Çавал сарăлсан

1

Пуху салансан та Трофим Матвеевич райкомран часах тухаймарӗ. Ӑна Василий Иванович хӑй патне чӗнсе илчӗ.

Райком секретарӗ хальхинче кӑшт сивлекрех пек туйӑнчӗ. Унӑн йӑл кулли те ҫухалнӑ, сенкер куҫӗсем шухӑшлӑ. Сылтӑм пит ҫӑмарти ҫинчи кивӗ суранӗ татах шурса кайнӑ. Колхоз председателӗ ҫакна асӑрхасанах хумханса илчӗ: парти активӗн пухӑвӗнче тухса калаҫнӑшӑн кӑмӑла йывӑр илчӗ-ши? Ҫук, пулма пултараймасть, вӑл хӑйне тӗксе илнишӗн ҫилленекен ҫын мар.

— Комбайнсемпе молотилкӑсем кӗтеҫҫӗ сире. Тӑсса пырса ҫитет. Район умӗнче намӑс. Хӑҫан илетӗр? — ыйтрӗ Василий Иванович.

— Аптрамалла, — аллисене шанчӑксӑррӑн сарса ячӗ колхоз председателӗ. — Ҫавнашкал хаклӑ хак пулма пултараймасть. Неушлӗ парти ҫавна асӑрхамасть? Пӗр комбайн хӗрӗх пин тӑрать. Ун хакне кӑларас пулсан миҫе ҫул ӗҫлемелле? РТСӗ тракторсене юсанӑшӑн тӑпӑлтарать тата, хӑть Мускава ҫырса яр. Шухӑшлатӑп та, техникӑ иличчен колхоза натуроплатӑ тӳлеме ҫӑмӑлтарах.

— Хаклӑ тетӗн? — ҫӗкленчӗ райком секретарӗ. — Ӗлӗкхиллех государствӑ пӗр центнер тулӑшӑн сакӑр тенкӗ тулесен? Пӗр литр сӗтшӗн темиҫе пус парсан? Мӗн тӑвӑн? Ҫапла ҫав. Хӑвах каларӑн вӗт халь ӗҫлеме ҫӑмӑл тесе.

— Патшалӑхӗ вӑл — мӗнле парать, ҫапла илет.

— Ку вӑл обыватель юрри. Е сӑмах ҫукран сӑмах тӑватӑн. Ҫичӗ ҫуллӑх пырать ҫӗршывра. Эс ӑна ҫӑмӑл план пуль тетӗн-и? Ҫук. Пӗтӗм тӗнчене кӑтартатпӑр хамӑр утнине. Ленин халь сывӑ пулсан тепӗр хут: «Пирӗн хуҫалӑх ҫитӗнӗвӗ чи лайӑх политикӑ», тесе каламалла.

Тавлашсах кайрӗҫ. Экономикӑна лайӑх пӗлекен райком секретарӗ районти колхозсен тӗслӗхӗпе техникӑ илни колхоза натуроплатӑ тӳленинчен йӳнерех пулнине кӑтартса пачӗ. Лешӗ килӗшмерӗ.

Василий Иванович урӑх шарламарӗ, пӗр хушӑ куҫне Прыгунов ҫинчен илмерӗ. Трофим Матвеевич, вӑл пӑхнинччен пӑрӑнса, урамалла тинкерчӗ.

— Тепӗр чухне эс экономист, тенӗр чухне нумай япалана колхоз председателӗн куҫӗпе ҫеҫ куратӑн. Ан манса кай: эс депутат. Санӑн государствӑ ыйтӑвӗсемпе те интересленмелле.

Сыв пуллашрӗҫ.

…Виссарион Маркович столовӑйне апат та кайса ҫиме ӗлкӗрчӗ, хӑйӗн «дозине» ӳпӗнтерчӗ, унтан тахометрпа баллонсенчн сывлӑш пусӑмне тӗрӗслерӗ. Трофим Матвеевич ҫӑплах тухмарӗ.

Икӗ сеткӑпа япала тултарнӑ колхоз председателӗн арӑмӗ Марье ҫитрӗ. Вӑл шофер вырӑнне кӗрсе ларчӗ те пальто тӳмисене вӗҫертрӗ, тутӑрне ӗнси хыҫне антарса ҫӳҫне юсарӗ.

— Кум! Кил-ха кунта! — алӑка уҫса чӗнчӗ вӑл. Марье пӗр сеткинчен хут чӗрки кӑларчӗ. Виссарион Марковинч куҫӗ умӗнче — кӗске ҫанӑллӑ хӗрача кӗпи. Вӑл пӗр ҫич-сакӑр ҫула ҫитнисене чухах пулмалла. Сарӑ пурҫӑн ҫине кӑвак ункӑсем ҫаптарнӑ. Пӗрӗмӗсем йӑвӑ та вӗтӗ, тӳп-тӳрӗ те илемлӗ. Кӗсйи те пур.

— Хитре-и? — кӑвак куҫне чеен ялкӑштарчӗ Марье.

— Эп хӗрарӑм кӗпине-тумне пӗлсех каймастӑп, ҫапах хитри куҫ умне пӗрре пӑхсах тухса тӑрать.

Кӗпине Марье типтерлӗн чӗркесе сеткине чикрӗ те самантранах кӑвак хутпа чӗркенӗ тепӗр ҫыхӑ туртса кӑларчӗ.

— Ку тата?

Сӑран тӗплӗ, тӗрленӗ питлӗ сарӑ сантали-мӗн.

— Ку та аван. Такам илме хушрӗ-и?

— Эх, кум… Арҫынсем яланах паянхи пурнӑҫпа пурӑнаҫҫӗ. Ара, сирӗн Светланӑн менелник пулнине манса кайрӑн-им?

Светлана. Тӑхӑр ҫул тултарать. Авланни те халь ҫеҫ пек. Мӗнле-ха ун ҫинчен ашшӗ манса кайнӑ. Мӗн те пулсан илсе парас пулать. Мӗн илес? Паян укҫине те кӑшт ҫеҫ чиксе тухнӑ, вӑл столовӑйӗнчех пӗтрӗ. Ыйтас — ырӑ мар. Каллех ӑна Марье ухмаха тӑратса хӑварчӗ. Кашни ҫулах хӗреснамӑшӗ мӗн те пулин илсе парать, ҫавӑнпах ӗнтӗ хӗрача вӗсем патӗнчен тухма пӗлмест. Шкултан килсенех унта е клуба каять. Хӗреснашшӗ те ҫавах. Иккӗшӗ ачана ачашласа пӑссах ячӗҫ.

Витӗр куракан хӗрарӑм Виссарион Маркович тӗксӗмленнине самантрах асӑрхарӗ, пальтон шалти кӗсйинчен ҫирӗм пилӗкшер тенкӗлӗхсем туртса кӑларчӗ:

— Ме, кайса ил мӗн те пулин.

— Тен, хамӑр ял лавккинчех тупанать? — иккеленсе ыйтрӗ парторг.

— Эрехрен ытла мӗн пур унта? Светкӑн портфель кивелнӗ, раймага кайса ил. Тӑхта-ха, — чарчӗ вӑл ӑна ҫаннинчен тытсах. Кӑн-кӑвак куҫӗсем такамран хӑранӑн тавралла пӑхса ҫаврӑнчӗҫ, сасси пӗчӗкленчӗ: — Итле-ха, кум, Трофима кӑҫал каллех ҫӗр улми сутма хушас. Пӗлтӗрхи пек тепре кӑнтӑра кайсан… Ӑнланатӑн-и? Атту мана итлеми пулчӗ. «Мӗн вӗрентетӗн те, мӗн вӗрентетӗн», тет кӑна. Сан сӑмахна итлет вӑл.

— Эп калӑп… Манра ӗҫ тӑрас ҫук, — хуравларӗ Виссарион Маркович.

Универмага каясси пулмарӗ.

— Кайрӑмӑр, — терӗ кӗтмен ҫӗртен райкомран тухнӑ Трофим Матвеевич, планшетне ларкӑч ҫине шаплаттарса пӑрахса. — Района килсен апат ҫиме те вӑхӑт ҫук. Пӗри туртать, тепри. Ҫурҫӗр полюсӗнчен вӗҫсе килнӗ тейӗн. Пырса курас хамӑр пата. Курдюкӗсене ӳстерсе янӑ та, лараҫҫӗ ҫытмисене якатса.

Председатель ҫилленнӗ. Ун пек чухне ӑна хӑй мӗн шухӑшласа хунине каласа пӗтермӗ ирӗк пар. Тӑкать пӗр кана та чарӑнать, вӗрет-вӗрет те самантрах сивӗнсе каять. Арӑмӗ те, парторг та унӑн йӑлине аван пӗлеҫҫӗ. Ҫавӑнпа вӗсем шӑпӑртах ларчӗҫ.

— Молотилкӑсем те, комбайнсем те илме лекет.

— Ҫак хакпах-и? — чӑтаймасӑр вартах ҫаврӑнать шофер вырӑнӗнче ларакан Марье.

— Пӗр колхозшӑн йӳнетсе параҫҫӗ тетӗн-и?

— Тракторсемпе те васкарӑн. Юлса пыракан колхоза никам та вӑйпах илтереймест, — тавӑрчӗ арӑмӗ.

— Юлса… юлса, — йӗкӗлтерӗ Трофим Матвеевич. — Эс районтисем пӗлмеҫҫӗ пуль тетӗн-и пирӗн экономикӑна? Василий Ивановичран ҫӳп пытараймастӑн. Пӗлет вӑл Тата мӗн эс ман ӗҫе хутшӑнатӑн? Эс хӑвӑн клубна пӗл. Халиччен хӗрарӑм ӑсӗпе пурӑнман эп! — касса татрӗ упӑшки.

Марьен ҫинҫе те тӳрӗ сӑмса ҫунаттисем сарӑлчӗҫ, куҫ харшисем пӗрӗннипе ҫамки ҫине пӗртен пӗр пӗчӗк йӗр выртрӗ. Мотор пӗр тикӗссӗн кӗрлеме тапратрӗ. Машинӑ темиҫе метртанах пысак хӑвӑртлӑх илчӗ. Марье куҫӗ талӑкӗпех ҫывӑрман ҫыннӑнни пек типпӗн ялкӑшса ҫунчӗ. Катаран пӑхсан, арҫын калаҫӑвӗсем ӑна нимӗн чухлӗ те касӑклантармай пек, анчах вӑл пӗр самахне те вӗҫермерӗ.

— Виҫмине килсе илер те, ӗҫӗ пӗттӗр. Ыран лару туса ирттерес. Эс трактористсене пӗлтер: хатӗрленччӗр. «Старик» валли те тракторист тупмалла. Укҫа тӑкрӑмӑр та ахалех лартатпӑр.

— Кам килӗштӗр унпа ӗҫлеме? Ӗҫленинчен ытларах юсаса вӑхӑта ирттеретӗн. Вӗсем, трактористсем, яланах ҫӗнӗ машинӑ ҫине ларма ӗмӗтленеҫҫӗ, — тавӑрчӗ Виссарион Маркович.

— Барановпа калаҫ-ха эс. Эп ӑна хам та чӗнсе пӑхатӑп. Пулӑшса ят илтертӗмӗр те, хамӑр ҫинех хӑса пуҫларӗ. Текех ӑна парти активӗн пухӑвӗ тесен, колхозран кӑлармастӑп. Тупӑннӑ туй ачи.

— Кукурузӑ пӑсса ячӗ. «Королева» нумай ҫынсене король турӗ, — анасласа илчӗ парторг. Шофер «дози» ӑна самаях ӗнтӗркеттере пуҫларӗ курӑнать.

— Ҫитес пасара кайма хатӗрлен. Выльӑхсем халь хаклӑрах, анчах кӗҫ ҫӑва тухатпӑр. Самӑртса паратпӑр. Аш, аш кирлӗ халь. Василий Иванович иртнӗ ҫулхи декабрьти Пленума аш пленумӗ, тет. Кӑҫал ҫӗр гектар пуҫне тӑхӑр вунӑ центнер илсен, республикипех кӗрлесе каятпӑр. Ҫак кӑкӑра, — лӑпкарӗ председатель парторг кӑкӑрне, — Ылтӑн Ҫӑлтӑр илемлетме пултарать. Пухура ҫапла йышӑнас: камӑн ӗне пур, пӑрушне пуссан ҫулталӑк хушши лаша та, машинӑ та парас мар, ҫийӗнчен пилӗк ӗҫ кунӗпе штрафлас. Пӗр сӑмахпа каласан, ӳстерчӗр, колхоз шучӗпе паччӑр.

— Ку вӑт тӗрӗс, — килӗшет парторг. — Атту ҫур пӑт какайшӑн чӗчӗ пӑрушне пусаҫҫӗ. Камӑ усӑ? Ҫулталӑк усрасан, сахалтан та вунӑ пӑт туртакан пулать. Ҫывӑхри ялсене те кайса илме юрать.

— Апла-тӑк, эп парти линине тӗрӗс ӑнланатӑп.

— Ӑнланман ҫынна кам республикӑ депутатне суйлатӑр? — мухтарӗ Виссарион Маркович председателе.

— Кӑҫал… Кӑҫал эпир хамӑра кӑтартма тивӗҫ. Ман утпа, коммунистсем те, халӑх та хӑйсен тӗллевне ӑнлана пуҫларӗҫ. Ку чи кирли. Ӑнлану пулсан, ӗҫ каять. Ытти колхозсем те пирӗн хыҫҫӑн туртӑнаҫҫӗ. Райком пире ырлать, райисполкомшӑн пулсан… — хӑй шухӑшне вӗҫлеймерӗ Трофим Матвеевич, тем чыхӑнса кайрӗ те хӗремесленсех ӳсӗре пуҫларӗ.

Машинӑ, шоссерен пӑрӑнса, Ҫавалкаса кӗчӗ.

2

Прыгуновсен (тӗрӗссипе Марьесен) килӗ урам ҫырма юпне пырса тӑрӑннӑ ҫӗрте, айлӑмра. Урамалла тӑвата чӳрече тухакан ултӑ кӗтеслӗ пӳрт. Чӳрече хӑлхашкисене чӑвашла тӗрӗпе тӗрленӗ, тӗрлӗ теслӗ сӑрпа сӑрласа илемлетнӗ. Ҫийне чуспа витнӗ, ӑна та шурӑрах кӑвак сӑрпа сӑрланӑ, ҫавӑнпах-ши, пӳрт темӗнле юмахри пек курӑнать. Ҫырма хӗстернипе ҫул пӳрт ҫумнех пӑрӑнать. Виҫӗ ватӑ йӑмра пулмасан, иртен урапа пӳрт кӗтессине те ҫаклатмалла.

Пӗчӗк ҫырма урлах — Виссарион Марковичсем. Шифер витнӗ катмар пӳрт. Умӗнче пӗчӗк пахча карти. Ӑна ятарласа ҫуртарнӑ чусран кашни татӑкнех шӗвӗртсе тата тӗрӗлесе тытнӑ. Пӳртпе юнашарах чӗнтӗрлӗ вырӑсла хапха. Колхоз председателӗн те, парторгӑн та вӗсем пӗр евӗрлех — ҫӗнӗ, иккӗшне те пӗр ӑстаҫах тунӑ.

Виссарион Маркович, е, ялти пек — каласан, Виссар, Совет ҫарӗнчен 1950 ҫулта таврӑнчӗ. Ҫапӑҫусенчех пулаймарӗ, анчах вӑрҫӑ чарӑнас умӗн Берлина чи малтанхи хут хӑйӗн «студебекерӗпе» снарядсем турттарса пычӗ. Ҫартан таврӑнсан вӑрманпромхоза шофера ӗҫлеме кӗчӗ. Мӑшӑрлансанах коммунальнӑй хваттер те пурӑнчӗҫ.

Хресчен йӑли ерекен чирпе пӗрех: пӗр ҫӗрте ҫухалсан та тепӗр ҫӗрте сиксе тухать. Вӗсем хӑйсем ҫурт лартма шухӑшларӗҫ. Машинӑ хӑй ӑллинче, йывӑҫ ура айӗнче. Ҫапах ҫурт-йӗр ҫавӑрасси пӗр кана ҫывӑрасси мар, кивҫене те ярать, тарне те пӑчӗпех юхтарать. Пӳрт пулсан — хуралтӑ хутшӑнать, мунча тусан, лаҫ та хӑпарать. Хуҫалӑхра тыр-пул та, аш-пӑш та пур. Тепӗр чухне ҫӑнӑх кункрине лартма та вырӑн тупаймастӑн, каткисем те ура айӗнче. Ҫавӑнпа кӗлет те кирлех. Йӳҫӗтнӗ купӑста, хӑяр, помидор сакайӗнче ҫемҫелет. Усрама пулать ӗнтӗ ҫур ҫул енне. Кайран? Кӑмӑсланать, пӑсӑлать. Пӗрре кӑларса тӑкнишӗн тарӑхатӑн, тепре… Анкарти хыҫӗнчи ҫырмарах чул. Юманне унта-кунта кайсан хуркаласа килетен, акӑ сана нӳхреп пулчӗ те.

Халь парторг кил хушшине кӗрсен, кунта тӗп килтен пурлӑхсӑр уйрӑлса тухнӑ ҫын мар, ӗмӗрхи ҫӗрме пуян пурӑнать тейӗн. Ҫерҫи те аран ҫеҫ вӗҫсе тухмалла. Ҫурчӗн пӗренисем шултра, хапха патӗнчен ҫенӗк патне ҫитичченех виҫӗ хӑма хурса сарнӑ сарлака тротуар. Ӑна ҫулла ҫеҫ мар, хӗлле те Нина ҫусах тӑрать.

Виссарион Маркович районта ятсӑр ҫын мар. Вӑрманпромхозра чи малта пыракан шофер пулнӑ, ӑна район Совечӗн депутатне те суйланӑ. Чӗлхи-ҫӑварӗ ҫаврӑнать. Ҫара кайичченех тӑххӑрмӗш класран вӗренсе тухнӑ та… Ӗҫлемелле пек ҫыннӑн унтах: машинӑ кивӗ-и, пурнӑҫӗ начар-и… Прыгунов колхоза килсен, тепӗр икӗ уйӑхранах яла куҫрӗ вӑл. Ӑна халь ҫеҫ туяннӑ «ГАЗ-51» автомашинӑна шанса пачӗҫ. Ҫапла таврӑнчӗ ҫын колхоза. Колхоз председателӗ сӗннипе ӑна малтанхи кӗркуннех парти организацин секретарьне суйларӗҫ. Унтан ытла ҫын кирлӗ те мар: ҫаврӑнӑҫуллӑ, кирек кампа та пӗр чӗлхе тупать, — терӗҫ. Колхоз «ГАЗ-69-А» текен ҫӑмӑл автомашинӑ туянсан, унпа ӗҫле пуҫларӗ. Ӑҫта председатель — ҫавӑнта парторг. Кӗркунне, колхоз тракторсем туянсан, ӑна бригадира лартрӗҫ. Ан тив, хальхи суйлавра ӑна депутата суйламан пултӑр, ячӗ пачах та чакмарӗ-ха. Юлашки вӑхӑтра ҫеҫ ялта килтен киле, ламран лама хыпар-хӑнар сарӑлчӗ: «Виссарион Маркович ӗҫет».

— Ӗҫтерсен, кам ӗҫмест.

— Пурнӑҫӗ ҫитнӗ, ҫавӑнпа ӗҫет.

— Ӳсӗр выртнине кам курнӑ?.. — калаҫрӗҫ ҫынсем.

…Хӑнасем нумай кӗттермерӗҫ. Сухалне ӳтне кӑвак тӗс ҫапичченех хырнӑ Трофим Матвеевич малтан каҫрӗ. Ун хыҫҫӑнах тутӑрпа кучченеҫ чӗркесе йӑтнӑ, Светланӑна ҫавӑтнӑ Марье те ҫитрӗ. Иккӗшӗ те чупнӑ, хашкаҫҫӗ. Хӗреснамӑшӗ ҫӳхе пальто тӳмине те тӳмелемен, ярапаллӑ пурҫӑн тутӑрне пуҫ ҫине ҫеҫ хурса янӑ.

— Атте, кур! Атте, кур! — сиккелерӗ ҫӗнӗ платйӗ тӑхӑннӑ Светлана. — Пӗл, кам илсе панӑ?

— Иртен-ҫӳрен чикансем пӑрахса хӑварнӑ пуль, — шӳтлерӗ ашшӗ.

— Эс ху чикан. Калама та пӗлместӗн. Цыган, теҫҫӗ. Хӗреснапай панӑ, — вӑрт ҫеҫ чупса кайрӗ вӑл хаҫатпа ларакан хӗреснашшӗ патне. Вара хаҫатне туртса илсе сӗтел ҫине ывӑтрӗ, мӑйӗнчеп яп! ҫеҫ ыталаса илчӗ. Лешӗ ӑна ачашшӑн чӗрҫи ҫине лартрӗ, кӑвак лентӑпа ҫивӗтленӗ ҫивӗт вӗҫӗпе Светланӑна хӑйнех кӑтӑклама пуҫларӗ.

— Ҫухал ҫук. Пулсан чиктермелле, — кулчӗ председатель.

— Сухал пулсан пымас та.

— Кирлехчӗ эс мана иккӗ паллӑсем илекенскер.

— Ан суй! Ман иккӗ паллӑсем ҫук. Эс мана юратан вӗт. Ҫапла-и, хӗреснатте?

Виссарион Маркович Светлана ҫине пӑхса ларчӗ. Тӗлӗнмелле унран: халь те ҫичӗ ҫулхи пек. Ун ҫулӗнчи ачасем вӑтанма, ютшӑнма пуҫлаҫҫӗ, ку вӑтанмасть.

Тулти ӗҫсене пӗтернӗ кил хуҫи арӑмӗ — Нина кӗчӗ. Ҫӗнӗ платйӗ тӑхӑннӑ Светланӑна курсассӑнах икӗ аллине шарт ҫапрӗ, кӳрӗннӗ пит-куҫӗпе Марье енне ҫаврӑнчӗ. Сасси ун уҫӑ, кӑшт хулӑнрах. Ахальтен мар ҫав юрӑ юрлама юратакан хӗрсем ӑна юрӑ пуҫарма ыйтаҫҫӗ.

— Кума, мӗн тӑккаланатӑн пустуй. Кашни ҫулах икшер-виҫшер парне парса ачана ачаша вӗрентетӗн. Ку пирӗн вӑл, — упӑшки ҫине кӑтартрӗ Нина, ача валли мар, ман валли те ӗмӗрӗнче япала илмен. Укҫи пулсан та, запчасть кӑна туянать…

— Эс чипертерех… Мана критиклекенсем сансӑрах нумай, — куларах тавӑрчӗ Виссарион Маркович.

— Сана…. Сана критиклемелле. Хӑнасем килнӗ, вӗсене пӗчӗк пӳртре лартать. Айтӑр, лере пурте хатӗр. Ку вӑл пирӗн… Ҫынсен арҫынӗсем халиччен ӗҫтерме пуҫламалла.

— Таҫти хӑнасемех мар. Ӗлкӗрӗпӗр тем тума та, — тавӑрчӗ Марье.

Мӑн пӳрте икӗ пӳлӗме пайланӑ. Алӑкран кӗрсенех зал. Сӗтелӗ урай варринче. Тавраллах таянмалли пукансем. Маччине белилӑпа шуратнӑ, урайне охрӑпа сӑрланӑ, килте тӗртнӗ кавирсем сарнӑ.

Хитре чечеклӗ ҫи виттипе витнӗ сӗтел хушшине ларчӗҫ. Виссарион Маркович черккесене эрех тултарчӗ. Хӑйне валли стакана ячӗ.

— Пире, шоферсене, хамӑр дозӑ, сире, хӗрарӑмсене, черкке.

Светланӑна «урра» йӑтрӗҫ, юлашкинчен тата Трофим Матвеевич ӑна маччаналла пӗр икӗ хут ывӑтса илчӗ.

— Сана ӗҫме юрамасть, ме канфет, — кӑларса пачӗ вӑл.

— Мӑшӑрсӑр. Хӑрах куҫсӑр пулатӑн, — кулчӗ Светлана.

— Эппин тата ме.

— Ку мӗн ятлине пӗлеп. М-м-и-и-ш-ка… «Мишка на с-с-е-в-ер-е», — тесе пӗчӗк пӳрте чупса тухрӗ вӑл. Йӑли ун ҫапла: яланах ачасене кайса кӑтартать.

Хӑйне ярса панӑ «шофер дозине», чей стаканӗн ҫурри ытларахскерне, Трофим Матвеевич та ӗҫрӗ. Вӑл юратса йӳҫӗтнӗ хӗрлӗ помидор ҫыртрӗ, кӗркуннех пусса шӑнтнӑ хур ашне кӑмӑлласа ҫирӗ.

Нина апат хатӗрлеме ӑста. Кашнин умнех винегрет лартнӑ, сив аш, пахча ҫимӗҫ ярса салат тунӑ та хӑйма сапнӑ. Сӗтел варринче тӗтӗмленӗ тинес пулли, суханпа кӑшӑлланӑскер, ҫӑварне хӗрлӗ кӑшманран тунӑ чечеке хыптарнӑ.

— Кӑмла ҫиетӗн-и? — ыйтать Нина Трофим Матвеевичран. — Сӗтелӗ ҫине лартма вырӑн пулмарӗ. Хӑшне парас? Йӳҫетнине-и е уксус шывӗ ҫинче усранине?

— Тӑварлани халь уҫӑрах. Ӳркенмесен илсе кил, — ыйтать председатель.

Виссарион Маркович каллех ӗҫмешкӗн сӗне пуҫларӗ. Татах ҫырткаларӗҫ. Калаҫу пуҫланчӗ.

Менелник лайӑхах иртетчӗ пулӗ. Трофим Матвеевич ҫӗкленчӗ те: «Сӑра сакки сарлака, анчах ӗҫ яланах калать ан ӗҫ», — терӗ.

Пӗри те асӑрхамарӗҫ вӑл салхуланнине. Ялта колхоз председателӗ хӑнана ҫӳременнине пурте пӗлеҫҫӗ. Хӑшӗсем ӑна чирлӗрен ӗҫме юрамасть, теҫҫӗ, теприсем хӑй хыттипе ӗҫмест тесе ӑнлантараҫҫӗ. Ҫынсене курӑнмаллах ӗҫмен вӑл, ӗҫессе хӑй виҫипе ӗҫет.

— Мӗн тата, тиркетӗн-им? — чупса пычӗ Нина. — Сӑрине ӗҫ. Кур-ха, чаш кӑпӑк ҫеҫ. Ятарласа урпа сӑри турӑм.

— Эй, кума, сан колхозра мар, Шупашкарти «Атӑл» ресторанта ҫеҫ ӗҫлемелле, — кулчӗ председатель. — Епле тиркен? Эсир каҫарӑр, эп паян питӗ ывӑнтӑм. Йытӑ ӗҫӗ вӗт. Кама кӑка вӗрместӗн пуль.

— Лар. Этемӗн йӗрки пулать вӑл, — калаҫӑва хутшӑнчӗ Марье.

Светлана чупса кӗчӗ, хӗреснашшӗне мӑйӗнчен ҫакӑнчӗ:

— Ямастӑп… ямастӑп, — терӗ вӑл. — Ф-ф-ф-у, санран эрех шӑрши керет…

— Ӳсӗр ҫав эп. Мана эс ҫавах ярасшӑн мар. Апла юрамасть.

Трофим Матвеевич ҫул куркине тытса пачӗ. Асатма пӗчӗк пӳртне тухрӗҫ.

— Эс лар, кума, — ыйтрӗҫ кӳршисем.

— Маншӑн эс юл, — хушрӗ упӑшки те.

— Юрӗ, — килӗшрӗ Марье. — Тӑхта, уҫҫине ме, — ҫенӗке упӑшкипе пӗрлех тухрӗ вӑл.

— Марье, илтетӗн-и, текех хамӑрӑн ҫуралмасӑр нимӗнле менелнике те килместӗп, — пӑшӑлтатрӗ Трофим Матвеевич.

— Хӑратрӑн та…

— Хӑратма мар, сана малтанхи айӑпушӑн ӗмӗрне те каҫарма пӳлтараймастӑп.

— Ан та каҫар, — каялла вартах ҫаврӑнчӗ Марье. Пӳрте кӗчӗ, тӳрех сӗтел хушшине пырса ларчӗ. — Кум, яр-ха ман валли те.

Часах Трофим Матвеевич ҫинчен те манса кайрӗҫ, сӑмах урапи чарӑнмасӑрах ҫаврӑнчӗ.

— Эс эп каланине ан ман, — час-часах аса илтерчӗ Марье ӳсӗрӗлнӗ парторга.

— Каларӑн. Эп хӑҫан манатӑп?

Светлана хӗреснамӑшӗ ҫур ҫӗр ҫитес чух ҫеҫ хӑнаран тухрӗ.

Тулта пӳртри евӗрлех ӑшӑ. Ҫил те ҫук, Таврара ирӗлекен юр шӑрши тӑрать. Йывӑр пӗлӗтсен питлӗхӗ хӑш-пӗр ҫӗрте ҫӗтӗле пуҫланӑ, ҫав вырӑнсенчен темиҫе ҫӑлтӑр курӑнать.

Ял шӑпах. Трофим ҫутӑ та сӳнтернӗ. Пӳрте кӗрес килмест.

Марье йӗпе юра ывӑҫласа ҫамкине сӑтӑрчӗ. Чун уҫӑлнӑнах туйӑнчӗ, пуҫра шухӑшсем йӗркеленчӗҫ.

Пӳрт умӗнчи ватӑ йӑмрасем. Вӗсем ҫеҫ пӗлеҫҫӗ Марье юратӑвне. Чи малтан ҫакӑнта чуп тунӑччӗ ӑна Сергей. Ҫакӑнта. Арҫын ачасене кун кӑтартман Марье сасартӑк ҫак хитре каччӑ умӗнче вӑтанакан пулчӗ. Улмуҫҫи ҫуралсан, пан улми пулатех. Тепӗр чухне пӑр та ҫапать, тӑм та тивет, ҫеҫке те шанса кайса тӑкӑнать. Пӑхатӑн та кӗркунне — улмуҫҫи пан улмисемпе малтанхи ача амӑшӗ пек киленсе ларать. Этемӗн пурнӑҫӗ лутӑркансан та, ӗмӗчӗ малаллах, шанчӑкӗ те пурах.

Хӗрӗн шухӑшӗ хӗрӗх, кӑмӑлӗпе чӗри пӗрре.

Вӑрманпромхоз инженерӗ Сергей авланнӑскер пулнине пӗлсен, Марье виҫӗ кун килтен тухмарӗ, лавккине те уҫмарӗ. Ун чухне те ҫакнашкалах ҫуркуннеччӗ, анчах юр ирӗлсе пӗте пуҫланӑччӗ ӗнтӗ. Унтанпа халь ҫичӗ е сакӑр ҫул иртрӗ-ши?

Кайран хӑтана Прыгунов пычӗ. Килӗшме типрӗ. Качча кайсан уйӑх ҫурӑран Марье хырӑм пӑрахрӗ. Виҫе уйӑхри хырӑм.

Ача таврашӗ урӑх пулмарӗ. Ҫавӑнтанпах ӑна Трофим Матвеевич айӑплать. Ҫук, Марье хӑйне айӑплӑ темест.

Туран такам шӑхӑрса анни шартах сиктерчӗ. Марье ҫаплах кӳршисен умӗнче тӑратчӗ, ҫырмавалла чупса анчӗ те вӑл килнелле утрӗ.

Ҫӳллӗ те сарлака кӗлеткеллӗ арҫынпа вӗсем хӑйсен килӗ умӗнче тӗл пулчӗҫ. Лешӗ хӗрарӑм ҫулне татас мар тесе-тӗр, тӑпах чарӑнса тӑчӗ.

— Охо! Америкӑ уҫрӑм пулать. Ҫавалкасра хӗрарӑмсем те улӑха чупаҫҫӗ-и? — янӑрӑрӗ хулӑн сас.

«Кам ку? — тӗшмӗртме тӑрӑшрӗ Марье, — Сассине тӑҫта илтнӗ. Кӗлетки? Кӗлетки Сергее ас илтерет», — шухӑшларӗ вӑл, унтан сасӑпах ҫапла хушса хучӗ:

— Пирӗншӗн те арҫынпа тан права.

— Права-тӑк — права пултӑр. Сывӑ-и, эппин, Мария Сергеевна.

Хӗрарӑм алли шатӑртах турӗ, анчах вӑл ыратнине палӑртмарӗ.

— Ҫакӑнтах вӗлер, паллаймастӑп.

— Вӗлерме кирлӗ мар. Ӗлӗк Павел тетчӗҫ, халь те ҫаплах чӗнеҫҫӗ.

— Э-е-е, — аса илчӗ Марье, — Ҫӗнӗ ҫӗр йӗкӗчӗ. Килнӗ ятпа апла.

— Тавах.

Марье умне акӑ Павӑлӑн сӑнӗ те тухса тӑчӗ. Ҫулла, почтальон клуба пырса кӗрсен, «Сельская молодежь» журнала туртса кӑларса хучӗ. Хуплашки ҫинче каччӑн ҫӑнӗччӗ.

— Палларӑр-и? — ыйтрӗ почтальон.

— Павел вӗт ку, — илтӗнчӗ темиҫе сасӑ.

Марье хӗр пӗвне ҫитнӗ чухне Павел ҫиччӗмӗш-саккӑрмӗш классене каякан ача пулнине аван ас тӑвать. Ун чухнех вӑл пӗвӗпе тӗреклӗччӗ. Амӑшӗ вилсен, ялта чылай ун пирки калаҫрӗҫ:

— Маттур, ӗҫчен ача. Ашшӗ килӗнчи тӗтӗме сӳнтермерӗ. Тракторист та пулчӗ.

Халь Марье журналти ӳкерчӗке аса илме тӑрӑшрӗ. Хура куҫ харши. Пиҫнӗ хурлӑхан тӗслӗ куҫсем. Кулнӑран пӑт путнӑ икӗ пит ҫӑмарти. Кӑшт кӑна куранакан тикӗс шӑлсем, — хӗр евӗр именсе кулнӑран ӗнтӗ. Пӗтӗм сӑн-питӗнче хӑй телейне тупнӑ ҫыннӑн савӑнӑҫӗ, ҫамрӑклӑх вӑйӗ.

Ҫынсем мӗн калаҫни те аса килет:

— Ӑна Ленин орденӗ панӑ, теҫҫӗ.

— Аха, вӑл трактор бригадин бригадирӗ.

— Ҫырнине вула, унта йӑлтах каланӑ. Институтра хӑй тӗллӗн вӗренет.

— Инженер пӳлать ӗнтӗ.

— Ҫук, агроном.

Ҫак сӑнсем Марье ас илӗвӗнче ҫиҫӗм пек шуса иртрӗҫ.

— Камсем патне килтӗр?

— Киле. Кӗҫӗрлӗхе Володьӑсем патӗнче вырнаҫкаларӑм.

— Каяллах каятӑр пуль?

— Хӗр тупӑнсан мӗншӗн каяс?

— Хӗрӗ тупӑнӗ. Вӗсем халь кашни каччӑ пуҫне пӗр шаршан, теҫҫӗ. Вӑл мар, аҫу пӳртне юхӑнтарса лартни намӑс.

— Намӑс тӗтӗм мар, куҫа кӗмест. Пӳртне ӑна сутса хӑварма та пулать, — ҫурма шӳтлесе хуравларӗ Павел.

Шӑпланчӗҫ. Марье васкасах Виссарион Марковичсем енне ҫаврӑнса пӑхрӗ. Ҫутӑ ҫаплипех сӳнмен-ха.

— Килнӗ ятпа хӑналаҫҫӗ. Килте паян нимӗн те ҫук. Айтӑр Нина кумасем патне. Вӗсен паян хӗрачин менелникӗ.

— Ӑнлантӑм. Апла эсир хӑмла пахчинчен? Сирӗнтен ытла та ырӑ шӑршӑ кӗрет.

— Айтӑр, — каччӑ аллинчен тытрӗ Марье.

— Ҫук, тавтапуҫ. Ӗҫке енне ҫаврӑнсан, хуҫа та тарҫӑ пулнӑ, тет.

— Тарҫӑ пуласран хӑратӑр-и?

— Тӗрӗс, Мария Сергеевна. Сыв пулӑр. Ырӑ тӗлӗк курӑр. Мана Володя кӗтсе те ывӑнчӗ пулӗ.

Каллех атӑ айӗнче юр натӑртатрӗ. Йӑмра ҫумне сӗвеннӗ Марье каччӑн ӗмӗлки курӑнми пуличченех пӑхса тӑчӗ.

3

Трофим Матвеевич хӑй Кӳлхӗррисем.

Вӑрҫа вӑл чикӗ хӗрринче кӗтсе илнӗ. Арканнӑ чаҫӑн юлашкисемпе фашистсен ункинчен тухнӑ. Малтанхи хут аманса сывалсан, ӑна индентантсем хатӗрлекен курса янӑ. Виҫӗ уйӑхран каллех фронт, каллех бомбӑсемпе снарядсем айӗнче. 1943 ҫулта, йывӑр контузи хыҫҫӑн, вӑл килне таврӑнчӗ. Ҫулталӑк ытларах колхоз председателӗнче ӗҫлекелерӗ те каллех фронта тухса кайрӗ.

Ҫын мӗнрен хӑрать, ҫавӑнтан вилет теҫҫӗ. Вӑрҫӑ чарӑнасси икӗ кун юлсан, ӑна каллех снаряд хумӗ ҫӗклесе ҫапрӗ. Госпитальте ҫур ҫул еннех выртнӑ хыҫҫӑн Трофим Матвеевич килне таврӑнчӗ. Ҫур ҫул ниҫта та ӗҫлемерӗ. Ун чух аллисем те чӗтретчӗҫ, калаҫма тытӑнарах калаҫатчӗ. Хӑйне колхоз председательне суйлас тесен те килӗшмерӗ, райсоюза кайрӗ. Малтан экследитор, каярахпа председателӗн заместителӗ пулчӗ.

Пӗртен пӗр амӑшӗ вилсен, ялти ҫурт-йӗрне те сутса ячӗ, район центрӗнче ик ҫӗр пӑт тырӑ парса чул ҫурт туянчӗ. Мӗн калӑн: ун чухне тырӑ хаклӑччӗ ҫав.

Хӑйсен колхозне каялла вӑл 1954 ҫулта кайрӗ. Пӗрисем ӑна хӑй ӗҫӗнче мӑкӑлтаннӑ терӗҫ, теприсем парти чӗннипе килнӗ текелерӗҫ. Чӗлхене карта тытман, анчах вӑл колхоза ура ҫине тӑратрӗ. Вара, икӗ ҫул каялла, «Ҫавал» колхоза ертсе пыра пуҫларӗ.

Кунта килме чылай сӑлтав пулчӗ. КПСС райкомӗ ӑна вӑтӑр пин шучӗпе яма ыйтса обкома ҫырчӗ. Килӗшрӗҫ.

Трофим Матвеевичӑн арӑмӗ Ҫавалкасран. Вӗсем кунта килнӗ ҫулхинех ашшӗпе амӑшӗ умлӑ-хыҫлах ҫӗре кӗчӗҫ. Вилнисем хыҫҫӑн сикеймӗн. Никам та вилӗмсӗр мар. Чӗррисем пурӑнаҫҫӗ, вӗсем пурнӑҫа малалла тӑсаҫҫӗ. Районти ҫуртне сутса ячӗҫ. Ҫапла Трофим Матвеевич Ҫавалкас ҫынни пулса тӑчӗ.

Вӑл килнӗ чух «Ҫавал» районта чи кая юлнӑ колхозчӗ. Вӑрман ҫывӑхӗнчи ялсем. Кермен пек ҫуртсем, вӗр-ҫӗнӗ хапхасемпе хӳмесем. Ҫӗр мар усӑ парать кунта, вӑрман хӑйӗн ӑшӑ тӑлӑпӗпе витет. Вӑрман пек пуянни, уй пек асли ҫук. Вӑрман нихӑҫан та пушӑ ямасть. Пултараканӗ унтан-кунтан тупкаласах ҫулталӑкра пӗр-икӗ пура кӑларать, кам тата курӑс ҫӗр аллӑ пӑт таранах хатӗрлет, пӗр-икӗ капан утӑ лартать. Акӑ сана вунӑ-вун пилӗк пин укҫа та.

Хресчен ҫемйи хӗсӗр мар. Анкарти вырӑнне татса илесрен килте пӗр-пӗр ватти е уксах-тӗсекки юлать, колхоза ӗҫлеме тухать. Ыттисем ӗҫе е вӑрманпромхоза е чугун ҫул ҫине, е район центрӗнчи предприятисене вырнаҫнӑ.

Ялсем пуян, колхоз чухӑн. Пасарта хӑма е чус, мӑк е курӑс тиенӗ лавсене курсанах пурте паллаҫҫӗ. Ҫавалкассем. Ахальтен мар ӗнтӗ Ҫавалкаса: «районӑн ӗнчӗ пӗрчи» теҫҫӗ. Кама пура, чус е хӑма кирлӗ — вӑл Ҫавалкаса утать, кам ута йӳнӗрех хакпа тупса илесшӗн — каллех кунта.

Ҫук, пурте пӗрешкел мар. Ялта йӳнеҫтерме пӗлекенсем кӑна мар. Тӑлӑх хӗрарӑмсем, ватӑ-вӗтӗсем колхозах ӗҫлеме тухаҫҫӗ. Хӑшӗ — ячӗшӗн, хӑшӗ чунӗпех.

Ҫаплаччӗ вӑл Ҫавалкас.

…Виссарион Мӑрковичсем патӗнчен каҫнӑ Трофим Матвеевич хывӑнсах ыйтрӗ.

Ашра шӗкӗ. Кӑшлатьте кӑшлать. Юлашки ҫулсенче ҫиелех туха пуҫларӗ. Чӑтаймасть чӗре ыратнине. Ҫынсем патне каятӑн та, кашниех хӑй телейӗпе савӑнать. Киле ҫитетӗн те — тӑр-пӗччен. Марье те пулин час-часах библиотекӑра. Лавккара ӗҫлеме пӑрахнӑскер, мур тума кӗчӗ-и унта? Пурнӑҫ танӑҫ мар-и, упӑшки ӗҫлени ҫитмест-и?

Ӗҫре ҫынпа ятлаҫмалли те пулать, хуйхи-суйхи те пур. Этем те хурҫӑ мар, унӑн кӑмӑлӗ пур: вӑл савӑнать, вӑл ҫунатланать, пӑшӑрханать, кулянать. Киле ывӑнса таврӑнатӑн та, кампа йӑпанса ӑшӑтатӑн чӗрене? Ҫав Светланӑ пек ача пулсанччӗ…

Кун-ҫул урапи малаллах кусать. Чарас тесен те чараймастӑн. Этеме пӑхӑнмасть ҫав кустӑрма, хӑй кусӑмӗпех туртать вӑл этеме. Ҫулсем те иртеҫҫӗ. Хӗрӗх урлӑ каҫни те сисӗнмерӗ. Ят пур ӗнтӗ: вӑл савӑнтарать. Трофим Матвеевич тесен районта мар, республикӑра та пӗлеҫҫӗ. Анчах кам шутлӗ-ха вӑл телейсӗр тесе? Ҫапах та телейсӗр. Кам айӑпӗпе? Марье айӑпӗпе. Ҫук, каҫарма пултараймасть вӑл ӑна…

Трофим Матвеевич малтанхи хут Ҫавалкаса тӑхӑр ҫул каялла. Май уявӗ иртсе кайсан килчӗ. Лавкка хупӑччӗ. Ҫынсем продавщицӑ чуччу патӗнче терӗҫ.

Сарлака-сарлака, ҫеремлӗ урам варринче икӗ йӑмра хушшине чуччу ҫакнӑ. Ярӑнакансем сулӑмпа ҫӳлелле хӑпарса кайнӑ чухне вӗсен айӗпе мотоциклет ҫине ларнӑ хӗр вӑшт! кӑна тухса каять.

— Вӑт анра! Пӗртен пӗрре ҫитсе ҫапсан вилет вӗт, — шухӑшларӗ райсоюз председателӗн заместителӗ. Чуччу ларкӑчӗ хӑйне ҫитсе ҫапас пек чӗри кӑртлатса илчӗ. Тӑвраллах пухӑнса тӑнӑ каччӑсемпе хӗрсем Марье чуччу айӗнчен тухса каймассеренех алӑ ҫупаҫҫӗ, хавхалантарса тем кӑшкӑраҫҫӗ.

Акӑ, хӗр каялла таврӑнса хӑйӗн мртоциклне йӑмрасем патне тӑратрӗ. Тем хушӑра вӑл халь ҫеҫ ярӑнса чарӑйнӑ чуччу ларкӑчӗ ҫине сиксе хӑпарчӗ, унтан чапа тухнӑ ҫӗнтерӳҫӗ пек ҫынсене мӑнкӑмаллӑн пӑхса ҫаврӑнчӗ.

— Кам манпа ярӑнать?

— Арҫурипе арҫури ярӑнтӑр, — шӳтлерӗ тахӑшӗ.

— Е Ҫавалкасра манпа ярӑнма каччӑ ҫуралман-и?

— Каччи пур, — хуравларӗ Трофим Матвеевич, чуччу патнелле ҫывхарса.

— Э-э, зампред., — тере Марье шӳтлӗрех. Пысӑк кӑвак куҫӗсем савӑнӑҫпа ялкӑшрӗҫ, вӑл илӗртмелле кӑмӑллӑн кулса-сахӑр пек шурӑ та тикӗс шӑлӗсене кӑтартрӗ:

— Юрӗ. Кӳлхӗррисем тупӑнчӗ. Хӑрасан эп явап тытмастӑп.

— Курӑпӑр кам хӑранине.

Ярӑнакан мӑшӑр ҫӳлтен те ҫӳле кайса пычӗ. Авӑнчӗ юманран хывнӑ ҫирӗп кашта.

Кам ярӑнман пуль чуччупа? Сана хирӗҫ тӑракан хӗр кӑвак тӳпенелле хӑпарса кайнӑн туйӑнать. Унӑн пит-куҫӗнче ҫухалми савӑнӑҫ вылять, кӗпе аркисем ҫилпе вӑркӑшаҫҫӗ. Аялалла аннӑ чух тӗпсӗр авӑралла вӗҫнӗ пек туйӑнать: чӗре хӑвӑрттӑн картлатса тапать, ишет, ишет вӑл кӑкӑрта, хӑй вырӑнӗнчен тухса кайнӑскер. Санпа пӗрле ҫӗр ишет, санпа пӗрле йӑмрасем сулланнӑн тӳйӑнать.

Трофим Матвеевич ун чухне хастар хӗрачана темӗнле пулсан та хӑратма шутларӗ. Хӑлхасенче ҫаплипех ҫил шӑхӑрчӗ. Иккӗшӗ те хӗрелсе кайрӗҫ, ҫапах тапма пӑрахмарӗҫ.

Чуччу чарӑнсан, ҫӗре чи малтан Марье сикрӗ.

— Вӑт каччӑ! — пысӑк пӳрнине ҫӗклерӗ хӗрача. — Эсир мӗн? Ҫавалкас каччисем тетӗр тата. Мулкач чӗрисем эсир, — кулса ячӗ вӑл.

— Ырлах ӗнтӗ пуҫлӑхна.

Тепӗр самантран Трофим Матвеевич мотоциклетӑн хыҫалти ларкӑчӗ ҫинче ларса пычӗ. Катрашкаллӑ, тумхахлӑ ял урамӗн ҫулӗпе Марье машинине ҫирӗппӗн тытрӗ, лупашкасем урлӑ асӑрхаса каҫарчӗ.

Лавккине уҫса шалтан ҫаклатрӗ. Халатне хывсан, Трофим Матвеевич хӗр кӗлеткине курса хытса тӑчӗ. Вӑл яштака пӳсиллӗ. Ҫаврака хул пуҫҫийӗсем сӑпайлӑ та, пилӗкӗ ҫинҫе. Трофим Матвеевич Ленинграда кайсан, эрмитажраччӗ пулас, «Венера Таврическая» кӗлеткине курнӑччӗ. Марье ӑна темшӗн тӳрех ҫав сӑнара аса илтерчӗ. Акӑ вӑл ун енне ҫаврӑнчӗ те, куҫ умне тӑпӑл-тӑпӑл ҫӗкленсе тӑракан кӑкӑрӗсем тухрӗҫ.

— Венера, — хӑй те сисмесӗрех персе ячӗ Трофим Матвеевич.

— Мӗн?

— Чиперлӗх турри иккен эсир…

— Ӑна пӗлместӗп. Ухмахлӑхӑн турӑ пулсан, вӑл мана пӑхса ӳстернӗ пулӗ, — кулчӗ хӗр. — Ҫавна асӑрханӑччӗ Трофим: савӑнӑҫлӑ ҫӗртенех Марье сасартӑк тӗксӗмленнӗччӗ. Унтан: — Сирӗн мӗн тӗрӗслемелле? — тесе ыйтнӑччӗ.

Трофим Матвеевич ача пекех пулса кайнӑччӗ. Ҫапла, вӑл жалобӑ тӗрӗслеме килнӗ. Лайӑх таварсене тӑванӗсене, ҫывӑх ҫыннисене сутни ҫинчен, лавккана час-часах хупӑ тӑратни ҫинчен ҫырнӑччӗ унта. Марье ҫакна илтсен аптраса ӳкессе кӗтнӗччӗ вӑл, анчах лешӗ ахӑлтатса кулса ячӗ.

— Тӗрӗс. Ку элеке ман ҫинчен мар, сирӗн ҫинчен ҫырнӑ. Тавар ҫителӗксӗр пулсан, ман кама мӗн парас? Мана эсир ыйтнӑ таран тавар парсан, никам та элек ҫырмасть.

— Пур таварне те сутма пӗлмелле.

Ӑна мана ҫын ан вӗренттӗр. Кам пай укҫи тӳленӗ, ҫавна чи малтан йӗтӗн тутӑр та, йӳнӗ ҫитсӑ та…

— Эп килнӗ чух лавкка мӗншӗн хупӑ?

— Ӑҫтан иртен пуҫласа каҫченех тӑратӑн? Ҫын ҫуккӑ та — хупрӑм.

Марье хӗрлӗ эрех кӗленчине уҫрӗ, стакан ҫине ячӗ.

— Каҫарӑр, ӗҫместӗп. Сӗннишӗн тавтапуҫ, — хирӗҫлерӗ Трофим Матвеевич.

— Пӗлетпӗр эсир мӗнле ӗҫменнине. Ялпо председателӗ арҫын продавецсене ӗҫнӗшӗн е эрехе ваккӑн сутнӑшӑн ятлать, хӑй пирӗн лавккана килсен ҫур литра шап ҫеҫ ҫавӑрса хурать. Укҫине шамӑ яланах манса каять.

«Пуҫлӑхсем ҫинчен еплерех шутлать вӑл. Тата хӑюлӑхӗ ӑҫтан тупӑнать?» — шухӑшларӗ каччӑ. Чӑтаймасӑр вӑра:

Пурне те эс пӗр аршӑнпа ан виҫ, — тенӗччӗ.

Эй, арҫыннӑн аршӑнӗ-мӗнӗ пӗрех: эрех те хӗра-рӑм, — пӗр шиксӗр таварнӑччӗ Марье.

Трофим Матвеевич асӗнчен хӗр сӑнарӗ тухма пӗлмерӗ. Ӑна тӗлӗкре те ҫын ҫине кӑшт куларах пӑхакан илӗртӳллӗ куҫсем йӗрлерӗҫ. Вӑл вара тепӗр эрнерен райпо председательне лартса хӑнана кайрӗ…

Макӑрнипе куҫӗ хӗрелнӗ хӗре ҫав каҫах илсе таврӑнчӗҫ. Марье ун чухне вун тӑххӑртаччӗ. Вӑл… Вӑл вара вӑтӑр иккӗреччӗ.

Телей ҫулсенче-ши?

Ҫук. Еплеччӗ тата вӑхӑчӗ! Шап-шурӑ ҫурӑлнӑ ҫӗмӗртсем хӑйсемпе хӑйсем кантӑк умӗнче киленетчӗҫ. Шӑпчӑк ҫӗрӗпе юрӑ шӑрататчӗ. Кам пӗлет, тен, вӑл вӗсемшӗн кӑна каҫӑхса кайса юрланӑ? Тен, пахчара та вӗсен телейӗшӗн кӑна ҫӗмӗрт шурӑ пӗркенчӗкпе пӗркеннӗ? Ҫапла туйӑнатчӗ Трофим Матвеевича, ӑна ҫӗр ҫинче утнӑн мар, пӗлӗтре вӗҫнӗн туйӑнатчӗ. Унӑн чи хитре арӑм, вӑл вӑрах вӑхӑт авланмасӑр пурӑнни сая каймарӗ.

Юлташӗсемпе тусӗсем пуҫтарӑнчӗҫ. Пысӑках мар туй. Унтан кану. Тӗлӗкри пек, пӗр шухӑшсӑр иртсе кайрӗ чӑп-чӑп уйӑхӗ…

Пӗр каҫхине, утӑсем ҫулас вӑхӑт ҫитсен, Трофим Матвеевич темӗнле сас илтнипе вӑранса кайрӗ. Марье йынӑшать-мӗн. Упӑшки сиксе тӑрса арӑмӗн вырӑнӗ патне чупса пычӗ.

— Тас пар! — шӑлӗсене качӑртаттарчӗ Марье. — Чунсӑр! Эп вилсен те тӑрса пӑхмастӑн.

Трофим Матвеевич тавҫӑрса илчӗ.

— Мӗн тӑватӑн эсӗ? Мӗн тӑватӑн? — чупкаларӗ вӑл.

Хам пӗлетӗп. Ҫуттине сӳнтер.

Марье урӑх чӗнмерӗ. Юн кайнипе тапхӑрӑн-тапхӑрӑн тӑнне ҫухатрӗ.

Куҫҫуль пӗрчи кӑларасчӗ хӑйӗн. Трофим Матвеевич врача чӗнесшӗн пулчӗ, анчах арӑмӗ тархасласа йӑлӑннинчен иртме пултараймарӗ.

Шурса кайнӑ сӑнлӑ Марье ирхине вырӑн ҫинчен нимӗн пулман пекех тӑчӗ, васкамасӑр тумланчӗ.

— Ӑҫта каятӑн эсӗ?

— Маншӑн эс ӗҫлетӗн-им?

— Тӑнсӑр. Е сан вилес килет-и?

Упӑшки ӑна пур пӗрех ӗҫе ямарӗ. Ҫапах пӑсӑлса юлчӗ. Усал ӗҫ турӗ вӑл. Трофимран ыйтмасӑр. Ҫаксем аса килчӗҫ колхоз председательне.

— Ҫавӑншӑн каҫармастӑп. Халь ача вунна ҫитмелле, — саспах мӑкартатрӗ Трофим Матвеевич. Анчах ӗшенни тата эрех сыпни хӑйсеннех турӗҫ: вӑл сисмесӗрех ҫывӑрса кайрӗ.

Марье пӳрте кӗнӗ чух упӑшки ҫывӑратчӗ ӗнтӗ. Утиялне те, простынне те тапса сирнӗ. Пырса юсарӗ. Хывӑнсан, тӗкӗр умӗнче чылайччен пӑхса тӑчӗ. Шухӑшлӑ куҫӗсем улшӑнса ҫӗнелчӗҫ тейӗн: пысӑк савӑнӑҫпа ҫиҫеҫҫӗ. Анчах савнӑҫ хӗлхемӗ нумая пымасть, кӗҫех сӳнет. Каллех куҫсем шухӑшлӑ. Ҫӳхе тути хитрен, йӗрӗлче пек пӗрӗнчӗ, вара вӑл хӑй ҫине хӑй пӑхса пӑшӑлтатрӗ:

— Курӑпӑр… Эс манӑн пулатӑн… Манӑн кӑна. Марье шухӑшласан тӑвать.

Диван ҫине кайса ларчӗ. Чунӗ тӑвӑлса килчӗ, Марье вара нумай ҫулсем хушшинче пӗрремӗш хут сасӑсӑр макӑрса ячӗ. Куҫҫуль тумламӗсем шапӑртатрӗҫ, вӗсенӗ вӑл шӑлмарӗ те.

4

— Сан пуҫу пур-и? Паян шыв кайнӑ та, халь тин килсе калатӑн. Наряд эп каҫхине панине пӗлместӗн-и? Ӗнер килтех пулнӑ пуль вӗт эс, аҫа ҫапманскер. Пӗр сӑмахпа, хӑвӑн пӳртӳ тӑрринче пӗр пӗрчӗ юр та ҫук, ферма витисем ҫинче каштасем хуҫӑлмалла юр выртать. Хӑв эс председатель пулнӑ. Мӗнле ертсе пынӑ эс — пӗлместӗп, — ятлаҫрӗ Трофим Матвеевич.

Павел ӑна сассинченех палласа илчӗ. Темшӗн-ҫке тата пӳлӗм алӑкне те уҫах хӑварнӑ. Кунта сас илтӗнме мар, пӗтӗмпех курӑнать. Качча хӑйне те ҫийӗнчех асӑрхарӗҫ, вӑл вара «юрать-и» тесе кӗрсе кайрӗ, сывлӑх сунчӗ. Колхоз председателӗ ырӑ та, хура та чӗнмерӗ, пуҫӗпе ҫеҫ алӑк патӗнче ларакан пукан ҫине сӗлтсе кӑтартрӗ. Павел лармарӗ-ха.

Унӑн сассине илтнӗ Федор Васильевич та каялла ҫаврӑнса пӑхрӗ. Ахӑртнех, вӑл ӑна палламарӗ пулас.

— Юрӗ, юрӗ. Ҫын та, нимӗн те ыйтмастӑп текех, — мӗскӗннӗн тавӑрчӗ хӑй, каллех председатель енне пӑхса. Унтан пиҫиххи хушшинчен тухса кайнӑ пушӑ ҫаннине йывӑр япала ҫакса янӑ пек суллантармасӑр ҫаврӑнса утрӗ. Алӑкне ҫилленнӗ ҫын пек мар, хуллен хупса хӑварчӗ. Тулти пӳртре хӑма чӗриклетрӗ, кӗҫех ҫенӗк алӑкӗ шалтлатрӗ.

Колхоз председателӗ малтанах шарламарӗ. Тем ҫинчен шухӑшларӗ-ши вӑл е Федор Васильевич йӑлтах тухса каясса кӗтрӗ. Пӗлме хӗн. Кӗҫех Трофим Матвеевич хура куҫӗсемпе Павела чӑрсӑррӑн тӗллерӗ. Малтанхи хӗрӳлӗхне ҫухатмасӑр, калаҫӑва малалла тӑсрӗ.

— Пӗр сӑмахпа каласан, уралантар колхоза ҫакнашкал ҫынсемпе. Каснӑ-лартнӑ качака таки. Сӗчӗ те, ҫӑмӗ те ҫук. Мӗнле ӗҫ шанса парас ман ӑна? Кӑларса ярас — ҫемйине выҫтарса вӗлерет. Ҫуралаҫҫӗ ҫӗр ҫине ҫавнашкал щупка этемсем. Туртса пыр вара вӗсене пушӑ урапа туртнӑ пек. Чӑмласа паратӑн та, ҫӑтса яма пӗлмест. Хӑлтӑртатма ӑста хӑй.

Председатель хӗрӳллӗ калаҫни Павел кӑмӑлне каять. Ал сулланисем те вырӑнлӑ, куҫӗсем те чунра мӗн пуррине пытармаҫҫӗ. Ҫамки ҫине анса выртнӑ хытӑ хура ҫӳҫӗсем ҫеҫ ӑспа ӗҫлекен ҫыннӑнни пек мар. Ҫавӑнпа-ши, ансӑртарах пӗчӗк ҫамки темӗнле сивлеклӗхе пытарать, ҫӳхе тути ҫынна хӗрхенми чунсӑрлӑхпа хытса ларнӑ.

— Лар, лар, — терӗ вӑл Павела. — Ура ҫинче тӗрӗслӗх ҫук. Ӑҫтан?

— Ҫавалкассемех.

— Ну? — тӗлӗнчӗ председатель. — Каҫарӑр, паллаймарӑм… Сӑлтавсӑрах мар пулӗ: е эсир манран сулхӑнра пытанса ларатӑр, е хулара ӗҫлетӗр.

— Сулхӑнра халланма вӑхӑчӗ пулман, — хуравларӗ Павел, председателе тӳррӗн пӑхса. — Кадышев эп. Казахстанран килтӗм.

— А-а-а. Таҫта илтнӗччӗ. Курма килтӗн-и?

— Ҫук, яланлӑхах.

— Колхозрах ӗҫлесшӗн-и?

— Ӑҫта пултӑр тата?

— Ырлатӑп ҫеҫ, — тӑчӗ председатель. — Ырлатӑп. Аҫу пӳртне пушӑ лартни те килӗшмест. Анкартипе эпир усӑ куртӑмӑр ӗнтӗ. Кӑҫал ӗҫлетӗн пулсан, пӗтӗмпех паратпӑр. Тракторисчӗ вӗт-ха эс? Пӗр сӑмахпа каласан, сан валли трактор та пур. Паянах йышӑн.

— Тавтапуҫ шаннӑшӑн, — тӑчӗ Павел та.

— Тӑхта, Виссарион Маркович патне хут ҫырса паратӑп. Вӑл сирӗн бригадир, — каллех парчӗ председатель. Умӗнче выртакан блокнотран пӗр таса листа тӑпӑлтарса илсе васкасах ҫырчӗ, унтан Павела тыттарчӗ.

— Чавтар. Вӑл тимӗрҫӗ лаҫҫи патӗнче пулма кирлӗ.

— Юрӗ. Ман ыйтмаллисем пурччӗ, — терӗ Павел, хуҫлатнӑ хут татӑкне илсе.

— Пӗлетӗп. Пӗтӗмпех пулать. Бухгалтера калатӑп. Халлӗхе пӗр центнер тул ҫӑнӑхӗ ҫитет-и? Ҫитет. Аш ҫук. Пур пеккине патшалӑха ярса тӑратпӑр. Ӗнӳ фермӑрах. Ултӑ ҫул суса тӑнӑшӑн пӗр ултӑ ҫӗр литр сӗт парӑпӑр. Илсе каяс тетӗн пулсан, илсе кай, е укҫа тӳлесе илепӗр. Урӑх мӗн сана? Кирлине ыйт. Ӑҫта пурӑнатӑн?

— Килтех.

— Авланнӑ-и?

— Ҫук-ха.

— Питӗ лайӑх. Калама ҫук чаплӑ хӗр тупса паратӑп. Пӗр сӑмахпа каласан, председатель сӑмахӗ. Ӗнен. Пирӗн унта комсомол райкомӗн секретарӗ ӗне сӑвать. Хӗр мар, вут. Сӑнран эс маттур, кӗлеткӳпе Илья Муромевда танах. Атту тек ял каччисене тиркет. Сана курсан, ак, ирӗлсех кайӗ. Халь яра пар. Каҫар, васкатӑп эп. Федор Васильча кайса пӑрам-ха. Тракторне йышӑн та килсе кала. Паян эп кунӗпех колхозра, района каймастӑп. Мӗн ҫитмест унта, кала. Тупатпӑр.

Павела колхоз председателӗ хӑй шухӑшне итлеменни пӑшӑрхантарчӗ. «Ӗҫӗ нумай пуль, — шухӑшларӗ вӑл правленирен тухнӑ май. — Ҫын нушине те пӗлет тата. Ҫӑнӑх, сет парать. Вӗсем те кирлӗ».

Униче хапхине ҫитсен, вӑл алри хутне саркаласа пӑхрӗ. Типографирех пичетленӗ бланк иккен: «Чӑваш АССР Верховнӑй Совечӗн депутӑчӗ» тенӗ икӗ йӗрке пур. «В.М.» — тесе ҫырнӑ аяларах. «Ҫав кивӗ трактора Кадышева йышӑнтар. Акт ҫырӑр. Машинӑ тума пулать-и унран? Каҫхине иксӗр те килӗр».

— Эхе, — кулса ячӗ Павел. — Депутат хучӗпе кивӗ трактора мар, ҫӗннине йышӑнмалла. Вӑл пур ҫӗтӗкрен ҫӗнӗ тутарасшӑн. Чее, питех те чее этем.

5

Килне кайса комбинезон тӑхӑнса килнӗ ҫӗре вун пӗр сехет ҫитрӗ.

Арман кӗлечӗ ҫумӗнче ларакан тракторсем патӗнче Элекҫипе Гришка айланаҫҫӗ, Володя «Беларусь» моторӗпе чакаланать. Павел килнине вӗсем катаранах асӑрхарӗҫ, ӗҫлеме пӑрахса трактор ҫуни ҫине пырса ларчӗҫ.

— Асӑрха, Павел, каларӗ тейӗн, арӑмунтан савӑнаймастӑн, — кӑшкӑрчӗ Володя. Павел ҫывхарсан ҫапла хушса хучӗ: — Тепӗр хут калапу ытлашши ан васка.

Пуҫанасем шарламарӗҫ. Иккӗшӗ те харӑсах тӑрса сӑмах чӗнмесӗр ал пачӗҫ, Павела хӑйсем хушшине ларма вырӑн сӗнчӗҫ.

— Васкакан вакка кайнӑ. Так… — каллех тем каласшӑн пулчӗ Володя.

— Мӗн эс паян ҫӑхан пек кӑравклататӑн, — кӑмӑлсӑррӑн пӑхса илчӗ комсорг ҫине Элекҫи. — Ан васка та, ан васка…

— Пур этем те ҫӑхан пек пулсан, турра тав ту. Вӑл вӑтӑр ҫухрӑмрине сисет, эп виҫӗ уйӑхран мӗн пулассинӗ пӗлетӗп, — тавӑрчӗ Володя.

— Виссарион Мӑркович ӑҫта? — ыйтрӗ Павел трактористсем тавлашса ан кайччӑр тесе.

— Ӑҫта пултӑр вӑл? Лавккара, — нимӗн пулман пекех сӑмах вакла пуҫларӗ комсорг. — Кайни сехет иртрӗ. Картне лартсанах персе ҫитет ак. Хӗремесленчӗ пулсӑн, кӗтсех тӑр: пуҫлать чакаланма. Хӑнӑхсан чӑтма пулать, хӑнӑхаймасан каялла Казахстана тар.

Гришка кулса ячӗ. «Тӗрӗс калать Володя, — терӗ вӑл. — Урӑ чух чиперех вӑл. Ӗҫсен пӑсӑлать. Пӗлмест сыхлама хӑй сывлӑхне. Инфаркт пулнӑ унӑн. Аран-аран ҫӑлса хӑварнӑ, теҫҫӗ.»

— Ан хӑра. Сывлӑхӗ ун упанни пекех. Витре бензин ӗҫсен те нимӗн те пулас ҫук, — хушса хучӗ Элекҫи.

— Хӑй ҫук чух ҫын ҫинчен калаҫни ырӑ мар, — терӗ Павел. — Эсир мана «С-80» трактор ҫинчен каласа парӑр.

— Пӗлетпӗр, — хуравларӗ Элекҫи. — Суратӑп эп сан пек пулсан «Ҫавал» колхозӗ ҫине. Кай ав, кӳршӗри «Красный фронтовика». Сана унта бригадира лартаҫҫӗ. Машинӑсем те йӑлтах ҫӗнӗ. Прыгунов пек хыт кукар мар унта. Ал ҫинче йӑтса ҫӳреҫҫӗ трактористсене. Тӳлеме те лайӑхрах тӳлеҫҫӗ. Е сан малтан парти райкомне кӗмеллеччӗ. Василь Иванч вырӑн тупса парать.

Гришка итлесе ларчӗ, шарламарӗ. Хушӑран сӑмсине мазутлӑ аллипе сӑтӑрчӗ. Мазутпа хуралнӑ сӑмси ҫу сӗрнӗ пек ялтӑртата пуҫларӗ.

— Эп кирек ӑҫта ӗҫлеме те хатӗр. Мана хӑватлӑрах трактор ҫеҫ кирлӗ. Ҫӗнӗ плуг туса тӗрӗслесе пӑхасшӑн. Ӑна «ДТ-54» туртаймасть, — тавӑрчӗ Хадышев.

— Эс вара ҫав старике ман каччӑран вӑйлӑрах пуль тетӗн-и? Вӗр-ҫӗнӗ тракторӗ ҫине тӗллесе кӑтартрӗ Элекҫи.

— Паллах, пӗр вӑтӑр лаша вӑйӗ ытларах.

— Пӗрер уйӑх юсакала-ха та, ҫур сехет ӗҫлемелле тӑвӑн-и?

— Мӗн эс тракторупа мухтанатӑн? Арӑму-им вӑл сан? — пӳлчӗ пуҫанине Гришка. — Павел тытсан ак пукане пек юсаса лартӗ. Атту эс ӑна таҫта «Красный фронтовика» ярасшӑн. Савӑнмалла Павел килнӗшӗн. Сар сӑмсаллӑ пӗр-пӗр чӗппе ярса пӑрсан тата хӑть… Володя та ҫав…

— Ҫапах та васкама хушмастӑп эпӗ. Ҫуракнне тухиччен колхоза тата тепӗр трактор параҫҫӗ. Е «ДТ-75» е «ДТ-54» пулма кирлӗ. Ӑна ҫӑхан пекех пӗлсе тӑратӑп. Ӗненӗр, — тавӑрчӗ Володя.

— Ну, ҫитӗ сӑмахпа ҫатан авса. Ав, Виссарион Маркович та килет, — ҫӗкленчӗ Гришка.

Ҫуна ҫинче ларакан Павел трактористсене сӑнарӗ, вӗсен калаҫӑвне ӑнланса илме тӑрӑшрӗ. Паллах, ӑна юлташӗсем хӗрхенеҫҫӗ. Ҫавна пулах ӗнтӗ кивӗ машинӑна тыттарасшӑн мар. Мӗнле ӑнланччӑр-ха вӗсем, ҫын ӑшӗнче пысӑк та ҫутӑ ӗмӗт ялкӑшать, вӑл ҫав ӗмӗте пурнӑҫласшӑн тем тума та хатӗр. Ун пек чухне хуҫинчен шухӑшламастӑн, вӑхӑтна та, вӑйна та шеллеместӗн. Тепри ӑна-кӑна ӑнланмасть, ӗҫшӗн ытларах туленине ырлӑх тесе шутлать…

Виссарион Маркович мазутланарах панӑ фуфайкӑпа, хура така тирӗнчен ҫӗлетнӗ ҫӗлӗкпе. Сӑнӗпе вӑл самаях улшӑннӑ. Ултӑ ҫул каялла хытанкаччӗ, пит шӑммисем аванах палӑратчӗҫ. Халь ав самӑрланнӑ. Куҫ хупанкисем тӑртанса усӑннӑ, ҫутӑрах хӑмӑр куҫӗсем вӑтанарах, хӑюсӑр пӑхаҫҫӗ. Пичӗ те, кӑшт каҫӑртарах ҫунатлӑ сӑмси те хӗрлӗ, сӑмса вӗҫне вӗтӗ-вӗтӗ хӑмӑр юн тымарӗсем тапҫа тухнӑ.

Ал тытрӗҫ.

— Мана Трофим Матвеевич каларӗ, — терӗ вӑл, ҫуна ҫине ларса. Акт ҫыратпӑр. Ан васка. Туртса ярам-ха пӗр пирус. Хаҫат ҫук-и сан?

— Туртмастӑп эп.

— Вӑл та лайӑх, — терӗ Трофим Матвеевич, кӗсйисенӗ ухтарса.

Павел ӑна председатель ҫырнӑ хута кӑларса пачӗ:

— Ҫак туртма юрамӗ-ши?

— Шӑпах хаҫат хучӗ вӑл, — тавӑрчӗ Виссарион Маркович. Унта мӗн ҫырнине уламасӑрах хут ҫине пачкӑри махоркӑна силлерӗ те самантрах пуҫ пӳрнерен кая мар чикарккӑ пӗтӗрсе хучӗ. Чӗртсе, ҫине-ҫинех антӑхса ҫӑтрӗ, ҫӑварне кӗнӗ махоркӑ пӗрчисене чӑмласа ҫӗре сурчӗ.

— Итле-ха, Володя суйнӑ тӑрӑх, эс коммунист пулма кирлӗ.

Ма суяс? Чӑнах та коммунист, — тавӑрчӗ Павел.

Учета тӑтӑн-и? Тӑман. Пӗр сӑмахпа каласан (Павел ӑнланчӗ: парторг председатель сӑмаххисемпе усӑ курма юратать иккен), ан тӑсса пыр. Василий Иванович йӗркене хисеплет. Тракторна йышӑн та, ыран райкома кайса кил. Юсамалли унта нумаях мар. РТСра запаслӑ пайсем тупаймарӗҫ. Сана хура мазутлӑ шуйттан ҫурисем хӑратса пӗтерчӗҫ пулӗ-ха. Ют ялтан икӗ тракторист килчӗҫ. Иккӗшӗ те тытма хӑраса пӑрахса кайрӗҫ. Итле-ха, эс коммунист. Эп организацие йышӑннӑ чух виҫӗ коммунистчӗ. Ак Элекҫипе Гришка яла таврӑнчӗҫ, икӗ ҫынна ҫӗнӗрен ялтӗмӗр. Эс килтӗн. Саккӑрӑн халь эпир. Ҫапах райком вӑрҫать. Колхозсенчен чи пӗчӗк организацирен. Вӗсене мӗн? Йыш ӳссен пахалӑхӗ чакнине пӗлмеҫҫӗ. Эс Василий Теркин ҫинчен вуланӑ пуль. Аслӑ кӗнеке. Унта ҫавнашкал шухӑш пур, хулана тӑшман аллине салтаксем параҫҫӗ, генералсем ӑна каялла илеҫҫӗ. Вӑл гражданкӑра та ҫапла, шухӑшне каласа пӗтереймесӗр ӳсӗрме тытӑнчӗ Виссарион Маркович. Пичӗ ун хӗртнӗ кирпӗч тӗслех пулса кайрӗ, куҫӗсем куҫҫульпе тулчӗҫ. Махоркан шӑршлӑ тӗтӗмӗпе пӗрле эрех шӑрши Павел сӑмсине пырса ҫапрӗ.

— Е ытлашши ҫемҫе этем, е ытлашши ӳсӗр, — шухӑшларӗ Павел.

— Ҫапларах пулса тухать пурнӑҫра, — хӑй шухӑшне вӗҫлесшӗн пулчӗ парторг. — Тарҫишӗн лайӑх пулни хуҫишӗн лайӑх пулнине пӗлтермест. Эпир тӑрӑшман-и? Тӑрӑшнӑ. Каяймарӑмӑр малалла. Прыгунов килчӗ те колхоза, мӗн тетӗн? Перетпӗр халь. Ун пек ҫынпа ӗҫлеме те, пурӑнма та ҫӑмӑл. Хӑй те герой пулать вӑл тепӗр икӗ ҫултан. Малта пыракан колхозсене таптатӑп, тет. Таптать. Хӑй вилсе выртсассӑн та ҫитсе иртсе каять. Ун пек ҫынпа, Павел, кивӗ тракторпа та ӗҫлеме юрать.

— Эп агитацилемесӗрех йышӑнатӑп, — тавӑрчӗ Павел.

— Эппин атя, кайрӑмӑр, — ура ҫине тӑчӗ парторг. Павела алӑран ҫавӑтрӗ те арман кӗлечӗ патне илсе пычӗ.

— Итле, Павел, — хуллен пӑшӑлтатрӗ вӑл. — Сана валли запчаҫ икӗ ҫул пурӑнмалӑх ҫитет. Кам тупнӑ тетӗн? Матвеевич. Вӑл сана Ҫавалкас ҫӗрӗ айӗнчен те ылтӑн тупса аарать. Кӗр-ха эс, кӑтартам мӗн пуррине.

— Тӗрӗс, Ҫавалкас ҫӗрӗ ҫинче ылтӑн пур, анчах халлӗхе ӑна никам та тушайман-ха, — тавӑрчӗ Павел.

Виссарион Маркович ӑна илтмӗш пулчӗ. Кӗлетӗн пӗр чӳрече те ҫук. Куҫ ҫути тула тӑрса юлнӑран, кӗрсессӗнех нимӗн те асӑрхаймастӑн. Павел та малтанах нимӗн кураймарӗ, куҫне хупса уҫсан, стена ҫумӗнче лавккари пек ҫӳлӗксем пуррине асӑрхарӗ. Урайӗнче вуншар ещӗк, «Беларусь» тракторӑн скачӗсем…

Виссарион Маркович Павела кӗтесри пӗр ещӗкӗ патне илсе пычӗ.

— Кур, — терӗ вӑл, — пӗтӗмпех сан трактору валли. Моторӗ ун капиталкӑра пулнӑ, ытти хавшак пайӗсене улӑштар. Коммунистӑн малта пымалла, ҫавӑнпа эп сан: шӑн хам кӗпене хывса пама та хатӗр.

— Тавтапуҫ. Кӗпи кирлех мар. Ку пайӗсемшӗн хам та сире тем пама та хатӗр.

Каччӑ ещӗкри детальсене ухтарма тытӑнчӗ. Кунта топливӑ уҫлакан насус, ҫу, топливӑ фильтрӗсем, подкладкӑсем, вкладышсем, шеҫтернесем, форсункӑсем…

— Тата тепӗр ещӗкне кур-ха.

— Чӑн та, трактора ҫӗнетме пулать, — килӗшрӗ Павел.

— Ална пар — кӑмӑллӑн кулса ячӗ парторг. — Целинара пӗрремӗш бригадир пулнӑ пулсан, кунта пӗрремӗш тракторист пулатӑн. Ан васка, бригадира та лартӑпӑр. Хӑнӑх пӑртак халӑхпа.

— Мана тракторӗ пултӑр, ытти ҫӑва тӗпне, — вӑтанӑрах тавӑрчӗ Павел.

Тепӗр самантран парторг сасси тулта янра пуҫларӗ:

— Итлӗр-ха, шуйттан чӗпписем. Тавӑрса парӑр Павела трактор инструменчӗсене. Хӑвӑртрах. Машннӑна ҫын пӳрнепе юсаймасть ӗнтӗ. Пухӑннӑ кунта кукӑр алсем, запчаҫ мар…

Тракторӗ айӗнчен Элекҫи йӑраланса тухрӗ, пӗр хушӑ шарламасӑр парторг ҫине кӳреннӗ куҫсемпе пӑхса тӑчӗ.

— Мӗн лаша сӗлӗ ҫине пӑхнӑ пек пӑхатӑн? Сана калатӑп эп.

— Виссарион Маркович! — чӗнчӗ Элекҫи ҫирӗппӗн. — Ҫитет пуль пире кукӑр алсем теме. Пире эс текех ун пек сӑмахпа ан тӗкӗн. Илнӗ пулсан, ыйтса илнӗ.

— Итле-ха, Алексей Петрович. Мӗн эс шӳте те ӑнланмастӑн, — сасартӑк ҫавӑрса ячӗ парторг.

«Хӑравҫӑ», — шухӑшларӗ Павел.

— Ҫапла кала та, — лӑпланчӗ Элекҫи. Хӑй каллех нимӗн пулман пек трактор айне кӗрсе кайрӗ.

Чӑнах та, кӗҫех трактористсем хӑшӗ гайкӑсен уҫҫисене, Володя домкрат илсе пырса пачӗ. Виссарион Маркович вӗсене шута илсе тӑчӗ.

— Шприц ӑҫта? — кӑшкӑрчӗ вӑл пурне те илтмелле.

— Илмен.

— Илмен, — хуравларӗҫ пӗри те тепри.

— Парам сире илмен! — янрарӗ Виссарион Маркович. — Пӗр-пӗр залчаҫшӑн кама та пулсан сӗртӗр пулӗ-ха.

— Так, — пырса тӑчӗ Володя. — Малтан шав кӑларма параппанӗ кирлӗ. Ӗнер кунта кам газикпах килнине аса илесчӗ. Ҫав урапасене шприцларӗ те шприцне кӗлете хума манса кайрӗ.

— Кам килнӗ кунта?

— Хӑв пулмасан кам пултӑр.

— Ну? Эп ас тумастӑп-ҫке.

— Склероз тапранать ӗнтӗ. Парторг шӑпланчӗ.

Кӑвакал пек тайкӑланса кукӑр ураллӑ Хапас Петӗрӗ ҫитрӗ. Бригадир, ӑна асӑрхасан, йӑлтах хыпӑнса ӳкрӗ, ҫырма та пӑрахрӗ:

— Ыттисем пурте пур. Мӗнле пай ҫитмест — кала. Тытӑн халь юсама, — васкатрӗ вӑл Павела.

Хапӑс Петӗрӗ шарламарӗ. Хӑрах урине вӑл маларах шутарчӗ те, брюки кӗсйинчен эрех кӗленчин пуҫӗ курӑнса кайрӗ.

— Итлӗр-ха, — кӑшкӑрчӗ парторг. — Матвеевич ыйтсан-тусан калӑр, эп апат ҫиме каятӑп.

— Кайрӗҫ кӳпме, — тарӑхса юлчӗ Володя.

— Урӑх ӗҫмӗ. Унӑн каҫхине правление ҫитмелле, — терӗ Павел.

— Мӗнле ӗҫмӗ вӑл. Ҫур литр ҫавӑрса хурсан пӗр-икӗ сехет выртса ҫывӑрать те — каллех урӑ. Хӑй ӳсӗр чух унран запаслӑ пайсем шӑйӑрма лайӑх. Кӑмӑле те уҫӑ, хӑй те мӗн панине манса каять.

Павел урӑх калаҫса тӑмарӗ. Вӑл юр ӑшне путнӑ тракторӗ патне утрӗ. Хӑйшӗн ҫывӑх механизаторсен йышне тепӗр хут туйса илнӗскер машинӑна сӗм ҫӗрлечченех юсарӗ.