланӑ ҫулпа вокзалран иртсе пӗр ик ҫӗр утӑм кайсанах Павел алли ывӑннине туйрӗ. Мӗн калӑн: чӑматанӗсем пысӑк. Ахаль мар ӗнтӗ юлташӗсем: кунта икӗ хӗр ачана хупса илсе кайма пулать, тесе кулатчӗҫ. Питех те аван ӑсатрӗҫ ӑна: чӑматанӗсене юлташӗсемех вакуна йӑтса кӗчӗҫ, багажне те юлташӗҫемех станцӑна леҫрӗҫ…

Район центрӗнче ҫӗнӗ ҫуртсем нумай ӳссе ларнӑ. Вокзал урамӗ ултӑ ҫул каялла ял урамӗнчен нимӗнпе те уйрӑлса тӑмастчӗ. Йывӑҫ ҫуртсем, хӗлле — юр, ҫулла — тусан, ҫуркуннепе кӗркунне иртсе каяйми пылчӑкчӗ. Халь ав, икӗ енӗпех тротуар, ҫулне асфальтланӑ. Йывӑҫ ҫуртсен вырӑнне акшарпа шуратса лартнӑ икӗ-виҫӗ хутлӑ чӳл ҫуртсем ҫӗкленнӗ.

Казахстанра, пӗр уйӑх каялла ҫеҫен хир пулнӑ вырӑнта, поселок ӳссе ларнине Павел хӑй те сахал мар курнӑ. Сарлака та куҫпа виҫейми ҫӗршывшӑн пӗр Казахстан нимӗн те мар, кашни кӗтесех пӗр евӗрлӗ ӳстерсе чечеклентерме те унӑн вӑй ҫителӗклӗ.

Симӗс сӑрпа сӑрланӑ тимӗр карта ӑшӗнче ларакан ҫурт умӗнче Павел канма тесе тӑчӗ. Ҫурчӗ икӗ хутлӑ. Алӑкӗ ҫӳлте. Сухан хуппи тӗслӗ алӑк патне бетон картлашка хӑпарать. Иккӗмӗш хут чӳречисем айӗнче виҫӗ хӗрлӗ ялав. Вӗсене уяв ячӗпе ҫакнӑ пулмалла. Ҫил ҫук. Ялавсем вӗлкӗшмеҫҫӗ. Вӗсене илме маннӑ-ши? Тен, яланах ҫапла ҫакӑнса тӑраҫҫӗ.

Ку райком ҫурчӗ мӗн. Ӑна Павел ҫырса ҫапнине вуланӑ хыҫҫӑн пӗлчӗ.

Картан шал енне йӗркен-йӗркен ҫӑка лартнӑ. Ҫӑкисем сакӑр-тӑхӑр ҫултан ытлах мар пулӗ-ха, Павел пӗвӗнчен кӑшт кӑна ҫӳллӗрех. Сӗткенӗ хӑпарма тытанннпе хуппине тӗс кӗре пуҫланӑ.

Уснӗ поселок, ӳснӗ. Халь хула евӗрлех вӑл. Ултӑ ҫул хушшинче вӗҫӗмсӗр улшӑну! Елӗк парти райкомӗ темиҫе чӳречеллӗ, ҫиелтен тӑмпа шӑлса лартнӑ пӗчӗк пӳрте вырнаҫнӑччӗ. Халь ав, райком ҫурчӗ кермен пек.

Машинӑсем курӑнмарӗҫ.

— Ӑҫта васкас? Халь килте пекех ӗнтӗ. Чӑматанӗсене кӗртсе лартсан, тӳрех учета тӑма та юрать. Машинӑсем пулмасан, ялтан кам та пулин лашапа килӗ-ха, — шухӑшларӗ Павел.

Хытса лӑрнӑ алӑк шатлатса уҫӑлчӗ. Пусма картлашки ҫине хурӑн шӑпӑрӗ йӑтнӑ хӗрарӑм тухрӗ. Райком умне ирех ҫитсе тӑнӑ ҫын кӑсӑклантарчӗ пулас ӑна, шӑлма пуҫличчен каччӑ ҫине чылайччен пӑхса тӑчӗ вӑл.

«Инке тес — ҫилленӗ, кинеми тес — ватӑ мар», — шухӑшларӗ Павел, ӑна сӑнанӑ май. Хӗрарӑм, вӑтаннӑн, ӗҫе май хӑпарнӑ кӑвак кофтине туртса юсарӗ, пушаннӑ тутӑрне туртса ҫыхрӗ.

— Сирӗн пата чӑматансем лартма юрамӗ-ши?

— Юрамасӑр тата, — сасартӑках хуравларӗ вӑл. Унтан шелленӗн ҫапла хушса хучӗ: — Машинӑ кӗтетӗр пулӗ те.

— Ара. Ҫуккӑ-ха вӑн.

— Иртерех мар-и… Пулаҫҫӗ ак. Эсир Элӗкелле пуль?

— Ҫук, Ҫавалкаса кӑна.

— Э-э-э. Апла хамӑр районсемех. Кӗртсе ларт, ларт. Ял ячӗ хӗрарӑм кӑмӑлне йӑлтах ҫемҫетрӗ. Вӑл Павела хӑех икӗ хутлӑ алӑка уҫса пачӗ.

— Раздевалкӑна лартӑр ак. Паян эп дежурствӑра пулатӑп. Ҫухалас ҫук, ан хӑрӑр, — тесе, пӗчӗк алӑк сӑлӑпне ҫӗклерӗ.

— Ку чӑматансене пули-пулми ҫын йӑтас ҫук, — кулса ячӗ Павел. — Тавтапуҫ сире.

— Тавӗ-мӗнӗ… Чӑрмавах мар. Кунта яланах ҫын. Каччӑ самантлӑха ҫурт ӑшчиккине пӑхса ҫаврӑнчӗ.

Стенисене ҫурри таран кӑвак, ҫуррине шурӑпа сӑрланӑ. Пысӑках мар фойе. Стенасем ҫумӗпе колхозсен ӑмӑртӑвне кӑтартакан стендсем. Хисеп хӑми. Кунтанах икӗ еннелле коридор каять. Чӳрече патӗнчи кӗтесре урайӗнченех хӑпаракан пысӑк тӗкӗр, чӳрече умӗнче телефон. Урайне улаллӑ-чӑлаллӑ селикат плиткисемпе сарнӑ… Павел урама тухас тесе алӑк хӑлӑпне тытрӗ.

— Тӑхтӑр-ха, — чарчӗ ӑна хӗрарӑм. — Паян парти активӗн пухӑвӗ пулать. Ҫавалкасран та килеҫҫӗ ӗнтӗ. Сире ларса кайма чухах.

— Ну? — тӗлӗнчӗ Павел.

— Чӑнах, ара.

— Вӑт тавтапуҫ… Телейлӗ ҫуралнӑ иккен эпӗ.

2

Ҫӗнерен уҫнӑ столовӑйне кайса ирхи апат ҫинӗ хыҫҫӑн, Павел военкомата кӗрсе учета тӑчӗ. Каярахпа вӑл Ҫавалкас енне иртекен шоссе хӗррине тухрӗ. Пушӑ машинӑсем район центрнелле килеҫҫӗ, каялла каяканнисем вара е вут, е тырӑ, е удобрени тиенӗ. Вӗсемпе каясси ҫинчен шухӑшламалли те ҫук. Палланӑ ҫынсем те курӑнмарӗҫ.

Вӑхӑта кӗскетес тесе, Павел тухӑҫалла каякан тӗп урампа утрӗ. Халь кунта ҫӗнӗ универмаг та пур иккен. Икӗ хутлӑ. Ҫынсем каланӑ тӑрӑх, Шупашкартинчен пӗртте пӗчӗк те, япӑх та мар. Кӗнекесем сутакан лавкка та пуян. Нумай-мӗн кунта кирлисем. Йӑтса кайма йывӑррине пӗлсех пӗр ҫыхӑ кӗнеке туянчӗ. Кирлӗ чух кирли тупӑнмасть, пурри пӑсмасть.

Райкома каялла ҫитсе кӗнӗ ҫӗре пуху пуҫланнӑччӗ ӗнтӗ. Алӑк патӗнчи сӗтел ҫумӗнче тӑракан арҫын (вӑл райком инструкторӗ пулчӗ пулас) хӑтӑрса илчӗ:

— Комсомол организаци секретарӗсен яланах кая юлса килес йӑла. Хӑҫан йӗркене кӗрсе ҫитетӗр? Пӑсса ячӗ сире Завьялов. Зала ан кӗрӗр, ав, балкон ҫине хӑпарӑр. Ӑҫта? Ӑҫта? Хывӑнӑр малтан. Ну, халь айтӑр.

Васканипе Павел арҫыннӑн сӑн-питне те пӑхса илеймерӗ. Хирӗҫмерӗ те. Мӗнех вара, вӑл коммунист вӗт. Мӗншӗн кӗрсе итлес мар, мӗншӗн район пурнӑҫӗпе паллашас мар?

Качча инструктор иккӗмӗш хута ертсе кайрӗ. Балконра ҫынсем сахал. Пурте пекех тата ҫамрӑксем. Павел малти рете пырса ларчӗ.

Президиумри кӗрнеклӗ арҫын «Ҫавал» колхоз председателӗ Трофим Матвеевич Прыгунов сӑмах илесси ҫинчен пӗлтерчӗ.

Павел хӑйсен колхоз председательне палламасть. Ялтан илкеленӗ ҫырусем тӑрӑх ҫеҫ, вӑл Марье упӑшки пулиине, яла пӗр виҫӗ ҫул каялла таврӑннине пӗлет. Марьерен шутласан, упӑшки ҫӳллӗ те яштака, пӗр вӑтӑрсенчен иртнӗ арҫын пулмалла пек.

Трофим Матвеевич, каччӑ кӗтнӗ пек залран мар, президиумран тухрӗ. Вӑтам пӳллӗ хӑй. Хытанка. Шӑртлӑ хура сухаллӑ. Васканӑ-ши, хырӑнма та ӗлкӗреймен. Сӗтел хушшине йеркипех ларнӑ ҫынсем ӑна трибунӑ умне тухма ҫул пачӗҫ.

— Юлташсем!

Ку сӑмаха вӑл утнӑ чухнех, трибунӑ патне ҫитиччен каларӗ. Сасси унӑн ҫинҫе, хӗрарӑмӑнни евӗрлӗрех. Ҫапах янравлӑ. Микрофон ҫук пулин те, чи катара ларакансене те аван илтӗнет.

Юлташсем!

Зал шӑпах.

— Пирӗн тӑван правительствӑпа юратнӑ парти ҫак юлашки ҫулсенче ял хуҫалӑхне аталантарас тесе мӗн-мӗн кӑна тумарӗҫ пулӗ. Василий Иванович ун ҫинчен паха каларӗ. Мӗне тӑрать декабрьти Пленум! Маттур пирӗн парти. Курать колхоз нушине, пулӑшать. Пӗр сӑмахпа каласан, пире ал ҫинче йӑтса ҫӳременни ҫеҫ. Ӗҫлеме нумай ҫӑмӑлланчӗ. «Ҫавал» колхоз вуншар ҫул хушши юлса пынине районта мар, республикӑра та пӗлменни пулман пуль. Халь вал ҫӑпата сырнӑ колхоз мар, атӑ тӑхӑннӑ. Халлӗхе кирзӑ ҫеҫ, ҫапах атӑ. Ан васкӑр, хромне те тӑхӑнӑпӑр. Унӑн паянхи шайне хӑш-пӗр ҫирӗп хуҫалӑхсем те ӑмсанма пултараҫҫӗ. Василий Иванович та ырӑпа асӑнчӗ. Парти пирӗнтен тӑван рабочи класа ытларах аш-какай, сӗт-ҫу, ҫӑмарта пама ыйтать. Эпир паратпӑр. Хамӑр сӑмаха ҫилпе вӗҫтермен. Ҫӗр гектар ҫӗр пуҫне пӗлтӗр утмӑл центнер аш панӑ, ҫӗр хӗрӗх центнер сӗт…

— Ашне сутӑн илсе-и? — мӑкӑртатать Павел ҫумӗнче ларакан ҫамрӑк. — Ют ҫын аллипе кӑвар туртса ыр ят илме ҫӑмӑл… Эс хӑв вӑюпа мекӗрленсе пӑх.

Павел ҫамрӑк енне ҫаврӑнса та пӑхмасть, вӑл председатель сӑмах майӑн аллине сулланине тата унӑн куҫӗсем ялкӑшнине ҫеҫ курать. Трофим Матвеевич мухтанарах калаҫать пулин те, ҫынсене хӑй тыткӑнне илет.

— Пӗр сӑмахпа, ҫапах та эпир хуллен шӑватпӑр. Пирӗн ӗмӗр — спутниксен ӗмӗрӗ, пирӑн ракетӑ хӑвӑртлӑхӗ пулмалла. Анчах районти колхозсен ҫуррийӗ юлса пырать. Ҫурри пуян, ҫурри чухӑн. Эпир пуянсемпе чухӑнсене хӗрӗх виҫӗ ҫул каялла пӗтернӗ тетпӗр пулсан, чухӑн колхозсене хӑҫан пӗтерӗпӗр? Час мар, тупата час мар. Пӗри, ав, хӑйсен колхозӗнчен совхоз тӑвасса кӗтет. Ӗҫ тухмӗ! Патшалӑх пулӑшсан ула курак та хура пулать. Тепри ӗҫке ерсе лайӑх хуҫалӑхах юхӑнтарса янӑ. Колхоза юхӑнтарнӑшӑн никам та тӗрмене лартмасть, ҫавӑнпа ялта йытӑ пӑтратманӗ те председатель. Юлса пынин сӑлтавӗ кунта ҫеҫ мар. Хӑш-пӗр чухне ӑҫта ярса пусмастӑн — шӑтӑка сикетӗн. Шӑтӑкне кам алтнӑ? Хамӑр районти организацисемех. Чи малтанах маншӑн ҫывӑх райсоюзран пуҫлар. Пирӗн колхозӑн паянхи куна тӑхӑр вунӑ стан урапа. Тепӗр уйӑх ҫурӑран вӗсене кӳлсе тухмалла. Тӑхӑр вунӑ стан вӑл — куса тӑрансем ҫине куҫарсан виҫ ҫӗр утмӑл пулать. Пӗрне те шин туртман. Колхозӑн пӗр татӑк та тӑрӑх тимӗр ҫук пулсан, мӗнпе туртатӑн? Хурама хуппипе е пушӑтпа шинлама ҫук вӗт. Виҫӗ ҫул пире Герасимов кӗҫех пулать, тесе шантарать. Шантарнипе шӑналӑк мар, михӗ те ҫӗлеймӗн. Ку ҫеҫ-и? Ҫичӗ автомашинӑран иккӗшӗ ҫӑпатисем ҫӗтӗлсе пӗтнипе усӑсӑр лараҫҫӗ. Арӑм туфлинчен скат тӑваймастӑн. Шухӑшлатӑн та тӗлӗнетӗн: районти организацисен автомашинӑсен скачӗсем вӗрҫӗнӗ, вӗсене планпа параҫҫӗ. Пире? Колхозсем вара ама ҫури ачисем пек ҫеҫ пулса юлаҫҫӗ. Эпир те катӑк мар, эпир те социализм тунӑ, халӗ коммунизм тума пуҫӑнтӑмӑр. Сӗт-ҫу, аш-пӑш тесен, инспекци техничкинчен пуҫласа райкомӑн пӗрремӗш секретарӗ таранах ыйтаҫҫӗ: пар та пар. Герасимовран урапа тӗнӗлӗ сӗрме мазут икӗ уйӑх ыйтатӑп. Автолпа сӗр, тет. Тупӑннӑ аристократ. Тен, сысна ҫӑвӗпе сӗрес? Тен, пылпа сӗрес?

Залра кулнисем илтӗнеҫҫӗ, хӑшӗ-пӗри ал ҫупать.

— Маттур! — шухӑшлать Павел, хӗрсе кайнӑ председатель ҫинчен куҫне илмесӗр.

— Купӑста пирки. Икӗ ҫул халь пирӗн колхоз купӑста лартать. Мӗн тума лартатпӑр — хамӑр та пӗлместпӗр. Пӗр сӑмахпа, ӗнесене ҫитерме ҫеҫ. Районтан пире план параҫҫӗ, ӑна ҫурӑл та пурнӑҫла. Купӑстине йышӑнма Герасимовӑн склад та ҫук. Поселок халӑхӗ валли йӳҫӗтнӗ купӑста Болгарирен турттарса килни намӑс. Намӑс, юлташсем… Хамӑрӑн ҫӗр, хамӑрӑн ал ҫуккӑ пек. Персе пӑрахмалла ҫавнашкал сутӑҫсене. Е тата ак колхозсем ҫурт-йӗр нумай тӑваҫҫӗ. Мӗнпе витетӗн? Улӑмпа-и? Дикарствӑ, варварствӑ вӑл улӑмпа витни, Ӑҫта шифер? Хӗҫ тимӗр ӑҫта? Ӑҫтине те пӗлетпӗр… Ӗҫкӗлле ярӑнтаратӑн, Герасимов юлташ.

— Тӗрӗс! — кӑшкӑрать пӗри.

— Факт! Фактпа кӑтарт! — янӑрать тепӗр сас залран. Анчах сӑмах калаҫаканӗ ӑна итлемест те.

— Сире суту-илӳ тума мар, юр тасатма ҫеҫ шанмалла. Патшалӑх укҫине ахалех илетӗр. Эсир те, Василий Иванович, ун пирки мерӑсем йышӑнмастӑр. Ҫӗрӗк ҫӗка ҫӗр ҫул ларать, теҫҫе те, Герасимов пеккисем калармасан, хӑйсен ирӗкӗпех тухса каймӗҫ.

— Факт! — кӑшкӑрать тахӑшӗ аялтан каллех.

— Факт тетӗр? Купилех мейӗр. Ҫу заводнех илер-ха. Вӑрӑсем кунта. Ҫу процентне чакарса кӑтартаҫҫӗ. Пӗррехинче инспекци зоотехникне илсе кайрӑм. Тӗрӗслерӗ. Лайӑхах. Тӗрӗсех, пӗр сӑмахпа. Кушак хӑҫан хӑйма ҫимеллине пӗлет. Ӑна часах тытаймастӑн. Пирӗн колхозра Анна Андреева дояркӑ пур. Ҫу заводӗнче вӑл хӑй тӗллӗн техникумра вӗреннине пӗлмеҫҫӗ. Эпӗ сӗт леҫме ӑна яма тытӑнтӑм. Мӗн тетӗр эсир? Иккӗмӗш куннех Изергин текен маҫтӑра ҫаклатрӗ. Мӗнле улталать тетӗр? Сепаратор чашӑкӗсем хушшине кӗпе тӳммисем кӗртсе хурать те, хӑйма ҫурри ытла обрат ҫине тухать. Вӑл ӑна обрат тесе килне йӑтса каять е тепӗр хут сепаратор витӗр ярать. Мӗншӗн халь те Изергин унтах? Мӗншӗн халь те ӑна суда памастӑр? Унӑн тахҫанах тӗрме кирпӗчне шутламалла, эсир качакана купӑста пахчинчех усратӑр, — ҫаврӑнать Трофим Матвеевич президиум сӗтелӗ еннелле.

— Тӗрӗс! — кӑшкӑраҫҫӗ залран.

— Промкомбинат пирки калаҫса чӗлхе апат тутине те пӗлми пулчӗ ӗнтӗ, — тӑсать вӑл малалла. — Ҫунашка комбинат тунӑ ҫунаран ҫирӗпрех. Пӗр уйӑх ӗҫлесен тупанӗ шӑтать, ҫур кубометр вут тиесен хурамисем татӑлса каяҫҫӗ. Хӑҫанччен кӑна тӳсмелле? Василий Иванович! — сасартӑк каллех президиум енне ҫаврӑнать вӑл, — калӑр-ха, пирӗн ҫӗршыв Финляндипе е Швеципе суту-илӳ тӑвать вӗт. Тен, район валли лайӑх ҫунасем ярса пама Хельсинкине ҫырас?

Залра кулаҫҫӗ, президиумрисем те хускалса илеҫҫӗ.

— Ку тӗрӗс, — мӑкӑртатать Павел ҫумӗнчи ҫамрӑк каллех.

— Комбинат тӑвакан кирпӗч пирки калаҫмасӑр каллех чӑтма ҫук. Кирпӗч мар вӑл, юлташсем, тӑм купи. Саман вӗсен кирпӗчӗнчен ҫирӗпрех. Мӗн туса ларать унта директор? Тахҫанах улӑштармалла ӑна. Рабочи клас маркине ҫӗртет. Ҫакнашкал пысӑк пухусенче итлетӗн те ӑна, кашнинчех пахалӑха хӑпартма сӑмах парать, кашни виҫӗ сӑмах хыҫҫӑнах коммунизма асӑнать. Коммунизм вӑл санӑн савнийӳ мар, ӑна ӗҫпе асӑнмалла. Комбинат кирпечӗсемпе капитализм ҫуртне ҫеҫ тумалла, хӑвӑртрах ишӗлсе антӑр. Ҫурта ҫутса ҫурт лартаймӑн тенешкел, чӗлхепе пакӑлтатинпе кирпӗчрен вут чулӗ пулмасть.

Павела хӑйсен колхоз председателӗн калаҫни килӗшет ҫеҫ мар, вӑл хӑй ӑшӗнче унпа мухтанма пуҫлать. Трофим Матвеевич ҫитменлӗхсене тӳсме пултарайман, никамран та хӑраса тӑман, тӗрӗслӗхшӗн ҫунакан этем пек туйӑнать. Унашкаллисемпе ӗҫлеме ҫӑмӑл.

— Эп вӗҫлетӗп, — сассине вӑйсӑрлатать оратор. — Колхоз ҫуракине вӑхӑтра ирттерӗ тесе шантаратӑп.

Зал ал ҫупать.

— Вӑйлӑ калаҫать, — персе ярать Павел.

— Ку мӗн вӑл? Пӗр-икӗ ҫул каялла ӑна тӑвӑллӑн ал ҫупсах ӑсататчӗҫ. Ашӑхланчӗ Прыгунов, — калаҫӑва хутшӑнать Павел ҫумӗнчи сарӑ ҫӳҫне ҫамки ҫине ачалла туранӑ ҫамрӑк.

— Ма ӑшӑхланчӗ?

— Хӑйӗн те ҫылӑхсем пур.

Анчах мӗнле ҫылӑхсем пуррине шарламарӗ. Председатель ӗҫӗ ҫӑмӑлах мар, ӑна Павел пӗлет. Кашни ҫитменлӗхшӗнех вӑл ответлӑ. Ӗлӗкех шӳтлесе ҫапла калаҫатчӗҫ: партире тӑракан председательсем ытти ӗҫченсемпе танлаштарсан, выговор илес енӗпе пӗрремӗш вырӑн пышӑнаҫҫӗ имӗш. Суту-илӳре ӗҫлекенсем те вӗсене ҫитеймеҫҫӗ-мӗн.

Трофим Матвеевич хыҫҫӑн критиклесе калаҫакансем пулмарӗҫ те. Ытларахӑшӗсем хӑйсен колхозӗсем ҫуракине мӗнле хатӗрленни ҫинчен каласа параҫҫӗ, сӗт суса илесси чаксах пыни пирки пӑшӑрханса пӗлтереҫҫӗ. Павела ыттисен калаҫӑвӗ кӑсӑклантармарӗ, ытларах вӑл президиумра ларакансене тата пуху ирттерекен зала сӑнарӗ.

Сценӑ ҫинче, стенасен икӗ енӗпе Маркспа Ленинӑн мрамор бюсчӗсем лараҫҫӗ. Ҫӳле ҫакнӑ пысӑк лозунг выльӑх-чӗрлӗх продукчӗсем туса илессипе ҫывӑх ҫулсенчех Америкӑна хуса ҫитсе иртсе кайма чӗнет. Маччаран виҫӗ люстрӑ усӑнса тӑрать, варринчи самаях пысӑк. Ҫӳлти чӳречесенчен кӗрекен хӗвел ҫути вӗсен кӗленче яраписемпе вылять.

Президиумӑн симӗс пуставпа витнӗ вӑрӑм сӗтелӗ варринче пуху председателӗ ларать. Вӑл кама сӑмах панине пӗлтерет, оратора тимлесех итлет, ӑна пӳлмест. Хӑй ҫавракарах пит-куҫлӑ, янаххи пӑч путӑк. Сӑнран пӑхсан пӗр хӗрӗх ҫулсене ҫывхарать темелле. Кам пӗлет, тен, унран та каярах, тӑлпӑнрах ҫынсем ахаль ҫулланнӑ пек курӑнаҫҫӗ. Ҫамки тӑрӑх ҫулсен сӳри виҫӗ шӑлӗпе тарӑн йӗр туса хӑварнӑ. Вӗсӗм калаҫакан ҫине ӳпӗнерех выртса, куҫ айӗн пӑхнӑ чух катаранах палӑраҫҫӗ. Тата куҫӗсем… Вӗсем ытла та сенкер.

Акӑ, председатель ҫӗкленчӗ те яланхи пек лӑпкӑ сассипе пӗлтерчӗ: — «Ҫавал» колхоз механизаторӗ Владимир Баранов сӑмах илет.

«Володя!» — кӑшт ҫеҫ кӑшкӑрса ямарӗ Павел, ӑна шыраса.

Питех те кӗтмен ҫӗртен пулчӗ ку. Хӑй ӑҫта-ха тата? Аялта-мӗн. Ав, трибунӑ умӗнче Володьӑн палланӑ кӗлетки курӑнса каять. Йӑрӑмлӑ хура костюм, шурӑкӗпе тӑхӑннӑ вӑл. Брюки вӗҫне ҫӑмат кунчи ӑшне чикнӗ. Хӑй вара пуҫ тӑррине шыв тултарнӑ тулли стакан лартнӑ евӗр утать.

— Юлташсем! — пуҫлать вӑл ораторсен калӑпӗнчен хӑтӑлаймасӑр. — Эп хам тухса калаҫма ҫырӑнманччӗ…

— Эсир, Баранов юлташ, хӑвӑр пӗр-пӗччен ҫӗр гектар ҫинче кукурузӑ ӳстерни ҫинчен каласа парӑр, — ҫӗкленет пухӑва ертсе пыраканӗ, ӑна пулӑшасшӑн пулса.

— Юлташсем!

Ку сӑмах хыҫҫӑн каччӑн сасси ҫирӗпленет, Павел та халь уншӑн сахалтарах хумханать: ӗлӗкхи хастарлӑхне ҫухатман пулсан, аптрасах тӑракан ача марччӗ-ха.

— Пире парти активӗн пухӑвне чӗннӗшӗн малтанах эп райкома тав тӑвасшӑн. Апла пулсан, пире шанаҫҫӗ, пире коммунистсем хӑйсен вырӑнне юлаканӗсем тесе шутлаҫҫӗ. Атту ку таранччен кунашкал пысӑк та ятлӑ пухӑва комсомол организаци секретарӗсене пӗрре те чӗнменччӗ. Тавтапуҫ сире, Василий Иванович, тавтапуҫ сире, пиччемӗрсемпе аттемӗрсем. Ҫак шанӑҫа ӗҫпе тӳрре кӑларӑпӑр. Пирӗн Трофим Матвеевич тухса калаҫрӗ. Манӑн ытлашши мӗн калас? Пур ҫын пурпа мухтанать, ҫукки ҫукшӑн кулянать. Пирӗн, ҫамрӑксен, ҫукки ытларах. Пӗр виҫӗ кун каялла эл ВЛКСМ райкомӗнчен хут илтӗм. Унта пирӗн комсомол организацин ҫак ҫулта ҫирӗм пилӗк пин ҫӑмарта сутмалли ҫинчен пӗлтернӗ. Ку заданипе эп виҫҫӗмӗш ҫул тертленетӗп. Так. Пӗлтӗр вун сакӑр пинччӗ, кӑҫал тата ҫичӗ пин хӑпартнӑ. Эп нимӗн те ӑнланмастӑп: партипе правительствӑ колхозниксене ял хуҫалӑх продукчӗсем парассинчен хӑтараҫҫӗ те, ку хут каллех памалла тӑвать. Эп, мӗн, хирӗҫ мар, кирлӗ пулать, ӗненетӗп. Анатӑп та трактор ҫинчен, тачкӑ ҫине карҫинкка лартса, ял тӑрӑх ҫӑмарта пухма тухса утатӑп. Тӑрпанкӑ теме пуҫларӗҫ. Шутлӑр-ха, шӳт-им унта кашни комсомолецран ик ҫӗр ҫӑмарта пухма? Хӑшӗ-пӗрин килӗнче пӗтӗмпе те икӗ-виҫӗ чӑх кӑна, теприсен пачах та ҫук. Иртнӗ кӗркунне халер килчӗ те, чӑххисене ҫеҫ мар, автанӗсене те хӑвармарӗ. Ӑҫтан тупса паратӑн халь ҫӑмарта? Комсомол райкомӗ хӗсет, вӑл халер-мӗнне пӑхсах тӑмасть. Вара пасара кайса теҫеткине пӗр-ик тенкӗ парса ил те патшалӑха закуп хакӗпе сут. Так. Мӗн туни пулать ку? Ман шутпа ку, Василий Иванович, партие улталани пулать.

— Тӗрӗс! — илтӗнчӗ темиҫе сасӑ залран.

— Тӗрӗс! — терӗ Павел ҫумӗнчи ҫамрӑк та.

— Кунта райкомӑн пӗрремӗш секретарьне ытла хисеплеҫҫӗ, — шухӑшларӗ Павел.

— Иртнӗ вырсарникун район центрне килмелле пулчӗ. Пасара тухрӑм та, пирӗн ВЛКСМ райкомӗн пӗрремӗш секретарӗ Александр Петрович Завьялов тӑра парать. Аллинче карҫинкка. Ҫӑмарта илет. Туя хатӗрленет-и-ха ку тесе шухӑшлатӑп малтанах.

— Ну-ка, Володя, — тет мана, — тыт карҫинккана. Ме, — тет, — сана укҫа, ил те ҫӗр ҫӑмарта, заготкантур лавкки патне тух.

Так. Эп вуннӑмӗш теҫетке илмӗ ҫеҫ хатӗрлентӗм, мана хулран милиционер яп! ҫеҫ ҫулса тытрӗ. Аха, тет, усламҫӑ, тинех ҫаклантӑн-и? Ҫӳҫ вирелле тӑрса кайрӗ. Вӑл мана акт ҫырма милицине сӗтӗрет, пасар халӑхӗ ман тавра кӗпӗрленнӗ. Пӗр путсӗр хӗрарӑмӗ тата питрен лачлаттарса сурчӗ. Намӑс, тет, сана ҫакнашкал кӗлеткепе услам туса пурӑнма. Колхоза ямалла сана, унта тӑна кӗртеҫҫӗ, тет. Тупӑннӑ кӗртекен. Ӑна хӑйне, поселок мещенне, колхоза ямалла. Вӑл пур, милицие таса ҫын ҫине вӗскӗртсе тӑрать. Милиципе судьяна ӑна мӗн? Факт кирлӗ. Факт пур. Юрать Александр Петрович ҫитрӗ. Вара хашах! сывласа ятӑм. — Каҫарӑр, — чыс ларать мана милиционер. Усламҫӑ ятне илтсен, сан ҫине ҫынсем сурсан, хӑть каҫар унта, хӑть ан каҫар. Хир урли курӑнать те, сӑмса айӗнчи курӑнмасть. Тытасчӗ сирӗн чӑн-чӑн усламҫӑсене. Так, кайса леҫрӗмӗр ҫӑмартасене. Мана Александр Петрович закупшӑн панӑ квитанцие силлесе кӑтартать: — Куртӑн-и? — тет. — Так, точнӑ, куртам, — хурарлатӑп ӑна. — Ыттисемшӗн пример. Манран районта пӗр комсомолец та тӑрса ан юлтӑр. Эп, тет, ҫӗр процентлӑ пролетариат, ҫавах патшалӑха усӑ кӳретӗп. — Ҫӑмарти кам валли каять? — ыйтатӑп эп. — Рабочи клас валли, пролетариат валли, — хуравлать вӑл. — Апла пулсан, Александр Петрович ахалех шар курать…

Павел президиумра ларакан Трофим Матвеевич Володя ҫине ҫиллексе пӑхнине асӑрхать. Колхоз председателӗ кӗлеткипех трибунӑ енне ҫаврӑнса ларнӑ, хытанка аллипе хура сухаллӑ янахне хыпалать. Пухӑва ертсе пыраканӗ ҫеҫ ҫаплах хӑй лӑпкӑлӑхне ҫухатмарӗ, тимлесех итлерӗ. Акӑ, колхоз председателӗ унӑн хӑлхи патнех пырса темскер пӑшӑлтатрӗ. Вара вӑл та чӑтаймарӗ курӑнать:

— Эсир, Баранов юлташ, кукуруза ҫинчен каласа парӑр.

— Калатӑп, Василий Иванович, калатӑп, — тӑсрӗ малалла Володя… — Вӑл пирӗн хӑна мар, яланлӑх килнӗ культурӑ. Ун валли колхоз чи лайӑх ҫӗр уйӑрать, пӗтӗм тислӗкӗн ҫуррине унта тӑкать. Акӑ ӑҫта вӑл манӑн ӗҫӗн вӑрттӑнлӑхӗ. Эп мӗн… Лайӑх тӑваткалсем туса акса хӑваратӑп, ҫум курӑкӗ шӑтиччен культиваци тума пуҫлатӑп.. Илтрӗр-и? Ҫум курӑкӗ шӑтиччен… Вара пӗр метр ытларах ӳсичченех кӑпкалататӑп. Вӑт сана гектартан сакӑр ҫӗр центнер силос масси те. Кукурузне тума вӗрентӗмӗр ӑна. Так. Ытти тырӑсем ҫинчен мантӑмӑр, ыттисем ама ҫури ачисем пулса юлчӗҫ. Ҫавӑнпа колхозниксенчен тепӗр хут ҫӑмарта пухма тапратрӑмӑр…

Павела Володя сӑмахӗсем килӗшсех каймарӗҫ. «Ҫакнашкал пысӑк аудиторинчи ятлӑ ҫынсем умӗнче ҫӑмӑл шухӑшлӑ хӑтланать» — шухӑшларӗ вӑл.

— Хӑҫан эс, Баранов, ачалла хӑтланма пӑрахатӑн? Санран хӑвӑн опыту ҫинчен каласа пама ыйтаҫҫӗ, эс пур, пӗр сӑмахпа, чӑх хыпалакай карчӑкла, ҫӑмарта ҫинчен лӗпӗртететӗн, — сасартӑк сиксе тарсах пӳлет ӑна Трофим Матвеевич.

— Опыт ҫинчен хаҫатра та ҫырнӑ. Вулаччӑр. Халь хутла пӗлмен ҫын ҫук, — терӗ те лешӗ, трибунӑ ҫинчен айса кайрӗ.

Володя сассинче Павел час-часах ырланипе тата мухтанипе мӑй кӑмӑлланса кайна юнтаракан ҫын шӑнӑрне тӳйса илчӗ. Тен, йӑнашрӗ вӑл? Унашкал пулма пултараймасть. Ҫапла, курманни ултӑ ҫул. Кам пӗлет, мухтав ҫынна хӑш-пӗр чух пӑсать. Трофим Мӑтвеевичӑн юратнӑ тракторисчӗ пулӗ-ха. Унсӑрӑн епле ҫакӑн чухлӗ ҫын ҫинче колхоз председательне ҫапла хуравлатӑр?

Зал сасартак шӑпланчӗ. Халӑх ҫинче сайра пулать унашкалли. Пине ҫитрӗ, теҫҫӗ ӑна халӑхра. Ҫав шӑплӑха каллех пуху пуҫлӑхӗн сасси ҫурса ячӗ:

— Тӑхтав, — терӗ вӑл.

Павел аялти хута чупса анчӗ. Вӑл Володьӑна шырарӗ, анчах лешӗ утӑ купи ҫине пӑрахнӑ йӗппе пӗрех ҫухалнӑ.

Ҫумранах «Ҫавал» колхоз шоферӗ Виссарион Маркович иртсе кайрӗ. Павел ӑна кукшинченех пӗлчӗ. Темшӗн ҫав самантра пуҫа ваттисен сӑмахӗ пырса кӗче: «Ыр ут — хушка, ыр ҫын — кукша». Парторг таҫта васкать, тӑхтамасӑрах тулалла тухрӗ. Зал алӑкӗ патӗнчех Трофим Матвеевич хӗрсех темӗнле арҫынпа калаҫать. Кӑшт-кашт илтӗнекен сӑмахсем тӑрӑх тепри райсоюз председателӗ пулма кирлӗ.

Ҫынсемпе сӗртӗне-сӗртӗне иртсе, Павел ВЛКСМ райкомӗ вырнаҫнӑ коридора тухрӗ. Алӑк уҫӑлса кайрӗ, унӑн умнех хӗрелсе кайнӑ комсорг сиксе тухрӗ.

— Володя!

Каччӑ самантлӑха хытса тӑчӗ, унтан, палласа илсе, вӗҫсе каяс кайӑкла аллисене сарчӗ, Павела ыталаса илчӗ.

— Калатӑп, балконра темӗнле палланӑ ҫын ларать, тесе.

Тӗл пулсан яланах ҫапла-ши вӑл? Калас темелли нумай, анчах чӗлхе вӗҫне нимӗн те килмест. Ыйтса пӗлмелли те пур, темӗн чухлех, анчах мӗнрен пуҫламалла? Юлашки ӑсатӑва-и? Юлашки ҫырӑва аса илмелле-и? Пӑхатӑн вара пӗр-пӗрин ҫине урӑх нихӑҫан та курас ҫукла.

— Эс апла килте те пулман? — ыйтать Володя.

— Ҫитеймерӗм-ха. Сан сӑмахна итлесе савӑнтӑм.

— Эс кулассипех халь, — тӗксӗмленчӗ каччӑ. — Каллех ак бюрона чӗнеҫҫӗ. Сана чапа кӑларатпӑр, эс хӑв ӳркеҫ вӑкӑрла хӑвна хура ҫӗр сапса хурататӑн, теҫҫӗ. Каллех Александр Петрович Завьялов ятларӗ. Пур комсоргпа та санпа ӗҫленӗ чухлӗ ӗҫлесен, тата ҫулталӑкран нервӑсем хавшанипе вилетӗп, тет. Мана ВЛКСМ Тӗп комитечӗ ахалех ылтӑн сехетпе наградӑланӑ имӗш. Хам ыйтса илнӗ пек тӗксе илеҫҫӗ. Эп мухтавсӑр та, наградӑсӑр та пурӑнатӑп… Икӗ алла ӗҫ пултӑр, — татса хучӗ Володя.

— Эс машинӑпа-и?

Лашапа. Трофим Матвеевич ҫын лӑках тиесе килчӗ.

Апла чӑматансене леҫсе паратӑн.

Конешнӑ. Калаҫмаллӑх ҫук. Ӑҫта вӗсӗм?

— Кунтах.

— Питех васкатӑн-и?

— Мӗнле калас… Атте те, анне те кӗтмест, ҫавах тӑван ял чӗререн тухмасть.

— Так… Апла кайрӑмӑр.

— Пуху пӗтмесӗрех-и? — Райком кондуитне ҫакланатӑн ак.

— Тупрӑн хӑрамалли… Ҫӗнтерӳҫӗсене район каҫарать. Трофим Матвеевич ак яла ҫитсенех сӑмсаран тикӗт сӗрет. Вӑл каҫармасть, — терӗ Володя.

Ҫынсем хушшипе хӗсӗнкелесе вӗсем урама тухрӗҫ.

3

Юр хӗллехи пек шурӑ мар ӗнтӗ: талккӑшӗпех тӗссӗрленнӗ. Вӑл складра выртакан тӑвара аса илтерет. Ҫапах та тӗллӗн-тӗллӗн хӗвел ҫутинче пин-пин пӗрчӗсем йӑлтӑртатса тӑраҫҫӗ. Пӗтӗм талккӑшӗпех шӑрҫа сапса тухнӑ тейӗн…

— Шоссепе кайсан, лашуна кашни икӗ минутранах пӑрса пыр. Машинӑсем сывлама памаҫҫӗ. Ку тихапа пӗтес пулать. Кӑҫал ҫеҫ кӳлме вӗрентнӗ. Куртӑн-и, тухнӑранпах чупать, — каллех сӑмах ваклама пуҫларӗ пӗр вӑхӑт чӗнмесӗр пынӑ Володя. — Ни тилхепе хытарнине, ни пушатнине туймасть.

Чӑматансене тата кӗнеке ҫыххине ҫуна умне хучӗҫ. Хӑйсем юнашар, чӑматансем ҫумне вырнаҫрӗҫ.

Район центрӗнчен тухсанах ҫул вӑрмана кӗрет. Ҫавалкассем лашапа тата ҫуран кунтан ҫӳреҫҫӗ: тӳрӗрех, сивӗре те ӑшӑрах. Вӑрман ҫыншӑн ҫур тӑлӑп. Тӗп ҫулне тракторсем алтӑкласа пӗтернӗ. Унтан лашапа иртме хӗн: яла ҫитиччен сиктернипе варсӑр пулатӑн. Ҫавӑнпах пуль ҫуна ҫулне тата вӑрман ӑшнерех хывнӑ. Ҫулӗ тӑвӑр, ӳречесем час-часах ҫапӑннипе е сӗртӗннипе йывӑҫ хупхисене сӗве-сӗве пӑрахнӑ.

— Лар, мӗн чӗркуҫҫи ҫинче пыратӑн, — сенчӗ Володя. — Ан хӑра, ыраш улӑмӗ вараламасть. Вараласан та, ҫитсенех тасататпӑр.

— Капла лӑйахрах. Ак, вӑрмана пӑхса пыратӑп. Сайралсах юлнӑ. Ҫак вырӑнта, ас тӑватӑн-и, епле яштака хырсем ларатчӗҫ, — аса илчӗ Павел.

— Вӑрманпромхоз… Ахаль пӑчкӑпа татмаҫҫӗ вӗт халь. Пӑхатӑн та: икӗ кун хушшинче квартал ҫук та. Касса турттарса пӗтернӗ. Ҫапла халь… Эй, — аллипе сулчӗ Володя, калас шухӑшне татса — Вӑрману-масару, тарам-ха. Эп хам калама пуҫланине пӗтереймерӗм. Ҫапла, салтака эп сан хыҫҫӑн тепӗр ҫулне кайрӑм. Так. Шутлатӑп малтанах: телей хамран малтан ҫуралнӑ тетӗп, ҫавӑнпа Мускава службӑна лекесси пирки пачах та иккӗленмен. Тӗлӗкре вара Ленин мавзолейӗ патӗнче часовойра тӑраттӑм. Малашнехи те паллӑ пулнӑ: пурӑнма Мускавах юлатӑп, пӗр-пӗр хитре Мускав майрине качча илетӗп. Ҫуралман тиха пилӗкне авнӑ эп… Станцӑ-ра лартрӗҫ те — Тухӑҫалла. Акӑ сана Мускав, тетӗпхам. Хӑв пӗлетӗн: эп ытлашши хуйхӑрса ҫӳрекен этем мар. Тухӑҫ мӗнрен начар? Свердловок, Томск, Омск… Пӗр сӑмахпа, ҫав хуласенчен пӗрне те пулин лекме ӗмӗтленетӗп. «Пачӗҫ» сана вӑл хуласене. Виҫӗ эрне тавар турттаракан пуйӑспа кайрӑмӑр, унтан — Ҫурҫӗре. Самолетпах леҫрӗҫ. Унтах сержантсен шкулне пӗтертӗм. Вара мана тата инҫерех ӑсатрӗҫ. Провидени бухтине каялла тухма ҫӗр утмӑл ҫухрӑм. Хӗлӗ ытлашши сивех мар, тӳсмелле, анчах ҫил-тӑман пуҫлансан, эрнипех пырать. Е тата Поляр каҫӗ персе ҫитсен, ӗмӗрне те ҫутӑ кун курассӑн туйӑнмасть. Уйӑха хӗвел вырӑннех кӗтетӗн. Ҫавах чикке тухатпӑр, ҫавах сыхлатпӑр. Кама тытан унта? Шурӑ упана-и? Аслӑ шпион Ҫурҫӗре пырса кӗрет-и? Пырса кӗрсен те вилет вӑл. Ватӑ пограничниксем каласа панӑ тӑрӑх, пирӗн участокра иртнӗ пилӗк ҫул хушшинче пӗр кайӑка та ҫаклатман. Вӗсене тытмасан мӗн интересӗ пултӑр пограничникӑн? Хӑвӑн нарядна тӑрса ирттеретӗн те ӑҫта каятӑн? Хулана-и? Яла-и? Вӑл та, ку та ҫук. Е тата хӗвел тухсан, уйӑхӗ-уйӑхӗпех анса лармасть: те каҫ, те кӑнтӑрла? Ҫунать вӑл пӗр виҫе анӑҫра ялтӑртатса. Ашши хӑйӗн виҫӗ пуслӑх та ҫук. Ҫулла гимнастеркӑпа тухсан, хӗвел енче ӑшӑ, тепӗр енче шӑнтса вӗлерет. Пӗр сӑмахпа, пирӗн патри март пуҫламӑшӗ евӗрлӗ. Вӑт, тетӗп, Володя сана Мускав… Тунсӑх тата… Вӑл сан ҫумна йӗпе кӗпе пек ҫыпӑҫать те, уйӑр ӑна… Малтанах эп унран хатӑлмалли меслет шыра пуҫларӑм. Тупрӑм вӗт. Провидени бухтине хамӑр столовӑй валли продуктсем тиеме кайсан, пӗрер е икӗ литр спирт илсе таврӑнаттӑм та, вырсарникунсенче вара самаях савӑнса йӑпанаттӑм. Салтаксене систерес мар тесе, эпир старшинапа каптеркӑна хупӑнса ларса ӗҫеттӗмӗр. Усӗр пулман, сӑмса тӑррисем хӗрнӗ ӗнтӗ. Шӑшрӑ ан кӗтӗр тесе, мускат мӑйӑрӗ чӑмлаттӑмӑр. Кайран замполит сисрӗ. Вара икӗ ҫул хушши ман ҫинчен куҫне ямарӗ. Ятламан вӑл мана пӗрре те, анчах ҫурма шӳтле каланипех ятланинченте ытларах намӑслантаратчӗ. Вӑлах кӗнекесем вулама вӗрентрӗ. Эп ялта пулсан Джек Лондона тытмалла-и? Ӑна эп йӑлтах вуласа тухрӑм. Унӑн геройӗсем единоличниксем-ха, ҫапах та мӗнле маттур ҫынсем. Кам пӗлет, Ҫурҫӗр ҫинчен ҫырни кӑмӑла каятчӗ пуль ҫав, тӗнчене мансах кӗнекери геройсемпе айланаттӑм. Постран таврӑнатӑн та — дежуркӑра тимӗр кӑмака ҫунать. Сивӗре шӑнса ӗнтӗркенӗ пограничниксем ҫывӑраҫҫӗ, е тепри, тӑван килӗшӗн тунсӑхлаканни, ҫыру ҫырать. Сан пур, ҫывӑрассу та, ҫыру ҫырассу те килмест. Ӑшра темӗнле хавал вырнаҫнӑ. Эп ҫил-тӑвӑл витӗр, ҫулсӑр-мӗнсӗр ик ҫӗр ҫухрӑм кайма та хатӗр. Пӗр сӑмахпа, хӑвна пер-пӗр герой вырӑнне туятӑн. Чӑн та, полярниках пулса таврӑнтӑм. Акӑ, куртӑн-и? — ҫара аллисене тӑсса кӑтартрӗ Володя, — хӗлле те алсиш сайра тӑхӑнатӑп. Пирӗн сивӗсем халь мана нимӗн чухлӗ те илеймеҫҫӗ. Пулла та ҫара аллӑнах каятӑп.

— Апла сан мӗншӗн кулянмалла? — ыйтрӗ Павел. — Ҫирӗп ҫын пултӑн кӑна.

— Так. Эс мана ӑнланмарӑн. Манӑн та ҫӗршыва курас килет. Эс ав Германинче пулнӑ, Казахстанра виҫӗ ҫул пурӑннӑ. Эп — Ҫавалкасрах. Ҫемьеллӗ пулсан сӑмсуна ялтан кӑлараймастӑн. Иртнӗ ҫулта сан пата пырас тесе те шухӑшларӑм. Унта мӗнле пурнӑҫ? Пурте «целина та целина», теҫҫӗ. Каласа пар хӑть, атту тек манран ыйтатӑн…

Павел кӗскен хӑй ҫинчен каласа пачӗ, ҫав хушӑрах Володьӑран тӑван колхозӗ ҫинчен ыйтса пӗлчӗ.

— Мухтанмаллиех сахал, ҫапах ӗлӗкхи мар. Трофим Матвевич юса пуҫларӗ. Паян илтрӗн пуль? Мухтанать пӑртак, ҫапах та ҫынсем юратаҫҫӗ. Сӑмах парсан тӑвать вӑл. Ҫавӑнпа шанаҫҫӗ ӑна. Арҫынсем юратсах каймаҫҫӗ — ирӗк сахал парать. Хӗрарӑмсем кун пек председателе Ҫавалкас курман, теҫҫӗ. Ӗҫлекен ҫынна пӑшӑрхантармасть. Так. Ҫынсене пӗлсех ҫитеймест-ха. Арӑмӗ хыҫҫӑн кайкалать, — терӗ Володя.

Акӑ Салука та. Вӗтӗ шӗшкӗлӗх. Юнашарах юманлӑх. Ҫак юмансене Павел ҫуралнӑ ҫул лартнӑ тетчӗ амӑшӗ. Ҫӑка пулсан ҫав хушӑра кӗлет пӗренилӗх ӳсмелле, кусем халь пуслах тума та юрӑхсӑр. Ытла та ҫӑра ҫав. Пӗрре те сайратман ӗнтӗ, ҫавӑнпа начар ӳснӗ.

— Колхоз председателӗ сана хисеплет пулас.

— Эй, ун пурти-аври ҫурӑм хыҫӗнчех. Хӑй шухӑшланӑ пек тумасан, тӑванне те хӗрхенмест.

Володя, ӗлӗкхинчен шутласан, улшӑнманпа пӗрех.. Ҫӑмӑл шӑм-шаклӑ вӑтам пӳллӗ каччӑ. Пичӗ ҫилпе тата хӗвелпе тӗксӗмленнӗ. Сӑмси ӗлӗкхиллех шӗвӗр те кӑштах каҫӑр. Павела вӑл чӗрӗп сӑмси пек туйӑнать. Сарӑ куҫӗсем шухӑ, пӗр вырӑнта тӑмаҫҫӗ. Янахӗ шӗвӗр. Калаҫнӑ чух кулмалла та калаҫмасть темелле, анчах ҫын хӑтланӑвне тӗрӗс ӳкерсе илни ирӗксӗрех култарать.

— Комсомол ӗҫӗпе епле ӗлкӗретӗн? — ыйтрӗ Павел.

— Мӗн калас… Лена пулӑшмасан, выговор хыҫҫӑн выговор туянмалла. Завьялов хӗрхенсех тӑмасть.

«Мӗнле Лена» — ыйтасшӑн пулчӗ Павел, анчах ытлашши кӑсӑкланни аван мар пек туйӑнчӗ. Урӑх вӑл шарламарӗ.

Ҫӳрен тиха тухнӑранпах юрттине чакармарӗ. Халь вӑл чуппине татах вӑйлатрӗ. Чӗрни тӗпӗнчен хӑпӑнса тухакан юр кӗмӗркисем каччӑсен тумтирӗ ҫине пыра-пыра ҫапӑнчӗҫ. Ҫуна та текех сулӑнкалла сулӑнмарӗ.

Йывӑҫсем те сайралчӗҫ.

— Ҫавалкаса та ҫитрӗмӗр, — пӗлтерчӗ Володя, чӗркуҫҫи ҫине тӑрса. Халь тӳрех пирӗн пата кӗретпӗр. Кӗҫӗр килне ан та кай. Ҫуркуннеччен пурӑн хамӑр патрах. Ӑшӑтсан, куҫу курӗ. Эпир аннепе ҫеҫ, Колька ҫемйипех вӑрманта.

Павел чӗнмерӗ. Вӑл тӑван ялӗ ҫине савӑнӑҫлӑн тинкерчӗ.

4

— Аннушка, илтетӗн-и? Кунта ак чусран пӳлӗм каратӑп, пулас арӑма ухватсемпе, турчкасемпе кӗрешме вырӑн пулчӗ те, — терӗ Павел, сӑрӗ кайнипе тӗссӗрлене пуҫланӑ пукан ҫинчен анса. — Хӗрне тупасси ҫеҫ юлчӗ. Этем хӑй ӗмӗрӗнче виҫӗ хут йӑнӑшать, теҫҫӗ: пӗрре ҫуралнӑ чух, тепре авлансан…

— Сирӗн кӑмака анине мӗншӗн урамалла кӑларнӑ? — Павела чарасшӑн пулчӗ Анна — Кунта асӑрхамасан, турчка аврипе чӳрече кантӑкне те ҫӗмӗрӗн, — ӗҫлеме пӑрахсах Павел патне пычӗ вӑл.

Шурӑ чечеклӗ кӑвак штапельтен ҫӗлетнӗ кӗпе ҫаннисене хӗр чавса таранах тавӑрса лартнӑ. Вӑрӑм та хулӑн ҫивӗтне пуҫӗ тавра кӑшӑлланӑ. Тӑтӑшах сивӗ шыва чикнӗрен-ши, аллисем хур ури пек хӗрелсе ларнӑ.

— Мӗншӗн тетӗн? Ӗлӗк чӑвашсем хӑйсем мӗн ҫинине кӳршӗсем е пырса кӗнӗ ҫын курасран хӑранӑ. Именнӗ эппин. Пуяннисем алӑк патне вырӑсла кӑмака тутарнӑ, чухӑннисем пирнешкел…

— Тупрӗ ӑнлантармалли, — ҫиллененҫи пек турӗ Анна. — Эпир пуян-им? Пирӗн кухньӑ вырӑсла.

— Халь йӗрки ҫавнашкал кайрӗ. Пурте вырӑсла тӑваҫҫӗ.

Павел стена ҫумне ҫакнӑ тӗкӗре тӳрлетсен, хӑй ҫине чылайччен пӑхса тӑчӗ. Ҫирӗм ултӑ ҫул… Чӗрӗк ӗмӗр иртсе те кайрӗ. Пӗр-икӗ ҫул каялла, ав, эрнере пӗрре кӑна хырӑнаканччӗ, халь ӗнер ҫеҫ хырӑннӑ пулин те, хура палӑра пуҫланӑ.

— Ӑшӑнмасть пӳрт. Иккӗмӗш ҫӗклем ҫунать, — калаҫма пуҫларӗ Анна. — Тусан тата. Ултӑ ҫул пурӑнман пӳртре тусан ӑҫтан тухма пултарать?

— Чӳречерен кӗрет.

— Ҫапла пуль ҫав. Пуҫӑннӑ-пуҫӑннах, маччисене те сӗрсе пӑрахас. Кур-ха, пӗренесем ҫине те тусан ларнӑ, — мунчалапа сӑтӑра-сӑтӑра илчӗ Анна.

Ҫавалкассем пӳрте шалтан штукатуркӑламаҫҫӗ. Пӗр тикӗс касса саваласа якатнӑ пӗренесем ахалех пӳрт ӑшчикне илем парса тӑраҫҫӗ. Чӑрӑш пулсан — вӗсем шӑратнӑ ҫу тӗслӗ, ҫӑка-тӑк — услам ҫу евӗр шурӑ. Кашни уявра тенӗ пекех хӗрарӑмсем пӳрт сӗреҫҫӗ. Кӗлпе е хӑйӑрпа сӗрнӗрен пӗренесем хушшинчи мӑк та ҫийӗнсе пӗтсе курӑнмиех пулать. Нумайӑшӗсем халь те урайне сӑрламан. Пӗрисем сӑрланӑ урай сивӗ пулать, теҫҫӗ, теприсем хӗрарӑм канаса вӗренет, теҫҫӗ. Сӑрланӑ урая ҫума ҫӑмӑлрах.

— Пӗччен ӗлкӗретӗн-и? — Тен, пулӑшма ҫын тупас? Атту сан фермӑна та каймалла пуль?

— Эп каласах килтӗм. Каҫченех ирӗклӗ. Ҫын та кирлӗ мар. Пӗр-пӗрне чӑрмантарни ҫеҫ. Эс мана пӗр тӑватӑ витре шыв ӑҫса кӗрсе пар та, урах ан чӑрмӑнтар, — хушрӗ Анна.

— Охо! Эс пулас упӑшкуна тытма пултармалла, — кулчӗ каччӑ.

— Ура ҫинех пустарас ҫук. Ытлашши ан кул. Юлашки хут сӗрсе паратӑп. Аннен хӗресна ывӑлӗ тесе ҫеҫ. Авланан пулсан, хӑвӑртрах авлан, — тавӑрчӗ Анна.

— Пыратӑн-и? Хӑть паянах юл, ан кай.

Хӗрӗн чакӑр куҫӗсем самантлӑха чарӑлса пысӑкланчӗҫ. Вӑл каччӑ шӑл йӗрнине аван ӑнланчӗ.!!

— Ак хӗртне турчкӑпа авлантарам. Ӑсса кӗр хӑвӑртрах, — ҫирӗппӗн хушрӗ хӗр.

Мӑшӑр витре йӑтнӑ Павел васкасах тула тухрӗ.

Ҫӑл хӗреснашшӗсен карти чиккинче. Тахҫанах, колхозcем пуҫланнӑ ҫулах, ӑна Павел ашшӗпе хӗреснашшӗ пӗрлешсе алтнӑ. Кивӗ хӑвӑл ҫӗрсе кайнӑ ӗнтӗ, ӑна хурӑн пурапа улӑштарнӑ. Пурине саваласах тунӑ. Ҫӑл хуппи петлеллӗ, йывӑҫ хӑлаплӑ. Ӑсмалли витрин вӗренне карта юпинчен кӑкарнӑ, витрине шетӗрнек ҫине ӳпӗнтернӗ.

Кил хушшине юр хӗвсе тултарнӑ. Халь вӑл самаях пусӑрӑннӑ. Ун ҫинче ура йӗрӗсем палӑраҫҫӗ.

Мӑшӑр витрепе иккӗ хутланӑ хыҫҫӑн Павел пӳрт маччи тӑрне хӑпарчӗ. Ура айӗнче типсе кайнӑ ҫулҫӑсем чаштӑртатрӗҫ. Катан пирпе карса хунӑ чӳречерен кӑшт ҫеҫ ҫутӑ кӗрет. Каррине уҫас тесе, Павел хуллен кӑна туртрӗ, ҫиппи татӑлса та кайрӗ. Ҫӗрнӗ. Ӑна амӑшӗ хан виличченех ҫакнӑччӗ. Сакӑр ҫул иртнӗ унтанпа. Мӑрье патӗнчех хуп лар: ӗлӗк унта тыр хуратчӗҫ. Пир вырӑнне пӳрт ҫамки патнерех лартнӑ, каштисенчен темиҫе хӗҫ ҫӑкса янӑ. Вӗсен шӑлӗсем хушшинче туллиех тусан, эрешменсем урлӑ та пирлӗ картасем карнӑ. Хултӑрчӑпа ҫӗрӗсен чӗресне каштаран ҫыхса лартнӑ. Ура айӗнчех сенӗксем, кӗреҫесем. Вӗсене Павел ҫара кайиччен персе хӑварнӑччӗ.

Амӑшӗн япалисене курсан, Павел чӗри сасартӑк такам хестернӗн ыратса кайрӗ. Кунта вӑл урӑх тӑраймарӗ, анса картишне тухрӗ.

Паян, ҫутӑлнӑ-ҫутӑлманах ҫитрӗҫ вӗсем Володьӑпа. Чӳречесене ҫапнӑ чуссене хӑйпӑтса пӳрте кӗчӗҫ. Малтан кӳршӗсем кӗпӗрленсе тулчӗҫ, пӗри те, тепри те пулӑшасшӑн пулчӗ. Анчах каччӑн пӗччен юлас килчӗ, вӑл вӗсене эп кунта пурӑнмастӑп, кӗрсе ҫеҫ пӑхас терӗм, тесе суйрӗ.

Вӑл хӑех, хӑй аллипе пуҫтарса тирпейлесшӗнччӗ. Анна сисрех. Халь, ав, пулашать.

Ӗлӗк, ҫара кайиччен, аслӑк тӑрне пусма хурса хӑварнӑччӗ: вырӑнтах-мӗн, никам та тӗкӗнмен. Шӑлӗсем ҫеҫ типнипе шултӑркаса кайнӑ. Павел пусмана йӑтса тухса пӳрт ҫумне тӑратрӗ.

Павел килӗ кайри урамра, уй хӗрринче. Анкартийӗ Ҫавалӑн сылтӑм ҫыранӗ хӗрнех тухать. Ҫара кайиччен кунта электростанци валли пӗве пӗвеленӗччӗ. Ун чухне сарӑлса кайнӑ Ҫавал анкарти юписене те илнӗччӗ. Вӑйлӑ ҫумӑр килчӗ те татса кайрӗ. Унтанпа ӑна никам та пӗвелемен. ГЭС ҫурчӗ ҫеҫ тӑлӑххӑн ларать.

Пӳрт умӗнчи йӑмрасен турачӗсем сарӑлса кайса мӑрье патнех кармашнӑ. Умра тӑван тавралӑх.

Ял Ҫавал еннелле касса анакан виҫӗ-тӑвата ҫырма тӑрӑхне вырнаҫнӑ. Ҫырмасем вӑрмана тата ҫичӗ-сакӑр юп пулса кӗреҫҫӗ. Ҫуркунне вӗсем шавлӑ. Ӗлӗк шыв арманӗ те пулнӑ, ҫулла типсех лараҫҫӗ. Чӑх ури те пытанмасть унта. Авӑрсемпе лупашкасенче те шыв чакать, вара ача-пӑчасем йӑрӑ та чее йӑпӑлтӑк пулӑсене алапа ҫеҫ мар, алпа та тытаҫҫӗ.

Урамӗсем ҫырмасене пула кукӑр-макӑр. Пӗр урам теприн вӗҫне пырса тӑрӑнать. Кил урлах ҫӗнӗ пӳрт. Ултӑ ҫул хушшинче пӗтӗм ял ҫӗнелсе улшӑннӑ. Ҫӗннисене кашнинех шифер е шуҫ, е чус витнӗ. Кашни пӳртӗн пекех террасӑ, умӗнче те, хыҫӗнче те пахчасем. Шӑпӑр евӗр ҫаралса юлнӑ чиесемпе ярпайса кайна улмуҫҫисем халь кӗҫ-вӗҫ ешӗлленсе вӑй илме пуҫлассӑн туйӑнать.

Вӑхӑт — тӗлӗк. Васкавлӑ иртет вӑл, васкавлӑ. Павел ҫара кайиччен кӑна, ав, кӳршӗ хӗрачи Анна, кӗтессисем ҫӗтӗлсе кайнӑ, хӗрлӗ кӑшман тӗслӗ портфель йӑтса шкула чупатчӗ, халь вӑтам шкултан та вӗренсе тухнӑ, хӳхӗм хӗр пулнӑ. Каччи кам-ши? Пурах ӗнтӗ. Унашкал хӗре кам куҫӗ асӑрхамӗ? Хитрене хӗрӗх ҫын куҫ хывнӑ, теҫҫӗ.

Пӑхать Павел ял ҫине, ытараймасӑр пӑхать. Пуҫра шухӑшсем.

Ял… Ҫын кунта ҫуралса ӳснӗ пулсан, унӑн тӗлӗкри пек ачалӑхӗ симӗс курӑклӑ ҫеремпе нӳрӗк варлӑ ҫырмасенче, вӗтӗ шӗшкӗлӗхсемпе хӗрлӗ ҫупкӑмлӑ пилеш ӳсекен вӑрмансенче; яшлӑхӗ айлӑмлӑ-тӑвайккиллӗ хирсенче, шавлӑ улахсемпе акатуйӗнчи пек вӑйӑ картисенче иртнӗ пулсан — вӑл яла манаймасть. Ӑна аса илсенех сӑмсана хурӑн е ҫӗр ҫырли шӑрши кӑтӑклать. Куҫа хупсассӑн та шурӑ шупӑр тӑхӑнакан садсем, ырӑ шӑршӑ кӑларса симӗсленекен вӑрмансем ума тухаҫҫӗ. Камӑн хӑлхине килентермӗ-ши пар лаша шӑнкӑравӗ пек шӑнкӑрти шыв? Кама илӗртмӗ вут чулӗсем айӗнчен тапса тӑракан иксӗлми ҫӑл куҫӗ? Камӑн ӑна ывӑҫласа ӗҫес килмӗ шӑрӑх кунсенче?

Улӑхра канашлӑва пухӑннӑ капансен шӑччисем пуҫ ҫийӗпе иртсе пыракан пӗлӗтсене тупӑ пек тӗллеҫҫӗ. Каллех вӗсем патне пӗр вун пилӗк ҫул каяллахи пек ачасен ушкӑнӗпе кайса пытанмалла выляс килет.

Каҫхине ҫул ҫинче илӗртекен ҫутӑсем хулари евӗр каптӑмӑн та хутлӑ-ҫийлӗ мар, сайран, ҫуталакан хуртсене такам сапаласа пӑрахнӑн, ӗнтрӗкпе выляса ҫиҫеҫҫӗ. Мӗн тери ырӑ, мӗн тери илӗртӳллӗ пӗр ҫӗрте ҫухалакан, тепӗр ҫӗрте ҫӗнӗрен чӗрӗлекен ҫутӑсене пӑхса тӑма! Вӗсенче илӗртекен канӑҫлӑх, иртсе кайнӑ ачалӑх, вӗсенче малалла чӗнекен пурнӑҫ, вӗсенче тутлӑ ӗмӗтсем, пурнӑҫланман шухӑшсем.

Ял… Пӳртсемпе сарайсем, анкарти-карта таврашӗ. Пӗр-пӗр ишӗлсе аннӑ карта сыпакне курсанах пӳрт-ҫурт малалла туртнине чӑтаймасӑр тевӗш пек татӑлнӑн туйӑнать. Ӑҫта туртать, ӑҫта сӗтӗрет пӳрт картапа кӑкарнӑ ҫӗре? Ӑҫта илсе каясшӑн? Е ӗмӗрхи йӑлана кӑкарнӑ вӗрен ҫав тери ҫирӗп-и?

Ҫулсем иртӗҫ. Кун-ҫул малалла татах та хӑвӑртрах васкӗ, анкартисем те пӳртсенчен татӑла-татӑла юлӗҫ. Турта аврашки якалса, ҫийӗнсе пӗтнӗ пулсан, нумая пымасть, анчах халлӗхе вӑл чӑткалать-ха. Чӑтать ҫеҫ те мар, туртать. Тепри унта колхоз ӗҫне тухмасӑр чакаланать. Ара, ҫири кӗпе кама ҫывӑх мар? Хура куракла — хура пулсан та хамӑнах.

Кӗреҫепе тикӗссӗн каснӑ юр катрамӗсем йӗпеннӗ чус ҫийӗпе чарӑнкаласа, капланкаласа шуса анчӗҫ. Юр хырнӑ май ӑшӑ пулчӗ. Павел ҫӳхе пиншак тӳмине те вӗҫертсе ячӗ. Уй енчи пӳрт тӑррине хырса пӗтерсе кил енчине куҫрӗ. Кунта, ҫурҫӗр енӗ пулнӑран пулас, чуссем те мӑкпа витенме пуҫланӑ, хӑшӗсем пӑта кӑпӑлӗнчен тухса кайнӑ. Мӗн калӑн, чус ӗмерӗ ҫирӗм ҫултан ытла мар ҫав: вӑрҫӑ тухнӑ ҫул витнӗччӗ, халь улӑштармӑлла та пулнӑ. Юрать-ха, мӑрье тӑрӑх ҫеҫ шыв кайнӑ.

— Салам, ҫӗнӗ ҫӗр каччи! Килнӗ ятпа салам! «Уй хӗрринчи Митрахван пӳрт тӑрринчен юр тӑкать, пӗчӗк ача сар Йӑван, шӑхлич калать савӑнать.»

Павел сас илтӗннӗ еннелле пӑхрӗ.

Уҫа хапха алӑкӗ патӗнче Санька тӑрать. Фуфайкӑпа, галифепе. Хром аттине сӑн курӑнмалла ҫутатнӑ. Хура каракуль ҫӗлӗкӗ айӗнчен пӗр кӑтра пайӑрка сылтӑм еннелле тухса кайнӑ. Е хӑй юри кӑларнӑ-ши?

— Салам! Эс иккӗмӗш класра вӗреннӗ сӑвва халь те манман-ҫке. Ха, палламалли те ҫук тата, кӗреш пек сарӑлса кайнӑ.

— Санах ҫитеймерӗм. Ӑрат мар-и… Атте аптрамасть те, анне пӗчӗк. Ӑна хыврӑм пуль. Вунӑ пусла ҫӗр штук килекен килька пулӑ пек, — кулчӗ Санька ҫӑвар туллин.

Павел хырса антарнӑ юр купи ӑшне сикрӗ. Кӗҫех ыталашса илчӗҫ.

— Ултӑ ҫул курманни, — терӗ Санька. — Эп сана яла урӑх таврӑнмасть пуль теттӗм. Мӗн калӑн, чапа тухнӑ ҫын…

— Ҫитӗ чӗлхӳне якатса. Хӑв ӗҫсӗр ларнӑ пек чухӑна перен…

— Ӗҫсӗр мӗнӗ… Эс орденла, пирӗн ҫук.

— Юрӑри пек, ҫукран пур пулать.

— Апла та пулӗ, — кулса ячӗ Санька. — Пӑрах кӗреҫӳне. Айта, тӗл пулнӑ ятпа ман пата кайӑпӑр.

— Малтан ӗҫне вӗҫле, кайран юрать ӗҫме.

Пӗри хӑйӑхлӑ, тепри мӑйӑхлӑ ан пултӑр. Мӗн кутӑнлашан? Кайрӑмӑр. Килте ман нихҫан та туй сӑри татӑлмасть, — шухӑшсӑррӑн ахӑлтатрӗ Санька. Павел пусма хӗрне капланнӑ юра тӗксе антарчӗ.

Уху, тӗтӗм тухать! Вӑт ку философи! Мӑрйине чана йӑва ҫавӑрмани? — тӗлӗнсе пӑхрӗ Санька, сӑмах ваклама сӑлтав шыраса.

— Ҫук. Мана кӗтсе тӑнӑ вӗсем, — тавӑрчӗ Павел, пусмине илсе тӑратнӑ май.

— Апла эс пурнасах тетӗн?

— Халех вилесшӗн мар.

— Ун пирки мар-ха эп. Халь ахалех куҫатӑн. Пырса пурӑн пирӗн пата. Пӗр пӳрчӗ пушах ларать. Ҫулла куҫу курӗ… Хӗр тупсан — авланатӑн, тупмасан ан кулян. Пирӗн ӗмӗре инке арӑмӗ те ҫитет, — каллех шӑл йӗрчӗ Санька.

— Хӗрӳ-арӑму тарам. Пӗччен пурӑнма хӑнӑхнӑ эпӗ, — хуравларӗ Павел. Анчах лешӗ хӑй шухӑшне тӗплесех ҫитерме тӑрӑшрӗ:

— Трактористшӑн пулсан, чи малтанах инке арӑмӗ кирлӗ. Мӗншӗн? Пӗр енчен тракторист шуйттан ҫури пек ҫӑрӑлчӑк, унтан — пӑсара пекех шӑршлӑ. Ӑна мазут ӑшӗнче усраҫҫӗ тейӗн. Мӗнле хӗрен качча тухса унӑн кӗпи-йӗмне ҫӑвас килтӗр? Ватта юлнӑ хӗрсем мӑйран ҫакӑнсан кӑна?.. Инке арӑм вара пур енпе те хӗртен лайӑхрах.

Павел чӑтаймасӑр ахӑлтатса кулса ячӗ.

— Эс, Санька, инкесем енӗпе специализациленнӗ пулмалла.

— Тӗрӗс, — кулмасӑр тавӑрчӗ Санька, — Усси ытларах.

— Ҫитӗ сана. Айта, пӳрте кӗрер. Пирӗн пике сӗрсе те пӗтерчӗ пуль, — юлташне ҫавӑтрӗ Павел.

Ҫав самантрах ҫенӗк алӑкӗ уҫӑлчӗ, пусма картлашки ҫине икӗ тулли витрепе Анна тухрӗ. Саньха тӑпах чарӑнчӗ. Хӗр те, вӗсене курсан, витрисене лартрӗ. Алӑк тем хушӑра шалтлатса хупӑнчӗ. Каччӑсем хӗрӗн пысӑк чакӑр куҫӗпе пуҫ урлӑ ҫыхнӑ сирень чечекӗ тӗслӗ косынкине ҫеҫ курса юлчӗҫ.

— Павел! — кӑшкӑрчӗ хӗр, кушак шӑтӑкӗнчен пӑхса. — Ку шывне кайса тӑк та таса шыв ӑсса кӗртсе ларт. Ҫуса пӗтермесӗр кӗртместӗп.

— Вӑт ротӑ командирӗ, — шӳтлерӗ Павел. — Приказсем еплерех парать вӑл. Ӑна качча илекен хӑй пуҫӗпе пурнаяс ҫук. Эс калашле, ирӗксӗрех инке арӑмӗ пирки шутлама тивет, — терӗ Павел ахӑрса.

Ҫак самантра пӗтӗм тӗнче савӑннӑн туйӑнчӗ ӑна, ҫавӑнпа та вӑл илемлӗ те хитре Санька Аннана курсанах хӗрелнине асӑрхамарӗ..

Кайран калаҫу ӑнмарӗ. Санькан шӳчӗ те таҫта тарса ҫухалчӗ: — Эп тислӗк куписене пӑхма тухнӑччӗ. Ҫӗрме тытӑннӑ-и вӑл, тытӑнман-и, — тесе хучӗ унран мӗн сӑлтавпа килнине такам ыйтнӑн, — Пырса ҫӳре.

— Эх, тӑхта. Ҫитнӗ-ҫитменех парӑма кӗрер мар. Малтан ман пата… Эс ӗлӗкхи юлташсене систер. Каҫхине кунта пухӑнатпӑр. Пӳрт тасалать унччен. Володя пӗлет.

Сӑру пур-и?

Кам тутӑр? Эрех пур. Казахстан эрехӗ.

Ӑнлантӑм. Эрех пулсан, сӑра та тупатпӑр. Кайма ирӗк парӑр, старшина юлташ, — шӳтлесе чыс пачӗ вӑл.

5

Пуш уйӑхӗн варринче тӳпе таса, хӗвел куҫ ҫутине илет, ҫил кас-кас ӑшӑ хумӗпе сивӗ юра йӑштарать.

Кӑнтӑрла пӳртсемпе хуралтӑ хӗррисем куҫҫуль тӑкаҫҫӗ, каҫхине шӑнса пыракан тумламсенчен сӳре шӑлӗсем ҫакӑнаҫҫӗ.

Ҫуна ҫулӗ сӑрра чикӗнет, «лорх» ҫӗр улми хуппи тӗслӗ. Унӑн варри асат хуҫнӑ ҫын ҫурӑмӗ лек курпунланса юлнӑ.

Сӑрт ҫамкисене хӗвел юртан тасатать. Ӑна курсанах Иванов сӑвви аса килет:

Анчах курӑк тухни курӑнмасть-ха.

Анӑҫ час-часах пушарлӑ, ҫапах тепӗр кунне ҫанталӑк ҫуллахи пек пӑсӑлмасть. Шурӑмпуҫ ҫӑлтӑрӗ каллех кӗленче пек таса та кӑвак явлӑклӑ.

Паян кӑнтӑрла иртсен пӗлӗтсем хӗвеле хупларӗҫ, сӗреке евӗр сарӑлса Ҫавала анчӗҫ. Ӗнтрӗк ҫывхарни те сисӗнмерӗ.

Ҫамрӑксем пӗрерӗн-пӗрерӗн Павел патне пуҫтарӑнчӗҫ. Каҫ пуличчен «ДТ-54» маркӑллӑ тракторпа ӗҫлекен Гришӑпа Элекҫи кӗрсе тухрӗҫ, анчах иккӗшӗ те нумай лармарӗҫ. Вӗсем ытларах колхоз пурнӑҫӗ ҫинчен калаҫрӗҫ. Трактористсене Виссарион Маркович кӑмӑла каймасть-мӗн. Трактора пачах та пӗлмест имӗш, юсамалла пулсан тӳрех РТСа каймалла. Ӑна мӗн? Ӗҫкӗ ҫеҫ пултӑр. Унран эрех шӑрши кӗнӗ чухлӗ трактортан мазут шӑрши те кӗмест-тӗр.

Пӗр ҫын хакӗ пасар хакӗ мар тенешкел, тен, кӳрентернӗ пуль бригадир? Теприсем таса ҫыннах мӑшкӑлтӑк шывӗпе сапма хатӗр. Апла шутлама сӑлтав ҫук пек: вӗсем иккӗшӗ те вӑрҫӑра пулнӑ, тракторпа та вун виҫшер ҫул ӗҫлеҫҫӗ. Иккӗшӗ те пурнӑҫра пӑркаланма юратман ҫынсем. Шӳте те юратаҫҫӗ. Тӗлӗнмелле шӑпаллӑ вӗсем: пӗр ялтан, пӗрле ӳснӗ, пӗрле ҫара лексе пӗр пулемет расчетӗнче ҫапӑҫнӑ, пӗр кунтах киле таврӑннӑ. Халь пуҫаналлӑ. Элекҫи Купӑста Павӑлӗн аслӑ хӗрне, Гришка — кӗҫӗннине илнӗ. Элекҫийӗ хура, шатра питлӗ, ҫӳҫӗ хӗлӗх пекех хытӑ. Ҫавӑнпах-ши вӑл ҫӳҫне шакла кастарать.

— Куҫӗсем хӑмӑр, ҫын ҫине тӳлеккӗн, кӑшт ывӑннӑн пӑхаҫҫӗ. Тем йӑли тата ун: час-часах пуҫ ывӑтакан лашалла мӑйне тӑсса карланкине сулахай аллипе сӑтӑрса илет.

Гриша — сарӑ, симӗс куҫлӑ, лаптак питлӗ. Сӑмси кӑвакалӑнни пек. Павел ҫара кайичченех ас тӑвать: ӗҫре пулсан, Гришӑн чи малтан сӑмси вараланать, мӗншӗн тесен вӑл ӑна яланах аллипе шӑла-шӑла илет. Халь те ав сӑмси тӑтӑшах ӗҫекен ҫыннӑнни пек хӗрлӗ.

Павел вӗсене эрех сыптарчӗ. Малтан турткаланса тӑчӗҫ, кайран — кикирикӗсем хӗрсен, хӑйсем патне хӑнана чӗнчӗҫ те тухса кайрӗҫ.

— Тӑнлӑ-пуҫлӑ ҫынсем, — шухӑшларӗ Павел. Пӗр ялтан пулсан та ҫара кайиччен Павел вӗсемпе пӗрле ӗҫлесе кураймарӗ.

Анна фермӑна кайиччен апат-ҫимӗҫ хатӗрлесе хӑварчӗ, чашӑк-тирӗк ҫитмӗ тесе килӗнчен илсе каҫрӗ. Хӑн юлма килӗшмерӗ. Ӗнесем те сумалла-мӗн, зоокружок занятийӗ те кӗҫӗрех. Ҫитменнине, ашшӗ вырӑнне хурала каймалла, лешӗ Павела иртенпех курма килесшӗн. Ӗлӗк фермӑра хуралҫӑ иккӗ пӳлнӑ, кӑҫал Трофим Матвеевич ӗҫ кунне ахаль тӑккалас мар тесӗ ӗнтӗ те перре ҫеҫ хӑварнӑ.

— Кала, хӑвӑртрах килтӗр хӗреснатте, — ӑсатса ячӗ Павел Аннана.

Володя ҫитрӗ. Уринчи калушне алӑк патне сарнӑ хаҫат ҫине хывса хучӗ, аллинчи сеткине пӑтана ҫакрӗ.

— Анне шӑрттан парса ячӗ. Пӗр виҫ теҫетке чӗр ҫӑмарта. Так. Шӑши шӑкӗ те тинӗсе пулӑшу тенешкел, кӑшт-кашт ҫырткалама пырӗ…

— Ҫӑмарташӑн ак комсомол райкомӗнчен лекет. Эс патшалӑха парас чух ӗҫкӗре пӗтересшӗн, — кулчӗ Павел.

— Эп хам плана тултарнӑ. Пирӗн ҫирӗм икӗ чӑх, пӗри те халерпе чирлемен, — тикӗс шӑлӗсене кӑтартса кулчӗ каччӑ. — Вӑл мӗн, Трофим Матвеевичран лекрӗ вӑт. Юрать, эп пухуран тарнине пӗлмест. Виссарион Марковичне тавӑртӑм: эс, терӗм, хӑв пасарсем тӑрӑх пӑрусем пухса ҫӳретӗн пулсан, эп пасара ҫӑмарта пухма тухас ҫук.

— Сӑлтавсӑр ан кӳрентер, — вӗрентсе каларӗ Павел.

— Сухан ҫимесӗр шӑршӑ кӗмест. Вӑл-ку та тарам. Эп мансах кайнӑ: Трофим Матвеевич сана ирех пыма хушрӗ, «Старике» парасшӑн пулмалла.

— Мӗнле «старике»? — ӑнланмарӗ Павел.

— «С-80» текен трактора. Чӗрӗк хакпа илнӗскерне. Моторне пӗлтӗр кӗркунне юсакаларӗҫ, анчах гусеницӑн пӳрнисем ҫук. Илме мана ячӗҫ. Аран яла ҫитертӗм, — сӗтел умне пырса ларчӗ Володя. Ҫӳхе пиншак тӳмисене вӗҫерчӗ. — Пӳртне хутса тултарнӑ. Мунча пек, — терӗ.

— Мана ҫав «старик» ҫеҫ кирлӗ те.

Эс аккуна качча панӑ пек ан савӑн. Унпа ӗҫличчен ытларах сулхӑнра ларатӑн. Никӑм та тытмарӗ ӑна. РТСра списать тунӑ та Трофим Матвеевич шкул ачисене тимӗр-тӑмӑр пухтарса илчӗ. Юсасшӑн тепӗр пилӗк-ултӑ пин пӗтерчӗ пуль. Кӗлетки пур ун, ҫиелтен аванах, анчах килнӗренпе ниҫта та тапранман.

Володя ури ҫӑмӑл пулчӗ. Санькӑпа Петӗр тимӗрҫӗ ҫитрӗҫ. Саньки витрепе сӑра йӑтнӑ.

— Тӗл пулу-тӑк — тӗл пулу пултӑр. Сӑра мар, спирт. Кӗркунне тунӑскер; пылпа йуҫӗтнӗ.

— Кунашкал кучченеҫ килсех тӑтӑр, — тавӑрчӗ Володя.

Вӗсем хыҫҫӑнах хӗреснашшӗ каҫрӗ. Кӗнӗ-кӗменех вӑл Павела ыталаса чуп турӗ. Ҫӳллӗ каччӑн лутра пӳлле ватӑ умӗнче пӗшкӗнме тиврӗ. Мучин куҫӗсем шывланчӗҫ.

— Иртсе лар, иртсе лар, — тӳрех кӗрекене туртрӗ ӑна Павел.

Хӗреснашшӗне ытла ватах та темелле мар. Вӑл вӑрҫӑчченех сухалне ӳстерсе янӑ та, халь те сухалпах. Ялта ӑна хӑйӗнчен ҫамрӑк ҫынсен ачисем те тахҫанах мучи, теҫҫӗ. Вӑл ӗлӗкех селӗпчӗ, халӗ малти шӑлӗсем ӳкнӗ те тата вӑйлӑрах палӑрать.

— Тахшанах таврӑнмалла. Хушашӑр кил вӑл, йӗвеншӗр кӗшре пекех. Ахаль те ашӑрхарӑм. Кам пӗлет: кукӑр алӑллишем тупӑнӗш те, пӗр-пӗр япалана йӑтша кайшан Микулай Андрейчӑ айӑплӑ.

— Унашкал калас ҫук. Тавтапуҫ сана кил-ҫурт пӑхса пурӑннӑшӑн, — ҫурӑмӗнчен лӑпкарӗ Павел хӗреснашшӗне.

— Макарычшӑн мар-и, мучи? — кулчӗ тимӗрҫӗ Петӗр.

— Сан ятран, хӗреснатте, шампанскинех уҫма лекет.

— Мана ахалли те пырать, — тавӑрчӗ мучи.

— Ларӑр, вырнаҫӑр, Ыттисем ӑҫта?

— Ыттисем? — тӗлӗнчӗ Санькӑ. — Пӗрле вӗреннисенчен ялта эпир ҫеҫ. Ыттисем йӑлтах аякра. Борис — врач, Иосиф — лесничий, Леонид — инженер. Хӗрӗсем качча кайса пӗтрӗҫ. Ялта эпир ҫеҫ.

— Эпир ҫын мар-им? — ҫиҫрӗ Володя. — Эпир ҫӗре юратаканнисем.

Шампански пӑкки хаплатса тухрӗ.

— Тӗл пулнӑ ятпа эппин. Малалла пӗрле пурнассишӗн, малалла пӗрле ӗҫлессишен, — кӑпӑклӑ стакана ҫӗклерӗ Павел.

— Шӗтелӗ тулли кӗрекеллӗ, хуши тараватлӑ пултӑр, — тӑчӗ хӗреснашшӗ. — Ашу шурчӗ вырӑнне кермен шӗклентӗр, уйӑх пек шар кин пултӑр.

Володя ыр сунакан мучирен кулмасӑр чӑтаймарӗ.

— Пӗр ҫиччӗрен кая мар ача-пӑча. Хӗреснашшӗ каччӑ йӗпленине чӑн вырӑннех хучӗ пулас, эрехне чи малтан ӗҫсе сухалне шӑлчӗ:

— Ай, шампань! Вӗреннӗ шын мӗн лайӑхне пӗлет. Эш пур, Шанька, бригадира кӗнӗренпе аншарли хышшӑн чупа пушларӑн. Конюшнине пымашшеренех шанран шунӑк хуран-шӑрши кӗрет. Ак шакна ӗшмелле. Шӑрши те щук, чӗрене те кашмаш, ашу-аннӳ те чухӑн мар.

— Хӗрне панӑ чух ӗҫӗн, — тӗксе илчӗ Володя. Павелпа юнашар ларакан Санька хӗрелчӗ, тытнӑ вилкине те каялла хучӗ:

— Чӗлхӳне пӑрӑҫ сӗртӗн-им? Ҫулталӑкра пӗрре пулнӑ та, икӗ ҫул асӑнать.

— Кирлӗ. Эп хӑть партийцӑ мар, анчах ман шукмак партипе пӗрле. Шана Вашли Иванович пӗлет-и? Шук. Эпир унпа кумаллӑ теме юрать. Вӑл мана эшир, тет, эп ӑна — эш. Кумшумульцӑ пулшан эш, шан шул партипе пулмалла. Ӗшрӗн-тӗк — килтен ан тух, партире тӑман колхозшникшем ан курччӑр.

Павел кулса ячӗ. Хӗреснашшӗ ҫав-ҫавах иккен: ҫынран тӑрӑхлама юратать, ӑс парать.

Ҫуттине пуҫларӗҫ. Санькан кӑрчама та пӗрер курка ҫаврӑнчӗ. Эрех юнсене саланса чӗлхесене салтса ячӗ.

Микулай мучи, чӑвашсен йӑлипе, хӑнана кайиччен ҫисе каҫнӑ пулас, сахал ҫырткаларӗ. Кӗҫех вӑл сӗтел хушшинчен тухса пӑхӑрпа туртнӑ йывӑҫ чӗлӗмне пирус ватса тултарчӗ. Вӑл каччӑсем те хӑй патне пырасса кӗтрӗ, лешсем унсӑрах сӑмах ҫӑмхи ҫине пусрӗҫ. Хӗрелсе кӑйнӑ Санька вилкине алран ямасӑр калаҫать:

— Сана Германие, мана Ленинград облаҫне илсе кайрӗҫ. Зенитчик пултӑм. Ракетлӑ чаҫе лекесшӗнччӗ, ҫук, пулмарӗ. Килтӗм те ҫартан, вӑрманпромхоза. Ҫул ҫинче диспетчерта ҫулталӑк ӗҫлерӗм. Машинӑсене вӑрмана кӗме путевкӑ ҫырса паратӑн та, вӑт сан петӗм философи. Кӗсьене укҫа шӑнкӑртах кӗрсе выртать. Киле ҫӳреме инҫе мар, икӗ ҫухрӑм ҫурӑ. Уҫӑлмалӑх ҫеҫ.

— Тата ма пӑрахрӑн? — чӑтаймасть Петӗр.

— М-ма тесе ват сурӑх калать. Сӑлтавне эс пӗлмесен те, Павел пӗлет. Эп ӑна ҫырупа пӗлтернӗ.

— Тем, ас тумастӑп.

— Пулӗ. Тен, пӗлтерме те маннӑ пуль? Яланах ҫыру ҫырасси ҫулталӑк урпа пӑтти ҫинӗ пекех йӑлӑхтарать. Пӑрахма хам ӑс-тӑнпах ӗҫлеме пӑрахрӑм. Вӑн, тетӗп, Павел малти ӗретре, ҫӗнӗ ҫӗрте чапа тухрӗ. Пирӗн председатель те тахҫан суту-илӳ ӗҫепе аппаланнӑ, кунпа халь виҫҫӗмӗш колхоза ҫӗклет. Эп вӗсенчен мӗнрен кая? Путевкӑна ӑна айван хӗрача та ҫырса ларать. Пӑрахрӑм та килтӗм. Вӑт ман философи.

— Эп колхозран ниҫта та кайман та, ҫапах пурӑнатӑп, — хушса хучӗ Петӗр.

Петӗр ҫиелтен хӑйпашка пек курӑнать, пичӗ хытанка. Анчах хул пуҫҫийӗ сарлака, брюки ӑшне чикнӗ кӑвак клеткӑллӑ кӗпи витӗр кӑкӑрӗсем, тулли хул мускулӗсем уҫҫӑнах палӑраҫҫӗ. Чӑмӑрӗ пӑт пуканӗ пысӑкӑшех. Аллин ӳтне кӑмрӑк тусанӗ кӗрсе тулнӑ. Ҫусан та каймасть. Тимӗрҫӗ лаҫҫинче мӗн вун ултӑ ҫултанпах ӗҫлет ҫав. Амӑшӗ ватӑ пирки ӑна ҫара та илмерӗҫ. Петӗре малтан ӗҫе вӗрентнӗ Шӑнкӑрч мучи, махоркӑпа хутӑштарса астматол туртаканскер, юлашки ҫулсенче ӗҫлеймиех пулчӗ. Пӗтӗм тимӗрҫӗ ӗҫне Петӗрӗн туса пымалла.

Павел тимӗрҫӗ лаҫҫинче мӗнле станоксем, мӗнле ӗҫ хатӗрӗсем пуррипе интересленчӗ, анчах Петӗр хуравӗ ӑна ҫырлахтараймарӗ. Самантлӑха кил хуҫи шухӑша кайрӗ:

— Сан лаҫра апла трактор валли плуг тума пулмасть? — ыйтрӗ вӑл.

— Плуг? — тӗлӗнчӗ Петӗр. — Ӑна РТС мастеркойӗнче те тӑваймаҫҫӗ. Пирӗн лаҫра ӑна тума тимӗр те, хатӗрсем те ҫук. Тӗренне улӑштарса лартма пулать, — тимӗрҫӗ лаҫҫи чухӑн пулнишӗн хӑй айӑплӑ пек, куҫӗсене Павелтан пытарчӗ Петӗр.

— Мӗн тӑватӑн эс плугпа? — хутшӑнчӗ Володя. — Кирлӗ пулсан, Прыгунов илсе пырать. Вӑл РТС директорӗпе пӗр алри пӳрнесем пек. Кирлӗ пайсене тупма пирӗн председательтен ӑсти районта та ҫук.

— Вӑт ку тӗрӗс. Ку Трофим Матвеевичӑн философийӗ, — хушса хучӗ Санька. — Вӑл кирек кама та хӗл варринче апельсин тупса пама пултарать.

Чӗлӗмне туртса пӗтернӗ Микулай мучи каллех сӗтел хушшине пырса ларчӗ. Татах ӗҫрӗҫ.

— Павӑл, итле, мӗн калатӑп эп шана, — кӑлпасси татӑкне ҫӑварӗнче йӑвалантарчӗ Микулай мучи. — Урӑх ништа та кайманни аван вӑл. Выртан кашка мӑкланать, щӳрен кашка якалать.

— Пуҫӗпех таврӑнтӑм ӗнтӗ.

Чикмек юпишем нумӑйӑшӗ шӗрше кайнӑ. Шулла вишӗшне улӑштарша лартрӑм. Тата тепӗр шичӗ-шакӑр шып юшамалла. Каллех тракторпа ӗшлеме каятӑн пулшан, вӑхӑту пулмаш. Авланаш пулать шан. Хӗрарӑмшӑр кил — амӑшӗшӗр ача. Аршына шамрӑкла авланнине нимӗн те шитмешт, уншӑрӑн вӑл чупкӑнланша каять. Шалтака кайичченех авлан, терӗм. Эш ман ывӑл вӗт, — терӗ Микулай мучи.

Вӑл сасартӑк тапса тухнӑ куҫҫульне шӑлса илчӗ. Ват ҫын хуйхине пурте пӗлчӗҫ: вӑрҫӑран виҫӗ ывӑлран пӗри те таврӑнман. Кашниех кӗреш юман пек тӗреклӗскерсемччӗ.

Мучи хӑйӗн ҫемҫелнӗ кӑмӑлне часах хытарчӗ. Ҫамрӑксене хӑв хурланнине кӑтартмалла-и ара? Эй, ӗмӗр сакки сарлака. Тем те курнӑ пуль: утмӑл пиллӗкрех ав, малти шӑлсем те ӳксе пӗтрӗҫ, пуҫ та кукшаланса кайрӗ. Вӗсен пурнӑҫӗ ҫеҫ унашкал ан пултӑрччӗ, ан тухтӑр тек вӑрҫӑ.

Хӑнасем хуллен саланчӗҫ.

Чи малтан «хӑмла пахчине шаларах кӗршен ирхине пуш ыратать» тесе ҫамрӑксенчен ытларах ӳсӗрӗлнӗ хӗреснашшӗ тухса утрӗ. Виҫӗ каччӑ пӗрлех тапранчӗҫ.

Хӑнасем кайсан, пӳртре пӗччен ларас килмерӗ Павелӑн. Ытла та пушӑ та тӑлӑх пӳрт ӑшчикки. Амӑшӗн арчи те, тумтирӗсем те хӗреснашшӗсем патӗнчех. Паян вӑл вӗсене илсе каҫма шухӑшламарӗ. Казахстанран янӑ хӑй япалисем те паян-ыранах ҫитес ҫук.

Вӑл тумлансах тухрӗ. Тулта уҫӑ. Уй енчен ӑшӑ ҫил вӗрет. Хушшӑн-хушшӑн вӗтӗ ҫумӑр пӗрчисем ӳкеҫҫӗ. Юр татах нӳрелсе кайнӑ, хуралт тӑррисем ҫаплах тумласем тӑкаҫҫӗ.

Акӑ вӑл тӑван кӗтес! Мӗн чухлӗ тунсӑхламан-ши чӗре кунта килесшӗн? Шухӑшсем ҫунатланса вӗҫнӗ, ҫывӑрса каяймасӑр мӗн чухлӗ асапланнӑ. Яланах умра тӑван кил-ҫурт, савнӑ хӗрӗн тӑван та ҫывӑх сӑнарӗ туха-туха тӑнӑ. Вӑлах мар-ши уйӑрчӗ Павела ҫак ялтан? Ҫапла ҫав, ҫапла: пӗр сӑлтавӗ Галя пулчӗ. Анчах халь ӑна мӗншӗн аса илес?

Каччӑ анаталла утрӗ.

6

Пӗр-пӗр урам, палланӑ йӑмра е алӑк умӗнчи пӗчӗк кӑна тенкел, халь юр айӗнчен хуп-хура йӗпенсе тухаканскер, иртнине аса илтерет.

Павел Гальӑсен тӗлне ҫитрӗ.

Пулман вӑл вӗсем патӗнче пӗрре те, анчах кил-ҫурчӗ тӗлне ӑҫтан мантӑр-ха? Авӑ, урамалла тухакан икӗ чӳречи ҫап-ҫутах. Виҫҫӗмӗш чӳречи тӗксӗм. Халь шалта ашшӗпе амӑшӗ ҫеҫ ӗнтӗ.

Хӑй? Тахӑш хулара вӑл, ӑна Павел пӗлеймест. Мӗн тӑвӑн: савнийӗ те ҫук, юратӑвӗ те иртсе кайнӑ, анчах чӗре ҫаплипех ухмахланса, картлатса сикет. Аса илӳ йӑл илет те — ҫӑмхи хӑй тӗллӗнех сӳтӗлме пуҫлать.

Ҫуллахи ӑшӑ каҫ. Пахчари тенкел ҫинче санла юнашар хӗр ларать. Ҫывӑхрах вӑйӑ карти шавлать. Ҫумра савни пулсан, мӗншӗн вӑйӑ картине тӑмалла? Сывлӑш пиҫсе пыракан ҫӗмӗрт шаршипе тулнӑ. Тӳпере ҫӗнӗ уйӑх ҫурла пек ҫакӑнса тӑрать. Ун ҫине пӑхсассӑнах Степан Щипачевӑн сӑвви аса килет:

Ҫапла ҫав, ҫапла: хӑв юратнӑ чух пӗтем тӗнче юратнӑн туйӑнать, пӗтӗм тӗнче санпа пӗрле савӑнать.

Кӗркунне Гальӑн института каймаллаччӗ… Пуҫ тӑрринче — пан улмисем. Хӗрӗн пичӗ те йӗкӗте пулса ҫитнӗ улма пек туйӑнать. Павел малтанхи хут ыталаса чуп турӗ. Ҫавӑн чух, ӑнсӑртран пӗлӗт айӗнчен, тулли уйӑх тухсан, вӑл ҫулмаклӑ та пиҫсе ҫитнӗ ылтӑн арпус пек курӑнчӗ. Ура вӗҫнех пан улми татӑлса ӳкрӗ.

— Яр, пӑчӑртаса вӗлеретӗн, — терӗ хӗр. Анчах хӑй каччӑран пӑрӑнмарӗ, каччӑран тармарӗ.

— Кӗтетӗп. Манран лайӑххи тупсан — манса начартараххи лексен — аса илӗн, — терӗ каччӑ.

— Павел мӗнле намӑс мар сана? Пӗр эс ҫеҫ ман чӗрере, — тавӑрчӗ хӗр.

Капланса килекен хура пӗлӗт уйӑха шӑналӑкӗпе хупласа хучӗ те тавралӑх тӗксӗмленчӗ…

Вӗреннӗ чух вӑхӑт сахал. Яла Галя сайра хутран ҫеҫ килкелесе кайрӗ. Ҫырусем. Кун сиктерсех ҫыру. Хӗр иккӗмӗш курсран вӗренсе тухсан, Павелӑн ҫара кайма черет ҫитрӗ.

Куҫҫульпе йӗпеннӗ хӗр тути… Хӑлхара халӗ те станцӑра хӗр каланӑ сӑмахсем янӑраҫҫӗ.

— Кӗтетӗп сана, Павел.

— Хӑҫанччен?

— Хӑв мана маниччен.

— Кӗтрӗ… Урӑх каччӑ тупиччен. Ахальтен каламаҫҫӗ ҫав Ҫавалкасра: хӗр юратӑвӗ тепӗр каччӑ тӗл пуличчен тесе.

Галя качча тухсассӑнах, Павел ун патне ятлаҫса ҫыру ҫырса ячӗ. Пулмарӗ хурав.

Павела яла таврӑнма та намӑс пек туйӑнчӗ. Эй, айван пулман-и тата? Халь пулсан, ҫапла ҫеҫ каламалла: мӗн намӑсӗ пултӑр унта, хӗр сана юратман, вӑл урӑххине, санран лайӑхраххине тупнӑ, ӑна хӑйӗн чӗрипе тасалӑхне панӑ. Тепӗр хут халь тахҫанхи сӑмахсем аса килчӗҫ:

— Манран лайӑххи тупсан — манса кайӑн, начартараххи лексен — аса илӗн. Лайӑхраххи тупрӗ.

Клуб ӗлӗкхиех-мӗн. Чӳречисем ҫап-ҫутах. Апла пулсан, ҫамрӑксем саланман-тӑр. Кӗрес — Володьӑпа Санькӑран тата Петӗртен аван мар. Чӗнчӗҫ вӗт-ха. Каланнне каялла тунӑшӑн мӗнех пултӑр тата?

Алӑк патне ҫитичченех вӑл купӑс сассине илтрӗ. Ура айӗнче ҫенӗк хӑмисем чӗриклетрӗҫ. Клубӑн тепӗр вӗҫӗнчи чӳрече патӗнче ҫын кӗлетки. палӑрать. Хӗр-и вӑл, каччӑ-и — пӗлме ҫук. Ун патне пырас? Лайӑх-и вара? Тен, пӗр-пӗр хӗр каччине вӗчӗрхенсе сӑнать? Тен, каччӑ хӗрне? Арканнӑ юрату, тен? Апла пулсан, ан тӗкӗн. Ан сап суран ҫине тӑвар.

Клуба кӗрсе тӑрсассӑнах Павел хӑйне нумай куҫ сӑнанине туйрӗ. Вӑл ташлакан мӑшӑрсене куҫларӗ. Ав, Петӗр. Темӗнле пӗчӗк пӳллӗ хӗрпе.

Купӑсне Володя калать иккен. Пуҫне аяккалла пӑрса хунӑ. Уншӑн халь ҫак ҫут тӗнчере «Дунай хумӗсем» вальссӑр пуҫне нимӗн те ҫук пек. Кӑштах сыпнине пытарма хӗн: тӑртаннӑ питне хӗрлӗ тӗс ҫапнӑ.

Анна кунта ҫитме ӗлкӗрнӗ. Темӗнле палламан хӗрпе ташлать. Кӗвӗ хӑвӑртланчӗ. Ҫаврӑнма пуҫларӗҫ. Хӗрӗн мӑшӑр ҫивӗчӗ чӗкеҫ ҫунатти пак сарӑлса кайрӗ.

— Мӗн ютшӑнса тӑратӑн? — илтрӗ сасартӑк Павел Санька сассине. — Кил, кунта вырӑн пур.

Павел каччӑ ҫумне пырса ларчӗ. Унпа юнашарри — Гайкӑ Ваҫҫи. Вӑл Петӗр патӗнче мӑлатук ҫапаканни. Кулӑ ҫеҫ ӗнтӗ, тимӗрҫӗре ӗҫлемелле-и унӑн. Вун пилӗк-вун ултӑ ҫулсенче пулӗ-и? Лутака. Кук тӗрриллӗ. Пурӑнасса вӗсем Петӗрпе кӳршӗллӗ пурӑнаҫҫӗ, ҫавӑнпа вӑл мӗн пӗчӗкренех чылай вӑхӑтне тимӗрҫӗ лаҫҫинче ирттернӗ. Пӗр виҫӗ ҫул каялла, хӑй тӗллӗн гайкӑсем тума вӗренсен, шкула пӗр кӗсье гайкӑ пуҫтарса пынӑ пулнӑ. Ҫавӑнтанпах ӑна Гайкӑ Ваҫҫи теҫҫӗ. Вӑл тӑрса ал пачӗ.

— Аван-и, Павӑл пичче, — терӗ.

— Ташларӑм пӗрре. Вальс мӗн вӑл? Пустуй атӑ тӗпне якатни кӑна. Ӑна майрасем ташлаҫҫӗ. Мана вӑл ташӑ — районтан килекен хӑш-пӗр лектор пек туйӑнать. Маншӑн пулсан, «цыганкӑ» пар. Акӑ мӗн кирлӗ мана — калаҫма пуҫларӗ Санька.

Бригадир чӗлхи тытӑнчӑклӑрах. Ахӑртнех, ташлани татах ӳсӗртнӗ пулас ӑна.

— Эсӗ халӗ те ташша вӑйлӑ ҫапатӑн пулӗ-ха…

— Ҫитекен ҫук. Района кайсан та пӗрремӗш вырӑна тухнӑ, — хуравларӗ вӑл мухтанарах. Карттусӗ айӗнчен тухса кайнӑ кӑтрине юсарӗ.

— Пултаратӑн, — ырларӗ Павел.

— Ҫавалкассен аяла пулмалла-и? Эпир вӑрман ҫыннисем. Хир енчисен айне пулман, пулас та ҫук. Эпир Хапӑссам. Илтнӗ-и? Хапӑс, хапӑс, хапарах, ӳксессӗн те маларах. Ҫапла калаҫҫӗ пирӗн патра, — йӑлӑхтармаллах калаҫма пикенчӗ вӑл.

Купӑс чарӑнчӗ.

Павела Володьӑпа Петӗр те асӑрхарӗҫ. Тепӗр самантранах ун тавра каччӑсем кӗпӗрленчӗҫ. Хӗрсем ҫеҫ вӑтанса пыма хӑймарӗҫ. Павел хӑй ҫывӑхра тӑракан Лисукпа Любӑна ал пачӗ. Каччӑ ас тӑвасса вӗсем иккӗше те фермӑра ӗҫлетчӗҫ. Халь ӑҫта-ши?

— Мӗн чарӑнтӑр? — илтӗнчӗ сасартӑк пӗр хӗрӗн уҫӑ сасси. — Ташламастӑр пӳлсан, вылятпӑр. Тӑрса тухӑр.

Павел ку кам-ши, тесе шырарӗ. Аннапа ташлакан хӗр-мӗн, йӑрӑс пӳллӗ. Кӗрен платйӗ ҫинчен симӗс ҫӑм кофтӑ тӑхӑннӑ. Капрон чӑлхапа, ҫӳллӗ кӗлеллӗ туфлиле. Илемлӗрех кӗске мӑйне шап-шурӑ явлӑкпа чӗркенӗ. Тӑрӑхларах питлӗ. Сарӑ ҫӳҫне кӗскен татса кӑтралатнӑ.

— Учительницӑ пулӗ ӗнтӗ, — шухӑшларӗ Павел. Ҫамрӑксем тӑрса тухрӗҫ.

— Эй, Володя, — янрарӗ ҫав уҫӑ сасах. — Мӗн кӗреҫе аври ҫӑтса янӑ пек тӑратӑн, — терӗ вӑл качча, хул пуҫҫинчен ҫапса.

Володя вартах ҫаврӑнчӗ, тытма хӑтланчӗ, анчах… хӗр кулли ҫеҫ янраса юлчӗ. Тракторист хӗр хыҫҫӑн ыткӑнчӗ. Лешӗ те чее. Аван курать качча, шухӑшне витӗрех ӑнланать. Пӗр енне сулӑнтӑр ҫеҫ — хӗр тепӗр енне. Йӑлтах хӑшкӑлтарчӗ. Володьӑна. Тӗлӗнмелле: балеринӑ пекех ку хӗр, уншӑн ҫӳллӗ кӗлелӗ туфли те чӑрмав мар.

— Ку кам хӗрӗ? — ыйтрӗ Павел Санькӑран. — Пирӗн ялсемех-и е таҫтан килнӗскер?

— Пӗр-пӗр урҫа качча илсен, пирӗн ял пулать, — тавӑрчӗ бригадир. — Пурӑнсан куратӑн ак.

Хуравӗ темӗнле сивӗрех. Пӗр-пӗринпе хирӗҫме сӑлтавӗ пулнӑ-тӑр.

«Хӗрсем, — шухӑшларӗ Павел. — Уяври пекех хӑпса тухнӑ. Папкари те, ҫеҫкене ларни те, сарри те, хури те. Ҫавалкас хӗрӗсем. Кам пӗлет, тен, ҫаксенчен пӗрне юратса пӑрахӑп. Кам пӗлет, тен, каллех юрату тӳнтерле тавӑрӑнӗ…»

— Кушака шӑши чуптарса вӗлерет. Хӗрхенӗр… Тӑсӑлса ӳкиччен юлашки хут купӑс калатӑп. Хӗрсен вальсӗ. Каччӑсем, шӑпӑрт тӑрӑр, хӗрсем хӑйсем ташлама чӗнеҫҫӗ, — сывлӑшне аран-аран ҫавӑркаласа сӑмах хушрӗ Володя.

— Ухмах! Пӗчӗк ачалла чупать. Унӑн вырӑнӗнче пулсан, суратӑп ҫак вӗт-шакӑр ҫине. Пӗлмест вӑл хӑй хакне, — тутине ҫуласа илсе калаҫрӗ бригадир.

— Комсоргӑн ҫапла пулмалла та.

— Мӗнле ҫапла?

Павел хуравлама ӗлкереймерӗ. Купӑс каҫӑхса кайсах янӑрарӗ, малтанхи мӑшӑрсем ташша тухрӗҫ. Ун патне Анна пырса тӑчӗ.

— Кайрӑмӑр, кӳршӗ каччи. Курар-ха казахстансем еплерех ташланине.

— Чаплах мар, чӑвашстансем, — терӗ Павел, сулахай аллине хӗр хул пуҫҫи ҫине хурса.

Вӗсене те ташӑ ҫавра ҫилӗ ярса илчӗ. Павел Аннана мӑшӑрсем хушшипе ӑста илсе пычӗ.

— Ҫӳллӗ каччӑпа ташлама та ҫӑмӑл. Володя пулсан, ҫапӑнтарса тӑна кӑларатчӗ.

— Ан мухта, куҫахтаратӑн.

Вӗсемпе юнашар паҫӑрхи палламан хӗр Гайкӑ Ваҫҫипе ташлать. Каччи хӗр хул пуҫҫи ҫӳллӗшӗ те ҫук, ҫавӑнпа пуҫне каҫӑртсах ҫӳлелле пӑхать. Лешӗ вара ӑна сӑнаса каҫса кайсах ахӑлтатать.

«Вӑтансах тӑмасть, хӑй ҫине пӑхтарма юратать, — шухӑшларӗ Павел, хӗр кӗлеткине сӑнаса. — Мӗншӗн-ши час-час ахӑрать? Е ун чӗринче ниҫта вырнаҫайми телей, е ҫав тери ҫӑмӑл шухӑшлӑ. Тата мӗншӗн-ха эп вӑл хӗре сӑнатӑп?»

— Ман пата пымарӑн. Мӗн сӑлтавпа-ши? — ыйтрӗ Павел Аннаран.

— Ӗҫке тӳсме пултараймастӑп, — тутипе витленҫи турӗ Анна. — Сана килнӗ ятпа тесе ҫеҫ каҫаратӑп.

— Апла эпир ҫӳпҫипе хупӑлчи. Ҫулталӑкра пӗрре сыпатӑп, ку таран ҫӑвара пирус хыпман.

Купӑс чарӑнчӗ. Ҫамрӑксем алӑк патне кӗпӗрленчӗҫ.

— Тӑхта, эп пальто тӑхӑнам. Пӗрлех кайӑпӑр, — чарчӗ Павела Анна.

— Эп хирӗҫ мар. Тен, каччуна ҫиллентеретӗп? Вӑл ӑсаттӑр.

— Каччисем ҫуралман-ха, — кулчӗ Анна. Пӗрлех тухрӗҫ.

Ҫенӗк вӗҫӗнче вӗсене паҫӑрхи палламан хӗрача кӗтсе илчӗ. — Калатӑп вӗт кайман тесе, — терӗ вӑл. Каллех темшен ахӑлтатса кулса ячӗ. Ку Павӑла пачах та килӗшмерӗ. Лашӗ хӑюлӑхне сутӑн илмест-мӗн. Павел Аннана ҫавӑтсанах, хӗр тепӗр енне куҫрӗ, темиҫе утӑм юнашар утсанах каччӑран ҫапла ыйтрӗ: — Сире ҫаклатма юрать-и?

— Тархасшӑн, — ҫепӗҫреххӗн тавӑрма тӑрӑшрӗ каччӑ.

— Павел, каҫар, — терӗ Анна, — сана паллаштарма мансах кайнӑ. Паллашӑр халь те пулсан.

Каччӑ чарӑнсах алне пачӗ, ятне каларӗ.

— Лена, — тавӑрчӗ хӗр.

Каллех утрӗҫ. Халь калаҫу хуҫи Лена пулчӗ. Каллех вӑл кула-кула хӑйне Гайкӑ Ваҫҫи виҫҫӗмӗш ҫыру пани ҫинчен пӗлтерчӗ. Лешӗ, ачалла, тӑнран тухмаллах юратса пӑрахнӑ имӗш. Ку каллех Павел кӑмӑлне каймарӗ: юратуран кулмаҫҫӗ.

Ура айӗнче ҫӗнӗ юр нӑтӑртатать Ҫавал айлӑмӗнчен ҫил вашлаттарсах вӗрет. Анчах тӳпе ҫаплах тасалса ҫитмен-ха, ҫаплах унта тӗксӗм шӑналӑк карӑнса тӑрать. Сывлӑш сисӗнмеллех нӳрелнӗ.

— Эпӗ сирӗн ҫинчен илтнӗ, — сӑмах хушрӗ пӗр хушӑ чӗнмесӗр пынӑ Лена. — Клуба кӗрсе тӑрсассӑнах палларӑм.

— Курмасӑрах-и?

— Володя каласа панинчен.

— Пулма пултарать.

— Калӑр-ха, мӗншӗн чӑваш халӑхӗ ҫӗршыв тӑрӑх салансан та каяллах ҫуралнӑ вырӑна таврӑнать? Сӑмахран, сирӗн вырӑнта пулсан, эп Казахстанран таврӑнас ҫук.

Павел малтанах хӑй мӗншӗн тухса килнин сӑлтавне пӗлтересшӗнччӗ, сӑмахсем те чӗлхе вӗҫне килчӗҫ. Анчах мӗншӗн кашни тӗл пулаканах чӗрене уҫса парас? Вӑл вара пӗр сӑвӑҫ сӑмахӗсемпе ҫапла тавӑрса хучӗ:

— Урӑх ӑнлантарма кирлӗ мар, — тавӑрчӗ хӗр. — Тавтапуҫ пӗрле илсе хӑпарнӑшӑн. Ҫитрӗм. Анна, эп ыран ултӑ сехетре пыратӑп. Маларах ҫитсен, манӑн марльӑсене ҫӑваймӑн-ши?

— Эп вӗсене ҫуса хутӑм.

— Апла пулсан, тата лайӑх. Сыв пулӑр.

Лена малтан Аннана ал пачӗ, унтан Павел аллине арҫынла ҫирӗппӗн чӑмӑртаса ҫапла хушса хучӗ:

— Эсир, Павел, пур енчен те лайӑх, анчах чӗмсӗртерех. Асӑрхӑр, унашкаллисене хӗрсем юратмаҫҫӗ.

Хӗр кулса ячӗ те чупсах кайрӗ.

— Мӗн эс хытса тӑратӑн? — сӑмах хушрӗ Анна.

— Ӑҫтан тупӑннӑ ҫав качамас арҫури?

— Ӑна эс Санькӑран ыйтса пӗл. Унӑн айӑпӗпе лекнӗ вӑл Ҫавалкаса, — куларах тавӑрчӗ Анна.

Качча илсе килмен пулӗ те?

— Ҫук. Вӗсем халь иккӗмӗш ҫул пӗр-пӗринпе сӑмах хушмаҫҫӗ. Качча тетӗн тата. Ну, мӗн ҫаплах тӑратӑн?

Айта, ут хӑть, эп сана каласа парӑп, — хулран ҫавӑтрӗ Анна.

— Итлеме хавас, — терӗ Павӑл, хӗрпе танлашса.

— Хавас-и, хавас мар-и, анчах эс ӑна юратма пуҫлатӑн. Ан хирӗҫле. Лена комсомол райкомӗн секретарӗ пулнӑ.

— Вара? Райком секретарӗ пулнӑшӑн юратас-и? Тӗнчене ан култар.

— Пулнӑшӑн, пулнӑшӑн, — йӗкӗлетсе илчӗ хӗр. — Ларакан пукана ӑслӑ этем юратмасть. Итле эс. Вӑт ҫапла!.. Лена пуху ирттерме килчӗ те комсомол путевкипе фермӑна ӗҫлеме каймалли пирки калаҫу пуҫарчӗ. Лена кастарать кӑна. Колхозри фермӑсенче йӑлтах комсомолецсем ӗҫлемелле, тет. Хӗрӗнкӗрех Санька (унӑн чаракӗ ҫукрах, хӑв пӗлетӗн) тӑрать те калӑть: эпир сӑмах ҫапма пурте ӑста-ха, анчах ӗҫ патне пырсан, пурин те пилӗк ыратать. Хӑвӑра ярас пулсан, каятӑр-и? Пуху шӑпланса ларчӗ. Ачасем сывлама чарӑнчӗҫ тейӗн. Мӗнле хуравлӗ комсомол райкомӗн секретарӗ? Лена Санька куҫӗнчен пӑхса тӑчӗ-тӑчӗ та ҫапла ҫаптарса хучӗ: «Каятӑп, кӗтӳ пӑхма каятӑп, анчах малашне фермӑсенче шӑлсӑр карчӑксене ӗҫлеттерсе ҫитет»… Эпир шӳтлет тесе. Пӗр Санька палканишӗн мӗншӗн ытла чӗрре кӗмелле? Салантӑмӑр. Лена вара чӑнласах ирхине ирех фермӑна ҫитрӗ. Пирӗн Виктор Андреевич апла та капла… Хӑй те аптраса ӳкрӗ. Ӑҫта ямалла? Район умӗнче намӑс вӗт: райком секретарӗ кӗтӳ кӗтме каять. Вара заведующи ҫапла калать: кӗр хам вырӑна. Лена хӑйӗннех перет. Аран-аран ӳкӗте кӗртсе, ӗне сума хӑвартӑмӑр. Халь иккӗмӗш ҫул ӗне сӑвать те шкулта асла пионервожатӑйра ӗҫлет. Хӗр мар - ҫулӑм. Чӗрӗ каскана та тивертсе ямалла. Тата икӗ ҫултан пединститутран заочнӑ вӗренсе тухать.

— Калатӑп вӗт: Лена яланах: ҫын куҫӗ умӗнче пулма тӑрӑшать. Унӑн мӗнпе те пулсан палӑрмалла. Мухтан-малла эппин… Хаҫатсенче ҫырчӗҫ пулӗ-ха: комсомол райкомӗн секретарӗ фермӑна кайнӑ. Патриотизм, — тӗксе илчӗ Павел.

Йӑнӑшатӑн. Ҫавӑн пек характер: хӑй ӑшӗнчине пытармасть. Ывӑҫ тупанӗ ҫинчи пек курӑнать. Ҫавӑншӑн юрататпӑр та ӑна эпир, — тавӑрчӗ хӗр. — Сана килӗшмерӗ пулсан, ыттисене килӗшет…

«Тата мӗн-ха эп ун пирки чӗрре кӗрсех тавлашатӑп?» — хӑйне хӑй ӑшӗнче ятларӗ Павел.