Мова

ЧАСТКА ЧАЦВЁРТАЯ

БАРЫГА

Чаму я адразу не адвёз кнігу ёй? Каб быць цікавым, трэба нешта мець. У мяне не было нічога ні для каго. Толькі друкаванка. У якой было слова. Якое шукала яна. Так я рабіўся цікавым ёй. Тэарэтычна ў мяне было яшчэ блізу пяцідзесяці тысяч юаняў — цікавая рэч для амаль любой мінскай прыгажуні, уключна з Іркай. Але Ірка не брала слухаўкі, а мінскія прыгажуні не мелі, што прапанаваць мне. У мяне не было цікавасці да іх голеных ног, бадзёрых цыцак і прагных вачэй, у якіх адбіваюцца брэнды з віленскага мола.

Калі чалавек робіцца нікому не цікавым, ён памірае. Таму друкаванка была мне патрэбная, каб жыць на зямлі. Так, я памятаў яе словы «ты малады і прыгожы», памятаў дотык полымя да маёй далоні. Але я таксама памятаў, як хутка яна страціла да мяне ўсялякі інтарэс, калі высветлілася, што я не магу прыгадаць таго самага слова.

Чалавек робіцца хваравіта сентыментальным уначы. Дзень сваім халодным святлом дапамагае разумець расклады, а ноч пудрыць мазгі і збівае з панталыку. Дзякуй лёсу, што ўзімку ночы такія доўгія, а дні мільгаюць, амаль не затрымліваючыся на пероне, як дачныя цягнікі на паўстанках. За ночы таго месяца, які я шукаў слова ў кніжцы, я паспеў прымроіць цэлае шчаслівае жыццё з Цёткай: вось мы сустракаемся, вось сустракаемся зноў, вось я перабіраюся ў Чайна-таўн, бліжэй да яе. Далей варыянты разыходзіліся. Аднаго дня мне падабалася гераічная смерць за мову, поруч з Рогам, на другі дзень я летуценна млеў перад Net-візарам, уяўляючы, як раблюся генералам трыядаў, як змяняю на пасадзе Майстра духмянасцяў, як раблюся роўным ёй і мы спім у адным пакоі.

Я пачаў вывучаць кніжку ў першы ж вечар. Дастаў яе са схованкі і прагна ўтаропіўся ў верш за нумарам 1 (усяго іх было 154). Літары ў мовы былі амаль такія ж, як калі напісана па-руску, за рэдкімі выключэннямі. Словы таксама шмат якія супадалі. Але яны сядзелі ў радках у вельмі нязвыклых позах, канчаткі здзіўлялі нязграбнасцю, роды, склоны — усё было іншым, і прытым вельмі знаёмым, бо менавіта так, з гэтымі нязграбнымі канчаткамі, са мной гаварыла яна. З першага разу я не зразумеў нават тэмы таго санета Шэкспіра.

«Краса ніколі не памрэ на свеце, — казаў мне Шэкспір яе голасам. — Тварэнні дзіўныя прыносяць плён. Пялёсткі вянуць на ружовым цвеце. Ды аднаўляе памяць іх бутон». Слова «краса» было падобным адначасова і да «касы» і да «красоты», «тварэнні» я зразумеў адразу, але «плён» завёў мяне ў поўны тупік. Што могуць «прыносіць» «тварэнні», тым больш — «дзіўныя»? Шчасце, асалоду? Можа быць, маецца на ўвазе нешта блізкае да рускага слова «плен» — «палон»? І далей — «пялёсткі» былі хай сабе мілагучнымі, але незразумелымі, праўда, паколькі яны «вянуць» і «бутон»

«аднаўляе» іх «памяць», то я дапусціў, што «пялёсткі» — гэта «лепестки».

Так я разбіраў, санет за санетам, ад пачатку да канца, і зноў ад пачатку. Словы, якія былі падобныя да таго, якое ёй патрэбнае, я выпісваў на паперку і завучваў, а паперку рваў на дробныя шматкі і змываў ва ўнітаз.

Што цікава, мова амаль не «валакла», хоць я ніколі дагэтуль не спажываў і імунітэту ў мяне не было. Мабыць, калі ты ставішся да нечага як да наркотыку, яно і паводзіць сябе як наркотык. А калі шукаеш у гэтым адказу — ператвараецца ў шлях, практыку ці нават вучэнне. Адно што сны сталі вельмі выразнымі, сюжэтнымі, ярчэйшымі за рэальнасць. І час ад часу яны валіліся на мяне яшчэ да таго, як я ішоў спаць.

А магчыма, усё тое шчасце побач з Цёткай, якое я паспеў сабе наўяўляць, было якраз-такі моцным наркатычным прыходам. І ні ў якім іншым свеце, акрамя свету наркатычных глюкаў, існаваць не магло.

ДЖАНКІ

Ганінаў барыга жыў у Зялёным Лузе, ля магазіна «Детский Миръ». Дзіўнае рахманае імя — Сярожа. Сярожа — вы ўяўляеце? Не, ну я чалавек без забабонаў, я не лічу, што ўсе рускія дылеры павінныя звацца Залманамі ці Ахмедамі. Але — Сярожа, ну? Сярожа! Сярожа пражываў на трэцім паверсе стандартнай хрушчоўкі, на даху якой у футбол гулялі дзеці, а мамашы-армянкі варылі касцяны суп хаш у вялікіх катлах. Першы паверх гэтага дома ад старасці прытапіўся ў зямлю, з вокнаў падазрона зіркалі распісаныя татухамі суайчыннікі, морды ў якіх былі такія, што проста за імя «Сярожа» яны маглі б парэзаць чалавека на тонкія скрылі.

На балконах квахталі куры, падазроныя тыпы спалі п’яныя на траве ля вялікіх бакаў са смеццем, іншыя падазроныя тыпы спрытнічалі ў іх па кішэнях. Тут я адчуў сябе чалавекам. Нідзе не дыхаеш так вольна, як сярод моцна пакрыўджаных лёсам. Здаецца, сам Сяргей нічога заганнага ў сваім раёне не бачыў, прынамсі сустракаў мяне заўсёды без выразу вінаватасці на твары, які, вядома ж, павінны быў там быць, гэты выраз. Можа, ён нават не разумеў, які гэта сорам, не заўважаў кураў, п’яніц ды зэкаў.

Працэдурка ў нас была такая: я званіў у дзверы, Сяргей адчыняў і прасоўваў сваю пыску ў маленькую шчылінку між дзвярыма і вушаком. Пільна аглядаў мяне. Калі я прыцёгся да яго першы раз, ён спытаў: «Ты ад каго?» — «Ад Ганіна», — адказаў я. «Знік ён некуды. Больш за паўгода яго не бачыў», — заўважыў барыга. Я не стаў тлумачыць, што Ганіна ўзяў Дзяржнаркакантроль і што яго ўжо паспелі вылечыць ад усіх прыкмет крытычнага мыслення. Болей ён у мяне «рэкамендацый» не запытваў, проста казаў, праз дзверы:

— Колькі?

Пры гэтым ніколі не вітаўся, гаўнюк. Пыска ў яго была блакітнавокая, шчочкі — ружовыя. Тварам падобны да юнага сарамлівага ананіста, якому рэгулярна даюць звязды ў класе. Такі хлопчык-дзьмухавец, мара састарэлага распусніка. З гэткай цнатлівай кірпатай мордачкай ён спакойна мог кінуць небяспечны і няўдзячны барыжны бізнес і ісці на вуліцу Карла Маркса, млець у кавярнях над агурковым фрэшам і чакаць, што яго здыме дзябёлая заможная матрона ці кітайскі алігарх-нетрадыцыянал.

«Ты чаго, Сярожа, мовай гандлюеш?» — спытаўся я неяк у яго проста ў лоб. «А што мне яшчэ рабіць?» — адказаў ён вельмі наіўна і паціснуў плячыма. Здаецца, коціку патрэбны сутэнёр. Дзіва, што яго яшчэ не знайшла гей-порна-індустрыя. Ён быў хударлявы і нейкі віхлясты, так што для сябе я яго ахрысціў Дрышч.

Дык вось, пачуўшы гэтае «колькі?», я заўсёды спрабаваў прыадчыніць дзверы і прайсці ўнутр хазы Дрышча, каб не гандлявацца на пляцоўцы. Але ён прытрымліваў дзверы і зноў паўтараў: «Колькі?» — паказваючы мне маё месца. Сабаку ў хату не пускаць. Быдлу месца ў хляве. Там людзі — тут джанкі.

Я рабіў глыбокі ўдых і называў колькасць скруткаў, якія гатовы набыць, ён агучваў кошт. У залежнасці ад якасці шмалі цана вагалася ад пяцідзесяці да ста юаняў. Я працягваў грошы. Тут гэты чорт зачыняў дзверы на замок і ішоў па «стаф». Потым працягваў мне дазнякі праз шчыліну. Пасля гэтага, не развітваючыся, замыкаў свае здаравенныя жалезныя вароты.

Ва ўсім гэтым рытуале я бачыў недавер і ўзаемную агіду. Мабыць, сам гэты габітус узнік у тыя цёмныя часы, калі быць наркаманам азначала мець неслабую фізічную залежнасць ад гераіну ці опію. І, пакідаючы кліентаў чакаць за зачыненымі дзвярыма, барыгі дбалі пра ўласную бяспеку, бо гераінавы торч — істота страшная, здольная пры абстыненцыі забіць за раскумар. Але ж моўныя залежнікі — людзі заможныя, годныя і рэспектабельныя. Нашто іх прыніжаць чаканнем на лесвічнай клетцы?

Я званіў у дзверы, ён адчыняў, пазнаваў, пытаўся: «Колькі?» — і пакідаў мяне чакаць. Так працягвалася год за годам — я нават страціў лік, бо няясна было, паводле якога календара ён лічыць нашае «сяброўства» і маю залежнасць. Для добрага настрою па жыцці дату ўласнага нараджэння варта называць паводле кітайскага календара, а актуальную дату — паводле грыгарыянскага (каб яго яшчэ хто памятаў!). Так атрымаеш невычарпальную крыніцу для аптымізму.

— Чаго не пускаеш у хату? — паспрабаваў запытацца я неяк. — Я б ногі выцер.

— У мяне не прыбрана, — адказаў ён. Як быццам я з санэпідэмстанцыі. Адказаў і запытаўся: — Колькі?

— Слухай! Ну не буду я ў цябе ў вітальні па шуфлядах лазіць! Абяцаю! — настойваў я. — Запрашаў бы ты мяне ў хату чакаць!

Ён падумаў і адказаў:

— Нельга. У мяне не прыбрана. Колькі?

Адносіны між наркотам і дылерам — адносіны вечныя. Гэта зусім не тая лёгкая сцэнічная гульня ў пазнавалкі, якая адбываецца з выпадковым пушарам, што выглядае кліента ў лабірынце Чайна-таўна. Пушар узнікае ў тваім жыцці на хвіліну, дылер — заўсёды побач. Сама мадэль дачыненняў з дылерам узнікла ў тыя часы, калі з’явіўся першы на свеце кайф і першы чалавек, гатовы прадаць гэты кайф другому чалавеку за грошы. А гэта значыць — гэтыя дачыненні існуюць спрадвеку, спрадвеку. «Колькі?» — пытаецца Каін у Авеля. Адзін робіцца багацейшым за кошт залежнасці другога. Чым болей другі спажывае, тым заможней жывецца першаму. «Ну як жа, не прадам я — ён пойдзе да цыганоў», — суцяшаюць сябе барыгі. І правільна робяць. Пакуль ёсць кайф, ім будуць гандляваць. Не яны — дык іншыя. І на парозе заўсёды будуць таптацца прагныя постаці. Якіх ніколі не пускалі ў кватэру. «Колькі?» — удакладнялі бабулькі-самагоншчыцы. За плотам мружыліся з пахмялугі хірлявыя мужычкі. «Няма грошай — няма і самагону. Ідзі адсюль, пудзіла!»

Мне думаецца, яны не пускаюць нас да сябе таму, што ім сорамна. Калі ёсць гэтая дыстанцыя, ёсць адчуванне, што мы — не людзі. Жывёла, скаціна, малпы нарказалежныя.

«Колькі?» — пытаюцца яны і мыюць рукі пасля таго, як пералічаць грошы.

Здаецца, у сваім небарыжным жыцці Сяргей — ружавашчокі, пазітыўны і добры персанаж. Адна бяда — гандлюе, сука, стафам. Такі маленькі шкілецік у шафе. Толькі аднойчы ён запрасіў мяне ўнутр, да сябе. Калі падчас нашай размовы з ім пачаў скрыгатаць замок у суседніх дзвярах і з кватэры выйшаў тоўсты добры варэнік у цяльняшцы. Пад ручку яго трымала такая стандартная варона са збяднелых кварталаў: аскепкі былой прыстойнасці, залатаны плашчык, мельхіёравыя завушніцы замест прададзеных срэбных. «О, здароў, Сан Саныч! Вітаю, цёця Галя!» — паздароўкаўся Сярожа з імі і сказаў мне ветліва, нібыта я быў ягоным закадыкам: «Давай праходзь!». Дзверы зачыніліся. «Колькі?» — запытаўся ён нейтральна.

Але да яго як да дылера ў мяне прэтэнзій ніякіх. Ніколі не бадзяжыць, даражыць сталымі кліентамі, пры заборы вялікай колькасці сам прапануе зніжку. Ведае, дзе браць, не выключана — возіць праз мяжу ўласнаруч. Калі-небудзь яго закрыюць, і ягонымі пухлявымі шчочкамі ўдосталь нацешацца турэмныя бугаі. Менавіта з ягоным стафам у мяне звязанае адно вельмі незвычайнае перажыванне.

Яно здарылася хутка пасля нашага першага знаёмства. Прычынай быў звычайны танны вершык-вітамінка, пяцьдзясят юаняў, шэрая пластыкавая паперка, чорны маркер. Я спажыў за столікам у раскошнай кавярні з барвовымі шатамі гіганцкіх палатняных занавесак. Разгарнуў, прабег вачыма, спатыкнуўся аб прыгажосць стылю, перачытаў яшчэ раз, павольна і ўдумліва, і схаваў у кішэню. Афіцыянт прынёс тырамісу, паліў патэ наспіртаваным бальзамам і падпаліў яго — блакітнае полымя, вечная памяць героям гастраноміі. Я дастаў паперку, нахіліў яе да агню і, калі яна занялася, скінуў у попельніцу. Прыходу не было ніякага — проста душу рвала на часткі ад выключна літаратурнага ўражання. Гэта быў нейкі геній меланхоліі, трапны і бязлітасны. Не выключаю — нехта з расійскага Срэбнага веку — там шмат было гучных жаночых прозвішчаў, што ззялі дэструктыўнай песімістычнай сілай. Вось гэты фрагмент:

Іду адна, а прада мною — ноч, шырокі шлях, няздзейсненыя

мары.

Густая цемень сцелецца ля ног, а бледны месяц партызаніць

ў хмарах.

Каля дарогі дрэвы сталі ў строй шыракаплеча

і непераможна.

Дзесь у сяле сабакі між сабой, як часам людзі, сварацца

бязбожна.

Сяло ня спіць, гараць агні здалёк, за імі дом мой, там ніхто

ня свеціць…

Страсае ціха росы на пясок зусім нямы мой спадарожнік

— вецер.

Шляхі вайны. Па іх іду ўсю ноч. Разведчык-месяц з хмараў

выглядае,

а росы, росы сыплюцца ля ног, з вачэй ці з траў, я і сама

не знаю…⁵⁵

І вось раптам — без усялякіх галюноў, без традыцыйнай страты арыентацыі ў прасторы і часе — я адчуў сябе такім нікчэмным і нікому не патрэбным, якім можа адчуваць сябе выключна чалавек у Мінску, у сорак сёмым стагоддзі паводле кітайскага календара. Я са здзіўленнем пабачыў, як раса багата пасыпалася ў мяне з вачэй, з носа, — я спрабаваў задушыць плач сурвэткай, спрабаваў схаваць вочы, але лілося, цякло па шчаках.

Сёння мне цяжка патлумачыць, чаму я плакаў. Мне было шкада Ганіна, мне было шкада чуллівай жанчыны, якая напісала верш, мне было шкада сябе, мне было крыўдна за ўласную нікчэмнасць, мне было прыкра, што я ні ў што не веру, а аўтарка, здаецца, верыла. Мне нават падалося, што мая хваравітая прывязанасць да мовы абумоўленая «крызісам веры» (любая сучасная кніжка па поп-псіхалогіі растлумачыць, што «крызіс веры» — такі ж вынік дрэннага маркетынгу, як і крызіс продажу. Калі ёсць крызіс продажу — не тым гандлюеш: змяні тавар, і бізнес разварушыцца). Плач рабіўся ўсё мацнейшым. Чым болей я намагаўся спыніцца, тым глыбей мяне праціналі рыданні.

Чалавек, які плача ў рэстаране, — гэта скандал. Cold sex, постмарксісцкая крытыка пачуццёвасці, безэмацыйнае спажыванне, чалавек як «машына аўтазадавальнення» — усе гэтыя канцэпцыі прывялі да таго, што свет пачуццяў зрабіўся амаль такім жа непрыстойным, як свет моўнага ўжывання. Хочаце пераканацца ў тым, што мы — ужо не людзі? Паплачце ў кавярні. Калі вы яшчэ на гэта здольныя — шчыра расплакацца. Калі вам гэта дазволіць касметыка «Max Factor» і ваш кансультант па амаладжэнні.

Праз пяць хвілін сутаргаватых слёз я пачуў характэрны пстрык — нехта зняў мяне на мабілу. Яшчэ праз пяць хвілін да мяне падышоў вышкалены ліўрэйны афіцыянт і з казённай заклапочанасцю спытаўся, ці не выклікаць мне «хуткую». Я разлічыўся і пайшоў, падганяны ў спіну ветрам, у наш «горад прывідаў», дзе мяне чакала тэрміновая белетрыстычная праца ў офісе: брэндбук «кампаніі па продажы кампаній па выпуску калійных угнаенняў».

«Хутка пройдзе! — казаў я сабе. — Зараз супакоюся!» У офісе ўражлівая сакратарка, якая яшчэ пры Ганіне спрабавала міліцыю выклікаць, ляпала нада мной крыламі і намагалася напаіць мяне то гарбатай, то кавай, то валяр’янавымі пігулкамі. «Што здарылася? Што з вамі здарылася?» — нервова пыталася яна. Як жа цяпер губляюцца пры выглядзе моцных эмоцый!

«Нічога. У мяне проста алергія», — адказваў я. «Можа, “хуткую” выклікаць?» — прапаноўвала дзяўчына. Мяне тым часам падкідвала і скаланала ад плачу, што ішоў з самага сэрца. Я заўважыў, што пісаць пры моцных усхліпах нязручна, бо пальцы, вільготныя ад слёз, ліпнуць да клавіятуры. Я рыдаў больш за суткі — спачатку да вечара ў офісе, потым — дома, утыкаючы твар у падушку, потым, зраніцы — зноў у офісе, дарабляючы замову калійшчыкаў. Пасля поўдня ў маім пакоі нікога не засталося: калегі пабаяліся, што мой «псіхоз» можа быць заразным. У 16.30 мне на стол лёг стандартны офісны бланк з паведамленнем аб маім скарачэнні праз планавую мінімізацыю карпаратыўных выдаткаў. Прынесла мне яго ўражлівая сакратарка. Калі я сыходзіў, цягнучы каробкі з назапашаным за час працы барахлом, я чуў, як яна дзялілася з сяброўкамі: «Ой, дзевачкі, я сябе такой вінаватай адчуваю-юу-у-у-у!»

Так я стаў свабодным чалавекам з процьмай вольнага часу для ўжывання.

Калі ў мяне канчаюцца грошы, я іду і два месяцы разношу па офісах бутлі з чыстай вадой «Трайпл». Ці расклейваю афішкі тайскіх масажных салонаў з Драздоў. Ці працую ліфцёрам у «Кроўн-Плазе» — мой французскі пранонс дагэтуль уражвае тутэйшых менеджарак, якія ніколі далей за шосты паверх таго самага «Кроўн-Плаза» (дзе іх дручыць дырэктар па персанале) не выграбаліся. Я папраўляю фірмовую фуражку, усміхаюся і запытваюся: «Quelle etage⁵⁶?» На маёй руцэ белая скураная пальчатка, я кранаю ёй кнопкі люстранога ліфта, элегантны, годны. Дыяген бы мной ганарыўся. Часам мясцовыя арабы, што старанна маскуюцца пад французаў, каб зачараваць дзевак, якія стаяць з імі поруч, робяць выгляд, што не разумеюць маёй французскай. Тады я часам выходжу з сябе — і працу даводзіцца мяняць, а кулакі загойваюцца самі.

У апошнія месяцы працадаўцы, хуценька зазірнуўшы ў гісторыю маіх працаўладкаванняў у пашпарце грамадзяніна Паўночна-Заходніх тэрыторый, прапануюць мне хутчэй працу рукамі, чым працу галавой. Я прыходжу ў офіс з разлікам на пазіцыю этыкет-кансультанта для перамоваў з кітайцамі, а пасля такіх перамоваў уладкоўваюся мыць падлогу ды імбрыкі. Кажу ж: Дыяген бы мной ганарыўся.

І вось толькі не трэба мяне шкадаваць, сябе шкадуйце! Калі ты жывеш у срацы і ты — чалавек з адукацыяй, пазіцыяй і гонарам, то ў сорак гадоў у цябе ёсць выбар. Ці ты робішся гаўном — адзінай субстанцыяй, якой зручна ў тым месцы, дзе ты нарадзіўся, і тады ў цябе будзе кар’ера, сімвалічны капітал і сакратарка з заўсёды гатовым да спажывання фітнес-задам. Ці ты спрабуеш заставацца чалавекам, і тады срака цябе адрынае, а ўсе навокал глядзяць на цябе як на гаўно. Бо для гаўна не гаўно — гаўно (такі вось афарызм). Можаце называць мяне kÚwn⁵⁷, можаце называць мяне джанкам, але лепш, даражэнькія, на сябе паглядзіце. Хай сабе вы купілі файны від на горад з вышыні птушынага палёту, птушкай вы ад гэтага не сталі, бо тая субстанцыя, з якой вы вырабленыя, плавае, а не лятае.

І тое, што я краду з гіпермаркетаў, — не прыкмета беднасці, а сусветны трэнд, антыспажывецкае лявацтва, мой стыхійны бунт супраць таго, што вы мне навязалі ў якасці правілаў гульні.

Прайшло некалькі гадоў, калі я зноў убачыў пельменяватага старшага оперупаўнаважанага «Дэпартамента фінансавых расследаванняў» Новікава з яго дубовым гарнітурам. Мне робіцца трохі ніякавата, калі я разумею, што ўвесь гэты час яны сачылі за мной. Быццам я быў тым мурашом у хатнім мурашніку з празрыстага пластыку.

Чаму яны ўзялі мяне толькі цяпер? Мабыць, як яны самі кажуць, «з’явілася аператыўная мэтазгоднасць».

БАРЫГА

— Сто пятнаццаты санет. Там было так: «Хлусіў я ў сваіх ранейшых песнях, што нельга мне цябе любіць мацней. Не ведаў я, што полымя прадвесні магло пасля гарэць яшчэ зырчэй».

— Ну?

Цётка сядзела насупраць мяне, рэальная. Гэтым разам — напраўду рэальная, а не прымроеная ў сне ці летуценні. Яна была такая рэальная, што да яе, бадай, можна было б дакрануцца. Каб я меў упэўненасць у тым, што мяне пасля гэтага не заб’юць за абразу Чатырыста трыццаць восьмай.

— Ну і, Сяргей? Дзе тут слова?

— Я думаў… што «прадвесні»… Гэта было лагічна. Спачатку гаворыцца пра «любоў», а потым — пра «полымя прадвесні», якое магло б гарэць «зырчэй» за «любоў». Можна дапусціць, што «прадвесня» — нешта паміж «любоўю» і «каханнем», хіба не?

— Дурань! — яна рассмяялася. — Які ж дурань! Паглядзела мне ў душу з жартаўлівым выразам на твары, узважваючы, ці працягнуць здзекавацца з мяне або, можа, патлумачыць. У такія моманты яна была падобная да жартаўлівага кацяняці — гуллівая дурата перла з кожнай рысачкі на твары. Я не ўяўляю, як такі чалавек мог кіраваць буйной і цалкам заканспіраванай баявой арганізацыяй.

— Сяргей, па-першае, не прадвесня, а прадвесне. А па-другое, прадвесне — гэта слова, што азначае пару, якая папярэднічае вясне.

— І што, ёсць асобнае слова для гэтай пары?

— Нашыя продкі так чакалі цяпла, што выдумалі асобнае слова для пазначэння гэтага перыяду. Калі снег счарнеў, зямля пад шарпаком прачнулася, але лужыны яшчэ замерзлыя. Бо ўсё яшчэ зіма.

— Вось яно, значыць, як, — я ўздыхнуў.

— Але, бачыш, у гэтым — увесь Дубоўка. Каб пхаць безэквівалентную лексіку нават у пераклад Шэкспіра. Таму мы на яго і палявалі. Гэта ўсё? Усё, што ты ўзгадаў?

— Не, ну чаму ж усё? — я наморшчыў лоб, імітуючы бурлівую разумовую дзейнасць.

Гэтым разам мяне прывезлі да яе пасля першага кароткага сігналу: «Гатовы сустрэцца, ёсць версіі». Па мяне заехаў не звычайны кітаец з завучанай фразай «Сыредуйце за мной», а беларус, з ліку найбліжэйшых паплечнікаў Цёткі, з унутранага кола, якім камандуе асабіста Сварог.

— Дык што яшчэ, выкладвай! — не цярпелася ёй.

— Вось яшчэ варыянт — «змуста».

— Змуста? — яна нахмурылася. — Нешта дзіўнае. А які кантэкст?

— Ну, там так: «Калі мне ў сэрцы месца не стае, а захапленне змусту прынясе».

Яна выхапіла pad і занатавала слова. Я заўважыў, што яе шчокі ажно паружавелі ад азарту і хвалявання. Так, мова яе цікавіла значна больш за мяне. І гэта нармальна. Я проста занадта сентыментальны.

— Не, не тое! Бо ў гэтым сказе ёсць назоўнік, «захапленне», ён таксама азначае пачуццё. Цалкам выключана, што ў такі шэраг дададзена яшчэ адно азначэнне пачуцця. Але слова страчанае. Будзем капаць семантыку…

— Там проста яшчэ ў адным месцы яно ёсць. У сто пяцьдзясят першым санеце: «Пакуль не спакушае змуста цела, ніхто не мог бы плоці спакушаць».

Цётка пазначыла ўсю фразу. Почырк у яе быў такі, быццам добры каліграф расхваляваўся і пачаў пісаць, не зважаючы на роўнасць радкоў і сувымернасць літар. Але выходзіла прыгожа, як на рэкламе «Diesel». Стык ад пада яна трымала так, быццам гэта быў пэндзаль.

— Цётка, а можна асабістае пытанне?

Яна падняла вочы і паглядзела на мяне са здзіўленнем. Як быццам слоўнік набыў здольнасць размаўляць.

— Ну, паспрабуй.

— Я даўно хацеў спытацца… А як вас напраўду завуць? Бо Цётка — гэта ж псеўданім, так?

Мы сядзелі ў поўнай самоце ў стандартнай кітайскай харчэўні прыкладна на трыццатым узроўні. У такіх харчэўнях падаюць мома, чупсі і чоўмень. Гэтай валодаў стары кітаец з круглым тварам выхадца з Тыбета. Мы ўвайшлі, ён павітаўся, сказаўшы амаль разборліва «дзень добыры», і пайшоў да сябе на міні-кухню, варажыць за газавай фаеркай. Сварог стаў ля выхаду, ягоныя байцы ачапілі квартальчык, не прапускаючы нікога блізка да харчэўні. Двое кітайскіх грамадзянаў у акулярах, з выгляду — стандартныя гандляры паленымі мабільнымі тэлефонамі «Эпл» (кашулі ў стылі «падроблены Pierre Cardin», спалучаныя з ботамі фабрыкі «Нёман»), хуценькімі ценямі выціснуліся прэч. Яны пакінулі свой разлік на стале. Вось жа разумныя людзі — нічога тлумачыць не трэба. Выгляду татух з драконамі на шыях хлопцаў з аўтаматамі, якія сталі ўздоўж кожнага акна, выявілася дастаткова.

Мы з гаспадыняй Чайна-таўна занялі адзін з пластыкавых столікаў. Інтэр’ер дысгарманіраваў з прыкідам Цёткі. На ёй быў строгі чорны гольф «MNG» і вузкія скураныя штаны «Prada». На шыі — плацінавая падвеска. А навокал — сцены, зашытыя белым пластыкавым сайдынгам. Над нашым столікам вісеў танны пазалочаны электронны гадзіннік са стандартным кітайскім кітчавым аздабленнем: вадаспад з непрапарцыйна здаравеннай качкай на першым плане. Валоданне «Фоташопам» — не самая моцная рыса кітайскіх дызайнераў. У качкі была поза драматычная і напружаная, як у антычнай статуі.

Стары ўладальнік кавярні прынёс нам талеркі з ежай, якой мы не замаўлялі. Пабачыўшы ласунак, я зразумеў, што замовіць мы гэтага і не маглі, бо такога няма ні ў адным меню ў Чайна-таўне. На пашарпаным фаянсе з кітчавымі ружачкамі шквірчэлі дробнымі бурбалкамі арахісавага алею залацістыя, не раўнуючы твар гэтага дзеда, дранікі.

— Смачна есці, Намесніца, — пакланіўся ён Цётцы.

— Дзякуй, Мо. Ты найлепшы кухар на планеце, — пахваліла яна старога. І звярнулася да мяне: — Як мяне завуць, кажаш? А навошта гэта табе? Хочаш гараскоп на мяне скласці?

— Не. Проста неяк няёмка звяртацца — Цётка…

— Ну то добра, — яна шчодра паліла дранікі смятанай. — Скажу. Маё імя — Аля. А поўнае — Алаіза. Алаіза Пашкевіч⁵⁸.

— Вельмі прыемна, шаноўная Алаіза! — я з павагай схіліў галаву.

Яна зноў засмяялася:

— Дурань! Які ж дурань!

Я не зразумеў, з чаго быў гэты смех Алаізы. Але яна ўвесь час з мяне кпіла, таму звяртаць увагу на яшчэ адзін кепік не мела сэнсу.

— Дык ёсць яшчэ словы ў цябе? — спыталася яна. — Ці ўсё, месца ў галаве скончылася?

— Так, ёсць!

Я паклаў у рот кавалачак хрусткага драніка. Смак быў нязвыклы, зусім іншы, чым у тых паўфабрыкатаў, якімі гандлюе «Сібірская карона». Пад скарыначкай запечанай бульбы выбухнуў сакавіты мякіш, які літаральна растаў на языку. Мабыць, уся рэч у арахісавым алеі.

— Вось яшчэ слова — «паняверца».

— Ка!

— Што «ка»? — не зразумеў я.

— Паняверка, бо там чаргаванне. І ў які ж такі час паняверка зрабілася сінонімам кахання?

— Там такі радок: «Ты не кажы, што сэрца ў паняверцы». Я проста падумаў, што сэрца — гэта ж тое, чым звычайна любяць.

Яна пырснула смехам. Я чакаў, што яна зноў назаве мяне дурнем, але яна не назвала.

— Паняверка — гэта сумнеў, нерашучасць. Калі згубіў веру ў нешта. Усё гэта — паняверка.

— Ну так.

Я задумаўся.

— Што «ну так»? Пра што задумаўся? Я ўжо, бачыш, навучылася заўважаць, калі ты пра нешта задумваешся!

— Я задумаўся пра тое, што сэрца сапраўды не толькі любіць, але і бывае ў паняверцы. Нават так: калі сэрца кахае, яно часцяком будзе і ў паняверцы, — я падняў галаву, думаючы пабачыць спачуванне ці хоць бы ўвагу. Бо яна ж спыталася. Але Алаіза з цікавасцю разглядала напоі на стойцы за старым Мо.

— Можна мне «Бела-Колы»! — замовіла яна і зноў павярнулася да мяне. І чаму я такі сентыментальны? — Ты малайчына, Сяргей, — сказала яна. — Малайчына, што так шмат слоў згадаў.

— Гэта не ўсё! Яшчэ ёсць словы!

— Ды як яно ў табе змясцілася? — здзівілася яна.

Я зразумеў, што варта быць асцярожным. Бо калі яны зразумеюць, што словы я не прыгадаў з прачытанага, а прачытаў з прыхаванага скарбу, яны адбяруць у мяне друкаванку, і я назаўсёды страчу магчымасць бачыць Алаізу. Але я не змаргнуў вокам. Увогуле, маніць у мяне заўсёды добра выходзіла. Без гэтага навыку любы дылер і трафікёр вырачаны.

— Ну, вы ж ведаеце, Алаіза. Звычайна ў мазгах захоўваецца адбітак ад прачытанага наркотыку.

— Я чула пра гэта, — пагадзілася Цётка. — Але не ведала, што ў галаву можа залезці так шмат. Ці ты, можа, якім гіпнозам карыстаўся? — гэта яна зноў жартавала.

— Вось яшчэ варыянт. Там было слова «трунак».

— Трунак? — удакладніла яна.

— Так. Вось цытата: «І розум прагна трунак гэты п’е»⁵⁹.

— Не, трунак — гэта алкагольны напой. Не любы напой, а менавіта алкагольны. Бачыш, колькі ў Дубоўкі ўсяго незвычайнага!

— Ну, тады вось апошняе, адразу тры словы: «краса», «прыязнасць», «цнота». Бо там у адным сказе гаворыцца так: «Краса, Прыязнасць, Цнота мне так любы. Красу, Прыязнасць, Цноту слаўлю я». І далей — «Яны — як кола, у якім я ўсюды. І ў якім уся любоў мая». Прычым напісана з вялікіх літараў. Дык не? Не тое?

— Не! Не тое. — І мне раптам зрабілася лёгка і весела. Бо калі мы не адгадалі, гэта значыць, будзе яшчэ адна нагода для сустрэчы з Алаізай. І сэрцу не трэба нудзіцца ў паняверцы. — Краса — гэта прыгажосць. Вось ты ў нас — не хлопец, а краса. Прыязнасць — гэта сімпатыя. А цнота — гэта такое слова, што сарамлівая дзяўчына яго і тлумачыць не будзе. А я — сарамлівая дзяўчына. Таму проста запомні, што цнота — не каханне.

— Я болей нічога не памятаю, — сказаў я вінавата. — Але я згадаю. Мне патрэбны нейкі час.

Мой позірк утаропіўся ў плацінавую падвеску ў яе на грудзях. Гэта быў крыжык «Madonna», але незвычайны — вертыкальная перакладзіна ў яго была завостраная ўнізе. Так што ўсё разам хутчэй нагадвала меч з крыжападобным дзяржальнам. Яна перахапіла мой погляд.

— Ты ў што-небудзь верыш, Сяргей?

Я ўздрыгнуў. Зноў асабістае пытанне — як калі яна пыталася, пра што я думаю. Няўжо і зараз будзе замаўляць колу, замест таго, каб слухаць мяне? Яна ўважліва глядзела проста ў вочы. Я не мог вытрымаць погляду гэтых вачэй.

— Ну так, веру, — прамямліў я. — Калі бываю за мяжой, то веру ў «Hermes»… — я заўважыў, як яна скрывілася. — Але ў мяне не так шмат грошай, каб набыць іх поўны гарнітур. Проста калі глядзіш іх рэкламу, сапраўды адчуваеш, што ёсць нешта большае за цябе. І што ты можаш да гэтага наблізіцца.

Яе позірк зноў слізгаў па бутэльках на стойцы за старым Мо. Але, здаецца, гэтым разам яна слухала мяне ўважліва, проста не была згодная з тым, што чуе. Я ж працягваў:

— Але тут жа няма «Hermes». Тут наогул з духоўнасці — толькі папяровыя «мерседэсы» на плошчы Мёртвых. Ну, і залатыя купалы ля рэзідэнцыі.

— Дык ты ў што-небудзь верыш? — паўтарыла яна зноў.

— Ну так. Мабыць, у нейкае перараджэнне, ці што. Бо сумна думаць, што пасля смерці наогул нічога не будзе.

Дзіўная ў нас размова адбылася — з улікам таго, што я хутка загіну, але яшчэ пра гэта не ведаю.

— А вы, Аля? — запытаўся я. — Вы ў што-небудзь верыце?

— Я — хрысціянка, — адказала Алаіза.

— Хрысціянка? — ускінуў я бровы. — Але чаму?

Хрысціянства я ўспрымаў як кранальную гісторыю пра аднаго закатаванага габрэя, якую брэндавалі сярэднявечныя італьянскія дызайнеры. Барвовыя хітоны, аголенае цела на крыжы, Марыя ў блакітнай хустцы, барадатыя апосталы — вінтаж, хламіды, просты і лёгкі абутак — гэта ўсё састарэла і не выглядала актуальна.

— Ну вось бачыш, былі ж першыя хрысціяне. Павінны быць і апошнія, — яна нявесела ўсміхнулася. — Вось я і такія, як я, — апошнія хрысціяне.

— Але чаму? — паўтарыў я пытанне. Мне здавалася, што такая сучасная і модна апранутая асоба не можа быць адэптам настолькі састарэлага культу.

— Хадзем я пакажу.

Яна ўзнялася і хутка скіравалася да выхаду. «Толькі суправаджэнне», — загадала яна Сварогу, і натоўп чарцей, якія цягнуліся перад і за намі, парадзеў. Мы перайшлі праз людную вуліцу, спусціліся па адной лесвіцы, збочылі на другую і ўперліся ў агароджаны сеткай шырокі фігурны слуп, што тырчаў з-за крамы, у якой гандлявалі фальшывай італьянскай сантэхнікай. Нечым гэты слуп нагадваў вентыляцыйныя шафы ад метро — памерам быў з чалавечы рост, шырынёй — з кухню ў маёй хрушчоўцы. Зроблены ён быў, здаецца, з атынкаванай цэглы ў нейкім незвычайным стылі — цяпер так не будуюць. Зверху месцілася фігурная медная налітоўка, пад ёй — круглае акно-ілюмінатар. Цётка адсланіла нейкі кавалак сеткі і праслізнула за агароджу.

— Рог, мы там самі, — загадала яна Чырвонаму слупу. — Вы знешнюю бяспеку арганізуйце, а там — мы самі.

Я праціснуўся за ёй. Падлога тут была, як і ва ўсім Чайнатаўне, драўляная. Але нашыя крокі па дошках спараджалі гулкае рэха, як быццам пад насцілам нічога не было.

— Тут раней побач была яшчэ адна вежа, — растлумачыла Алаіза. — Але яе ўзарвалі, бо яна ўпіралася ў нейкую там інжынерную распорку.

Драўляны насціл падыходзіў да гэтага дзіўнага збудавання не шчыльна, а з невялікім — з паўметра — прарэхам. Алаіза скочыла праз яго, ухапілася за тынкоўку ўздоўж круглага акна, і палезла ўніз, хапаючыся за металічныя клямары, убітыя ў ляпніну.

— Паўзі за мной, — загадала яна мне. — Толькі асцярожна, не сарвіся. Тут пад намі трыццаць метраў. Складана будзе потым з тваёй разбітай галамоўзы слова даставаць!

Мы спусціліся пад узровень падлогі і пабачылі велізарнае выцягнутае арачнае акно ў той дзіўнай будыніне, уздоўж якой караскаліся. Цётка забралася ўсярэдзіну, прапанаваўшы мне ісці за ёй і «берагчы галаву». Я асцярожна крочыў туды, унутр, заўважыўшы ў прыцемках нешта велічэзнае, грушападобнай формы. Крануў пальцамі — халодны метал. Пазнаў.

— Гэта ж звон! Кшталту тых, што бываюць у кітайскіх храмах!

— Мы на вежы-званіцы. Тут будуць драбіны.

Святла зверху ішло вельмі няшмат. Я намацаў драўляную лесвіцу і палез за Цёткай. Неўзабаве мы апынуліся на роўнай паверхні ўсярэдзіне вежы. Яна шчоўкнула тумблерам і запалілася электрычнасць. Адсюль уніз вялі цагляныя прыступкі. Мы скіраваліся па іх, і ў галаву палезлі ўсялякія прыгодніцкія фільмы, што паказваюць па Net-візары, калі хочуць завабіць аўдыторыю перад паведамленнем важных для ўрада навінаў. Ісці давялося даволі доўга, лесвіца была вітая, над галавой было нізенькае скляпенне, па якім цягнуўся дрот з электрычнымі лямпачкамі. Нарэшце праход рэзка збочыў, лесвіца скончылася, і мы апынуліся на нейкай пляцоўцы, у поўнай цемры. Мяркуючы па тым, што кожны наш крок спараджаў доўгае рэха, памяшканне было дужа вялікім.

— Стой тут. Вось тут, — загадала яна мне. — А я зараз.

Яна знікла, потым аднекуль пачуўся пстрык яшчэ аднаго выключальніка. І раптам уся зала азарылася шчодрымі патокамі святла, што струменілася зверху. Лямпы былі ўсталяваныя за вокнамі, таму ўзнікала ілюзія, быццам там — яркі, сонечны дзень. Сцены былі пафарбаваныя ў ружовы, тынк з фарбай месцамі скрышыўся. У цэнтральным пралёце, пад паўаркамі⁶⁰ з квяцістымі навершамі⁶¹, стаяў стары кітайскі грузавік з драўляным кодабам і цёмна-зялёнай кабінай. Прычым нават нумары ў яго былі кітайскія — дзіва, што ён даехаў да нашай правінцыі з самой Паднябеснай. Ззаду, проста на падлозе, ляжала, трохі нахіліўшыся, галава другой вежы — з нейкіх дзівосных прычынаў яна не рассыпалася ў пыл, абрынуўшыся сюды, усярэдзіну памяшкання.

Недзе наверсе рыпнула крэсла — рэха гуляла па інтэр’еры некалькі секундаў. І тут храм загаварыў голасам Цёткі. З-за асаблівасці памяшкання ўсё, што яна казала на хорах, разносілася гучна, хоць вымаўляла яна, здаецца, без напругі, ціхім голасам. Кожнае слова гучала па тры разы, адбіваючыся ў левай частцы, у цэнтральнай і ў правай.

— Я зараз табе пакажу… Гэтую рэч напісала… адна жанчына… — Цётка ўздыхнула, і я пачуў гэты ўздых так добра, быццам яна дыхала мне ў вуха. — Атрымалася так моцна… што яе забаранялі выконваць у Мінску. А памяць той жанчыны старанна нішчылі пасля смерці. Як быццам яна была жывая. З ёй змагаліся, з мёртвай, дурні. Хоць словы, народжаныя сэрцам, забіць немагчыма.

Раптам зверху грымнуў арган. Я ажно прысеў ад нечаканасці. Я не ведаў, што тут захаваўся інструмент. І я не ведаў, што яна ўмее на ім іграць, бо, здаецца, ва ўсёй Расіі цяпер не знайсці чалавека, які можа даць рады з гэтай штуковінай. Аля выдала некалькі пробных акордаў на розных танах, і храм падхапіў іх і пачаў насіць па прасторы. Гук быў настолькі шчыльным, што яго можна было памацаць, калі ён лунаў у паветры.

Уступ складаўся з шэрагу меладычных крокаў, якія нагадвалі лесвіцу з прапушчанымі пралётамі. Любая арганная музыка ў храме — гэта лесвіца на нябёсы, пытанне толькі ў тым, ці ёсць у табе нешта, здольнае па той лесвіцы ўздымацца.

І тут яна заспявала. Гэта было… Ну, скажам так, гэта было — толькі паміж ёй, храмам і, можа, мной, хоць я там быў выпадковай асобай. Я адразу зразумеў дзве рэчы. Па-першае, спявала яна выключна для сябе. Спявала так, як людзі запальваюць духмяныя палачкі перад Будам ці Рамам. Ці як набываюць дараванне ў храмах-буціках. Яна не намагалася мяне ўразіць ці расказаць пра свой культ. Яна проста спявала. Па-другое, я раптам зразумеў, што вось для яе мова = Беларусь = Бог, у якога яна верыць. І гэта ніяк не растлумачыш, акрамя як спевамі пад стары арган у закінутым храме для дурня, які не ведае, што такое Беларусь, Богам лічыць шалік з храма-буціка «Hermes», а на мове не можа вымавіць ані слова.

Гэта было так шчыра і інтымна, што я не буду апісваць уздзеянне, якое на мяне зрабіла мелодыя… Бо, вы ведаеце, я занадта сентыментальны… Проста прыгадаю словы з той, як яна сказала, «рэчы». «Уладар сусветаў, вялікіх сонцаў і сэрц малых. Над Беларусяй ціхай і ветлай рассып праменні свае хвалы». І вось гэты россып «праменняў хвалы» мяне асабліва ўразіў. Я ўяўляў сабе, як у шчыльных шэрагах хмараў, бывае, народзіцца прагаліна, і вызірне адтуль прамень сонца, і падасца, што там, на нябёсах, сярод аблокаў і блакітнага хараства, жывуць нейкія шчаслівыя беззаганныя душы. Я стаяў і плакаў, калі яна спусцілася. Мне было сорамна, бо мужык жа не можа плакаць. А яна гэтак стала побач, дыпламатычна адвярнулася і прамовіла задуменна:

— Цяпер бачу, што зразумеў.

Потым падняла галаву, паглядзела на аркі над нашымі галовамі. Прытулілася да сцяны. Кожны рух яе цела спараджаў россып шоргатаў, тады рэха шоргатаў і паступовае затуханне перашэптаў.

— Ведаеш, чаму мы змагаемся за словы? — запыталася яна.

— Таму што, калі яны знікнуць, знікне і Беларусь?

— Беларусь ужо знікла, — пахітала яна галавой. — Не, тут рэч у іншым. Мова — гэта этыка. Гэта наша спрадвечнае разуменне таго, што ёсць дабро і што ёсць зло, зашыфраванае ў словах. Ты бачыш, як тут усё? Як праз адно месца? Прычым, заўваж, не толькі цяпер. А заўсёды. Як знаходзіўся нехта годны і добры, яго з асалодай «прыўлякалі к атвецтвеннасці». Свае ж, не чужыя. Чорнае ёсць белае, белае — чорнае. Чэрці, якія распіналі святых. Каты, імёны якіх дагэтуль носяць вуліцы. Пяльмені «Пятроўскія» і каша «Сувораўская». Помнік Дзяржынскаму. Людзі, якія не могуць разгледзець, дзе подзвіг, а дзе здрада. Філаматы і філарэты, Каліноўскі.

— І як гэта звязана са словамі? — запытаўся я, бо не ведаў, хто такія гэтыя філарэты.

— Непасрэдна, — яна ўздыхнула. — Было роднае слова, у якім гаўнюк называўся гаўнюком. Прыйшла іншая мова, дзе шмат новых слоў. І людзі разгубіліся. І ў такім разгубленым стане жывуць дагэтуль. Дай людзям слова — і яны прыгадаюць, што такое дабро.

Яна зноў замоўкла. Потым за два крокі падышла да мяне, прыхінулася шчакой да маіх грудзей і кранула даланёй валасы на патыліцы.

— Мы ніколі не будзем разам, — сказала яна без усялякай сувязі з тымі рэчамі, пра якія разважала дагэтуль. — Ніколі, Сяргей.

У мяне перахапіла дыханне. Я ўзняў рукі, каб абняць яе ў адказ, але яна ўжо адышла, яна пайшла шпаркай хадой да лесвіцы, што вяла да выхаду з храма. Клац — і святло за вокнамі згасла. Пакінуўшы пасля сябе толькі ўспамін пра праменні Боскай хвалы, рассыпаныя па-над аблокамі. Мы ніколі не будзем разам.

ДЖАНКІ

Нейкі час я не наведваў свайго блакітнавокага барыгу-Дрышча, бо ўзніклі часовыя траблы з грашова-крэдытным балансам, і мне не было на што харчавацца. Не разлічыў паўзы ў занятасці, бывае з любым Дыягенам. Тыдзень жыў на дваццаць юаняў — снедаў яблыкамі, вячэраў скрадзеным у «камках» шакаладам. Яшчэ месяц такога побыту — і я сур’ёзна разгледзеў бы перспектыву набыцця пліты ў кватэру. Каб бульбу пячы на вуголлі, ці што яны там рабілі, калі былі «сем’і» і людзі харчаваліся тым, што прыгатавалі самі.

Потым я з’ездзіў у Смалявічы, падтырыў там планшэт у «7-м элеменце» — я так і ведаў, што на ўскраінах сэк’юрыці менш пільнае, чым у цэнтры Мінска. Да таго ж я сам папрацаваў ахоўнікам і добра ведаю, як здымаюцца тыя аларм-фішкі і як трэба апранацца, каб на цябе не звярталі ўвагі. Планшэт я нядрэнна загнаў цыганам: дзвесце юшак, сто можна пакінуць на ежу, за сто набыць два скруткі. Ці нават тры скруткі ды пяцьдзясят на ежу. Як кажа Пісанне: будзьце як птушкі нябесныя, не думайце, што вам есці, Бог вас накорміць!

«Хочаш у нас працаваць, у нас?» — запыталася салідная цыганка, якая вынесла мне грошы. З пярсцёнкаў на яе пальцах можна было скласці вітрыну ў кітайскай ювелірнай краме. Адно што золата было не падробленым, а сапраўдным. Во эпоха: хто яшчэ, акрамя цыганоў, носіць сапраўднае золата? «Добрая праца ёсць, сумкамі гандляваць на Ваўпшасава, — заахвочвала яна. — Сумкі не крадзеныя, не крадзеныя! Самі шыем, дачка мая шые, у “Беларусі” фурнітуру бяром і шыем. Добрыя сумкі. І мянты амаль не ганяюць». Я адмовіўся. Гандляваць сумкамі на цыганоў — гэта не зусім тая праца, якая пасуе Дыягену.

Дык вось, прыходжу я да барыгі, а ў таго — новыя дзверы. І ўвесь пад’езд пафарбаваны. Думаю, нішто сабе змены! Ужо ў Зялёным Лузе пачалі пад’езды фарбаваць! Можа, рэвалюцыя ў краіне? І цяпер быдла з Зялёнага Луга ва ўрадзе?

Я пазваніў, ён адчыняе дзверы, я гляджу на гэтыя дзверы, а там — мой ты коцік! — міліметровая сталь, уступ ад узлому, закрытыя завесы, іспанскі замок! І адчыняюцца яны з такім рэспектабельным шолахам, як быццам за імі — залаты запас Рэспублікі Конга, не меней.

— Нічога сабе! — кажу. — Навошта табе такія дзверы?

А ён галаву сваю ў шчыліну, як заўсёды, прасоўвае, а шыя ў яго такая хударлявая, нібы ў кураняці. Ну кажу ж — Дрышч! І зараз будзе пытацца: «Колькі?» Але ён замест «колькі?» глядзіць на мяне пэўны час, потым кажа, неяк так трохі замагільна:

— А, гэта ты.

— Ну так, — кажу, — я. А каго ты чакаў? Цётку? Бруса Лі? Давай, пытайся сваё «колькі?». Мне тры давай! Ці нават, можа, лепей чатыры! Давай чатыры за дзвесце. За дзвесце нармальна?

— Слухай, — ён пачухаў галаву вінавата. — Я болей не гандлюю.

— Што значыць не гандлюеш? — здзівіўся я.

— Ну так вось. Не гандлюю.

— А чым ты цяпер займаешся? Чым ты, бля, займаешся, калі не гандлюеш? — я рвануў на сябе дзверы, але — прыкіньце — у яго там аказаўся ланцужок. Не, ну вы чуеце, як чувак на мае грошы ўпакаваўся! Стальны ланцужок ад непажаданых наведнікаў! Такіх, як я! Каб нас, значыць, на парог не пускаць!

— Я нічым цяпер не займаюся, — патлумачыў ён спакойна і вінавата. — Я б прадаў табе, слухай! Але ў мяне няма. Проста няма.

— Як няма? — усё не мог зразумець я.

— Вось так! У мяне цяпер на хаце нічога няма. І найбліжэйшыя паўгода не будзе. А можа, і болей. Можа, я наогул гандляваць кіну.

— А што мне рабіць? — запытаўся я раззлавана. Вось, называецца, і падняў «7-ы элемент» у Смалявічах!

Але ён паўтарыў:

— У мяне няма. У мяне проста няма. Прабач.

І, значыць, бачком сваю ружавашчокую галамоўзу са шчыліны высунуў і дзверы перада мной зачыніў. Я засмучана спусціўся ўніз. І што мне цяпер рабіць? Лезці да кітайцаў у Чайна-таўн? Дык там іншыя кошты, там мне выкацяць семдзесят за скрутак, у найлепшым выпадку прададуць тры па дзвесце, а тут можна было набыць чатыры, што ж рабіць, што рабіць?

Я ішоў настолькі заглыблены ў думкі, што не адразу прыкмеціў побач з сабой стандартны спецслужбісцкі «Опель». Праз секунду пасля таго, як вока яго заўважыла, я ўжо стаяў у атачэнні трох чалавек у аднолькавых дубаватых гарнітурах з адлівам, а чацвёрты здымаў мяне на відэакамеру. Пракруцім назад: вось секунду назад я іду, думаю пра тое, дзе набыць скрутак. Свеціць сонца, злева ад мяне — шчыльная транспартная плынь. Потым — роўна за адно імгненне — я заўважаю «Опель», які стаіць побач са мной. «Опель» панылага, як зубны боль, шэрага колеру з металікам. У тое ж імгненне, у той жа ўдар сэрца, — без усялякага «хвіліначку, малады чалавек!» — без усяго таго, як мы ўяўляем сабе наш магчымы арышт, вакол — тры аператыўнікі, камера, і я ў поўнай срацы. Не купляйце наркотыкі, дзеці. Ніколі-ніколі-ніколі.

У чалавека, які стаяў проста насупраць мяне, быў дужа пазнавальны пяльмень замест твару.

— Дзень добры, — гэтым прывітаннем ён сказаў: «стаяць на месцы, рукі перад сабой, не рухацца». — Дзень добры, — паўтарыў ён. — А што ты так спужаўся? — ён ляпнуў мяне па левым плячы.

— Я не спужаўся, — кажу я, змярцвеўшы.

— Ну як не спужаўся. Я ж бачу! — ён зноў мяне ляпнуў.

— Я не спужаўся, — паўтарыў я.

— Ну, не спужаўся дык не спужаўся, — кажа ён і падае каманду аператару: — Давай, пачынай запіс, — той нешта націснуў на камеры. — Старшы аператыўны ўпаўнаважаны Дзяржнаркакантролю Новікаў. Пакажыце, што ў вас у кішэнях.

Тут да мяне дайшло, і я шчасліва рассмяяўся яму ў твар.

— Нічога ў мяне ў кішэнях, старшы ўпаўнаважаны Новікаў! — крыкнуў я. — Нічога! Чуеце?! Бо барыга болей не гандлюе!

— Вось гэтую кішэню прадэманструйце, — кіўнуў ён на левае крысо маёй веснавой курткі.

Я з той жа самаўпэўненай усмешкай палез у кішэню, схапіў за падкладку і выцягнуў яе навыварат. З кішэні нешта вывалілася, адпружыніла і пакацілася — акурат пад ногі аператару. Папяровы скрутак, на якім праступалі літары, выдрукаваныя на казённым прынтары.

— Здымай, здымай, — загадаў Новікаў. — Буйным планам здымай. — І запытаўся ў мяне: — Што гэта, грамадзянін?

— Гэта, бля, скрутак, які вы мне падкінулі! — закрычаў я ў камеру. — Вы чуеце?! — я намагаўся дакрычацца да некага, як быццам адтуль, з тае камеры, вёўся прамы эфір на YouTube. — Яны мне гэты скрутак падкінулі!

Не, ну сапраўды. Браць вядомага тарча і падкідваць яму стаф? Дзе логіка? А Новікаў тлумачыў, з грэблівай касой усмешкай:

— Што табе падкінулі, наркот? Першая ж экспертыза ў турме ўстановіць, што ты сталы ўжывальнік!

— Гэта не маё! Не маё! — працягваў я раўці ў камеру.

— Дык што рабіць? — запытаў аператар, перастаўшы здымаць і апусціўшы свой інструмент.

— Ды нармальна ўсё! — махнуў рукой Новікаў. — Хай цяпер з ім слядак вошкаецца!

І ад душы, з размаху, з добра бачнай асалодай, калі я скакаў на месцы ды вішчаў на ўвесь Зялёны Луг «падстава, нявіннага бяруць!», адвесіў мне такую плюху ў вобласць печані, што мяне сагнула напалам. Я ўпаў на калені, а ён узяў мяне за каўнер і пацягнуў да машыны, прымаўляючы:

— Мы цябе, гандон, яшчэ доўга пасвілі!

У «Опелі» я апынуўся паміж двума скуластымі дзецюкамі, Новікаў сеў наперад, «відэааматар» — за стырно. Мы рушылі, і той, што прыціскаў мяне сваімі тоўстымі каленямі з левага боку, загаварыў:

— І, карацей, тады другі наркот паглядзеў на гэтую таксу і кажа: «Нейкі дзіўны ў цябе сабака»…

Я зразумеў, што ён працягвае той анекдот, які апавядаў перад маім затрыманнем. Можа, яны і затрымаліся на секунду, даўшы мне заўважыць «Опель», — выключна праз тое, што хацелі даслухаць анекдот.

— «Чаму дзіўны?» — тады пытаецца першы наркот. «Ну, нейкія ногі ў яго кароткія», — адказвае гэты, другі. Тады першы ўважліва аглядае таксу і выдае: «Ну, да зямлі ж дастаюць!»

Аператыўнікі зарагаталі. Думка пра тое, што для некага маё затрыманне можа быць настолькі будзённай справай, што пасля таго яны працягваюць расказваць анекдот, моцна пахіснула маю карціну свету. Я зразумеў таксама, што для гэтых людзей я нешта накшталт свінні, якую вязуць на кірмаш. Са мной у прынцыпе можна пабалакаць, ну так, як ад няма чаго рабіць можна пабалакаць і са свіннёй ці з катом. Але нашто? Яна ж дурная, яна не зразумее і не адкажа нічога вартага.

Мы пад’ехалі да белых сценаў СІЗА, брама адчынілася, запускаючы нас усярэдзіну. Гэтага не відно з-за высокага дратаванага плота, калі глядзіш на яго звонку, але тут, унутры, кожная цаглінка будынка, кожнае закратаванае акно было палітае такім канцэнтраваным расолам чалавечага гора, што рабілася моташна. Сцены і нары — вось усё, што мне наканавана бачыць наступныя дзесяць гадоў. Вы памятаеце Мішэля Фуко, як ён у «Наглядаць і караць» апісваў сканчэнне эпохі катавання цела, а дзяржава, пасля скасавання публічных смяротных пакаранняў, карае выключна сімвалічным пазбаўленнем волі? Дык вось, хай бы гэты мярзотнік пасядзеў у мінскім СІЗА перад тым, як крэмзаць глупствы.

Мяне завялі ў пакойчык ля ўвахода, без нараў і нават акна, тут мяне пакінулі стаяць. Сядзець не было на чым. У пакойчыку не было батарэі, а на дварэ стаяла тая пара зімы, калі ўжо хутчэй не зіма, а вясна, калі зямля ўжо растала пад снегам, калі водар такі, ведаеце, разліты… Карацей, вельмі пагана ў такую пару заходзіць на дзесяць гадоў. Дык вось, тут, у пакойчыку, не было ацяпляльнай батарэі, сцены — вільготныя, а бліжэй да столі — у шэрані. Я прастаяў так гадзіну, і мяне пачало калаціць. Спачатку — хутчэй ад страху, потым — ад страху і холаду, потым — ужо выключна ад холаду. Тут пачало страляць у галаве — нацягнула ад сцюдзёнага бетону. «Яны мяне што, у карцар змясцілі? Але за што?» — перапужана думаў я. Мае пазнанні пра турму, запазычаныя з Фуко, Шаламава, Рубанава і Дастаеўскага, нашэптвалі, што ўсё павінна быць трохі не так.

Асноўным адчуваннем тут былі гукі. Бразгат, ляскат, скрыгатанне жалеза па жалезе. Мабыць, недзе побач знаходзіліся камеры, і быў час ці то разносу ежы, ці то вываду затрыманых на шпацыр. Праз кожныя колькі хвілінаў — страшэнны скрыгат, як калі адчыняюць дзверы ці краты, потым — калупанне ключа ў замку, потым — зноў скрыгат, паўза, і самае непрыемнае — дзікі ўдар пры замыканні металічных дзвярэй, удар, падобны да стрэлу ці, хутчэй, да выбуху снарада. Тут, змагаючыся з калатуном, я прыйшоў да цікавага метафізічнага назірання, якому б, вядома, пазайздросціў і Фуко. Высвятляецца, што, калі табе смяротна холадна, усе непрыемныя гукі пераносяцца значна вастрэй, проста вымаюць душу.

Калі ўжо і з носа моцна цякло, і ў душы панаваў адчай ды безвыходнасць, мае дзверы з працяглым рыпеннем адчыніліся і я пачуў каманду «на выхад». Мяне адканваявалі ў камеру, з прыпыначкам у маленькім пакойчыку, які месціўся ў сутарэнні. У тым пакойчыку мяне распранулі, усё адзенне прамацалі, выцягнулі матузкі і нават папругу. Пасля павялі «на хату». Я чакаў пабачыць вялікі закратаваны пакой з сотняй людзей, якія чакаюць свайго лёсу, але камера была малюткай — чатыры ложкі (два ў двухпавярховых блоках), і толькі два з іх — занятыя. Я пабачыў тут доўгага, шнырастага хлопца, падобнага да выпускніка філасофскага факультэта, і яшчэ нейкага трэцяга, які ляжаў роўна і нерухома.

— Дзвесце шэсцьдзясят чацвёртая? — запытаўся ў мяне выпускнік філасофскага.

— Яны мне падкінулі! Падкінулі наркотыкі! — патлумачыў я.

— Дык усім падкідваюць, — ухмыльнуўся зэк. У яго не было ўсіх пярэдніх зубоў, а шчокі і падбароддзе пакрывала неахайная, бы ў Чэ Гевары, чорная расліннасць. — Нават калі ў цябе на кішэні дзесяць дазнякоў, усё роўна кідаюць — так надзейней. Яны назіранне ўсталёўваюць, і калі высвятляецца, што ты ўжывальнік, бяруць. І ўсё — чакай суда.

Філосаф ляжаў на верхніх нарах. На ніжніх ляжаў той, нерухомы. Я кінуў свае рэчы на другія верхнія, бо чытаў у Рубанава, што ў турме чым ты вышэй, тым пачэсней. Залез на ложак, сеў, звесіўшы ногі, агледзеўся. Яшчэ адна нечаканка: я думаў, што ў камеры будзе цёмна, што будзе гарэць адна кволая лямпачка. А тут фігачылі тры трубкі дзённага святла, заліваючы прастору невыносным хірургічным ззяннем. Потым я падумаў, што на ноч, вядома ж, святло не гасяць, і пачаў ненавідзець тую ілюмінацыю. Маленькае акенца, праз якое ўсё роўна нічога не відаць. Шафка для асабістых рэчаў — як у бальніцы. Падумалася, што камера нагадвае нутро карабля Апакаліпсісу. Вось вакол — жудасць і змрок, а людзі неяк абжыліся, вунь нават шкарпэткі памытыя сохнуць. Потым, падумаўшы яшчэ, зразумеў, што выраз «карабель Акакаліпсісу» не мае ніякага сэнсу, а для Ноевага каўчэга тут відавочна не ставала самак.

— Ты таксама дзвесце шэсцьдзясят чацвёртая? — спытаў я ў Філосафа. Пытацца, як яго завуць, мне падавалася бессэнсоўным, бо для сябе я яго ўжо назваў Філосафам.

— Ясная рэч! І гэты, — ён кіўнуў на чалавека, які ляжаў нерухома, — таксама яна. Для тарчоў — асобныя камеры. Каб мы нармальных падследных лінгвістычным СНІДам не заразілі.

— І даўно ты тут? — пацікавіўся я.

— Дзевяць месяцаў, — ён зручней выцягнуўся на нарах. Нары былі з металічнага каркасу і сеткі. Усё гэта было пакрыта танюткай покрыўкай. А мне чамусці мроіліся сеннікі. У Рубанава зэкі пры пераводзе з камеры ў камеру заўсёды трымаюць у руках свае сеннікі. А тут — голымі рэбрамі фактычна на жалезе. Я здзівіўся:

— Нічога сабе. Дзевяць месяцаў?

— Дык а куды тут спяшацца? Гэта ж нават добра! На следстве — дзень за два. А яны не спяшаюцца. Суды нармальнымі людзьмі занятыя. А мы — адплёўкі грамадства, — Філосаф агаліў дзясны ва ўсмешцы.

— А гэта хто? — я кіўнуў на нерухомага.

— Гэта Пятровіч! — мой суразмоўца саскочыў з нараў і адкінуў коўдру, якой быў ахінуты нерухомы. Чалавек ляжаў роўна, тварам дагары, з прыкрытымі вачыма. Ён быў у трусах. Усё ягонае цела было фіялетавым ад кровападцёкаў. Ён увесь пабліскваў у электрычным святле, нібы заліты лакам. Угледзеўшыся, я зразумеў, што ён быў літаральна спавіты скотчам. Скотч быў накладзены шчыльненька, бы бінцікі на егіпецкай муміі.

Геаграфія плямаў на целе Пятровіча вымусіла мае валасы заварушыцца на галаве. Адчуванне ўмоўнай утульнасці, абжытасці гэтага месца знікла.

— А чаго ён у скотчы? — запытаўся я. Бо пытацца, чаму ён увесь фіялетавы, не выпадала. І так зразумела, чаму ён увесь фіялетавы.

— Ды канваіры абгарнулі. Раздзелі для асабістага дагляду, потым рукі ў кайданкі, за спіну, а ўсё цела — у скотч.

— А што ён зрабіў такога?

Гэтае пытанне было вельмі прынцыповым. Бо яно паварочвала сітуацыю такім чынам, што для таго, каб цябе вось так адмудохалі, трэба ўсё ж такі нешта дрэннае зрабіць. Думка, што Пятровіча збілі на горкі яблык проста ні за што, для асалоды, была невыноснай. З Дыягена можна смяяцца, але біць яго не трэба.

— Ды тэлефон у сраку засунуў перад даглядам. Думаў — разумны!

— А нашто яму тэлефон? У срацы? — кожны адказ Філосафа спараджаў новыя пытанні.

— Не, у срацы яму тэлефон сапраўды ні на што, — лагічна патлумачыў Філосаф. — Але калі яго са сракі дастаць, можна пазваніць родным. І прадаць права пазваніць іншым падследным. На СІЗА тэлефон — вельмі важная рэч. Бо адзін званок сведку можа выратаваць сітуацыю.

— І што? — па-ранейшаму не цяміў я.

— Ну што, яны яго на рэнтген, тэлефон пабачылі, рукі ў кайданкі, за спіну, а ўсё цела — у скотч.

Я ўсё яшчэ адчуваў сябе алігафрэнам. А здавалася б, маю добрую адукацыю, атрыманую ў прэстыжных ВНУ Кітая.

— Слухай. Усё роўна не разумею. А навошта цела ў скотч замотваць?

— Ну як навошта? — здзівіўся Філосаф. — Каб рукамі не закрываўся, як будуць біць. Хіба не зразумела?

Сапраўды, хіба такое можа быць незразумелым? Валасы зноў зварухнуліся на маёй галаве. Я прылёг на нары і заплюшчыў вочы. Прызнаюся honestly: мне было страшна. Я ўзняўся на локаць і зноў звярнуўся да сукамерніка:

— Слухай, а чаго ты скотч не здымеш?

— Ну як чаго, — ён пачухаў галаву. — Пятровіча ўчора прынеслі. З той пары не ачомаўся. Бачыш, які ён пурпурны, вусны пасінелі? Сёння ноччу можа аддупліцца. А калі з яго зараз скотч здымаць пачаць, скажуць потым, што я яго тым скотчам і прыдушыў. Дурных няма. Калі апрытомнее, тады і будзем нашага Пятровіча «раздзяваць». А пакуль хай ляжыць, адпачывае.

Перспектыва правесці ноч у адным памяшканні з чалавекам, які да раніцы можа не дажыць, мяне яшчэ болей збянтэжыла. А пытанні ўсё не сканчаліся, мабыць, мая неспакойная падсвядомасць такім чынам, усімі гэтымі перапытваннямі, спрабавала абараніць сябе ад маўчання і ўнутранага дыялогу.

— Слухай. Дык тэлефон, выходзіць, у яго ў срацы застаўся?

— Не, — усміхнуўся Філосаф. — Тэлефон з ягонай сракі дасталі.

Тут ён пацягнуўся, павярнуўся да мяне спінай і захроп. Пакінуўшы мяне з пытаннем, як можна выцягнуць тэлефон з азадка чалавека, які зацягнуты ў скотч. Пра мой маральна-псіхалагічны стан шмат што скажа той просты факт, што палову ночы я слухаў ціхае пахрыпванне Пятровіча (якое падказвала, што ён пакуль яшчэ ўмоўна жывы), а палову — думаў над гэтай невырашальнай загадкай.

БАРЫГА

Мы выбраліся з касцёла тым жа складаным шляхам, якім увайшлі ў будынак — на далонях засталася іржа з металічных клямараў, за якія трэба было чапляцца пры карасканні. Наверсе Сварог размаўляў з Майстрам духмянасцяў. Пры маім з’яўленні Майстар зласліва бліснуў вачыма, а калі я схіліў галаву ў паважлівым вітанні, проста адвярнуўся. Нібы мы там з Цёткай бавіліся любошчамі і цешыліся пацалункамі. Некаторыя мужчыны ў сваіх пачуццях да жанчын дужа падобныя да малых дзяцей.

Цётка пры падначаленых зрабілася сухой, як экскурсаводка ў Музеі Кітая на вуліцы Карла Маркса.

— Гэта ўсё, — сказала яна мне. — Як прыгадаеш яшчэ словы, выходзь на сувязь.

Яе забраў Чатырыста трыццаць другі, забраў і назаўсёды адвёў некуды ўглыб Чайна-таўна, у якім яна валадарыла. Мы засталіся са Сварогам і ягонымі «штрыхамі». Ён медзведзявата паператоптваўся з нагі на нагу, а потым сказаў:

— Хадзем, баец. Размова ёсць да цябе.

«Ну вось нарэшце мне і дадуць звездзюлёў за тое, што я шмат часу праводжу з Аляй», — падумаў я. Мабыць, Майстар духмянасцяў біць мяне не можа паводле этыкету, відаць, у іх там кітайскае размеркаванне паўнамоцтваў і галін адказнасці.

— Яна, бачыш ты, хрысціянка, — Сварог кіўнуў на вежачку званіцы, з якой мы толькі што сышлі. — А ў мяне іншыя погляды.

— Іншыя погляды? — паўтарыў я за ім.

— Іншыя погляды. Я, можна сказаць, паганец. Лічу, што багоў шмат, а вечнасць трэба шукаць у мове. Але я не мастак гаварыць.

Мы праціскаліся з ім скрозь натоўп, падсвечаны наверсе чырвонымі кітайскімі ліхтарыкамі. Вакол стаяў тлум — самае бяспечнае месца для самых небяспечных размоў. Чужыя зацікаўленыя вушы, калі раптам яны б тут з’явіліся, нічога не пачулі б.

— Ёсць іншая тэма, — ён спыніўся, стварыўшы затор з людзей, якія ішлі за ім. На кітайскай вуліцы калі ты ідзеш, ты стаіш, бо ўсе навакольныя рухаюцца з адной хуткасцю. Каб пачаць «ісці», трэба стаць, бо тады натоўп пачне бегчы паўз цябе і з’явіцца адчуванне руху. Так стаялі мы — нібы камяні, якія залівала людскімі хвалямі.

— Мёртвыя пакрыўджаны, — сказаў ён.

— Мёртвыя пакрыўджаны? — зноўку перапытаў я.

— Мёртвыя пакрыўджаны. Колькі гадоў ужо, колькі стагоддзяў тут сруць на магілы продкаў. Іх зневажаюць, іх, як яны кажуць, «учшыльняюць», будуючы на могілках жылыя кварталы. Іх крыўдзяць наўмысна, а мёртвыя бачаць, але трываюць. Бо мёртвыя пачынаюць гаварыць толькі ў самых выключных выпадках. І такі выключны выпадак настаў.

— Што вы маеце на ўвазе? — яго складана было зразумець.

— Ёсць інфармацыя ад нашых ворагаў, бо ў нас працуюць свае агенты ў Дзяржнаркакантролі… Дык вось, ёсць інфармацыя, што яны рыхтуюць фінальны бой. Ён праходзіць пад назвай «Маўчанне». Мы пакуль не разумеем, што дакладна яны зробяць, але мовы пасля гэтай акцыі не будзе. Плануецца татальная зачыстка. Не нас — да нас я не маю жалю. Мовы.

— Зачыстка мовы? Як такое можа быць? — я не мог сабе такога ўявіць. — У сэнсе, большая, чым ёсць цяпер?

— «Поўная ампутацыя» — так яны кажуць. Мы гэтага таксама не разумеем, — ён паціснуў плячыма. — Але крыніца надзейная. Таму трэба біць першымі. Сказаў «слава нацыі», кажы і «смерць ворагам».

— Так, — я падаўся наперад.

— Ты — беларус, Сяргей. І, я бачу, добры чалавек, — што цікава, ён сказаў не «добры баец», а менавіта «добры чалавек». Нечаканым было тое, што «добры чалавек» для яго — гэта добрае азначэнне. Ён дадаў: — Добры чалавек, хай сабе і дохлы, як гліст. Але я хачу даць табе шанц. Я запрашаю цябе пайсці з намі ў апошні бой. Мы ўдарым праз тры тыдні. За гэты час я навучу цябе страляць.

Я спужана замоўк. «Апошні бой» — не вельмі ўдалая назва для аперацыі, з якой прынамсі нехта плануе вярнуцца. Да таго ж у сваім жыцці я не быў ні ў адным баі, не тое што ў «апошнім».

— Не пужайся. Мёртвыя будуць з намі, будуць біцца на нашым баку, — сказаў ён упэўнена. — А таму мы пераможам.

Тут я хацеў спытацца, што за аперацыю яны плануюць, але ён апярэдзіў мяне.

— Біць трэба па тэлебачанні, Сяргей. Любая рэвалюцыя сягоння — гэта захоп Net-візара. Гэта — шанц на размову з нацыяй. Шанц на абуджэнне мільёнаў. Усё астатняе — неістотна. Мы плануем захапіць апаратную прамога эфіру ля плошчы Мёртвых.

Мне стала зразумела, як моцна ён мне давярае.

— А Цётка ведае?

— Не, не ведае. І не будзе ведаць. Цётка — супраць. Цётка лічыць, што трэба збіраць словы, як тых хрушчоў у каробачку. І што потым тыя, хто прыйдзе пасля нас, здолеюць па нашых запісах узнавіць мову.

Я задумаўся. Аля выглядала лепшым стратэгам, чым Сварог. Інакш не кіравала б трыядай як Намесніца Даглядчыка Гары. Мабыць, у маіх вачах бліснуў недавер, бо Рог паспяшаўся растлумачыць.

— Слухай, я ў сваім праве. Я — Чырвоны слуп, загадчык войска, маю права ўласным розумам планаваць баявыя аперацыі і трымаць іх у сакрэце ад братоў, якія сядзяць на грамадзянскіх пазіцыях.

— Проста падобна да змовы, — паціснуў я плячыма. — Калі Цётка не ведае, гэта падобна да змовы.

— Калі яна даведаецца, яна нас не пусціць. Бо ў яе галаве сантыменты і рамантыка, — тут ён запнуўся.

Па тым, як ён запнуўся, я адчуў, што пад «сантыментамі» і «рамантыкай» Сварог меў на ўвазе не тыя негвалтоўныя метады барацьбы за мову, якіх прытрымліваецца Цётка, а тыя звычайныя і вытлумачальныя «сантыменты», якія слабая і разумная жанчына можа мець да абяздашанага асілка, які камандуе войскам. Мы ніколі не будзем разам. І зразумела, чаму Майстар духмянасцяў лютуе — яму ў гэтым трохкутнічку мяне толькі не ставала.

— Ты падумай, — сказаў ён. — Такія рашэнні хутка не прымаюцца. Я заўтра ўвечары цябе знайду, скажаш, што надумаў.

Ён кіўнуў і, здаецца, ужо збіраўся нырнуць у натоўп, але я паспеў запытацца.

— Вы сказалі, што ў вас «іншыя погляды» на вечнасць. А што за погляды?

Сварог агледзеў мяне з галавы да ног, нібы вырашаючы, ці не пераўтварыць свой адказ у жарт, і адначасова ўзважваючы, ці не пачну з яго жартаваць я, калі ён адкажа сур’ёзна.

— Вечнасць — у мове, — паўтарыў ён тую думку, якую сказаў напачатку.

— Як гэта?

— Вось так. Нездарма ж у хрысціянскіх кнігах напісана, што слова было спачатку і слова было Бог. Пасля смерці мы жывём у мове. Бессмяротнасць — там.

— Пачакайце. Як можна жыць у мове? — усё не мог уцяміць я. Бо я казаў: я ад прыроды не вельмі разумны.

— Душа чалавека — гэта тое, як ён гаворыць. Сказаўшы, ён не знікае, бо ягонымі словамі, прымаўкамі пачынаюць казаць жывыя.

— Гэта як сляды на снезе? — паспрабаваў я падабраць метафару, згадаўшы, як зімой гуляў і пазнаваў свае ж сляды.

— Не, хутчэй як сцежка ў багне. Кожны з нас сваім маўленнем пратоптвае такую сцежку. Па якой ідуць іншыя. І пакуль сцежка трымаецца, душа таксама жыве. Але я не мастак гаварыць. Я мастак качацца. Бо нацык павінны быць здаровым. — Ён драпежна ўсміхнуўся.

— А што робіцца ў гэты час з намі? Пасля смерці? Словы жывуць — а з намі што?

— Якімі намі? — запытаўся ён у мяне.

— Ну, — я паціснуў плячыма. — Тым мной, які цяпер вось гаворыць і думае.

— Дык а што ў цябе ёсць, акрамя мовы, з якой складаюцца твае думкі і твае словы? — Ён зноў людажэрна ўсміхнуўся. З качкамі, дарэчы, спрачацца немагчыма. Іх можна толькі слухаць і пагаджацца.

— Ты лепей не пра сябе падумай, — загадаў ён. — Косці нашых продкаў павыкідалі з зямлі. Там, дзе яны спачывалі, сёння рэстараны і начныя клубы. А цяпер іх пазбавяць яшчэ і неўміручасці. Вось з чым трэба змагацца. У нас мусіць застацца нашая вечнасць.

Тут ён кіўнуў і знік за спінамі мурашак, соцень і тысяч мурашак, што таўкліся навокал. Пакінуўшы мяне разважаць, што ёсць ува мне, акрамя думак, якія складзены з мовы, і пачуццяў, якія апісваюцца на мове, а таксама жаданняў, выказаць якія можна толькі мовай. Але не, ёсць, яшчэ нешта ёсць. Для чаго няма слова. Пакуль няма, прынамсі.

ДЖАНКІ

Я не ведаю, колькі часу прайшло з моманту затрымання да моманту выкліку на допыт. Можа быць, адна ноч, а можа — два тыдні. Пятровіч усё хрыпеў, Філосаф хроп, потым Філосаф прачынаўся, мы размаўлялі, потым ён зноў засынаў. За гэты час нам некалькі разоў давалі сечку і вантробы ад селядца. Есці было немагчыма, пра ўсе астатнія акалічнасці побыту я проста прамаўчу — так, як змаўчаў пра тое, што насамрэч са мной рабілі ў тым пакойчыку, дзе мяне распранулі і вымушалі прысядаць з голым задам, здымаючы гэта на відэакамеру — нібыта на той выпадак, калі з мяне выпадуць прыхаваныя рэчывы, забароненыя артыкулам 264 КК. Пякучае адчуванне прыніжэння мінула, калі я даведаўся, што роўна тое ж рабілі з усімі, хто трапляў у гэтае retreat of sorrow⁶² — нават з тымі, каго ўзялі па ненаркатычным артыкуле, за спробу скрасці святлафор, напрыклад. І нават прусакі ў талерцы трапляліся не толькі ў мяне.

Філосаф быў схільны трындзець, Пятровіч — не прытомнець, а я — я не мог знайсці сабе месца. Праз дзесяць хвілін ляжання на жалезным ложку пачыналі ныць усе косці — слабенькая покрыўка не засцерагала ад холаду, што ішоў ад металу, і не забяспечвала патрэбнай утульнасці. Паспрабуйце паспаць на чыгуначных рэйках — вось прыкладна такое адчуванне. І нават чутно, як аднекуль ужо набліжаецца цяжкі, гружаны нафтай, цягнік айчыннага правасуддзя. Я пачынаў хадзіць па камеры, але паўсюль былі сцены: тры крокі — і ты ля сцяны. Тут было душна і холадна адначасова. Дарэчы, што да часу, дык гадзіннікі адбіраюць у першую чаргу.

— Як тут жыць? Я скажу, як тут жыць, — расказваў Філосаф столі, выцягнуўшыся на лежні. Паўкоўдры ён падкладаў пад сябе, другой паловай накрываўся, але я так не мог. У прынцыпе, можна было б даць яму ў лыч і адабраць ягоную коўдру, але ў такім разе мне трэба будзе потым самастойна раскручваць Пятровіча, а я — гідлівы.

— Не чакай суда, — працягваў разумнічаць Філосаф. Каб ён ведаў, якая ў мяне адукацыя, маўчаў бы ў анучку ды слухаў бы дзядзьку Дыягена. Але я не спяшаўся выкрываць скарбы сваіх ведаў. А той працягваў: — Бо, разумееш, суд толькі яшчэ больш запрасуе. Вось ты спадзяешся на чалавечы прысуд, на тое, што, можа, апраўдаюць, а як цябе дзяржава можа апраўдаць, калі ты дэкласаваны торч? Калі ты ўвесь час толькі пра скруткі думаеш? Таму будзь гатовы да дзясяткі. І лепей бойся, каб наогул не стрэльнулі. Бо тады, як пачуеш прысуд у дзясятку, толькі на сэрцы лёгка зробіцца. Пры гэтым відавочна, што не варта чакаць выхаду. Бо, я табе скажу, браце, дзясятка — гэта такі тэрмін, за які ўсе твае ўяўленні пра волю паспеюць так састарэць, што… Карацей, пра волю наогул не думай. Не чакай шпацыраў, бо там — яшчэ горш, чым тут. Боксы два на два метры, краты паўсюль. Толькі кіслародам можна падыхаць. Ну, і неба над галавой.

Я зразумеў, што ў нас дагэтуль не было ніводнага шпацыру. Гэта значыць, што, можа, я і мардуюся тут толькі дзень? Нават паўдня. Ці можа такое быць?

— Дык а чаго чакаць? — мне хацелася спытацца, колькі я тут, калі мяне прывялі, але я не мог. Чаму? Таму што:

а) гэта выявіла б мой неадэкватны статус перад Філосафам;

б) я быў перакананы, што Філосаф сам страціў адчуванне часу паводле ўсіх чалавечых календароў і сваім адказам толькі ўвядзе ў зман.

— Чаго чакаць? — задумаўся ён. — Я скажу, чаго чакаць. Чакай памыўкі, душа. Вось гэта — сапраўдны кайф. Гарачая вада, разумееш? Там яна сапраўды гарачая. Клубы пары. І галоўнае, у пальцы ног не холадна. Адзіная магчымасць сагрэцца. Ну і там… Так скажу — там пра ўсё забываеш. Адна халера — душ тут раз на тыдзень.

Я ледзь не закрычаў: «Дык хіба ж мы тут не тыдзень ужо парымся?» З-за дзвярэй пачуўся свіст. Гэты свіст, дарэчы, — асобная размова. Ахоўнікі тут не перамаўляліся адзін з адным. Яны тут свісталі. Два посвісты звычайна азначалі, што зараз бразне жалезам і нейкая камера адчыніцца. Бачыце, я ўжо кажу — «звычайна азначалі». І нехта будзе сцвярджаць, што я правёў у той камеры меней за суткі? Дык вось, са скрыгатаннем адчынілася кармушка, назвалі маё прозвішча і сказалі: «Рэчы ўсе вазьмі!»

— Пераводзяць цябе! — паспеў патлумачыць Філосаф. — Бывай, братэла!

Я так і не дазнаўся, што з імі потым сталася. Абодва жыцці — Пятровіча і Філосафа — мільганулі перад маімі вачыма так, як мільгаюць лёсы герояў у мастацкай літаратуры. Мы бачым толькі тую частку іх прыгодаў, якая ўкладаецца ў сюжэт. Калі чалавек доўга памірае на нарах праз збіццё ці працяглы час ачомваецца ды становіцца на ногі — гэта нецікава крыважэрным пачварам, якія завуцца пісьменнікамі, а таму застаецца па-за рамкамі кніжак.

— Няма рэчаў? — удакладніў ахоўнік-кантралёр за дзвярыма. А адкуль бы ў мяне былі рэчы — узялі толькі ўчора, ды і перадачы мне насіць няма каму. — Няма рэчаў — рукі ў «кармушку», — загадаў ён.

Я прасунуў свае рукі ў «акенца» ў дзвярах, у якое звычайна падавалі ежу, і на запясцях бразнулі кайданкі. Мяне павялі гулкімі калідорамі, фарбаванымі ў зялёны, але не ў іншую камеру, а прэч, у следчы корпус, які месціўся побач з ізалятарам. Тут панаваў белы кітайскі сайдынг і плакаты пра супрацоўніцтва са следствам як адзіную крыніцу любові, шчасця і дабрабыту. Я ішоў, аглядаў фотаздымкі найлепшых аператыўных работнікаў Цэнтральнага раёна, і ў маёй галаве гучала Гендэлева: «А-лі-луя! А-лі-луя!». Мяне распірала ад шчанячага экстазу, ад невытлумачальнай радасці — такім святам была кароткатэрміновая магчымасць выйсці з камеры. Мяне распірала ад немудрагелістага факта, што я жывы. Ля дзвярэй з узмоцненага белага ПВХ з афіцыйнай шыльдачкай «Следчы па справах, звязаных з незаконным абаротам наркотыкаў» з мяне знялі кайданкі і прапусцілі ўсярэдзіну. Канваір замкнуў дзверы на ключ з калідора, як быццам і следчы таксама быў зэкам. Я агледзеўся. Пакой быў невялічкі, але заліты зыркім, нясцерпна зыркім нябесным святлом з акна. Так, на акне былі краты, але якая розніца! Там, за шклом, рухаліся людзі і на галіне дрэва сядзеў верабей. Акно так прывабіла мяне, што я не адразу заўважыў следчага — ён сядзеў за сталом, залітым цёплым сонечным ззяннем, і ўважліва назіраў за мной. У яго быў маладжавы твар, паголеная галава, а галоўнае — вочы добрыя.

— Сядайце, — прапанаваў ён мне і кіўнуў на крэсла, што стаяла не перад сталом, а ўбаку.

Я сеў і шырока ўсміхнуўся. З-за вокнаў было чуваць ужо веснавое цвырканне птушак. Лужыны ззялі дыяментамі, кідаючы водбліскі на светлыя сцены пакоя, у якім мы сядзелі. У мяне з’явілася ўражанне, што з пекла я трапіў адразу на нябёсы. Мая эйфарыя, як я цяпер разумею, была рэакцыяй на ўзнаўленне цыркуляцыі кіслароду ў крыві. Кіслароду, якога там, у нашай задушлівай пацучынай каморцы, асветленай бязлітасным дзённым святлом, было занадта мала.

— Ну, давайце знаёміцца, таварыш наркаман, — следчы кіўнуў мне. Што самае дзіўнае, сказаў ён гэта на мове.

— Знаёміцца? — я аўтаматычна паўтарыў слова, за якое адно, як я думаў, можна было зайсці на пасадку. Але чаго мне ўжо цяпер баяцца.

— Знаёміцца, — пацвердзіў ён. — Я — следчы па асабліва цяжкіх справах Дзяржнаркакантролю. Мяне завуць… — тут ён зрабіў дзіўную паўзу, як быццам згадваючы, як насамрэч яго завуць, і працягнуў: — Мяне завуць Язэп Лёсік⁶³.

— Вы имеете в виду «зовут», а не «завуць», — паспрабаваў я нагадаць яму пра закон.

— Не здзіўляйцеся, — ён падняў руку. — Нам дазваляюць весці працу на мове з тымі, хто пацярпеў ад мовы, — следчы Язэп спачувальна агледзеў мяне. — Вам гэта ўжо не нашкодзіць, а нам будзе карысна.

— Я бы лучше, наверное, всё-таки по-русски, — паспрабаваў я запярэчыць.

— А чаму? — ён разгублена падцяў вусны, і я зразумеў, што лепей для мяне будзе больш яму не пярэчыць. — Чаму? — ён звярнуўся да мяне па імені. — Тое, што вы — ужывальнік, выявіць любы доктар. Ад шчырай размовы са следчым на той мове, якая натуральная для вас, будзе толькі лепей, ці не так?

Я паціснуў плячыма. Паглядзеў яму ў вочы. Не, чалавек з такімі вачыма не можа прапаноўваць дрэннае. Да таго ж лужыны ззялі дыяментамі, кідаючы водбліскі на сцены пакоя. Як у такой абстаноўцы можна некаму не давяраць?

— Добра, — сказаў я. — Давайце размаўляць на мове. Вы мяне, галоўнае, лячыць толькі не накіроўвайце. Лепей страляйце ўжо.

— О, так! — збянтэжана развёў ён рукамі. — Акурат цяпер на самым высокім узроўні ў нас абмяркоўваюць, што лекаванне ад мовы — гэта памылка і перагіб. Бо яно забівае не сувязі нейронаў, яно забівае… Таму не, на лекаванне мы вас пакуль што адпраўляць не будзем. Хоць, вядома, ступень інтэнсіфікацыі вашай свядомасці наркотыкамі вельмі моцная. Вы, мабыць, самі з гэтым пагодзіцеся.

Ну так. Я з гэтым быў згодны. Тырчу, тырчаў і, пры магчымасці, тырчаў бы яшчэ і тырчаў. Бо без мовы жыццё невыноснае для інтэлектуала з добрай гуманітарнай адукацыяй.

— А ў чым праблема, таварыш начальнік? Пагрозы жыццю і здароўю грамадзянаў я не ствараю. Сацыяльна бяспечны, да крыміналу не схільны. — Тут я зглынуў, бо не быў упэўнены, што пры іх шчыльным за мной назіранні яны не бачылі крадзяжу з «7-га элемента».

— Даражэнькі вы мой! Дык я ж з вамі згодны! — я заўважыў, што паводзіць ён сябе не зусім уласціва свайму ўзросту. Такому маладжаваму каню не вельмі пасавалі ўсе гэтыя «даражэнькі». Лепей бы размаўляў, як роўны з роўным, не ўключаючы гэтага патэрналісцкага дыскурсу. — Але што мы з вамі мусім рабіць?

Гэта было пытанне. І сапраўды, што мы з ім мусілі рабіць?

— Змагацца за здаровы лад жыцця? — паспрабаваў я адгадаць адказ.

Ён здзіўлена хмыкнуў.

— Ну, мы ж не ў Інстытуце фізкультуры з вамі сустракаемся. Не, даражэнькі! Мы мусім трымацца закона. Які вы, мой дарагі, відавочна парушылі.

Язэп Лёсік зрабіў паўзу і ўважліва ўгледзеўся ў мяне. Ну так, я парушыў закон. Гэта было ясна.

— Прычым парушылі па сур’ёзным крымінальным артыкуле, які прадугледжвае да дзесяці гадоў пазбаўлення волі. Разумееце? — ён усё працягваў углядацца мне ў твар. Я слухаў яго ўважліва, бо не зразумеў, чаго ён ад мяне чакае і куды наогул скіроўвае размову. — Але канкрэтна ў вашым выпадку парушылі закон і тыя, хто вас браў.

Следчы ўздыхнуў і працягнуў мне нейкія паперы. Я праглядзеў іх — зверху было напісана «пратакол», далей ішлі не зусім зразумелыя нават такому інтэлектуалу, як я, выкладкі з хімічнымі фармулёўкамі.

— Гэта вынікі экспертызы таго скрутка, па якім вас узялі гэтыя бараны. Так, у іх ёсць відэа. Але на скрутку няма адбіткаў вашых пальцаў.

Я агаломшана слухаў. З якой гэта пары Дзяржнаркакантроль, узяўшы тарча, робіць даследаванне адбіткаў? Мы што, знянацку зрабіліся прававой дзяржавай на роўным месцы? Тым больш ён сам кажа, што першы ж доктар выявіць маю атручанасць мовай.

— Я люблю, калі ўсё па законе, — уздыхнуў следчы. — Бо калі закон парушаецца нават у самых дробных дэталях, усе мы тут, — ён абвёў позіркам свой кабінет, — замест ахоўнікаў правапарадку робімся проста катамі.

Тут да мяне дайшло, што адбываецца. Вядома ж! Зараз Язэп Лёсік прапануе мне напісаць чыстасардэчнае прызнанне. Справы па працэсах з прызнаннем цягнуцца дзесяць хвілін, а калі прызнання няма, суддзю трэба чытаць увесь сабраны хлам, вывучаць доказы, карацей, марнаваць той час, у які дзяржава можа расціснуць пад сваім абцасам яшчэ каго-небудзь, вартага расціскання.

— І вы лічыце, што мне трэба чыстасардэчна…

— Не, не, не! — ён спыніў мяне рухам. — Што вы! Калі казаць пра тое, што я — я асабіста — лічу, дык я скажу вам!

Ён пакруціў галавой, нібы збіраючы думкі і прамовіў:

— Я, даражэнькі, лічу, што вы — наогул ні ў чым не вінаваты.

— Як гэта? — не вытрымаў я.

— Вось так! Нягледзячы на ўскосныя доказы вашай вінаватасці! — ён пакорпаўся ў паперах і дадаў, паказваючы мне нейкія дакументы. — Негледзячы на факты набывання, пацверджаныя відэаздымкай і экспертызай купюр. Нягледзячы на крадзяжы з крамаў, бойкі ды іншыя прыкметы маральнага разлажэння.

Дык вось як? Яны гэта ведалі?

— Проста самі падумайце, — ён адкінуў гэтыя паперы і звярнуўся проста да мяне. — Ці можна караць чалавека за ягоную залежнасць?

— Няможна! — горача падтрымаў я.

— Адзіны, хто вінаваты ў вашым падзенні, у вашых супрацьзаконных дзеяннях, — гэта чалавек, які на сталай аснове займаўся продажам вам наркотыкаў. Вы хварэлі на наркаманію, а ён — нажываўся.

Я кіўнуў з гатоўнасцю. Трэба будзе — дзесяць пратаколаў на гаўнюка напішу.

— Дык вы жадаеце, каб я даў супраць яго паказанні?

— Не, — ён задумаўся. — Не. Нам гэтага не трэба. Мы ў пэўных выпадках, як Зорны флот у «Star Trek», прытрымліваемся Дырэктывы нумар адзін⁶⁴.

Не магу сказаць, каб я зразумеў, што ён меў на ўвазе, бо глядзець антыкварныя серыялы па скрыні — не забава для інтэлектуала.

— Тым больш, — дадаў следчы, — ён ужо не гандлюе.

— Спужаўся? — здагадаўся я. — Заўважыў, што вы за ім сочыце, і спужаўся?

— Галоўнае тут, што адказваць павінны ён, а не вы. У гэтым — мая глыбокая перакананасць. Дарэчы, цяпер на самым высокім узроўні абмяркоўваецца варыянт, каб адказнасці падлягаў выключна той, хто гандлюе. Так што мая пазіцыя тут знаходзіць разуменне ў кіраўніцтва.

— Вельмі гуманная пазіцыя! — ухваліў я яго.

Гэты чалавек проста выпраменьваў разумнасць і дабрыню!

— Дык а што са мной будзе? — урэшце задаў я галоўнае пытанне. — Калі суд?

— А суда не будзе, — выдаў ён. — Вашае затрыманне было незаконным. Вашых адбіткаў на скрутку не знойдзена. Вы можаце быць свабодны.

— Што? — не паверыў я.

— Ну вось, зараз падпішаце мне тут, што азнаёмленыя з пастановай аб адмове ва ўзбуджэнні крымінальнай справы, і — на ўсе чатыры бакі.

— Дык вы мяне з-пад варты выпускаеце, да суда? — удакладніў я. — Пад падпіску?

— Не, даражэнькі, — ён урачыста ўсміхнуўся. — Я вас зусім выпускаю. Будзем з барыгамі змагацца. А такіх, як вы… Ну так, ёсць да вас пытанні па законе, бо вы ўжывальнік, а захоўваць у нас забаронена. Але ўзялі вас з парушэннямі. Падкінулі — давайце называць рэчы сваімі імёнамі. А ў нас — краіна, дзе паважаецца права чалавека на ўласную юрыдычную абарону.

Ягоная рука пацягнулася да кнопкі выкліку канваіра. Я, дарэчы, чакаў чаго-колечы. Таго, што зараз набягуць ахоўнікі-кантралёры ў масках і пачнуць мяне збіваць проста тут, на падлозе залітага сонцам і хараством кабінета. Што нас здымалі схаванай камерай для сацыяльнай рэкламы «Паўночна-Заходнія тэрыторыі — зона вяршэнства права» і зараз казка скончыцца і пачнуцца рэальныя змрочныя будні, з выбітымі зубамі і жалезнымі нарамі. Я чакаў чаго-колечы, але толькі не таго, што ён сапраўды дасць мне пайсці. А таму сачыў за гэтым рухам ягонай далоні ў бок выратавальнай кнопкі, якая можа выклікаць чалавека, які выведзе мяне адсюль. Рука затрымалася. Да кропкі не хапіла аднаго міліметра.

— Дарэчы, а чаму вы не пытаецеся, што будзе з дылерам Сяргеем, на якога прапанавалі даць паказанні? — звярнуўся ён да мяне.

— А што з ім будзе? — пацікавіўся я.

— А нічога з ім не будзе, — раззлавана заключыў ён. — Бо гэты грамадзянін болей не гандлюе. Ён цалкам выйшаў з гандлю.

— Так, ён мне сказаў, — пагадзіўся я.

— І гэта абумоўлена не тым, што ён адчуў нашае сачэнне.

— А чым жа?

— Тым, што на вашай залежнасці, даражэнькі, — голас следчага Язэпа зрабіўся сталёвым, — а таксама на залежнасці іншых хворых на наркаманію гэты суб’ект назапасіў гіганцкую суму і нажыў выключны скарб. Ён вам казаў, што ў яго няма болей наркотыкаў?

— Так, ён так сцвярджаў.

— А ён сказаў вам, — голас следчага падвышаўся з кожным сказам, — што ў яго ёсць друкаванка?

— Як друкаванка? — не паверыў я. — Друкаванка? Сапраўдная? У Дрышча?

— Год выдання — 1989. Колер вокладкі — чорны. Колькасць старонак невядомая. Ён захоўвае яе…

Следчы зрабіў паўзу, хутка пачухаў падбароддзе і раптам засмяяўся.

— Не, ну вы нават не паверыце, дзе ён яе захоўвае! У заплечніку! Ён носіць друкаванку ў заплечніку! Кожны раз, як ідзе з дому, бярэ яе з сабой!

— Ён што, дэбіл? — не паверыў я. — У горадзе ж у кожнага міліцыянта — сканер, у метро — сканеры, на дзяржаўных будынках — сканеры і камеры.

— Ну вось так! — кіўнуў следчы. — Сяргей надта ўпэўнены, што ў яго такая знешнасць, якая выключае думку аб тым, быццам такі чалавек можа несці забароненыя скруткі. І ён сапраўды ўсіх падмануў. Аператары сканераў, што маніторылі натоўп, глядзелі ў ягоны твар і бралі тых, што былі навокал. А яго не чапалі. І колькі ж часу хадзіў ён! Усіх падмануў! Мы толькі цяпер зразумелі!

— Дык а чаго вы яго не возьмеце?

— Таму што ён ужо… — тут следчы запнуўся і задумаўся, падбіраючы словы. — Таму што, як я казаў, цяпер на самым высокім узроўні вырашылі браць толькі тых, хто гандлюе. А гэты грамадзянін не гандлюе. Ён проста захоўвае. Так што ён застанецца непакараным. За тое, — тут следчы зірнуў мне ў вочы, — што зрабіў з вашым жыццём.

Ягоныя пальцы дапаўзлі, нарэшце, да выратавальнай кнопкі. У замку бразнуў ключ, зайшоў канваір — ягоная форма падвальнага колеру нагадала пра тое пекла, якое знаходзіцца тут, поруч. «Пратакол дваццаць чатыры. Адмова на ўзбуджэнне. На выхад», — даў следчы шыфраваныя інструкцыі ахоўніку. «Усяго добрага. Змагайцеся з уласнай хваробай. Каб нам не давялося сустрэцца тут яшчэ раз», — звярнуўся ён да мяне. Ён не жартаваў. Ён сапраўды збіраўся мяне выпусціць. Пасля таго, як справа ўжо была фактычна спечаная, заставалася толькі перадаць яе ў суд.

«Ідзіце за мной», — кайданкі так і засталіся на поясе ў канваіра. Я ішоў праз калідоры свабодным чалавекам. Мы збочылі да турмы, і страх зноўку заварушыўся пад сэрцам, але ў тым жудасным пакоі, дзе я голы прысядаў, скакаў і адціскаўся перад відэакамерай, мне проста вярнулі пашпарт, матузкі і папругу. Ахоўнік, які ўчора грубым крыкам, нібы жывёле, падаваў каманды «сесть, бля!», «встать!», «отжаться, ссука!», цяпер чамусьці не глядзеў мне ў вочы. У яго была смешная бародаўка на шчацэ. Як я мог яго так баяцца?

«А чаму яны дзевяць месяцаў трымаюць тут Філосафа, калі яму таксама дазняк падкінулі? — зварухнулася ў галаве неспакойная думка. — А можа, проста трындзіць ён, што падкінулі! Можа, ён гандляр, а не ўжывальнік! Я ж не ведаю», — супакоіў я сябе. Бо думаць, што я зноў магу пабачыць страшны твар таго канваіра, які працягваў мне на подпіс бланк, што я, маўляў, не маю прэтэнзій да ўмоў утрымання ў СІЗА, — было занадта небяспечна для душэўнай раўнавагі. Давайце проста верыць у цуд і ўсё. І вось нарэшце мяне вядуць да выхаду, выводзяць за турнікет, які працуе толькі на ўваход, суха ківаюць на развітанне. Нарэшце я стаю на вуліцы, дыхаю вольным паветрам і магу ісці куды хачу.

Я прайшоўся да вуліцы Маркса, выпіў амерыкана з лаймам у маёй улюбёнай м’янманскай кавярні, паглядзеў на няспынную раку матацыклістаў за вокнамі. Ад усведамлення ўласнай свабоды больш не пёрла. Неяк нядоўга пратрымаўся кайф. Легла на плечы стома ад бяссоннай ночы, ад пазамежнага нервовага напружання. У кожнага страху ёсць свой адваротны бок. Адваротным бокам весялосці ёсць дэпрэсія, сум і журба. А вось калі, як хваля, адступае страх, там, на донечку, застаецца лютасць. Злосць. Мне хацелася ўзяць рэванш за прыніжэнні, і я неяк аўтаматычна накрычаў на дзяўчыну, якая доўга несла рахунак. Разлічыўся, выйшаў.

Вельмі цягнула закідацца. Чым хутчэй, тым лепей. Можна, вядома, патупаць у «мурашнік» Чайна-таўна і дзве гадзіны гойсаць там у пошуках барыгі, вочы якога разгледзяць маю прагу. Можна набыць тры скруткі і спажыць адзін зараз жа. Але што далей, пасля таго, як скончацца скруткі? Ісці красці? Тады я вельмі хутка апынуся на нарах, і дапытваць мяне будзе не Дзяржнаркакантроль, а звычайны опер з раённага РАУС. Прычым дапытваць з падкрэслена грэблівым выразам на твары, бо красці дзеля таго, каб назбіраць грошай на дозу, — гэта самае нізкае, што можа быць у жыцці. Ніжэй — толькі мужчынская вакзальная прастытуцыя ды збор ПЭТ-пляшак для ўтылізацыі.

Я пастаяў нейкі час у разгубленасці. А потым ногі самі панеслі мяне ў Зялёны Луг, да кватэры Дрышча.

БАРЫГА

«Чаму Сварог прапанаваў мне ўдзел у аперацыі? Я не баявік, я нават страляць не ўмею. І я не нейкі разумнік-стратэг. Чым я магу быць яму карысны?» — я нервова хадзіў па кватэры. Узяў леташні «Esquire», пагартаў — выявы іконаў стылю і рэкламы храмаў-буцікоў выглядалі несапраўднымі. Як я мог шчыра верыць ва ўсю гэтую хрэнь?

Ад такіх прапаноў не адмаўляюцца, — сказаў я сам сабе. — Як я яму скажу? «Мне страшна, Сварог, ідзі гінуць сам»? А я застануся з Цёткай, жывы і здаровы. Буду плакаць у цябе на пахаванні. Як гэта будзе выглядаць і гучаць? Не, ад такіх прапаноў не адмаўляюцца. Не, не! Нельга адмовіцца!

Я ўявіў, што нехта будзе цэліцца і страляць у мяне — а калі я пагаджуся, так і будзе, — нехта мэтанакіравана будзе выстаўляць рулю аўтамата ў мой бок, выцэльваць і націскаць на курок, — дык вось, я ўяўляў усё гэта, і мне рабілася млосна. Я не мог удзельнічаць. Але адмовіцца я таксама не мог, бо вельмі добра ўяўляў, як грэбліва сказіцца твар Сварога, калі я скажу яму, што не гатовы.

У роспачы я расшпіліў маланку і дастаў са сваёй надзейнай схованкі друкаванку. Разгарнуў на выпадковай старонцы і заглыбіўся ў чытанне. Пяшчотныя рукі мовы ўзялі маё сэрца ў абдымкі і пачалі яго па-матчынаму закалыхваць. Я вылучыў прынамсі тры новыя варыянты слова, калі ў дзверы пазванілі.

ДЖАНКІ

Я націснуў на пімпачку званка. Гэты ўсёрак усё не адчыняў, мабыць, хаваў нешта. Я пазваніў яшчэ раз — давай хутчэй целяпай сюды, людзі чакаюць! Дзверы прыадчыніліся, паказалася галамоўзіна нашага недаразвітага інтэлектуальна і фізічна пана Карэйкі. Ён зноў прасунуў сваю галаву ў прамежак паміж дзвярыма і вушаком, прасканаваў мяне сваім летуценным поглядам і сказаў:

— А, гэта ты?

Я яшчэ раз падзівіўся, якія надзейныя ў яго былі дзверы. А то ж! Хаваць за імі такі скарб! Скарб, набыты фактычна за мае грошы. За грошы, якія я яму плаціў як даніну, каб руйнаваць сваю псіхіку тым, што ён мне прадае.

— Я ж сказаў, я болей не гандлюю, — нахмурыўся ён.

— Адчыняй дзверы, размова ёсць, — кажу я яму.

Ён зноў задумаўся, ён кожнага разу так смешна думаў — адчыняць ці не.

— Не, не магу, — сказаў ён. — У мяне не прыбрана.

— Слухай, я не сватацца да цябе прыйшоў! Адчыні дзверы, саранча, размова ёсць! — і гэтак лёгенька дзверы на сябе пацягнуў. А там ланцужок гэты чортаў.

— Якая размова? — спакойна спытаў ён. — Гавары так.

— Сур’ёзная размова. Дзверы адчыні.

— Не магу, у мяне не прыбрана.

Ну пагадзіцеся, тут кожны на маім месцы раззлаваўся б. Я дзверы ўжо моцна так на сябе рвануў, а ланцужок адчыніць іх не даваў. Тым часам Дрышч зразумеў, што я да яго з нейкім наездам прыйшоў, і галавешку сваю пачаў у кватэру ўцягваць. Павярнуў яе трохі набок, каб, значыць, вушамі за вушак не чапляцца, бо яны ў яго кусцістыя, як у ананіста, і, карацей, цягне галаву ўнутр. Ну, у мяне які выбар быў? Ці нагу прасунуць, каб ён дзверы, значыць, не зачыніў. Ці даць як след, пакуль ён там галавой вошкаецца. І я, па праўдзе, нават падумаць і ўзважыць не паспеў. Цяпер аналізую і разумею, што рашэнне было аптымальным. Бо каб я нагу сваю прасунуў, ён бы сваімі дохлымі ручкамі ўпёрся і нагу б моцна ўступам ад узлому прыціснула. А тут — коратка і эфектыўна.

Карацей, я ляснуў па дзвярным палатне каленам. Здаецца, не моцна, але шандарахнула як след. Такі гук быў, быццам па футбольным мячы нехта ад душы засандаліў. Ён дрыгнуўся наперад, згінаючыся ад болю, галава яшчэ болей паміж вушаком і дзвярыма ўвайшла. Праз боль гэты паспеў ці то сказаць, ці то папрасіць:

— Што ты робі…

Як яно, ведаеце, ну, як першы раз ударыш, бывае, падступае. Ну і, карацей, я яшчэ раз, ужо не каленам, бо каленам моцна не дасі, балюча будзе. І тады я на крок, значыць, ад дзвярэй адышоў і з размаху ўжо нагой, мыском бота. І там, дзе галава ягоная тырчэла, ужо па-іншаму хруснула, неяк цёпла, глабальна неяк хруснула, як калі, вось напрыклад, нясеш з сутарэнняў пад домам любімы матчын слоік для закаткі і раптам чапляеш ім за сценку. І тое, што мела нейкі аб’ём, што распірала цэлафанавы пакет, раптам за секунду з такім вось гукам пераўтвараецца ў кучу шкляных аскепкаў. Я пабачыў, як ягонае цела звалілася на падлогу — галавешка тырчэла акурат паміж дзвярыма і вушаком.

Ну а там ужо неяк само пайшло. Гэта як пачаць семкі есці: як пакет раскрыеш — дык да канца будзеш лузаць. Ну і, кажу ж, падступіла нешта. І вось, ад душы, ад сэрца, з размаху — р-р-раз — яшчэ раз. Удары былі не гучныя, не такія, як там у следчым ізалятары, дзе жалеза па жалезе ляскала — тут паміж жалезам і жалезам было яшчэ нешта, яно спружыніла і амартызавала. На чацвёрты ўдар парваўся сталёвы ланцужок і дзверы трэба было пасля кожнага ўдару лавіць, бо моцна ад інерцыі расхіналіся, новыя сталёвыя ручкі маглі падрапацца аб шурпатую сценку. Іх было шкада — добрая рэч, якасная.

Дрышч курчыўся на падлозе, з ягонага цела выходзіў такі гук, які выходзіць, калі, напрыклад, выпускаеш паветра з надзіманай лодкі — ён нават не ўдыхаў, здаецца, проста бясконца, на адной ноце, ці то вішчаў, ці то шыпеў, і гэты гук таксама раздражняў, раз’юшваў, як відовішча першай юшкі пры бойцы. Я ўдарыў у дзверы яшчэ колькі разоў, і віскат сцішыўся. Паглядзеў туды, дзе была ягоная галава — там ляжаў нейкі разбіты кавун. Шмат чырвонага і вырваныя валасы. Валасы таксама неахайна наліплі на вушак — выглядала непрыгожа.

Я ўвайшоў. У ягонай кватэры быў зроблены свежы рамонт. За мае грошы. За грошы такіх, як я. Цяпер трэба было прычыніць дзверы. Я пацягнуў іх на сябе, але кавуновы мякіш перашкаджаў. Дрышч ты, дрышч! Я ўзяў яго за нагу — мяне чамусьці здзівіла, што нага цёплая, а ў лялек, хай сабе і вельмі падобных да людзей, не можа быць цеплыні ў целе, — і зацягнуў яго ў хату. На назе быў хатні тапак. Калі я адпусціў ступню, тапак зваліўся. Я ўзяў яго з падлогі і пачаў нацягваць на ступню, а той усё не хацеў надзявацца — мяккая, яшчэ не скалелая плоць камячылася і ў тапак не ўлазіла. Тут раптам нага скаланулася ад канвульсіі. І яшчэ раз. Бля — я адпусціў яе, і яна ляснула аб падлогу.

Забіць чалавека не страшна, калі ён не чалавек. Барыгі — не людзі. Хай сабе і вочкі ў іх блакітныя.

Я пратупаў у пакой, з вялікай цікавасцю агледзеў сябе. Як ні дзіўна, на руках і штанах не было ніводнай кроплі крыві. На століку, побач з уключаным Net-візарам, стаяў заплечнік — падрапаны, але фірмовы, «North Pole». Па скрыні ішло шоу «Вясёлыя каты». Я паглядзеў, як яны скачуць і перакульваюцца, і мне раптам зрабілася смешна. Добрае ж шоу, чаму я яго раней не глядзеў?

Я расшпіліў заплечнік. У ім была друкаванка. Колер вокладкі — чорны, год выдання — 1989, пераклад на мову «Санетаў» Уільяма Шэкспіра, з уступам і пасляслоўем, напісанымі таксама на мове. Незвычайна цяжкая, быццам гэта не кніжка, а пісталет. Жоўтыя старонкі, дзіўны пах ад іх. Так пахне лісце. Пажоўклае лісце, якое гніе ў кастрычніцкім парку пад заплаканымі нябёсамі.

Таксама тут быў знойдзены неабаронены электронны партманет з пяццюдзесяццю тысячамі новых юаняў. Без пін-кода і індыкатара сятчаткі — усе security-функцыі ў ім былі адключаныя. Дрышч сапраўды быў шытым дурнем — насіць за спінай такія сумы ў горадзе, у якім забіваюць за дваццатку!

Я схапіў партманет і друкаванку, прыхапіў таксама леташні «Esquire» — пагартаю дома — і пайшоў на выхад. Ля дзвярэй ляжала гэта, і мне давялося акуратна пераступіць. З-пад кавуна нацякло соку, які сабраўся лужынай ля ўвахода. Я паглядзеў на аголеную ступню. Вярнуўся на два крокі. Узяў тапак і накінуў яго на пятку — так выглядала ахайней. У пад’ездзе не было нікога, як і ва ўсім горадзе. Нягледзячы на тое, што вакол панавала ці то вясна, ці то зіма, я ўстойліва адчуваў пах пажоўклага лісця, якое гніе ў кастрычніцкім парку пад заплаканымі нябёсамі.

Мяне ўзялі на наступны дзень, і тое — толькі таму, што Сяргей Пясецкі ў сваім «Поўным Пясцы» занадта з’едліва пасміхаўся са следчых органаў, якія нават джанкаў, што «тарыліся» ў нябожчыка, не праверылі. Карацей, мяне ўзялі, разам са здымачнай групай з’ездзілі ў кватэру, вымушалі мяне там хадзіць і замяралі сляды, якія я пакідаў. Потым прынеслі прабачэнне і зноў адпусцілі. У вечаровым выпуску, перад «Вясёлымі катамі», якіх я цяпер гляджу пастаянна, паведамілі, што забойца дзейнічаў вельмі асцярожна і замыў усе сляды, — нават тыя (гэта было падкрэслена асабліва!), якія заставаліся на дзвярах ад ягоных ботаў.

Я смяяўся, калі гэта глядзеў.

Я зразумеў следчага Язэпа Лёсіка слушна.

Асноўнай версіяй забойства Net-візарам, а значыць, і ўсім грамадствам (уключна са следствам), было прызнана «звядзенне рахункаў паміж рознымі кланамі наркагандляроў». Усе шапталіся пра трыяды, бо «забіць чалавека і не пакінуць слядоў» можа толькі прафесіянал. Праз месяц справу закрылі, бо было даказана, што наркадылер скончыў жыццё самагубствам (мне як патрабавальнаму тэлегледачу засталося незразумелым, хто ж тады «замываў сляды»). Паводле выніку ўсё выглядала так, быццам трыяды моцна далі на лапу Следчаму камітэту, каб той заплюшчыў вочы, і той іх заплюшчыў, напляваўшы на кпіны Пясецкага і глабальны сумнеў у грамадскай думцы. Ці не ідэальная блытаніна для мяне?

Што да перспектыў, то яны такія. У мяне ёсць 50 тысяч, а гэтага будзе дастаткова на заможную і рэспектабельную торч-старасць. Я буду спажываць па старонцы друкаванкі раз на тры дні, бо эфект — вельмі моцны. Я буду глытаць санет, а потым вырываць старонку з ім і ўрачыста паліць яе ў агні. Бо, зноў жа, я зразумеў следчага Язэпа Лёсіка слушна. Мяне не будуць чапаць, пакуль я не пачну спрабаваць перапрадаць ужо спажытае, не ператваруся, такім чынам, у дылера.

Потым я пераеду ў Варшаву, дзе жытло таннейшае, а стаф больш даступны. Я буду спажываць, а вы мне будзеце зайздросціць. Што сказаць вам на развітанне? Ну вось вам, пакайфуйце:

З адной калыскі шчасце і няшчасце,

Ды ў іх няма аднолькавых дарог:

Ці можа кветкай у вянок папасці,

Ці пустазельнай былкаю ў быльнёг…⁶⁵

БАРЫГА

Я падышоў да дзвярэй, навесіў ланцужок, прыадчыніў. Там стаяў адзін з тых шматлікіх підарасаў, якія лічаць, што нашая мова, святая і вечная, — цацка для забавы, прылада для выкліку нейкіх там наркаманскіх галюноў. Я часцяком з імі зносіўся, калі яшчэ не сустрэўся з нармальнымі людзьмі і не зразумеў усё як ёсць. Я нават гандляваў наркотыкамі, як тут і было напісана. І вось, прыйшоў гэты підарас, цень з мінулага.

Я яму кажу: «Ідзі ты адсюль, падла! Не буду я табе прадаваць мову нашую, святую і вечную!». А ён тады ўцягнуў маю галаву ў прамежак між дзвярыма і храснуў так, што я адчуў, як ламаецца мой чэрап і як выцякаюць мазгі. Пасля гэтага я пабачыў ззянне, адчуў, як мяне ахінае хараство і лагода няіснасці, і стаўся я словамі, знайшоўшы ў мове, святой нашай і вечнай, свой прытулак і сваю Вальгалу. І з той пары лунаю па-над светам, бачу кожнага, хто гаворыць, і я ёсць тым, што гавораць.

Як вы разумееце, апошнія абзацы гэтага тэксту дапісаў ужо я, Сварог, бо брат Сярожа напісаць, як яго забівалі, не мог, будучы мёртвым. Думаю, усё прыкладна так і было — прыцягнуўся гэты наркот, захацелася яму «кайфу», вось і забіў. У кватэры Сярожы мы знайшлі растрыбушаны заплечнік, у якім ён некалі цягаў мову праз мяжу. На заплечніку застаўся след ад кручка, якім небарака «сорак дзявяты» з асабістай гвардыі Майстра духмянасцяў спрабаваў «вылавіць» скарб. Яшчэ ў ім апынуўся гэты ці то дзённік, ці то блог, ці то проста аповед пра жыццё. Аповед я, Сварог, вырашыў перакласці на беларускую мову. Бо напісаны ён быў па-руску. Сярожа ж мовы амаль не ведаў, так, вучыўся патроху. Казаў смешна, з памылкамі. І ўсё ж брат Сярожа заслугоўвае таго, каб заняць годнае месца ў мове і вечнасці. З тэкстам гэтым таксама папрацаваў рэдактар, бо я — не стыліст, я — салдат. Рэдактар, як ён мне сказаў, выправіў «час дзеясловаў», бо дзённік быў напісаны «не ў мінулым», а літаратура чамусьці вымагае, каб пісалася «ў мінулым», — я ў гэтым нічога не валаку. Я вам лепей пра зборку-разборку «калаша» расказаў бы.

Што да нашага пошуку, дык друкаванка Дубоўкі знікла назаўсёды ў надзейных, абароненых турэлямі і бранёй, сховішчах Дзяржнаркакантролю. Зразумець, што Сярожа зберагаў яе менавіта ў заплечніку, нам дапамог першы сказ апошняга абзаца, напісанага Сярожавай рукой: «У роспачы я расшпіліў маланку і дастаў са сваёй надзейнай схованкі друкаванку». Ён быў добрым чалавекам з чыстым тварам, таму мог спакойна насіць з сабой хоць дваццаць кіляў урану — ніхто б ніколі не падумаў, што такі хлопец здольны на кантрабанду ці крымінал. Ён быў добры чалавек, Сярожа. Сапраўды добры. Ну а тое, што ён там напісаў пра мяне, я часткова выправіў, замяніўшы іншымі азначэннямі. Бо я ў яго выйшаў занадта нейкі… Не ведаю. Сентыментальны, ці што. Я не такі па жыцці. Я брутальны і магутны, як зубр ці мядзведзь. Ну, вы бачылі той тэкст. Хоць адкуль вы бачылі, вы ж чытаеце ўжо выпраўленую версію!

Маё разуменне вечнасці Сярожа перакуліў дагары нагамі, але гэтых фрагментаў я не чапаў, проста перакладаў. Хай застанецца так, як ёсць, для гісторыі. Маё будзе са мной.

На жаль, Сярожа не пакінуў дэталёвага апісання сваіх стасункаў з кліентамі, якім прадаваў мову. А таму зразумець, хто дакладна яго забіў, складана. Вынікі ўнутранага расследавання справы аб забойстве Следчы камітэт чамусь засакрэціў. Што, дарэчы, дзіўна, але навокал робіцца шмат дзіўнага. Нашыя хакеры ў таямніцу гэтага забойства не прабіліся. Але мы неяк разам, усе адначасова, падумалі на аднаго тлустага азызлага тыпа, якога паказалі па тэлебачанні. Ён удзельнічаў у «следчым эксперыменце», соўгаўся па кватэры забітага, блішчэў нахабнымі маленькімі вочкамі ды ўхмыляўся. Я ў тым сэнсе, што падазраваных было шмат. І ў «Крымінальнай хроніцы» на YouTube паказалі тры ці чатыры следчыя эксперыменты, кожны раз розны магчымы забойца. Але падумалі мы менавіта на гэтага. Занадта, казліна, быў у сабе ўпэўнены — мабыць, атрымаў падзяку і «дах» ад нашых ворагаў за тое, што на друкаванку дапамог выйсці.

Агідная пыса, скура колеру хлебнага мякішу, тлустыя вусны. І яшчэ выраз на твары такі, быццам усе навокал — гаўно, а ён такі, ведаеце, самы разумны. Пры гэтым важыць, відаць, кілаграмаў сто дваццаць. Што цікава, чмырыдла меў добрую адукацыю. Дзіўна, што стырчэўся да поўнай страты людскога аблічча. Мы яго спачатку думалі грохнуць — проста дзеля прафілактыкі, даведаліся нават, што жыве на плошчы Мёртвых, нават ужо выканаўцаў вылучылі, але потым накацілі іншыя справы, і зрабілася неяк не да яго. Але я лічу, было б добра такога шчоўкнуць, нават калі ён і не вінаваты ў Сярожавым забойстве, — проста за грэблівы выраз на хлябальнічку.

Дарэчы, на гэтага тлустага ёлупня, здаецца, падумала ўся Беларусь. Наогул, людзі ж усё заўсёды разумеюць, не трэба іх лічыць за быдла.

На пахаванні Мая Каханая вельмі плакала. Я разумею чаму — тыя тры варыянты слова, якія вылучыў Сярожа, ён забраў з сабой у труну. Ніхто і ніколі больш не даведаецца, якая яшчэ ёсць назва для абазначэння пачуццяў мужыка да дзеўкі, акрамя «кахання» і «любові». А мо і не трэба — мне дастаткова «кахання». І Майстру духмянасцяў — таксама дастаткова. Каб яшчэ хто зрабіў для нас дваіх другую Цётку. Каб гэты жоўты не боўтаўся ў мяне пад нагамі.

«Балетмайстар», дарэчы, прыйшоў на Сярожава пахаванне. Хоць пры жыцці цярпець Сярожу не мог і нават думаў уласнаруч прыдушыць яго, як ён тое слова прыгадае. А я з самага пачатку не мог зразумець такой лютасці. Ну здыхлік — ён і ёсць здыхлік. Жанчынам жа падабаюцца дужыя, жылістыя асілкі. Волаты. Мядзведзі. Зубры. Самцы, ад якіх будуць добрыя, здаровыя нашчадкі. Мая Каханая ўсё яшчэ вагаецца, усё адхіляе маю прапанову — яна ж каталічка, ёй патрэбныя ўсе гэтыя анёлкавыя атрыбуцікі — шлюб, вянчанне, без гэтага нікуды, бо — «загана», «грэх». Нават цалаваць сябе не дае.

Яна і Сярожам зацікавілася, калі той адмовіўся ад «балетмайстравага» hot pot — вось, сказала, знайшоўся нарэшце чалавек, які не чэлесам думае, як вы, казлы старыя. З сэрцам чалавек. Але не, я не раўнаваў да яго. І не трэба думаць, што на аперацыю гэтага пацанёнка запрасіў, каб ён не застаўся з Ёй, калі мяне заб’юць. Я ласку хацеў яму зрабіць. Дрэнна, што ён вагаўся, — гэта яго не вельмі добра характарызуе.

Ну вось, здаецца, усё. Так канчаецца гісторыя добрага чалавека Сярожы, кволага целам, але моцнага сэрцам. Так канчаецца і мая праца над перакладам, на якую я са стэнаграфісткай Волечкай ахвяраваў амаль тры тыдні. Заўтра мы ў складзе трох ударных групаў рушым да будынка тэлебачання на Камуністычнай, захопім апаратную жывога эфіру, уключымся ў вяшчанне і зробім так, што на мове зноў пачне размаўляць уся краіна. Мы растлумачым, што мова нашая, святая і вечная, — не наркотык, а скарб народнай душы, які яднае людзей. Пасля гэтага людзі пачнуць шукаць ведаў пра мову, вучыцца ёй, цёмныя часы адступяць і пачнецца эра цноты і яснасці, калі гаўно, нарэшце, будзе названае гаўном, а героям усталююць помнікі на вуліцах, якія некалі насілі назвы катаў.

Я, Сварог, 紅棍, Чырвоны слуп трыяды «Светлы шлях», у гэта веру. І я за гэта памру.

ДЗЁГАЦЬ

Божа справядлівы, Божа літасцівы, злітуйся нада мной, бо вінаваты я.

Мая роля ў гэтай аперацыі палягала ў дубляванні асноўнага падрыўніка. У выпадку выбывання таго праз раненне ці смерць я мусіў узяць пакунак з трынітрафенолавай выбухоўкай, усталяваць яе ў падземным шурфе, які вядзе да запасной апаратнай жывога эфіру і забяспечыць падрыў, каб пасля пачатку нашага вяшчання ніхто не мог яго перарваць.

Я — сорак дзевяць у трыядзе «Светлы шлях», маё імя — Дзёгаць, пазыўны «дзвесце сорак тры» на чацвёртым канале. Я раскажу вам, як мы бралі тэлебачанне, бо вас падманваюць, вас падманваюць, і я не магу болей слухаць, як вас падманваюць.

Па-першае, ніякія мы не тэрарысты. Наша баявая група была сфармаваная з ліку былых байцоў БУСа, узначальваў яе Сварог, Чырвоны слуп «Светлага шляху». Цяпер, пасля таго, як усё скончылася, я магу называць нават імёны. Імёны герояў. Божа літасцівы, вінаваты я.

Перад намі стаяла задача пранікнуць у будынак тэлебачання на вуліцы Чырвонай, урэзацца ў вяшчанне з загадзя падрыхтаванай праграмай, якая мусіла паведаміць людзям, што мова — не наркотык, а наш культурны здабытак, які трэба берагчы. Мэта аперацыі — вяртанне мовы ў актыўнае камунікацыйнае абарачэнне. А ніяк не заахвочванне наркатычнага збыту, як кажуць вам цяпер.

Мы рушылі на двух чорных мікрааўтобусах «Сэн Ян» з дадатковай бранёй на баках. Нас было васямнаццаць чалавек — два ўзводы забеспячэння і ўзвод спецыялістаў: хакер, сапёр, санітар з прыкрыццём. Пасля дасягнення пункту разгортвання (вуліца Камуністычная) мы прыстасавалі ражкі да аўтаматычнай зброі і далі каманду кіроўцам збочыць непасрэдна да будынка тэлебачання. У нас былі падрабязныя планы, мы набылі нават 3D-мадэль студый і апаратных і тры тыдні трэніраваліся па ёй.

Рог чакаў, што непасрэдны ўваход у бой пачнецца ўжо на гэтай стадыі. Ён лічыў, што сярод нас ёсць крот, які зліе інфармацыю пра падрыхтоўку такой маштабнай аперацыі. І нас абавязкова будзе чакаць спецназ МУС «Альфа». Дзеля ўвядзення супраціўніка ў зман мы былі апранутыя ў дакладную копію формы спецназу МУС «Альфа». Іх адзенне ўсё роўна шыецца ў Кітай-горадзе, на адмысловую абаронную замову. Таму нам нескладана было здабыць васямнаццаць камплектаў, бо мы кантралюем усю вытворчасць у гэтым квартале.

Для нас было дзівам, што, пад’ехаўшы да будынка, мы не сустрэлі супраціву: тут не было ніякага дадатковага ўзмацнення, увогуле, ля каланады стаялі толькі цывільныя машыны. Мы пачакалі дзве з паловай хвіліны, ацэньваючы тактычную абстаноўку. Візуальнага кантакту са снайперамі ці цяжкай тэхнікай не было, таму Рог зрабіў выснову, што мы з’явіліся нечакана, нашы дзеянні будуць непрадказальнымі для ворага. Мы нацягнулі маскі, знялі аўтаматы з засцерагальнікаў і пачалі разгортвацца ўглыб будынка. Я быў узброены кароткарульным АК дэсантнай мадыфікацыі са складным прыкладам. Ішоў я побач з асноўным падрыўніком, каб, у выпадку яго страты мёртвым або параненым, перахапіць груз са стабілізаваным трынітрафенолам і выканаць баявую задачу.

Мы пашыхтаваліся па розныя бакі ад дзвярэй і запусцілі таймер — мы разлічвалі час такім чынам, што ў нас будзе прыблізна дзесяць хвілінаў ад моманту, калі дзяжурны ў будынку заўважыць людзей са зброяй на маніторах відэаназірання, і да прыбыцця ліквідацыйнай групы. Таму нам варта было дзейнічаць вельмі хутка. Група прарыву забяспечыла праход — мы да смерці напалохалі нейкую цётачку, якая выходзіла з будынка з раскошнай драцэнай у гаршку — драцэна апынулася на зямлі, гаршчок — на друзгі. Цётачка пачала вішчаць, але я ёй сказаў, праходзячы: «Не бойтесь, міліцыя», — і яна вішчаць перастала. У нашым горадзе нават калі нехта пешаходу будзе адразаць вуха вялікім дэсантным нажом і пры гэтым скажа, што ён — «міліцыя», ніхто не зверне ўвагі. Ну, міліцыя — дык, значыць, так трэба.

Хол аказаўся значна цямнейшым, чым было на 3D-мадэлі. Рамка металашукальніка не працавала, за стойкай ля яе драмаў той самы дзяжурны, які, па нашых разліках, мусіў выклікаць дапамогу. Рог падышоў да яго, сказаў «ку-ку», той прачнуўся, асавела паглядзеў па баках і атрымаў прыкладам аўтамата па галаве. На нейкі час ён быў цалкам нейтралізаваны. Пашэнціла — паводле нашага плана, ён мусіў загінуць першым. Магчыма, дарэчы, ён усё добра зразумеў і, пабачыўшы 18 цяжкаўзброеных байцоў на маніторах, толькі выгляд зрабіў, бы спіць. Каб не ўцягвацца ў страляніну, у якой для яго не было ані найменшага шанцу.

Мы адпрацавалі хол, разгарнуліся ўглыб будынка — тут была вялікая лесвіца, якую нам трэба было абысці і рушыць да маленькіх цёмных дзвярэй на вуліцу. Наогул, увесь гэты будынак не быў нашай першачарговай мэтай. Тут рыхтаваліся перадачы, якія ідуць у Нэце ў запісе, а мы мусілі прабіцца да жывога эфіру. Дзверы былі замкнёныя, штурмавікі пазбавіліся ад замка, мы апынуліся на двары і ацанілі абстаноўку. Перад намі была пляцоўка пяцьдзясят на семдзесят метраў, на якой знаходзілася вялікая белая спадарожнікавая антэна асноўнага перадатчыка. Яна падобная да фрагмента касмічнага карабля, я ўпершыню бачыў яе так блізка. Два стрэлы па модулях прыёму-адпраўкі — і краіна пазбавіцца прапаганды на дзесяць хвілін, пакуль не запрацуюць дадатковыя модулі на вуліцах Сурганава і Макаёнка. Такая блізкасць да стратэгічнага аб’екта ўражвала. Галоўнае, мы не сустрэлі тут зусім ніякага супраціву — нават міліцыянера са свістком, якога трэба было «выключаць».

За ёй быў бачны двухпавярховы, затоплены ў зямлю будынак з апаратнымі — нашая мэта. З выгляду ён болей нагадваў бункер часоў Другой сусветнай вайны і будаваўся, здаецца, прыблізна ў тыя ж часы. Акрамя двух надземных паверхаў, у ім была яшчэ процьма падземных, я гэта ведаў, бо мне, у выпадку страты асноўнага падрыўніка, трэба было знайсці калідор-шурф да дублёрнай апаратнай.

На ўваходзе ў будынак курыла нейкая барыня на высокіх абцасах, з валасамі, сабранымі ў куксу.

— Вы по поводу фильтров для кондиционеров? — запыталася яна ў групы прарыву — шасцёх чалавек у масках і блакітным спецназаўскім камуфляжы, са штурмавымі вінтоўкамі і аўтаматамі.

Хлопцы сталі па два бакі ад дзвярэй, ля яе. Адзін баец адчыніў дзверы, астатнія ланцугом бязгучна прасунуліся ўсярэдзіну.

— У нас фильтр для кондиционера забился, — паспрабавала сказаць паненка апошняму з іх. — На втором этаже, в гримёрке прямого эфира.

— Група бэта і дэльта — на ўваход, — скаманадаваў Сварог. Мы панесліся ў будынак. Барыня пабачыла кулямёт М-60 калібру 7,62, які валок адзін з байцоў, паціснула плячыма, закаціла вочы, выдыхнула дым і спытала, вось так, з закочанымі вачыма:

— Што вам, ответить уже сложно?

— Так, мадама! — спыніўся ля яе Рог. — Мы па поваду кандзіцыанера!

Ён прыціснуў яе каленам да сценкі, агледзеў, адабраў у яе камунікатар, які яна трымала ў пальцах з велізарнымі пазногцямі, яшчэ адзін быў у сумачцы. Пасля гэтага загадаў:

— Бяжы адсюль, дзеўка, бо зараз тут моцна прыпячэ.

— Кантакт! — азвалася ў рацыі, і адразу ж з глыбіні будынка данеслася некалькі стрэлаў.

Мы замерлі. Да дзеўкі нарэшце нешта дайшло, і яна паспрабавала крычаць гартанна і ціха: «Аааа!» Яна нават хутчэй проста гаварыла, чым крычала.

— Цыц! — крыкнуў ёй Рог. І — у рацыю: — Параненыя ёсць?

— Без стратаў, — адказала рацыя.

— Дык якая абстаноўка? — удакладніў камандзір. — Які супраціў?

— Супраціў задушаны, — весела прамовіла рацыя праз памехі. — Ды і не было ніякага супраціву.

Мы пераадолелі калідор, пакінуўшы тут двух стралкоў забеспячэння — яны першымі ўступяць у бой і будуць прыкрываць нашыя дзеянні ў глыбіні апаратнай. Мы падняліся па лесвіцы, а потым спусціліся на першы ўзровень — усе гэтыя заблытаныя пераходы мы добра адпрацавалі на 3D-мадэлі, інакш бы проста не знайшлі патрэбнага пакоя: на тое і быў разлік архітэктараў, якія праектавалі гэты бункер. Тут, у холе перад «студыяй нумар адзін», мы пабачылі прычыну страляніны — на падлозе ляжаў бледны ад страху прадзюсар інфармацыйнага вяшчання з тварам хлопчыка, вусікамі вычварэнца і сівымі валасамі старога — вы гэтае брыдоцце добра ведаеце, калі гледзіце скрыню. Калена ў яго было прастрэленае.

— У вайнушку вырашыў пагуляць, — кіўнуў на яго адзін з нашых байцоў. Глядзі ты, з траўматыкі па мне засадзіў. — Ён прадэманстраваў шарык ад пнеўматычнага пісталета, які засеў у бронекамізэльцы.

Прадзюсар ляжаў і тросся — ці то ад страху, ці то ад шоку.

— А калі б ты мне ў вока з гэтай цацкі пацэліў? — запытаўся баец і нямоцна ўдарыў таго нагой. — Давай паўзі адсюль, чарвяк, толькі тэлефон тут пакінь!

У студыі жывога эфіру мы пабачылі наступную сцэну: на падлозе роўнымі радамі ляжалі восем чалавек, рукі трымалі на галовах. Стаялі дэкарацыі перадачы «Поўны Пясец», і яны, я вам скажу, зроблены з простага пафарбаванага кардону. Дом, дрэва — усё фальшывае. За сталом вядоўцы сядзеў сам Пясецкі. Ён з цікавасцю глядзеў па баках. Спачатку мне падалося, што ён баіцца, але добра хавае свой страх. А потым, гледзячы, як ён бліскае вачыма, як узбуджана цярэбіць сабе бародку, я зразумеў, што ў гэтага чалавека праз працу трохі змянілася ўспрыняцце рэчаіснасці. Што ўвесь свет для яго — такое вялікае шоу. Нават забіваць яго будуць — а ён будзе глядзець на гэта як на забаўляльную праграму. У ягоным сусвеце, сусвеце шоу, не магло здарыцца нічога страшнага, бо трупы па Net-візары не паказваюць.

Насупраць крэсла вядоўцы, на адлегласці дваццаці метраў, была шкляная апаратная жывога эфіру, за пультам якой ужо варажыў наш хакер. На правай сценцы быў манітор з чатырох плоскіх панэльных візараў, які адлюстроўваў тое, што ідзе цяпер у эфіры. Там спачатку вісеў надпіс: «У сувязі з прафілактыкай на лініі глядзіце шоу “Поўны Пясец” з Сяргеем Пясецкім на наступным тыдні», — а потым пайшлі «Вясёлыя каты» ў запісе.

Асноўны падрыўнік пацягнуў пакунак з выбухоўкай да шурфа з падземнай апаратнай. Я, згодна з інструкцыяй, заняў пазіцыю ля пачатку калідора, ад якога адыходзіў шурф. Рог агледзеў абстаноўку і зразумеў, што з’явілася кароткая паўза. Ён падышоў да Пясецкага, сеў на стол побач з ім і павітаўся за руку. Пясецкі не разумеў, што з яго здзекуюцца, і трымаўся велічна.

— О, якія людзі, — сказаў яму Рог. — Вельмі прыемна пазнаёміцца.

Пясецкі па-манаршы кіўнуў.

— Я вялікі прыхільнік вашага таленту, — сказаў Сварог. І тут жа даў кулаком пад дых Пясецкаму. Калі той сагнуўся, Рог «сустрэў» яго каленам. — Гэта табе, дружа, за тваю леташнюю перадачу пра мову. Вельмі дасціпна ў цябе атрымалася!

Цікава было назіраць за Пясецкім. Атрымаўшы моцны тычок у твар, ён перадусім абмацаў сківіцу і нос — ці няма пераломаў. Вельмі даражыў сваімі бясцэннымі рысамі, якія «знаёмыя кожнаму гледачу», як яны кажуць у анонсах «Пясца».

— Так, усе цывільныя — тэлефоны на падлогу і на выхад, — загадаў Рог. І павярнуўся да Пясецкага: — А ты, галубок, з намі застанешся да апошняга! Пакалякаем. Можа, яго пагаліць, хлопцы? Ляза ні ў кога няма?

Байцы не адказалі, бо ўсе былі занятыя кожны сваёй справай. Хакер нарэшце ўскрыў іх сістэму, і на маніторах пайшоў наш запіс. На белым тле ўзнікалі словы, якія складваліся ў сказы, а дыктарскі голас чытаў:

«Што можа быць даражэй сэрцу чалавека, як у сталых гадах пачуць цябе, роднае слова, у чужой старане? Здаецца, быццам з далёкай чужыны пераносіш ты нас у родны край — родну вёску, дзе мы ўзраслі, дзе першыя думкі складалі, дзе гора і радасць першы раз спазналі…»⁶⁶.

Нават тут, у баявой абстаноўцы, я быў узрушаны тым, як моцна гучаць гэтыя словы.

«Чаму ж, роднае слова, гэтак часта забываюць цябе людзі — нават тут, між сваімі? Чаму сыны нашага народа так лёгка адракаюцца ад матчынай гутаркі? Кажуць: бо цёмны нашы беларусы. Але гэта няпраўда: забываюць родную мову, адракаюцца бацькоў і братоў сваіх найбольш тыя, хто дайшоў навук, выйшаў у людзі. Яны няцёмны: яны пераймаюць чужое — дзеля карысці».

Рог не любіў пафасных сцэнаў, таму працягнуў чапляцца да Пясецкага. Ён пашморгаў ягоную казліную рудую бародку і прапанаваў:

— Ну, як няма ляза, дык мы можам цябе запальнічкамі абсмаліць.

— Это вы меня вроде как в заложнікі взялі? — удакладніў Пясецкі.

— Ды каму ты патрэбны, хто за цябе выкуп дасць? — сплюнуў Сварог. Ён паправіў аранжавы каўнер на салатавым пінжаку гэтага блазна. Пясецкі характэрна здрыгануўся, думаў, што Рог яго зноў будзе біць. — Як ты здохнеш, урад праз пяць хвілін новага здзекуна з мовы знойдзе.

— Не, ну вы не правы! — пачаў нервавацца Пясецкі. Ці то ён перспектыву застацца жывым непасрэдна ўвязваў са сваёй вартасцю ў якасці закладніка, ці то, што найбольш верагодна, быў да глыбіні душы пакрыўджаны грэблівым стаўленнем да свайго высокага аўтарытэту.

— Калі мяне заб’юць, падзе ўрад, — адказаў Пясецкі ўпэўнена. — Гэты ўрад кіруе толькі таму, што я з яго смяюся.

«У сэрцы такіх людзей загасла любоў да свайго народа і роднай мовы. Дачэсная карысць, жаданне пашаны ў чужых, смешны гонар — усё гэта заняла мейсца ў апусцеўшай іх душы», — тым часам мужчына-дыктар змяніўся дзяўчынай-дыктаркай. Гэта было зроблена, каб захаваць увагу гледачоў. Мы спачатку думалі запусціць толькі словы, але Рог першым зразумеў, што ва ўсёй Беларусі можа не знайсціся людзей, якія памятаюць, як трэба гэта чытаць, як гучыць, напрыклад, у нескладовае. «Але няма на свеце такіх скарбаў, што б вечна цешылі нашае сэрца. Хваробы, калецтвы, смерць паказываюць, якую малую цану маюць дастаткі, гонар, высокае становішча. Здрада, ашуканства — вось адплата за прыязнь і любоў да вышэйшых ад нас. Чым больш пазнаем мы свет, тым меншую цану маюць для нас яго скарбы, тым болей бачым благога, болей здзеку, крыўд і слёз…»

Маналітная бетонная падлога пад нагамі пахіснулася. Спрацавала выбухоўка. Ад увахода, што вёў у шурф, накаціла воблака гарачага дыму. І яшчэ гэты кіславата-ёлкі пах, які ўзнікае, калі працуеш са стабілізаваным трынітрафенолам, б’е проста па ноздрах. Ён падобны да таго, калі паляпаеш у лесе па мурашніку, а потым удыхнеш кіслату, якую мурашы выпырснулі на далонь. Гэтаксама перахоплівае дых. Я люблю гэты пах. Паказаўся сорак дзявяты з дэтанатарам, асноўны падрыўнік.

— Баявая задача выкананая, — адрапартаваў ён Сварогу. — Праход задраіла. Там бетоннымі плітамі столі ўсё заваліла так, што яны месяц будуць разграбаць.

Цяпер выключыць вяшчанне можна было толькі з нашай апаратнай. Цывільных людзей на падлозе не засталося — я нават не заўважыў, як яны зніклі. Боязь атрымаць кулю ў бок — найлепшы настаўнік маскавання.

— Дзвесце дваццаты — першаму. Візуальны кантакт з «Альфай», — паведаміла рацыя. Гэта быў кіроўца мікрааўтобуса, у задачу якога на час аперацыі ўваходзіў аператыўны кантроль увахода і паведамленне аб перасоўванні супраціўніка.

— Бля. Неяк рана яны. Сёмая хвіліна! — сказаў Рог, паглядзеўшы на таймер. — Ну то рыхтуйцеся, хлопцы.

Ён націснуў на кнопку «перадача» ў рацыі.

— Сто восемдзесят чацвёрты, пяцьдзясят шосты, чакайце гасцей. Дзвесце дваццаты, дакладвай.

«Бедны той, хто, апрача грошы, апрача багацця, каторае пры першым няшчасці счэзне дазвання, не мае скарбаў вечных — скарбаў душы. Такі скарб, каторы ніхто і ніколі адабраць ад нас не здалее, гэта любоў да бацькаўшчыны, да свайго народа, да роднай мовы, — гэта вялікае мілаванне чалавека — слабога, пакрыўджанага», — неслася з дынамікаў.

— Дзвесце дваццаты, — паўтарыў Сварог. — Дакладвай!

— Дзве, тры, чатыры «каробачкі» па дваццаць чалавек. Разгортваюцца. Аўтаматычная зброя, кулямёт 7,62, два гранатамёты «Муха». Яшчэ кулямёт, ідуць да мяне, тут прыбіраюць усе машыны, я вымушаны ехаць, як зразумеў?

— Зразумеў цябе, дзвесце дваццаты, перамяшчайся да пункту эвакуацыі, чакай там пятнаццаць хвілін, пры адсутнасці камандаў і кантакту пасля гэтага часу адступай на пазіцыю старту, як зразумеў?

— Зразумеў, першы, працую.

«Але поруч з любоўю да сваіх братоў патрэбна яшчэ нешта, што злучае людзей у суцэльны народ, — гэта родная мова, — тут голас змяніўся на лагодны матулін тэмбр, мне болей за ўсё падабаўся гэты фрагмент. — Яна, быццам цэмент, звязывае людзей. Яна дае ім найлепшы спосаб разумець адзін аднаго, адной думкай жыць, адной долі шукаць. Хто адрокся мовы бацькоў сваіх, хто ўздзеў чужую апратку — той адышоў ад народа далёка-далёка. I на яго браты глядзяць, як на чужынца…».

З боку ўвахода грымнула. Сто восемдзесят чацвёрты і пяцьдзясят шосты ўвайшлі ў бой. Запрацаваў цяжкі кулямёт М-60. Пакуль ён гучыць, нам нічога не пагражае — хлопцы з прыкрыцця трымаюць выхад. «Да нашай моладзі звяртаемся мы з гэтымі словамі, — вяшчаў матулін голас. — Вы, маладыя, найчасцей пападаеце між чужых людзей, што вашай мовы не шануюць, “простай”, “мужыцкай” завуць. З вас часта насміхаюцца, калі гаворыце па-свойму. I вы, чуючы гэта, пачынаеце саромецца матчынай мовы, свайго народа, сваёй радні. Так разрываецца тая жывая звязь, што злучае вас з беларускім народам. Аб ім вы забываеце. Чужых багоў прымаеце: чужую гутарку, звычаі, чужое імя».

Увесь запісаны намі выступ быў разлічаны на шэсць хвілін. У канцы паведамлялася, што словы належаць Алаізе Пашкевіч, галасы дыктараў заклікалі цікавіцца каранямі. Але запіс быў пабудаваны такім чынам, што ў прынцыпе яго можна было абрываць і пасля першага абзацу, бо мы былі рэалістамі і разумелі, што шэсць хвілін нам пратрымацца не ўдасца.

— Пяцьдзясят шосты забіты, — паведаміла рацыя ў кароткай паўзе, якая ўзнікла ў працы М-60. — Працягваю працаваць.

— Увага! — даў каманду Сварог. Мы занялі кожны сваю пазіцыю, арганізавалі перыметр.

«Быў у нас пясняр, што ў час спячкі народнай першы адважыўся клікаць беларусаў, каб шанавалі мову бацькоў і дзедаў сваіх. “Не кідайце мовы сваёй, каб не ўмёрлі”, — пісаў Мацей Бурачок да беларусаў. I гэты вокліч збудзіў прыспаныя сэрцы. Народ прачнуўся. Ён пазнаў, хто ён. Родная мова яго — загнаная, пагарджаная — паднялася высока і стае ўжо поруч з “панскімі” мовамі. I здабывае…» — у гэты момант рубанулі святло. Яны наважыліся абясточыць увесь Цэнтральны раён Мінска дзеля таго, каб нас спыніць. Праз чатыры з паловай секунды мусіў запрацаваць аварыйны генератар, але, замест гэтага, мы пачулі прыглушаны выбух — няма болей аварыйнага генератара. Ён знаходзіўся на вуліцы, на пляцоўцы, якая добра прастрэльвалася. Арганізаваць ягоную бяспеку сіламі васямнаццаці чалавек было нерэальна.

Запалілася бледнае святло, якое сілкавалася ад акумулятараў. Яго ледзь ставала на тое, каб бачыць сілуэты, эфектыўна працаваць у такіх умовах будзе цяжка. Моцна грымнула, кулямёт сціх. Па калідоры ад увахода пратупалі дзясяткі ног. Было чуваць, як яны цяжка дыхаюць за дзвярыма, што вядуць у студыю.

— Не стреляйте, тут заложник! — раптам віскнуў Пясецкі! — Я Сергей Песецкий! Не стреляйте! — нехта з нашых даў яму поўху, каб сціх.

У прынцыпе, нашая місія была выкананая. Нам заставалася толькі годна загінуць. Бо на EZ, пункт эвакуацыі, вялі дзверы чорнага выхаду ад таго самага скразнога калідора, які цяпер кантраляваўся «Альфай». Каб кулямёт пратрымаўся на тры хвіліны даўжэй, мы б пад яго прыкрыццём паспрабавалі сысці, хоць шанцы, вядома, былі мізэрныя. Ніхто не ішоў сюды ў спадзяванні застацца жывым.

Мне трохі тужліва было, што жыццё канчаецца. Бо мне толькі дваццаць чатыры, я не шмат чаго бачыў, акрамя трэніровак і зброі. Але мы зрабілі годную, мілую Богу справу, з намі — нашы мёртвыя продкі.

Дзверы вылецелі, і адразу агонь пайшоў па некалькіх вектарах. Праз секунду ці дзве я цалкам страціў разуменне таго, хто дзе знаходзіцца. Прыцемкі, бледнае святло з акумулятарных свяцільняў і сполахі прыглушаных полымярэзамі стрэлаў. Аглушыла, бо працавалі ў зачыненым памяшканні, фактычна — у бетонным мяшку. Цоканне рыкашэту было ці не гучнейшым за стрэлы. Не, тут не ў тым рэч, што гучна, — проста гук непрыемны, як ад мінамёта, б’е рэзка па вушах. Ды і потым: намячаеш вектар, «чысціш» яго, і бачыш, як бліскавіцы ляцяць ад куляў па сценах. Куды яны скіруюцца пасля таго, як адскочаць ад бетону? Ці не ў тваіх таварышаў?

А гэтыя яшчэ кінулі дымавую шашку — зусім стала добра. Мы ў форме «Альфы», яны ў форме «Альфы», цёмна, дымна, і ўсе страляюць. Мая пазіцыя была за бетоннай тумбай-распоркай, вектар — адзінаццаць гадзін⁶⁷ — дзве гадзіны. Страляў ці то ў тых, хто занадта ля дзвярэй былі, бо наш перыметр меў форму ўвагнутага карэ з самай нізкай кропкай акурат насупраць уваходу. Таксама адказваў тым, хто відавочна і мэтанакіравана апрацоўваў маю пазіцыю: калі страляе ў мяне — значыць, вораг. Але праз дзесяць секундаў і яны, і мы цалкам заблыталіся і проста нішчылі свой боезапас. Я спакойна так працаваў, калі адчуў, што тумбы ўжо няма, яе раскрышыла кулямі, бы спарахнелае бервяно.

— Мяняю пазіцыю, — паведаміў я па рацыі, якой ніхто ўсё роўна не чуў у гэтым гармідары.

Я намеціў жалезную мачту асвятлення за чатыры метры на дзевяць гадзін і паспеў зрабіць два крокі ў той бок. Мая памылка была ў тым, што я бег прама — думаў, праслізну хутчэй. А ў гэтым вэрхале з куляў і рыкашэтаў праслізнуць было немагчыма. Таму мяне зачапіла, плазам кульнула на зямлю, так што я храбуснуўся патыліцай аб бетон падлогі. У вачах пачало павольна цямнець, і перад канчатковым выключэннем я паспеў пабачыць, як наш агонь, агонь групы, што абаранялася ля сцяны, пачынае перамяшчацца да выхаду — гэта значыць, Рог усё ж спрабуе вывесці людзей. Добра. Яны, можа, застануцца жывыя. Я памёр шчаслівым.

Ачомаўся я праз нейкі час, які дакладна — сказаць не магу. Побач, за сцяной, яшчэ ішла страляніна, я чуў яе так, быццам у вушы мне напхалі ваты. Я асцярожна прыўстаў, абмацаў усё цела. Ногі-рукі рухаліся, але ў галаве гуло, шыя і спіна былі ў крыві. На патыліцы намацаў здаравезны гузак. Зрабіў крок, і раптам зноў ледзь не заваліўся назад. Уся падлога была ў адпрацаваных гільзах ад аўтаматычнай зброі. Што не дзіўна, бо толькі я за час бою спустошыў два ражкі. Гільзы коўзаліся пад нагамі, вельмі лёгка было паслізнуцца. Мяне не паранілі — проста падэшва берцаў пайшла рэзка наперад, натрапіўшы на гільзу. Я ўсё не мог знайсці свой караткарульны «калаш». Выглядае, што пасля таго, як мяне вырубіла, нехта з бакоў скарыстаўся наступальнай гранатай, і выбуховая хваля раскідала ўсё па зямлі.

Тут я пабачыў шмат скруткаў адзення на падлозе. Іх было каля трыццаці, а можа і болей. Хлопцы чамусьці пакідалі ўсё, што на іх было. І ляжалі такія кучы з блакітнага камуфляжу. Цікава, у чым яны адыходзілі? У майтках, ці што? Я, хістаючыся, падышоў да адной з такіх кучаў, і раптам зразумеў, што гэта Сярожка Цмок, наш другі хакер. Ён ляжаў, а ад твару была толькі палова — праз прарэх у чэрапе вышчарыліся верхнія зубы. Я не адразу зразумеў, што гэта ўсё — двухсотыя, проста ніколі такой колькасці двухсотых не бачыў. Побач з Сярожкам з падагнутымі каленямі ляжаў Сяргей Пясецкі. Ён памёр кінематаграфічна — куля трапіла амаль роўна ў лоб. Рот у яго быў разяўлены так, нібыта ён не мог паверыць, што яго, такую зорку, наважыліся забіць.

— Давай, давай, дожимай их! — працавала рацыя на адным з нянашых мерцвякоў.

— Тры два восемь загінуў, два два шэсць паранены. Прымаю камандаванне, — праз памехі неслася з Цмокавай рацыі.

— Четыре огневые точки, на двенадцаць и четыре. Разрешите осколочную!

— Осколочную не разрешаю — наших посечёшь!

— Чатыры восем, адыходзім за рог, адыходзім. Два два шэсць цягніце за сабой, цягніце, ёб тваю! — І іншы голас: — Чатыры восем страчаны. Прымаю камандаванне.

— Давай, чисти их, чисти!

— Павленков, они отступают к задней двери, готовь бойцов на фланговый удар.

З гэтых блытаных перамоваў на двух варожых адна да адной рацыях я зразумеў карціну бою, як быццам назіраў яе сваімі вачыма. Яны адступаюць, але нясуць цяжкія страты, і зараз іх сустрэнуць са спіны. Праўда, я магу ўдарыць з тылу — гэта створыць эфект нечаканасці і адцягне ўвагу на мяне. Я падняў з зямлі «Беркут» — найноўшая мадыфікацыя «калаша», якім узброена «Альфа», уставіў ражок з заплечнай сумкі і адцягнуў скабу, дасылаючы патрон у рулю. Выйшаў на калідор, у якім луналі аблокі дымавых выхлапаў. Тое, чым адрозніваецца рэальны бой ад любога сімулятара: усяго толькі дзве чаргі дай у памяшканні — і ўжо не прадыхнуць, ужо шчыпле вочы і дзярэ нос. І не відаць нічога — ніякай дымавой шашкі не трэба. Прайшоў колькі метраў у бок бою, і раптам натыкнуўся яшчэ на цела. На баку, з задуменным тварам і расплюшчанымі вачыма, ляжаў Рог. Ён пасміхаўся сваёй знакамітай людажэрнай усмешкай. Я прыціснуў палец да ягонай шыі. Пульсу не было. Марыў загінуць у баі, чарцяка.

Раптам зрабілася ціха.

— Последній остался, — данеслася з варожай рацыі на суседнім двухсотым. — Давай, без потерь его, без потерь!

І тут адбылося тое, за што я прашу прабачэння ў Бога і ў маіх палеглых братоў. Ці то падзейнічаў так выгляд мёртвага Рога. Ці разуменне таго, што бой мы ўжо прасралі. Але я засумняваўся. Усяго толькі на секунду. Сумнеў апанаваў мяне на адну секунду. У якую, пры добрым раскладзе, нічога б і не вырашылася. Але ж я ведаю. Гэтага можа не ведаць нават Бог. А я — ведаю. Што я спужаўся і засумняваўся.

А мусіў бегчы дапамагаць апошняму нашаму. Нават калі ў яго не было ні адзінага шанцу.

І вось, праз секунду, праз гэтую здрадніцкую секунду, ад увахода да мяне выйшаў анёл. Яна была адзетая ў белую сукенку, белую, вы разумееце? Уявіце сабе тлум бою, грукат, куродым, кроў паўсюль. Двухсотых гэтых у колькасці, бля, пяці ўзводаў. І тут дзяўчына — такая, якая ў нейкім іншым жыцці магла б мне быць жонкай. У белым — вось пасярод гэтага ўсяго, яна — у белым. І адчуванне, што яна прыляцела з саміх нябёсаў, каб забраць мяне туды. Твар у яе такі… Ну, як апісаць? Гэта ж не апішаш — рот, нос, бровы — гэта нічога не кажа. Карацей, выйшла яна з дыму і парахавога туману — і не пабаялася ж у самае пекла… І адразу да мяне, далонь — на галаву, маску сцягнула, далонь на патыліцу, і загаласіла:

— Бедный, бедный! Ранение в голову, бедный мой, миленький мой! — і пацягнула — літаральна пацягнула за руку, яшчэ хацела, каб я абапёрся на яе, думала, што ісці сам не магу.

А па той, варожай, рацыі:

— Сопротивление ликвидировано. Повторяю. Сопротивление полностью ликвидировано.

А анёл, побач са мной: «Держись, мой хороший! Держись!» Мы выйшлі, да мяне былі ламануліся нейкія ў камуфляжы, але яна ім: «Это наш, не видите, что ли? Серьёзное ранение в голову». Ну, яны паглядзелі на мяне — форма «Альфы», пісталет «Альфы», відавочна — свой.

А я на ўсе вочы гляджу на анёла — нашых усіх забілі, і вось яна, яна нешта кажа, супакойвае, кладзе мяне на зямлю ля машыны, а я яе не чую, усміхаюся ёй і кажу: «Дзякуй табе, анёле! Дзякуй! Перадай Богу, каб ён там з нашымі нармальна», — і слёзы па шчаках. А яна іх выцірае і нешта сваё кажа, заспакойвае, па валасах гладзіць. Потым анёл знік — ёй трэба было ратаваць яшчэ людзей, але, шчыра кажучы, я не думаю, што там было яшчэ каго ратаваць.

Пакуль нікога вакол не было, я ўзняўся, прайшоў за спінамі, збочыў у двары і пабег да нашай базы, змыў кроў, адпачыў гадзіну і ўжо вечарам ехаў у фуры з дальнабоем у бок Кітая, а на маленькім Net-візары паказвалі мой партрэт, зусім не падобны да мяне, і расказвалі, што ў вышук аб’яўлены небяспечны «тэрарыст і палявы камандзір Дзёгаць». А потым нашую аперацыю пачаў высцёбваць Жэка Капцаў у праграме «Поўны Капец» — ён не тое, што быў падобны да Пясецкага, але выраз на твары супадаў. І тая ж упэўненасць ва ўласным знаходжанні ў цэнтры сусвету. Дальнабой побач са мной тыкаў у скрыню і рагатаў, а ў мяне перад вачыма стаялі кучы адзення і анёл, якога я ніколі не ўбачу. Але потым я сказаў сабе: анёлы жывуць на небе, а неба ў нас адно на ўсю Зямлю. Цяпер я ў бяспецы, краіну называць не буду. Грошай, вядома, не стае, але каму і калі іх ставала ў эміграцыі?

Кажуць, нашая аперацыя была дуратой. Што яна дала нагоду правесці вайсковую зачыстку падполля. Кажуць, што мы нічога не дамагліся. Кажуць таксама, што Рог загінуў ні за што. Але я ў гэта не веру: чалавек не можа загінуць ні за што. Ідэі сілкуюцца храбрасцю, а баязлівасць іх забівае, так ён гаварыў. Яшчэ ён гаварыў, што нашыя неўміручасць і вечнасць — у мове. І ён за гэта загінуў.

Па выніках. Мы вярнулі народу мову. А тое, што народ яе не прыняў, тое, што мільёны нас не зразумелі… Тое, што гэта не змяніла ўвогуле нічога… Ну, не ведаю, не мне ацэньваць. Я не стратэг і не тактык. Я ўсяго толькі дублёр асноўнага падрыўніка, сорак дзявяты, просты салдат па мянушцы Дзёгаць. Мы зрабілі ўсё, што маглі. Вядома, неяк па-іншаму ўяўлялася…

Вось што я хачу сказаць. Кожнаму чалавеку на жыццё даецца адна спроба, адзін шанц на галоўны бой. І лепей загінуць у гэтым баі, чым прайграць і застацца жывым. Каб не бачыць, да якіх паскудных наступстваў прывяла святая справа. Лепей загінуць, чым лічыць сябе вінаватым перад тымі, хто застаўся кучамі вопраткі на падлозе ў прыцемках залі.

Так, мы былі зброяй у руках Госпада. Але часам бывае так, што Бог памыляецца.