Çавал сарăлсан

1

— Ах! — шартах сиксе вӑранчӗ Марье. Лачкам тарланӑ. Чӗре тӑвайккирен чупса хӑпарнӑ пек сикет. Ӑшра кичем те тунсӑх, ҫав хушӑрах темӗнле паллӑмарлӑх кӑварӗ ачашшӑн тӗлкӗшет.

Трофим килессе кӗтсе кӑшт кӑна диван ҫине выртнӑччӗ те — тӗлӗрсе кайнӑ. Тӗлӗрсе кайнӑ кӑна — тӗлӗкпе аташма тытӑннӑ. Пӳлӗмре ҫаплах лампӑ ҫунать, темӗнле постановкӑ параҫҫӗ: кӗтесри репродуктортан юрлани, кулни илтӗнет.

Каллех выртрӗ. Тапранас килмест. Шухӑш кӑна Сергей ҫинче. Ӑна курманни халь миҫе ҫул! Ӑҫта кайcа ҫухалчӗ вӑл, пӗлмест ӑна Марье. Вӑл хӑраса тарни кӑyа паллӑ.

Марье ҫемьере чи кӗҫӗнни, ҫавӑнпа уншӑн ашшӗпе амӑшӗ ҫеҫ мар, виҫӗ пиччӗшӗ те нимӗн те хӗрхенмен. Ялти ҫынсенчен вӗсен кил-йышӗ хутла пӗлнипе уйрӑлса тӑнӑ. Пӗр пиччӗшӗ инженер, Уралти пысӑк заводра ӗҫлет, тапри — майор, кӗҫӗнни — врач йӑмӑкӗ ҫеҫ пиччӗшӗсене хывман. Шкулта вӗреннинчен ытларах арҫын ачалпа ашкӑнма юрататчӗ. Илеймерӗ вӑл аттестат.

Каҫсерен Ҫавалкас урамӗ тӑрӑх тӑлӑх фарӑ ҫутине ялкӑштарса, мотоциклпа хӑлхана ҫурасла ҫатӑртаттарса иртетчӗ хӗрача. Вӑл пӗрене купи ҫине ларнӑ ҫамраксен ушкӑнӗ патне ыткӑнса ҫитетчӗ те вӗсенчен виҫӗ-тӑватӑ утӑмра тормоза ҫихӗрттерсе чарса лартатчӗ. Каччӑсем мотоцикл хуҫине тытма ыткӑнатчӗҫ. Ӑҫтан тытан ӑна? Мотор тепӗр хут кӗрлесе каять те, Марье кулли янраса илет. Мотоциклӑн кайри ҫутине ҫеҫ курса юлма ӗлкӗретӗн вара.

— Вӑт ӳсет ҫивӗтлӗ утаман.

— Качча илекен ырах курас ҫук. Ку темӗнле арҫынна та ташлаттармалла, — калаҫатчӗҫ вӑйӑри ҫамрӑксем.

Ҫулла, пӗр канмалли кун, Марье Машавӑша хӑмла ҫырли татма кайнӑччӗ. Каялла таврӑннӑ чухне лайӑх пыракан мотоцикл чӑх-чӑх! турӗ те чарӑнса ларчӗ. Тапратма хӑтланса пӑхрӗ, тӗртсе те чупрӗ — хусканмарӗ мотор.

Шанӑҫне ҫухатнӑ Марье мотоцикла тӗксе малалла утрӗ. Разьезда ҫитесчӗ, унта паллакан ҫынсем патне те лартса хӑварма пулать. Епле-ха тата вунӑ ҫухрӑма яхӑн ҫавӑтса тухас?

Пӗр-икӗ ҫухрӑм пек кайсан, ӑна мотоциклпа килекен куҫлӑх тӑхӑннӑ каччӑ хуса ҫитрӗ. Машинне вӑл хӑех чарчӗ.

— Ха, тутӑрлӑ мотоциклисткӑ, — тӗлӗнчӗ вӑл. — Малашне автансем те ҫӑмарта тӑвӗҫ, вӑкӑрсем те сӗт парӗҫ. Кам ҫавӑттарса ячӗ? Упӑшку-и?

Марье, ӑшша пиҫнӗскер, инкекне пӑхмасӑрах чӑрсӑрланчӗ: — Сана мӗн ӗҫ? Вӗҫтер хӑвӑн ҫулупа.

— Хаяр мӗн эс.

— Хӑяр мар, кишӗр.

— Ха, йӗплеме те пӗлет.

— Йӗпленме мар, ҫипленме те ӑста.

Каччӑ ахӑлтатсах кулса ячӗ. Унӑн хулӑн сасси вӑрман тӑрӑх янраса кайрӗ.

— Питне кур-ха эс. Кӑмака мӗлки пекех хура.

— Хуна курасчӗ, тикӗт лакӑмӗ. Каччӑ каллех кулчӗ:

— Ҫитӗ сана. Атя, машинна пӑхар.

— Пӑхсан та курӑнмӗ.

Каччӑ хӑйӗн мотоциклне тӗревсе тӗкӗлесе, Марьен «ковровецие» илчӗ.

— Эх-ха-хай. Хӑв хӗрача, ҫамах машинуна арҫынтан та япӑх тытатӑн. Таса мар.

— Ун вырӑнне асатте кукши таса.

Хӗрӗн сӑнӑ пек чӗлхи йӗкӗте йӑлахтарса ҫитерчӗ пулас, урӑх чӗнмерӗ. «Упавшие листья шумят и шумят в саду..:» — тесе юрӑ пуҫларӗ, Мотор патне пӗшкӗнчӗ, тапратмалли ручкӑран темиҫе хут тапрӗ.

— Ха, бензин пымасть. Свечари хӗлхем упана вӗлермелле.

Шӑхӑра-шӑхӑра юрласа карбюратора кӑларса илчӗ.

— Ха, кунта эс йӗтем ҫинчи тусана йӑлтах тултарса лартнӑ. Мотоциклетна илнӗренпе те тасатман пуль.

— Тусанӑ сутӑн илес ҫук. Ма хӗрхенес?

— Тӗрӗс. Татах тултар. Кӗркуннеччен юрӑхсӑра кӑларатӑн.

Каччӑ шӗвӗртнӗ патак ҫине чӗркенӗ таса ҫӗтӗкпе отстойника тасатса бензинпа ҫурӗ, карбюратора тасатрӗ. Васкасах каялла лартрӗ. Кӗҫех мотоциклет кӗрлесе кайрӗ, глушитель трубинчен ҫӑра кӑвак тӗтӗм палкаса тухрӗ.

—Пулчӗ. Халь паллашма та юрать. Сергей.

— Марье.

— Ӑҫтан?

— Ҫавалкассем тетчӗҫ ӗлӗк.

— Ха. Юнашарах. Ӑҫта ӗҫлетӗр?

— Лавккара.

— Ха. Эрех хуҫинех тӗл пултӑм.

— Тӑвар хуҫи. Пӗр кӗлет выртать. Пырса илӗр.

— Кӗрсе тухӑп пӗр-пӗр чух. Сирӗнтен ҫӗр грам тухать.

— Ҫур киль та шел мар.

Кайри ларкӑч ҫине хӑмла ҫырли витри ҫыхса лартнӑ мотоцикл куҫран ҫухаличченех пӑхса тӑчӗ Сергей. Марье ӑна ҫаврӑнса пӑхмасӑрах, ӳт-пӗвӗпе туйрӗ, каччӑна лайӑх калаҫманшӑн хӑйне хӑй тарӑхрӗ. Пулӑшнӑшӑн хӑмла ҫырлипе хӑналамаллаччӗ хӑть. Пӑшӑрханни кӑлӑхах пулчӗ. Сергей тепӗр куннех Ҫавалкаса килсе кайрӗ. Ҫав кунран Марье те кашни вак-тӗвекшӗнех вӑрманпромхоз поселокне кайма пикенчӗ. Ырӑ камӑллӑ каччӑ (каччӑсем пурте ырӑ кӑмӑллӑ) ӑна автомашинӑпа ҫӳреме вӗрентрӗ, права илме пулӑшрӗ.

Юрату… Нумая пымарӗ вӑл. Ҫурӑлма ӗлкӗрчӗ те, сарӑлаймасӑрах, тӑм тивнӗ пек, кӑнтӑр хӗвелӗпе шанса кайрӗ. Сергее Киров облаҫӗнчи пӗр вӑрманромхоза куҫарчӗҫ (ҫапла ят тухрӗ), анчах унтан вӑл пӗр хыпар-хӑнар та ямарӗ. Те Марьен ҫие юлни хӑратса пӑрахрӗ ӑна? Пӗтрӗ, путланчӗ юрату. Асран ҫеҫ туха пӗлмест.

Павел? Сергей сӑнарлӑ вӑл. Паян ӑна Марье, кӑнтӑрла иртсен, колхоз правленийӗ умӗнче курчӗ. Ҫӗрле унӑн сӑн-питне тӗплӗн курса юлаймарӗ. Вӑл Володьӑна пӗрле пуху пуласси ҫинчен пӗлтерӳ ҫыпӑҫтаратчӗ.

Марье йӗпе юра чӑмӑккаласа ывӑтрӗ те йӑмра хыҫне пытанчӗ. Чӑмӑркка тӗл лекмерӗ. Володьӑна тивес вырӑнне Павела пырса ҫапӑнчӗ. Икӗ каччӑ ӑна хирӗҫ пере пуҫларӗҫ, чӑмӑрккасем час-часах йӑмра вуллине пырса ҫапӑнчӗҫ. Хӑюланнӑ хӗрарӑм вӗсем умне чупса пырсах юр ывӑҫларӗ те каччӑсене пичӗсенчен сапма пикенчӗ. Володя пӑрахса тарчӗ, Павел хусканмарӗ те. Питне ҫеҫ аллипе хупларӗ. Тепре сапма тӑрсан, пӗшкӗнчӗ те, Марьене пилекӗнчен ҫулса илсе, ҫӳлелле ҫӗклерӗ.

— Юр ӑшне! Юр ӑшне ывӑт! — илтӗнче ҫав вӑхӑтра упӑшки сасси. Трофим Матвеевич Марье ашкӑннине крыльцаранах пӑхса тӑнӑ пулас. Вӑл вӗсем патне ахалтатса чупса пычӗ те, Марье питне юрпа ҫуса, каялла ҫенӗке тарса кӗчӗ. Арӑмӗ ун хыҫҫӑн чупрӗ, правление кӗрсех упӑшкине юрпа сапса тухрӗ.

Шухӑша алӑкран шаккани татрӗ. Марье чуссӑнки тӑхӑнса ҫенӗке тухрӗ.

— Трофим-и?

— Уҫ.

Пӳрте кӗчӗҫ. Пӳлӗме нӳрӗк те уҫӑ сывлӑш шӑрши сарӑлчӗ.

— Пуху халь тин пӗтрӗ-и?

— Пӗр ҫур сехет каялла. Станцӑпа вакунсем пирки калаҫрӑм. Ыранах тупса пама шантараҫҫӗ. Бригадирсене ирех: ҫынсене хӑвалама хушрӑм.

— Кама яратӑн? ? Хамах каяс тетӗп.

Марье чӗри кӑртлатрӗ, анчах сӑнӗ пачах та улшӑнмарӗ. Упӑшки ҫине кӳренчӗклӗ куҫсемпе тинкерчӗ.

— Ҫур аки ирттерес чух ху сӗтӗрӗнсе ҫӳретӗн-и? Тем усал-тӗсел пулса ан тухтӑр… Ав, Виссар кум ахалех. Кайса килет. Шанӑҫ та ытларах. Парторг.

— Унӑн та трактористсем. Куҫ кирлӗ.

— Тупнӑ бригадир. Вӑл трактор юсама пӗлекенскер-и? Е ӑна улӑштарма ҫын тулаймастӑн? Павел та целинара бригадирта ӗҫленӗ. Вӑхӑтлӑха ларт ҫавна.

— Пӗлмен ҫынна ӑҫтан шанан? — чӑр тинкерчӗ Трофим Матвеевич Марье ҫине.

— Мана мӗн. Эп саншӑн лайӑх пултӑр тесе ҫеҫ… Упӑшки аллине ҫунӑ вӑхӑтра Марье ӑшаланӑ чӑкӑт, чӑмӑрла пӗҫернӗ виҫӗ ҫӑмарта пырса лартрӗ, сӑмавар чӗртсе ячӗ.

— Ӗҫетӗн-и?

— Ҫук.

— Апла васкарах ҫи. Сивӗнсе каять ак.

— Ҫиме ҫийӗн-ха. Пирӗн ҫӗр улми миҫе пӑт пулать?

— Хамӑрӑн-и? — пӗлменҫи пулчӗ Марье.

— Кӳршӗсен мар ӗнтӗ.

— Пӗр ҫӗр ҫирӗм пулӗ. Виҫмен.

— Шел.

— Мӗн тата?

— Пӗлмен эп. Пухура колхоза аллӑ пӑт сутатӑп терӗм.

— Колхоза-и? Пӑтне сакӑр тенкӗпе-и? Пӗр кило та памастӑп. Ӗнене ҫитерсе ярам пӗрех хут.

Председатель апат ҫиме пӑрахсах арӑмӗ ҫине шӑтарасла куҫ айӗн тӑкрӗ. Ҫамки ҫине картсем пухӑнчӗҫ. Пӗлет упӑшкине Марье, унашкал пӑхнӑ чух унпа тавлашни усӑсӑр. Ҫавӑнпа кӑмӑлне ҫемҫетрӗ. Уҫӑпа уҫӑлман алӑка ҫӗмерсе кӗме вӑй кирлӗ.

— Эс хуҫа, сана курӑнать.

— Павел аллӑ пӑт ахалех пачӗ. Мана аллӑ пӑт та сутмасан, ҫынсем мӗн калӗҫ?

Марье шарламарӗ. Апат ҫисе тухсанах, вӑл упӑшкине пырса ыталарӗ.

— Сухална мӗншӗн хырмастӑн?

— Хӗрсем куҫӑхтарасран хӑратӑп.

— Начарланнӑ эс. Каҫал каллех курорта каймалла. Василий Иванович путевкӑ тупса парать. Ӗҫ тесе хӑвна та хӗрхенместӗн. Халӑх тавтапуҫӗ сана сывлӑх тавӑрса параймӗ.

— Ҫулла каймалла та пулӗ. Пуҫ час-часах ыратакан пулчӗ.

— Кайма укҫа кирлӗ.

— Эп илекенни ҫитмест-и?

— Алра нумаях мар. Ыттисем кассӑра.

— Пуррине илесси тем мар.

Сӳнтерчӗҫ. Марье упӑшки ҫумне йӑпшӑнчӗ, ыталарӗ:

— Мӗскер эс паян кушак пек ачашланан? — тӗленчӗ Трофим Матвеевич.

2

«Ҫавал» колхоза виҫе ял кӗрет: Тури Ҫавалкаспа Анатри Ҫавалкас тата Ҫавалкас. Ял чиккисем ӑҫта пулнине халь пӗлме те хӗн. Вӗсене пӗр-пӗр пӗчӗк ҫырма е ҫул ҫинче ӳсекен сысна курӑке тапса тухнӑ тӑкӑрлӑк ҫеҫ палӑртса тӑрать. Колхоз пӗрлешнӗренпе ял ячӗсӗне калакан та сахал. Пурте Ҫавалкас теҫҫӗ.

Тури Ҫавалкас ҫӳлте. Анаткас Муталка тӑрӑхӗнче. Ҫавалкас — Ҫавалӑн икӗ енӑпе ларса тухнӑ. Кунта колхозӑн центрӗ. Клуб, правлени ҫурчӗ, тыр кӗлечӗсем, кӑпӑр-капӑр ял хуҫалӑх машинисем лартмалли сарай, автомашинӑсен гаражӗ.

Правлени хыҫӗнче ҫӑтӑр-ҫатӑр йывӑҫсемпе хупӑрланнӑ пысӑках мар сад ӑшӗнче вулав ҫурчӗ. Ҫакӑнта ӗҫлет Марье.

Ҫак садра, Прыгунов киличчен, районти уполномоченнӑйсем, ҫӑра курӑк ӑшӗнче тӑсӑлса выртса, пӗр-пӗринпе шахматла е шашкӑлла вылянӑ. Василий Иванович ӗҫлеме пуҫӑннӑранпа вӗсем килменпе пӗрех, анчӑх иртни халӑх асӗнчен тухмасть.

…Ирех правление ҫитнӗ Трофим Матвеевич чӳречерен складсем патнелле тинкерчӗ. Унта халӑх хӗвӗшет. Умранах тулли михӗсем тиенӗ лавсем иртеҫҫӗ. Лаша урисем кӑчӑрланса ларнӑ юра сирпӗтсе туртаҫҫӗ, шуса кайнипе малти урисем ҫине кукленеҫҫӗ. Тахӑшӗ лашине чӑм шыва ӳкернӗ, йӗнерчӗк тӗлӗнчен пӑс тухать.

— Ҫывӑраҫҫӗ бригадирсем. Таканлама та наряд памалла — шухӑшларӗ председатель.

Машинӑсен сарайӗ патне ҫитерехпе автомашинӑ кивӗ юпа шӑтакне кӗрсе ларчӗ. Кузовра ларакан кодкозниксем вӑшт-вашт кӑна сиксе анчӗҫ, Трофим Матвеевич хӑлхине «харӑс! харӑс!» — тесе кӑшкӑрни ҫитсе кӗчӗ. Машинӑ тӗмиҫе хут кайлӑ-майлӑ сулӑнчӗ, ҫӑра тӗтӗм кӑларчӗ. Татах харӑслатса тӗкрӗҫ, кӑлараймарӗҫ. Шофер кӗреҫе йӑтса пычӗ.

Тараса патӗнче хул пуҫҫи урлӑ сӑран сумкӑ ҫакнӑ Виссарион Маркович айлашать. Пӗрре вӑл тараса пуканесене купалать, тепре илет, хутне чӗркуҫҫи ҫине хурса ҫырсан, кӑранташне хӑлха хыҫне хӗстерет. Унтах галифе тӑхӑннӑ Санька. Вӑл, аллисемие сулкаласа, такама тем кӑшкӑрать, михӗсене ҫӗре е тараса ҫине илсе хума пулӑшать.

Фермӑ енчен трактор кӗрлеттерсе тухрӗ. Ун хыҫне икӗ урапа кӑкарнӑ. Вӑл тараса патӗнче чарӑнчӗ. Трактор кӗрлевӗпе тулнӑ тавралӑх сасартӑк шӑпланчӗ, моторне чарнӑ тракторист гусеницӑ ҫине тухса тӑчӗ.

Председатель Кадышева палласа илчӗ.

«Маттур! Пуринчен те ир ҫитрӗ. Каччӑ пек мар, ирех тӑнӑ. Ҫур сехет килтен ҫитме, ҫур сехет тапратма. Халь ултӑ сехет. Апат пӗҫерсе ҫиеймен ӗнтӗ. Эй, хусах пурнӑҫӗ! Хам пурӑнса курнӑ. Ырламаллиех ҫук. Хӑҫан-ха вӑл тракторне юсаса пӗтерӗ? Е ӑна юсасшӑн та мар-и? Виссарион Марковича каламалла. Ҫимуна сахалтарах пӑлахан пертертӗр вӑл»,— шухӑшлать Трофим Матвеевич.

Кӗрсе ларнӑ автомашинӑна кӑларчӗҫ, вӑл та тараса патне пырса тӑчӗ.

Халӑх хӗвӗшӗвӗ Трофим Матвеевича тыткӑнларӗ, ӑшра темӗнле мӑн кӑмӑллӑх ҫуратрӗ. Пӗтӗм колхоз, мӗн чухлӗ ҫын пӗр этеме пӑхӑнать, вӑл хушнине тӑвать, чунне парса пурнӑҫлать. Паянхи Ҫавалкас ӗлӗкхи мар. Халӑхпа ӗҫлеме пӗлмелле. Ӗҫ кунӗ пушӑ пултӑр ҫеҫ, колхозник вӑрмана ӗҫлеме каять, унта май ҫук пулсан, район центрӗнчи завода. Тӗрлӗ артельсемпе промкомбината та ҫын кирлӗ. Хваттер нуши касмасть, ӗҫрен тухсан килнех утаҫҫӗ. Ҫавӑнпа Ҫавалкассене ӗҫлеме те хаваслансах илеҫҫӗ. Ҫӗклеймерӗ никам та колхоза. Трофим Матвеевич ҫеҫ ӑна алла илчӗ. Ҫавӑнпах пуль Прыгунов «коммерцине» районтисем те кури куҫа курми тӑваҫҫӗ. Василий Иванович ятлакалать ӗнтӗ. Ӑҫтан пурне те курса ӗлкӗртӗр тата секретарь? Колхоза хӑлах енлӗ аталантаратӑн тесе вӑрҫать вӑл. Колхоз хӑй хуҫа, унӑн хӑйӗн демократийӗ: мӗн тупӑшлӑрах, усӑллӑрах — ҫавна туса илмелле те. Пӗлет хӑй хакне Трофим Матвеевич. Ҫавӑнпа никамран хӑрамасть.

Председатель шухӑшне алӑк сасси татрӗ. Пӳрте утса мар, вӗҫнӗ пек кӗчӗ Марье. Упӑшкине пӗр уйӑх курманла пырсӑ ҫулӑхрӗ, пукан ҫине вӑйпах лартрӗ.

— Мӗн эс ирех автан пек савӑнӑҫлӑ?

— Эс ху кам пек? Кайрӑн та тухса, манӑн пӗчченех ҫӗр улми суйласа тултар..

— Пӗтертӗн-и?

— Тара тытрӑм. Халь пӗтереҫҫӗ те пуль.

— Ку вара ытлашши. Хам та пулӑшма пыраттӑм.

— Сана шансан… Библиотекӑна уҫиччен илсе килсе пӑрахасчӗ. Ҫырмаран автомашинӑ хӑпараймасть, пӑрлӑ, тен, трактор яратӑн?

— Вӑн, кайса кала Кадышева. Ҫӗр улми тиеччен ахалех ларать.

Марье ҫӗкленчӗ, упӑшки ҫине ӑшӑ-ӑшӑ куҫпа пӑхса илчӗ:

— Тришка, колхоза пӗр ҫирӗм пӑтне ҫеҫ сутар-ха кӑҫал «Москвич» илесчӗ.

— Сана валли машинӑ ҫуккӑ-и? Эс пуп майри мар машинӑпа чупма.

— Эс ӗмӗрех председательте ӗҫлетӗп тетӗн-и? Пурри пӑсмасть.

— Пулатӑп-и, пулмастӑп-и… — ҫӑмкине пӗрсе куҫ айен пӑхма тытӑнчӗ упӑшки.

Арӑмӗ ӑна аван пӗлсе ҫитнӗ. Мӗншӗн хирӗҫес? Марье ҫавӑнпа та тек калаҫса тӑмарӗ, мӗнле кӗнӗ, ҫавӑн пекех вӗҫсе тухса кайрӗ. Каларӗ пулсан, Марье тӑватех. Улӑшкине мар, шуйттана улталать те, хӑйӗнне тӑватех.

«Укҫа ытларах илнӗҫемӗн выҫлӑхланать. Ҫӗр ҫывӑрмасть ҫӗр тенкӗшӗн. Ҫӗркаҫ ав каштах каларӑм, хам тариччен Виссарион Марковича кайса каланӑ. Лешӗ тата, шкул ачипе пӗрех, Марьене итлет. Хирӗҫтарсе яр-ха арӑмна, виҫӗ кун сана сӑмах чӗнмест, хӑй шутланинчен пӑрӑнмасть. Куркаланӑ ӗнтӗ. Мӗн тӑвать пурлӑхпа? Кама валли? Хӗрхенекенӗнне хӗрлӗ йытӑ ҫиет, тенешкел, сая каять ахалех», — шухӑшлать председатель, трактор патне чупакан Марье хыҫҫӑн пӑхса.

Сӗтел ҫинчи телефон шӑнкӑртатрӗ, Трофим Матвеевич трубкӑна ҫӗклерӗ.

— «Ҫавал» колхоз итлет. Алло. Сывах, Василий Иванович, Салам. Тавтпуҫ. Ӑҫган шӑнкравлатӑр? Хир-пуҫӗнчен алла. Мӗнле калас, вӑрлӑх ҫитет пуль тесеттӗм. Халь ҫурхи тулӑпа люцӗрнӑ вӑрри илме тивет. Пусу ҫаврӑнӑшӗ йӑлтах пӑсӑлчӗ. Кӑҫал сӑрт айлӑмӗсене пӗтӗмпех люцернӑ акасшӑн. Пуху ирттертемӗр. Халӑх ӗҫшӗн ҫунать. Ята ярас ҫук. Ан щикленӗр. Ҫапла, илсе килтӗмӗр. Хаклӑ, Василий Иванович, хаклӑ. Колхозан чӗрӗк тупӑшӗ тухса кайрӗ. Ҫакаҫҫӗ мана кӑҫал колхозниксем. Укҫин виҫӗ пусӗ те ахаль килмест, ӗҫ кунӗпе парассине чакарма юрамасть. Коммерци? Ҫук, Василий Иванович, нимӗнле услам шухӑшӗ те ҫук. Фермӑсем? Ӑнланатӑп. Кӗтӗр тепрер ҫул. Вӑй илер. Вӑйлӑ ҫумӑр ҫумасан, Ҫавал та сарӑлмасть.

Председатель калаҫса пӗтернӗ хыҫҫӑн чӑмӑлсӑрланчӗ. Райком секретарӗ ӑна «Ҫавал» колхозпа кана интересленнӗн туйӑнать. Юрать килмерӗ-ха, вара ҫӗр улмне ӑсатасси те пулмастчӗ пулӗ. Ытлашшине государствӑна сутӑр, тетчӗ: йӳнӗ хакпа ухмах суттӑр. Кунта кӑнтӑр халӑхӗсем килсе пан улмине килоне ҫирӗм пилӗк тенкӗпе сутаҫҫӗ пулсан, пирӗн мӗншӗн ҫӗр улмне вӗсем пек сутас мар? Ҫӑкӑр-тӑвар пире-хирӗҫ. Ҫапла вӑл. Фермӑсем пирки те секретарь асӗнчен кӑлармасть. Мӗн тумалла вӑл фермӑсемпе тупӑш памаҫҫӗ пулсан? Усрать колхоз тӑхӑрвунӑ ама. Ҫитет. Ҫӑвӑрласанах — ҫурисене колхозниксем. Пӑхӑр, ӳстерӗр, колхоз шучӗпе государтвӑна парӑр. Укҫи — хӑвӑра, ячӗ — колхоза. Колхоза иртсе пырасси телефон тытса шӑнкӑравласси мар. Ил-ха эс гектар пуҫне утмӑл центнер аш. Пӳсӗр тухӗ. Прыгунов илет. Ырлаҫҫӗ хаҫатсем Трофим Матвевича. Вӑтӑр пинсенчен районта чи хастарри, чи пултарулли. Тӑрӑшман мар, тӑрӑшнӑ. Вӑй хунине парти манакан мар-ха. Депутата суйларӗҫ. Кӑм пӗлет, тен, пӗр-пӗр кун Трофим Матвеевича ылтӑн Ҫӑлтӑр парас текен указ та тухӗ?

Сӗтпе те япӑх мар. Сӗте колхозниксене колхозшӑн партараймаҫтӑн. Ҫавӑнпа ку ферма чысра.

Чӑх ури каялла сирпӗтет. План тултармалӑх ҫур пин усрасан та ҫитет. Икшер-виҫшер пин усрасан вӗсем пӗтӗм колхоз ыррине пӗрчӗн-пӗрчӗн сӑхсах ҫисе ярӗҫ. Колтозниксене вара — кар аври. Малтан пус перекетлеме вӗренмелле, унтан колхоза ертсе пым юрать.

Ҫӗлӗкне тӑхӑннӑ Трофим Матвевич ҫӗр улми пушатакан колхозниксем патне тухрӗ.

3

Трактор кабининче пӑчӑ та шӑршлӑ. Мотор хӑлхана ҫурасла кӗрлет, трубаран тухакан тӗтӗм, ҫил ҫапнипе, чӳрече хушӑкӗсем витӗр кӗрет. Рычагсем тата. Ҫак мӗшӗлтишӗн мӗн тума тем тӗрлӗ хатӗр-хӗтӗр тумалла?

— Хам пулсан, ӗмӗрте те тракторпа ӗҫлессӗм ҫук, — тет Марье. Павел ӑна илтмест, мотор кӗрлевӗ ҫамахне хуплать. Калаҫу пуҫарасшӑн сӑлтав шыраса Марье кӑшкӑрса калать.

— Ҫапла, хӗрарӑм ӗҫӗ мар. Вӗсем ытларах ал ӗҫне юратаҫҫӗ.

— Пӗчченех пурӑнатӑн-и? — кӑшкӑрать каллех Марье.

— Иккӗн, — хуравлать Павел, йӑл кулса.

— Тери кам?

— Хӗртсурт.

Марье те кулас килмен ҫӗртенех кулать. Унӑн вӑтанни те иртет, хӑюланать.

— Итле-ха, Павел, эп сана ҫӗркаҫ тӗлӗкре курнӑ.

— Ак тата. Усала-ши, ырра-ши?

— Калас-и, калас мар-и? — шухӑшлать Марье, качча сӑнаса. Ҫук, унран мӗншӗн вӑтанас?

— Эс мана хытӑ-хытӑ пӑчӑртаса ыталаран. Сывлӑш тухми пуличчен.

— Трофим Матвеевичпа пӑтраштартӑн пулӗ.

— Унпа сана… — кӳрененҫи пулать Марье.

— Чӑн пулсан аванччӗ, — каҫса кайсах кулать каччӑ.

— Сан пек хитре хӗрарӑма ма ыталас мар?

Марье хӑй ҫине ал хурасса кӗтсе куҫне хупать. Анчах тӗкӗнмест каччӑ. Ун еннелле ҫаврӑнарах ларнӑ та тӑхать, пӑхать хӑмар та пысӑк куҫӗпе.

Ҫырма урлӑ та каҫрӗҫ.

— Эх, — вӑрҫать хӑйпе хӑй Марье. Ҫулӗ ытла та кӗске. Маларах пуҫлаймарӑм сӑмӑха…

…Борчӗсене сарса хурса, урапи ҫине хӑма тӗрентерсен, Павел прицеп ҫине икӗ хул хушшине икӗ михӗ хӗстерсе йӑта-йӑта хӑпарчӗ. Виссарион Маркович пулӑшма тесе янӑ Володьӑпа кӳршисем те тулли михӗсене пӳртрен кӑларчӗҫ.

— Вӑй-тӑк — вӑй! — тӗлӗнчӗ Марье, Павел икшер михӗ ҫӗклесе хӑпартмассерен. Унӑн куҫӗсем сӳнми хаваслӑхпа ялкӑшрӗҫ, ҫӳхе тути хупӑнма пӗлмерӗ. Председатель килӗнчи ҫӗр улмие тиесен Виссариои Марковичсем патне куҫрӗҫ. Ӗҫ кал-кал шурӗ. Павел борта хӑпартрӗ. Фуфайкӑ тӑхӑнса тухнӑ Нинӑна прицеп ҫине ҫӗклесе лартрӗ. Черет Марье патне ҫитрӗ. Павел аллине кӗрсенех вӑл чӗтресе илчӗ.

— Пӗтрӗн, мана лартаймӑн.

Павел Марьен вӗри сывлӑшне хӑйӗн пичӗ ҫинче туйрӗ. Тем хушӑра хӗрарӑм каччӑ ытамӗнчен вӗҫерӗнчӗ те тарчӗ.

— Кума, ан. Вӗсем паян апат та ҫимен. Павел! Володя! Ӑҫта васкатӑр. Атьӑр, атьӑр, — пырса тытрӗ Марье Павела.

— Тен, ҫӗр грам пулать апла, — терӗ Володя, пускӑча хута яма парахсах.

— Кунашкал ӗҫшӗн ҫур кило та шел мар. Ан, кума, тем катемпи пек ларатӑн. Апат ҫиччӗр.

Павелан Нинӑна каллех ҫӗклесе антарма тиврӗ. Лартса панӑ эрех кӗленчине Марье тем пек хистесен те, трактористсем текӗнсе те пӑхмарӗҫ. Ӑшаланӑ ҫӑмартана киленсех сӗтпе сыпса ҫирӗҫ.

— Мункун ҫихмесӗрех ҫирӗмӗр. Ҫылӑхӗ хуҫине пултӑр — шӳтлерӗ Володя.

Шӑпланнӑ Марье, диван ҫине кайса ларса, хусканмасӑр Павела сӑнарӗ. Ыттисем асӑрхама пултарасран та хӑпамарӗ, Нина чӗнсен те илтмерӗ. Павел ун куҫӗн хӗлхемне апат ҫисе тухсан ҫеҫ асӑрхарӗ. Ӑна самантлӑха Галя куҫӗпе тӗл пулнӑн туйӑнчӗ, «юрататӑп сана» тет пулас.

— Мираж, — персе ячӗ Павел саспах.

— Мӗнле мираж?— тӗлӗнчӗ Володя.

— Чӑх ҫӑмарти хур ҫӑмарти пек курӑнчӗ, — шӳтлерӗ Павел, туйӑмне пытарса.

Кӑнтӑрла ҫитерехпе Володьӑпа Павел ҫӗр улми ҫунисене униче хапхинчен тракторсемпе сӗтӗрсе тухрӗҫ. Телефон юписем ҫинче ларакан хурчӑкасем, мотор сассинчен хӑраса, тӳпенелле вӗҫе-вӗҫе ҫӗкленчӗҫ.

4

Тимӗрҫӗн йӑли ҫавнашкал: кӑштах «тӑваймастӑн» е «хатӗрсем ҫук» тесе курнӑҫланма юратать. Анчах тытсан тӑватех.

Павел вара Петӗре тӗплӗн, пытармасӑр, каласа пачӗ. Унӑн ӗмӗчӗ ӑна савӑнтармарӗ курӑнать, пуҫне ҫеҫ сулса тӑчӗ.

— Ураписем пур, ӑна паратӑп. Эка, чӗмере, ӑна лаша плугӗн урапи те юрамасть. Урӑх ман ним те ҫук. Рамисене мӗнле ҫыпӑҫтаратӑн? Болтсемпе-и? Мӗнле шӑтаратӑн? Манӑн пысӑк сверло та ҫук. Эпир ӑна иксемӗр ҫулталӑкра туса пӗтерейместпӗр. Ман хамӑн ӗҫ. Бригадӑсем еплерех ҫунтараҫҫӗ. Хӑвна шанатӑн пулсан — ӗҫле. Тулта тепӗр сунтал пур. Хӑть лаҫҫа кӗрт, хӑть тултах шакка. Эпир хӗрарӑмсем мар, тӗпел кукришӗнех вӑрҫмӑпӑр. Хӑтланса пӑх. Тен, мӗн те пулин кӑларӑн.

— Пӗччен йывӑртарах ҫав. Санах пулӑшма ыйтасшӑн, Петрушка, — терӗ Павел, тимӗрҫӗ час-часах хӑй ӑсталӑхӗпе мухтанма юратнине аса илсе. — Хӑнкӑла урине таканлама пултарнине Петӗр плуг тӑваймӗ-и?

— Эп мӗн… пулӑшӑп. Эка, чӗмере… Тульккӑш тӑвайӑпӑр-ши?

— Ма тумалла мар? Акӑ расчетсам, схемӑ акӑ, — кӗсьерӗн хут тӗрки кӑларчӗ Павел.

Петӗр кӑмрӑкпа хуралнӑ аллисене каткари шывпа ҫуса, шӑлса типӗтрӗ, вара хут ҫине тинкерчӗ.

— Эка, чӗмере. Мӗн линийӗсем кусем? Эп чертежота пӗлместӑп. Ҫичӗ ҫул ҫеҫ вӗреннӗ, — каштах сывласа ячӗ тимӗрҫӗ. — Эс мана луччӑ сӑмахпа ӑнлантар.

Татах кӑтартса пама тиврӗ.

— Эка, чӗмере. Пӗр ҫултах тыр-пул тухӑҫне икӗ хут ӳстерет-и? Вӑт плуг. Апла ма тӑвас мар? Эс Ҫавалкаса, пуйтарса яратӑн, — пӗтӗмпех килӗшрӗ Петӗр.

Лаҫа Гайкӑ Ваҫҫи чупса ҫитрӗ. Вӑл халь ҫеҫ ҫывӑрса тӑнӑ курӑнать, кук тӗрри тапса тухнӑ пичӗ ҫинче минтер хутламӗсем касса кӗни те ҫухалман. Сарӑ куҫӗсем ӳрек-сӳрӗкрех. Хӑй фуфайкӑпа, кирзӑ атӑпа. Мӑн ҫӗлӗкӗ хӑлхисӗм тӑрнех анса ларнӑ.

— Эка, чӗмере. Кунашкалах ҫывӑрсан, тимӗрҫӗ пулаймастӑн эс. Эп икӗ сехет ӗҫлетет. Улаха чупма тытӑнтӑн ӗнтӗ, кашни ир ҫывӑрса юлатӑн. Ас ту, ак, кашкӑр капкӑнне ҫакланатӑн.

— Хӗвӗл те тин ҫех тухрӗ. Улаха ху чуп. Кашкӑр капкӑнне те ҫаклан, — нар евӗрлех хӗрелсе кайрӗ Ваҫҫа.

— Эс шкула ҫӳреместӗн-им? — ыйтрӗ Павел, ҫамрӑк ачана тимӗрҫӗрен ҫӑлас тесе. Те тӑлӑх ӳснӗрен, вӑл ҫынна вӑтантарма юратмасть.

— Эп виҫӗм ҫулах ҫиччӗмӗш клас пӗтернӗ, — терӗ Ваҫҫа куҫне ҫӗклеймесӗр.

— Малалла вӗрен.

— Интереслӗ мар. Вӗренес килмест.

— Спутник! Хӑв ӗҫне ан ман. Кӑмрӑк илсе кил. Вун икӗ милиметрлӑ пралук. Болтсем касма тытӑн. Челхӳпе кайран та ӗҫлӗн, — хушрӗ Петӗр.

Ҫамрӑк ача чӗрӗлчӗ, ҫырӑ куҫӗсем тимӗрҫӗ ҫине саванса пӑхса илчӗҫ. Вӑл витре ярса илчӗ те тулалла вирхӗнчӗ.

— Мӗн эс? Урса кайрӑн-им? Ураран ҫапса ӳкереттӗн вӗт. Вӑт спутник, вӑт колхоз аппендицичӗ, — янрӑрӗ тулта Володя сасси.

Комсорг лаҫа кӗчӗ, кашнинех ал пачӗ.

— Так, пуҫлатпӑр апла, Павел.

— Пуҫлатпӑр, Володя. Тимӗр королӗ ак чарма мар, пулӑшма пулчӗ, — Пӗтӗр енне пуҫне сӗлтрӗ вӑл.

— Ан пулӑштӑр-ха. Ӑна. Ҫавалкас Круппне, кашкӑр капкӑнӗпе мар, упа капкӑнӗпе ҫаклататпӑр, — кулса ячӗ Володя, тимӗрҫе куҫ хӗссе. Лешӗ хӗрелчӗ, анчах шарламарӗ. Павел темӗнле кулӑшла истори пулса иртнине сисрӗ, ыйтсан тимӗрҫе кӳрентересрен хӑрарӗ.

— Паян шурлӑх плугӗн рамисене пӑсса вырнаҫтарасчӗ.

— Рамӑ пирки ан кулян. Эп ҫӗркаҫ шкул директорӗпе калаҫрӑм. Вӗсен «трудпа» вӗрентме илсе килнӗ пӗр баллон кислород, пӗр баллон ацетилен пур. Ҫыпӑҫтаратпӑр. Пирӗн вара уншӑн шкул ачисене трактор ҫинчен вӗрентмелле пулать. Ак мӗнле экстлуатаци. Так. Килӗшӳ йывӑр, анчах урӑхла май ҫук. РТСри куҫса ҫӳрекен мастерской ҫӗмрӗк. Ӑна юсиччен ҫур аки иртет.

— Маттур, — савӑнса кайрӗ Павел. — Эпир рамӑсене болтпа ҫыпаҫтарас терӗмӗр. Электродне хамӑр та тӑватпӑр, пурӑ пур.

— Апла паянах илсе килес-и?

— Паянах.

— Хам, тракторпах каятӑп, — лаҫран тухса чупрӗ Володя.

Павел, Петӗре чӑрмантарас мар тесе, сунтала йӑвантарса кӗртрӗ. Тимӗрҫӗ те хӑй ӗҫне пӑрахрӗ ӗнтӗ. Шурлӑх плугӗн тӗренне касса шӗчӗклетнӗ чух вӗсем иккӗшӗ те тар юхичченех ӗҫлерӗҫ.

Комсорт пушӑллах таврӑнчӗ. Директор ыран ҫеҫ парать-мӗн. Парать те, шкул ачисене сваркӑ мӗнле тунине кӑтартма илсе килет.

Рамӑсене зубилӑла касаймастӑн ӗнтӗ. Кӑнтӑрлаччен лаҫра тӗрмешрӗҫ те, кӑнтӑрла иртсен Павел хӑй тракторне юсама тухса утрӗ. Лаҫа колхозниксем пырса тулчӗҫ. Пӗрин пуртӑ хӑйра тытмалла, теприн шӑвӑҫ мӑрье ҫӗлӗкне тутарттармалла. Хирӗҫме хӑнӑхман Петӗр ытти ӗҫне пӑрахсах вӗсемпе айланма пикенчӗ.

— Икӗ мулкача хӑвалатӑп, пӗрин хӳри те курӑнмасть, — салхуллӑн шухӑшларӗ Павел.

Шкул директорӗ хӑй сӑмахне тытрӗ. Ирхине, сакӑр сехетсем тӗлне, вӑл икӗ баллон лартса ҫитрӗ. Трактористсем вӗсене майлаштарса та пӗтереймерӗҫ, шкул ачисем килсе тулчӗҫ. «Трудпа» тата физикӑпа вӗрентекен учительницӑ Маргарита Степановна, вӑрӑм та хыткан хӗрарӑм, те Володьӑна, те Павела ҫапла каларӗ:

— Эх, ӑстасем, халь те аппаратсене вырнаҫтарса ҫитереймен.

Володя йӗплемесӗр чӑтаймарӗ.

— Эсир шкулӗпе ҫулталӑк хушшинче майласа ҫитерейменнине эпир ӑҫтан пӗр сехетре майлӑпӑр?

Павел шӑрпӑк чӗртсе сваркӑ кранне уҫрӗ. Кӑвак ҫулӑм хыпса илсе кӗрлеме тытӑнчӗ. Хӑмӑр кантӑклӑ куҫлӑх тӑхӑннӑ тракторист шурлӑх плугӗн рамисене касма пикенчӗ.

— Кур-ха, кур, пӑчкӑпа татнӑ пек касать.

— Ҫулӑмӗ ҫине ан пӑх, суккӑр пулатӑн.

— Павел пичи, кӳр-ха, эп те касса пӑхам, — шавларӗҫ шкул ачисем.

Ӑнлантарасса вӗсене Маргарита Степановна ӑнлантарчӗ. Ку класӗ кайсан, тепри килчӗ. Рамисене касса пӗтернӗ Павелӑн сваркӑ тума пуҫӑнмаллаччӗ, анчах учительницӑ татах касса кӑтартма ыйтрӗ.

Уроксем пӗтсен кӑна Павел пӗтӗмлех хӑй ӗҫӗпе ӗҫлеме пикенчӗ. Ҫапах сӗм ҫӗрлечченех тимӗрҫӗ лӑҫҫи патӗнчен ачасем хӑпа пӗлмерӗҫ, колхозниксем курма пычӗҫ. Павел вӗсем енне ҫаврӑнсах пӑхмарӗ, Володьӑпа пӗрле пулас плугӑн рамине ҫыпӑҫтарса хучӗҫ.

5

Марье упӑшкине Шупашкара ӑсатса ярсанах ниҫта кайса кӗме пӗлеймерӗ. Пурӑнман пӳрте кӗрсе арчине уҫрӗ, лайӑх якатса хунӑ платйисене пӑтратрӗ. Тӗлӗнмелле-тӗлӗнмелле хитре кӗпе тӑхӑнас килчӗ унӑн. Пӗри килӗшмерӗ, тепри. Арча тӗлӗнчен хӗр чухнехи сар платйине туртса кӑларчӗ. Трофим ҫураҫма килнӗ каҫхине тӑхӑннӑччӗ ӑна. «Сарӑ тӗс ултавлӑ», тенӗччӗ Трофим Матвеевич. Пулас упӑшки витӗр курнӑ-мӗн. Ҫапах та «ултавлӑ пулсан та хитре», тесе хучӗ.

Халь юратсах утюгларӗ ҫав платйӗне Марье, хывӑнса тӑхӑнчӗ. Пушанман та, тӑвӑрланман та. Тӗкӗр умне пычӗ. Сӑнран пӑхсан та хӗртен нимӗнрен те ӳксе юлас ҫук. Питре ҫаплах ҫамрӑклӑх сӑнӗ ялкӑшать. Сӑмса тӑрринчи йӗр? Вӑл куҫа пӗрмесен палӑрмасть.

Хӗвел сарай хыҫне пытанчӗ. Кӑнтӑрла сӗлкӗшленнӗ юр кӑчӑр пулма пуҫларӗ. Хӑйӑ ҫутас вӑхӑт та ҫитрӗ. Пӳртре нимӗн те курӑнмасть. Ҫапах ҫутӑ ҫутас килмест.

Шухӑшсем хирӗҫӳллӗ, шухӑшсем канӑҫсӑр. Ӑҫта телейлӗ пурнӑҫ Марьешӗн, ӑҫта чӑн-чӑн пурнӑҫ? Ӑҫта юрату? Юрату та ҫук, ӑна ҫынсем ҫеҫ шухӑшласа кӑларнӑ. Кур-ха, ҫуркунне шӑнкӑрчсем епле хитрен курӑнаҫҫӗ. Юррине еплерех шӑрантараҫҫӗ тата. Анчах чӗлхисене кӑларса ӳстерсенех вӑрманалла саланаҫҫӗ. Юрри те пӑчланать. Тӗсӗ те улшӑнса хитремарланать. Хуп-хура шӑнкӑрч сала кайӑк теслӗ пулса тӑрать. Тепӗр юрату килмесӗр те хитрелӗх таврӑнмасть. Чечек те суя ҫеҫкесемпе ҫурӑлать. Хӑй ӗмӗрне тӑсассишӗн хитреленет, хурт-кӑпшанкӑсене илӗртет. Пӗтӗҫленсе юлать — шанать, тилет ҫеҫке. Ӑна татса кӗрсе ларт вазӑна — ҫиелтен тутлӑ шӑршӑ сарать, ӑна чиксе лартнӑ шывӗ шӑршланать. Чечекӗн чӑн-чӑн пурнӑҫӗ вӑрринче. Этем те ҫавах мар-и? Этем — кайӑк мар — тӗкӗсене ҫутҫанталӑк пулӑшнипе ҫутатаймасть; этем чечек мар — ҫеҫке ҫураймасть. Ҫавӑнлах пуль питне-куҫне сӑрлать, чӗринче мӗн пуррине пытарать, ыттисем умӗнче урӑхларах, лайӑхрах курӑнасшӑн. Пурӑнса пӑхатӑн та, унран нимӗн тӗлӗнмелли те ҫук. Этем — этемех. Ҫапла пулчӗ Сергейпе. Ашӗ ҫӗрӗк те хӑвӑл пулчӗ каччӑн. Трофим та ӗнтӗ темӗнле вӑрттӑнлӑхне ҫухатрӗ. Халь йӑлтах унӑн умӗнче — кашни вак-тӗвек ҫитменлӗхне пӗлет Марье. Тупӑнать те ҫӗнни — вӑл та кивелет. Ҫапла япала вӑл — юрату. Кам пӗлет, тен, Сергейшӑн та, Трофимшӑн та Марье суя ҫеҫке кӑна…

Ӑшра пӑлхануллӑ, ӑшра тӗтӗм явӑнать, йӳҫӗ тӗтӗм, кулленхи пурнӑҫ тӗтӗмӗ. Пӗччен тӑрса юлсан, ҫумӑнта никам та пулмасан, вӑл татах та йӳҫӗ.

Ҫенӗк алӑкне шалтӑртаттарни ӑна шартах сиктерчӗ. Сысна ҫӗмӗрет-мӗн. Выльӑхӗсене тӗ хупма маннӑ, ӗнине те суман.

Тулти ӗҫсене пухрӗ, ҫенӗкре мотоциклӑн ӑпӑр-тапӑр пайӗсене пӑтратрӗ, ал тормозӗн татӑлса кайнӑ тросне тупса пӳрте кӗчӗ. Ҫӗнӗ шухӑш унӑн пуҫӗнче хӑвӑрт ҫуралчӗ.

— Иккӗн. Эп тата хӗртсурт, — аса килчӗҫ Павел сӑмахӗсем.

— Виҫҫӗн пулатпӑр, — кулчӗ Марье. Буфет алӑкне уҫрӗ, чей стаканӗ ҫине эрех ячӗ. Ҫук, ӗҫес килмерӗ, «Упӗнтер, хӑюллӑрах пулӑн», — хистет шухӑш. — «Пӗрле, пӗрле ӗҫӗпӗр», — хирӗҫлет ҫӗнӗ шухӑш.

Менелникрен тӑрса юлнӑ коньяк кӗленчине пальто кӗсйине чикрӗ, ҫутӑ сӳнтерсе урама тухрӗ.

Таса тӳпе. Уйӑх ҫурмаран каснӑ пӑхӑр укҫа евӗр. Ун тавра ҫӑлтӑрсен пасарӗ пуҫтарӑннӑ. Катара-катара, ҫур-ҫӗр енчи инҫетре пӗлӗтсем вӗтлӗх вӑрман пек курӑнаҫҫӗ. Вӑрманӗ тикӗс мар, ҫырма-ҫатраллӑ, тӑвайккиллӗрех ҫӗре вырнаҫнӑ. Тӑвайкки вӗҫлекинче пӳрт ларать, мӑрйи те пур, мӑрйинчен тухакан тӗтӗмӗ аялалла явӑнса анать, илемлӗ вармана тӗтӗрет. Сасартӑк Марьене тӳпери вӑрман та, хутса янӑ кӑмакаллӑ пӳрт те чӑнлӑх пек туйӑнать, анчах унта «турӑ» мар, унӑн чӗрине пӑлхатакан пӗр-пӗр илемлӗ каччӑ ларнӑн туйӑнать. Ырӑ ҫӳҫенчӗк сӑрӑлтаттарать шӑм-шакка.

— Таврӑн, таврӑн, — тесе чӗнет пек ҫав каччӑ.

Ҫаврӑнсанах ҫил те хирӗҫ вӗрет. «Кай-кай, малаллах ут», тесе хӑвалать. Хыҫра — юмах, умра — чӑн-чӑн пурнӑҫ, ҫӗр ҫинчи пурнӑҫ. Сулса ятӑн пулсан — ҫап, шухӑшларӑн пулсан — ту. Юмахри та ҫынсем ал усса лармаҫҫӗ, юмахри пурнӑҫ — ҫӗр ҫинче телей тупайманнисемшӗн.

Ӑҫта пытанать хӑюлӑх? Сана ялта «арҫынла Марье», теҫҫӗ. Е чӑнах та юрату пур-ши? Юрату вӑтантарать-ши харсӑр Марьене?

Кӑчӑртатать шӑнса ларнӑ юр. Вӑрра кайнӑн ҫӳҫентерет, шиклентерет.

Икӗ каҫ Марье вулав ҫуртне Павел пырасса чӑтӑмлӑн кӗтрӗ. Пымарӗ каччӑ. Володя пӗр-икӗ хут та кӗрсе тухрӗ, пӗрлех ҫӳрекенччӗ, анчах унран юлташӗ пирки ыйтма хӑймарӗ. Халь, ак, килте те пулмӗ, таврӑн вара каялла.

Фермӑран тухакан тӑкӑрлӑкпа вӑрӑм ҫын тухни курӑнчӗ. Вӑл васкамасӑр, ывӑннӑ ҫын уттипе утать. Утӑмӗ — сарлака. Павел пек туйӑнать. Хуса ҫитес. Пӗрле кӗме те лайӑх. Анчах урасем итлемеҫҫӗ, урасем — ют, Марьен хӑйен мар.

Асӑрхамасть, курмасть каччӑ хӑй хыҫӗнчен пыракана. Утать те утать. Хапха алӑкӗ шалтлатрӗ, кӗҫех чӳречерсенчен урама ҫутӑ ӳкрӗ.

Марье хапха умӗнче чылайччен тапранмасӑр тӑчӗ. Умра никам та курӑнмасть. Уҫрӗ. Темшӗн ӑна картишӗнчи кашни кӗтесре ҫын сыхласа тӑнӑн туйӑнчӗ. Тухать пек, сурать пек. Васкасах пусма картлашки ҫине хӑпарчӗ. Кунта самаях тӗттӗм. Уйӑх ҫути те ӳкмест. Крыльца юписенчен пӗр пысӑк пралук карнӑ. Ун ҫине ҫунӑ ал шӑлли тухса ҫакнӑ. Вӑл шӑнса ларнӑ, ҫил вӗрнипе кӑпӑртатса хусканать. Такам утать, такам килет тейӗн.

Чӗтрекен алпа алӑк хӑлӑшне ярса тытрӗ. Питӗрмен. Уҫрӗ. Сӑмсана нефть, тимӗр тата темӗнле палламан шӑршӑ пырса ҫапрӗ. Ҫенӗк хӑмисем тӑрӑх сассӑр утса чылайччен пӳрт алӑкне шырарӗ. Петли-ҫке ку? Ӑҫта хӑлӑпӗ? Акӑ, кунта-мӗн. Шаккарӗ.

— Кӗр! Кӗр! — янрарӗ Павел сасси.

— Ман килес… Ыр каҫ пултӑр, — терӗ Марье, сасси улшӑнса тухнинчен хӑй те тӗлӗнсе.

Тӗпелте ҫӑвӑнакан Павел умывальнике танкӑртаттарать.

— Анна, эсӗ-и? Е хреснапай?

— Ҫук, эп, — хуравларӗ Марье.

Пилӗкӗ таранах хывӑннӑ Павел ҫӑмламас ал шӑлли йӑтса тӗпелтен тухрӗ.

— Мария Сергеевна?! — тӗлӗнчӗ вӑл. — Мӗнле килме пӗлтӗн. Иртсе лар, мӗн алӑк патӗнче тӑратӑн?

— Эп, Павел, сан лата ӗҫпе. Кӗҫ ҫулла пулать… Мотоцикл юсамалла. Ак тросс. Татӑлса кайрӗ. Сыпса параймӑн-и? — васкамасӑр та та вӑтанарах калаҫре Марье.

— Эс иртсе лар, — шалти пӳлеме кӗчӗ Павел. Хӗрарӑм пальтине хывмасӑрах сӗтел ҫывӑхӗнчи таянмалли пукан ҫине пырса ларчӗ, пӳртри шӑплӑхран тӗлӗнсе таврапалла тилкерчӗ. Шап-шурӑ мачча, таса пӗренесем. Сӑрланӑ урайӗ те таса. Кам ҫуса парать-ши? Хӑй мар ӗнтӗ. Хӗрарӑмсем е хӗрсем. Арҫын вӗсемсӗр пурӑнать-и? Анчах кам? Кам алли перӗнет ҫак урая? Ҫав алсемех кил хуҫине ытамлаҫҫӗ-ши? Тӗпелти сак ҫеҫ тирпейсӗр. Унта кӗнекесем купаласа хунӑ, ун айӗнчех уҫса пӑрахнӑ чӑматан такам ҫула хатӗрленес пек кӗтсе выртать. Тумтирӗсене алӑк патӗнчи ятарласа тунӑ вешалкӑ ҫине ҫакнӑ.

Каччӑ тумланса тухрӗ.

— Тирлейлӗ сан, Павел, — чӑтаймасть Марье. — Арӑмӳ пурпа пӗрех. Ман Трофим пулсан…

— Хӗртсурт сӗрсе парать, — шӳтлерӗ каччӑ. — «Телӗнмелле, — шухӑшларӗ. вӑл. — Мӗншӗн-ха председатель арӑмӗн ун патне килмелле? Тросс, тет. Вӗсен ҫывӑхӗнче Петӗр пур. Ман пата ҫитме ҫухрӑм ытла утмалла.

Хайхи куҫ аса килчӗ. Хӑйсам патӗнче апат ҫинӗ чух тӗл пулнӑ илӗртӳллӗ куҫ. Хӑйне вӑтанарах тыткалани мӗн ҫинчен калать тата?

Павел чӳрече каррисене антарчӗ, Марье ҫӑмӑллӑ сывласа яни унӑн шухӑшӗсене ҫирӗплетрӗ. Троса кӑнтӑрла тимӗрҫӗ лаҫҫи патне те йӑтса пыма пулать.

— Кӳр-ха аппин… Тросна пӑхар.

— Ак, тормоз тросӗ.

Павел ӑна алара ҫавӑркаларӗ.

— Сыпма пулать. Электросваркӑпа. Тӗрӗссипе ал тормозӗ кирлех те мар, — тинкерчӗ каччӑ Марьене.

— Ман мотоциклӑн ура тормозӗ те тытмасть, — ҫӑлӑнӑҫ шыранӑн васкасах персе ячӗ Марье. — Сыпатӑн-н?!

— Кирлӗ пулсан, ма сыпас мар.

— Апла пулсан, манран ҫур литр, — кӑларса лартрӗ Марье коньяк кӗленчине. — Ҫӗр улми йӑтса панӑшӑн та ӗҫтереймерӗм.

— Кӑна эс ахалех илсе килнӗ, — кӑмӑлсӑрланчӗ Павел — Ӗҫлекен ҫыннӑн апачӗ мар вӑл.

— Халь мӗн ӗҫлен? — кулчӗ? Марье. Кулни те хӑй кулли мар-ха, анчах хумканни, ютшӑнни иртсе пырать.Паян манран ӗҫӗр. Эрех ӗҫмен, пирус туртман арҫын — ҫурма хӗрарӑм, теҫҫӗ.

— Апла эп «полнӑй» хӗрарӑмах ӗнтӗ, — кулчӗ Павел.

— Халӑх сӑмахӗ. Мӗн хакпа илнӗ, ҫав хакнах сутатӑп.

— Халӑх сӑмахӗ тӗрӗс пулакан. Вӑл-ку юрӗ… Хӑнана килнӗ ҫынна хӑваласа ямаҫҫӗ. Эрех пулсан, апат хатӗрлес пулать. Манӑн урҫан темех ҫук, ҫапах тупкалӑпӑр, — сӑмах вакларӗ Павел. Кухньӑ сӗтелӗнчен ҫӑмартасем, Володя илсе килнӗ шӑрттан юлашкине кӑларчӗ.

— Кӳр, хам хатӗрлетӗп, — сиксе тӑчӗ Марье. Вӑл йӑпӑр-япӑр пальтине хывса ҫакрӗ, тутӑрне салтрӗ, пӗр платйӗ вӗҫҫӗнех тӑрса юлчӗ. Павӗл ирӗксӗре унӑн стайлӑ илемлӗ кӗлеткине тинкерчӗ. Чи малтанах пилӗкӗ тӗлнех анакан ал хурси пысӑкӑш хулӑн ҫивӗч куҫа курӑнчӗ, ӑна шап-шурӑ капрон лентӑпа вӗҫленӗ. Платйин арки сарлакарах пулин те, пилӗкӗ ҫӑт-ҫӑт. Кӗске ҫӑматӑ кунчи ҫийӗн илемлӗ ура хырӑмӗ курӑнать.

— Павел, — терӗ Марье. — Сан пата никам та килмелле мар-и?

— Ҫук-ҫке, — тавӑрчӗ каччӑ.

— Ҫапах, ҫенӗке ҫаклатсан аван пулмӗ-и? Атту килен-кӗрен тем шутлӗ.

«Юрӗ-и, питӗретӗн вӗт», — ыйтрӗҫ унӑн куҫӗсем. «Ҫаклатсан тата ытларах шутлама сӑлтав пулать», — Шухӑшларӗ Павел, ҫапах та тухса ҫаклатрӗ.

Марье вучах умӗнче вӑр-вар. Кӑвайт ҫатӑртатса ҫунать, ҫатма та чашкӑрма пуҫларӗ. Юрать-ха, ырӑ кӑмӑллӑ хӗреснамӑшӗ пур. Атту ҫын куҫ умӗнче намӑс та курӑн. Вӑл ҫу, кӗрле килсе панӑ.

— Павел, турелккесем хатӗрле, — хушрӗ Марье. — Шӑрттанне хӑвах касса хур.

Сӗтел хушшине ларчӗҫ. Малтанхи куркана сӑмахсӑр, пӗр-пӗрин куҫӗнчен пӑхса шаккарӗҫ.

Эрех ӑша ҫурса анса кайрӗ. Павел ҫывлӑшне аран ҫавӑрса ячӗ. Ӗҫме хӑнӑхнӑ ҫын пек, ҫӑкӑр татӑкӗ шӑршларӗ, питне-куҫне пӗркелентерчӗ. Марье чей сыпнӑ пек, ҫӳҫенмесӗрех, сыпкӑмӑн-сыпкӑмӑн ӗҫрӗ, Павел сасартӑках хырӑмӗ хытӑ выҫса кайнине туйрӗ. Кӑнтӑрла Петӗрсем патне каҫса кӑшт-кашт ҫырткаланӑранпа ӑша хӗлхем те яманччӗ. Вӑл ӑшаланӑ ҫӑмартана васкасах ҫиме пикӗнчӗ.

«Шеремете, апат пӗҫерсе паракан та ҫук», — шухӑшларӗ Марье.

Татах сыпрӗҫ.

— Кичем, Павел. Тӗлӗнмелле салху. Трофим Шупашкара тухса кайрӗ. Пӗчченех эп килте. Никампа калаҫса ӑш-чике пусарма ҫук.

— Эс ху савӑнӑҫ хуҫи. Санӑн пӗр пӳрт кӗнеке. Эп пырса пӑтратаймарӑм-ха. Тен, мана юрӑхлисем, кирлисем, тупӑнӗҫ, — хуравларӗ Павел хӗрарӑм-мӗн каласшӑн пулнине туйман пек.

— Пыр, — савӑнчӗ Марье. — Шыра. Тракторсем ҫинчен справочниксем те пур. Володя илкелесе каять.

— Ӗҫсем пур-ха. Пушансан санӑн библиотекунтан та тухма пӗлмӗп.

— Тем пекчӗ, — ҫиҫрӗ Марье. Хальхинче эрехне хӑех тултарчӗ, пӗрремӗш хут тав туса ҫӗклерӗ:

— Улах ӗҫкишӗн, Павел, — черккине арҫынла, шалтах ӳпӗнтерчӗ Марье. Пӗр хушӑ пуҫне аллисемпе тӗревлесе ларчӗ, унтан Павел ҫине чылай вӑхӑт хушши сӑмах чӗнмесӗр тӗмсӗлсе пӑхрӗ.

— Ҫапла пултӑр эппин.

Марье ҫаплах каччӑ ҫине пӑхрӗ.

— Юрататӑп, Павел, — сасартӑк сӑмах хушрӗ вӑл. — Сана юрататӑп.

Каларӗ те ҫапла, темӗнле йывӑр япалана хӑй ҫинчен илсе пӑрахнӑн ҫӑмӑллӑн сывласа ячӗ.